Changes

Հակառակ բոլոր տոհմերի, մեր ազգությունն այս անգամ սկսվում է նախատատով:Այդպես է սովորեցրել պապս:Մեր նախատատ Շուշանը հրեղեն սպիտակ ձիով է մտելգյուղ: Գլուխը տղամարդավարի փաթաթած է եղել չալմայով: Մինչեւ ծնկները հասնողսապոգների մեջ նախշուն կոթերով զույգ փշտովներ են խրած եղել, կողքերից` զույգդաշույններ: Նա սեւ այծենակաճը ետ է տարել ու կրծքին երեւացել է բարուրած Խեչոն:Երբ նա գյուղ է մտել, այնտեղ եղել են միմ մի քանի ցաքուցրիվ խրճիթներ: Նախքան մյուստոհմերի բնակություն հաստատելը, նա գյուղի ամենալավ հողատարածություններըվերցրել է իրեն: Այնքան է վերցրել, որ Խեչոն տարիներ հետո ձմռան սկզբիցյոթանասուն կովերի գոմաղբը, որպես պարարտանյութ քթոցով շալակել, հանդի մյուսծայրից լցնելով եկել է մինչեւ գոմերը, ու գարունը նոր է բացվել: Որքան որ Շուշաննախատատի հայտնվելն է եղել խորհրդավոր, այնքան էլ` հեռանալը: Երբ Խեչոնաշխատող է դարձել, Շուշան նախատատը մի գիշեր նստել է իր սպիտակ ձին ուգնացել անվերադարձ: Խեչոն` իր հողատարածությունների շատ հեռու հոսող գետից ժայռ ու դաշտերփորելով, վտակ է բերել, անցկացրել իր հանդերի միջով, տների ներքեւ փորփրել,հետազոտումներ է կատարել, մինչեւ որ ջրաղացի համար ամուր, քարե սալիկներովծածկված տեղ է ընտրել: Հետո մի օր ուսանող Սերո հորեղբայրս ջրաղացի շուրջբոլորը ոսկու հանք էորոնած եղել, ու պապս քթի տակ խնդմնդացել է:Խեչոն անտառից տասնհինգ ոտնաչափ երկարություն ունեցող հսկա կաղնի էկտրել, շալակն առած բերել, ջրաղացի համար “հոլուղ «հոլուղ է ինել”ինել»: Գետերի երկայնքովտներ է կառուցել` քարից ու կաղնուց, իրար կպած թեւթեւի: ՈՒ պատերի մեջքառակուսի, պատուհանների նման անցքեր է թողել, որ հարսներն իրար հետ խոսեն,եղբայրները` իրարու հասնեն: Մեծ օդայի դռան դիմացի պատի ճակատին ձվի դեղնուցով շաղախված կրով գրել.ԱՅՆ, ՈՐ ՍՈՒՏ ԱՍԵ ԿԱՄ ՄԱՐԴՈՒ ԳԵՇ ԱՍԵ ԿԱՄ ՀՅՈՒՐԸ ԽԱՐԴԱԽԵ, ԱՅՆ ԻՄՈՐԴԻՆ ՉԼԻՆԻ: Մի օր ծերացած Խեչոն տղաներին ու հարսներին հանդ է հանել, ու պարագլուխանցնելով, քոչարի է պարել: Պարելուց հետո գնացել է ջրաղաց, քնել է ու էլ չիարթնացել: Հետո պապս քոչարիի մասին պատմելիս, Խեչոյի ասածին, թե.”Քոչարին«Քոչարին ռազմական պար է”է»,- ― ավելացնելու է.”Քոչարին «Քոչարին չմոռանաք, մերոնք այնտեղ այդ պարըորպես առյուծի կաթ էին ըմպում եւ հիշեք` Շուշան նախամոր գալստյան ժամանակնրա սպիտակ ձիու պոչը արյունոտ էր, ու նա գնաց այդ արյունը մզկիթներիպատերին մաքրելու”մաքրելու»: Մեր ջրաղացից գնացող ջուրը գյուղը բաժանում է երկու մասի: Մի ափինսակավաբեր հողերում բնակություն են հաստատում Չարդախենք, մյուս ափին`վրացիք, Խուրջականենք: Խեչոյենք ու Չարդախենք որոշում են եկեղեցի կառուցել,բայց վեճ է առաջանում. ոչ մեկը չի ցանկանում իր հողատարածություններից զիջել:ՈՒ պապս որոշում է մեր ազգով իր բաժին հողամասում եկեղեցին կառուցել: Երբեկեղեցին պատրաստ է լինում, Չարդախենց Օնեսը, որպեսզի գյուղի առաջ ամոթովչմնա, իր տոհմով գետի վրա գեղեցիկ, զույգ կամարներով կամուրջ է գցում: Գետիմյուս ափին եկեղեցի են կառուցում նաեւ Խուրջականենք: Եվ գյուղն ունենում է երկուեկեղեցիերկու եկեղեցի: Պապիս ու Չարդախենց Օնեսի վեճն էլի շարունակվում է` թե իրենցից ով էլինելու տանուտեր ու իրար հետ չեն խոսում: Գյուղի տանուտեր է դառնումԽուրջականենց Օրեստին: 

-― Աղչի Հայկուշ, ի՞նչ ես եփել, գալիս եմ ճաշի:-― Ձուգ, ձուգ, Գիգոլը մուրծա էր բերել: 

-― Էցքիրե է, ամ մամա ձաղլս :ձաղլս։ Գյուղացիք լսել են, որ Օնանն այդ ժամին ճաշի է գնում, գնացել են ու փոցխ ու եղանեն խնդրել, իսկ պապս նրանց ցորենի մաքուր օղի է հյուրասիրել թարմ մուրծայի հետ:Պապս հավաքում է եղբայրներին ու շռշռանի ներքեւի մասում մի տուն կառուցումիրենից փոքրի` Գիգոլի համար: Երբ ջրաղացքարը մաշվում էր, կանգնեցնում էին միտասն օրով, որպեսի զինգեն: Հավաքվող ջուրը ջրաղացից մի քիչ վերեւ հատուկ տեղուներ, երբ թողնում էին, հսկայական քարերի միջով շռշռալով իջնում էր ցած, Գիգոլինորաշեն տան առջեւով: Իսկ հետո, երբ քարը զինգվում էր, նորից շռշռանի ջուրըփակում էին, ու ցամաքած հունի քարերի մեջ շատ ձուկ էր լինում:“Թող «Թող ձուգն էլ մերը լինի, անտեր չփչանա”չփչանա»,- ― ասել էր պապս: Մարգարը` Գիգոլից փոքրը, ապրում էր մեզանից քիչ վերեւ, գետի մյուս ափին:Երկուստեք խռովություն կար: Մարգարի քիթը կախ էր, որ իրեն թեք դիրք ունեցողհողատարածություն էր բաժին ընկել: Ջրելուց` ջուրը կլկլալեն վազում էր ու չէր ջրումու ամեն տարի եղբայրներից քիչ բերք էր ստանում: Մերոնց քիթն էլ կախ էր, որՄարգարը վրացի կին էր առել, առանց պապիս հետ խորհրդակցելու: Մենք էլ նրանց կողմերը չէինք գնում: Մեզ պատմել էին, որ Մարգարենց ծառերիտակ մարդագել կա: Մարդագելի գոյությունը մեր վտիտ մարմինները այնքան պահեցսարսափի մեջ, մինչեւ որ մի օր Տիրան հորեղբորս տղան` Սերոբը, Մարգարի խորթաղջկա հետ կտուր բարձրացավ: Մարգարը ոչ սատանային էր հավատում, ոչ էլ` Աստծուն: Պապս երբ եկեղեցի էկառուցել, Մարգարն ասել է. “Իզուր «Իզուր գործ է, փողերը պահի, մեծ ընտանիք ենք, պետքկգա: Աստվածս ո՞րն է”է»: Դրանից հետո, որպեսզի սատանայի լինել-չլինելն էլ իմանա, ամբողջ մի տարիթափառում է գյուղի սար ու ձորում, այն հավանական տեղերում, որտեղ հնարավորէր հանդիպել չար ոգուն: Տեսնում է, որ սատանա էլ չկա, մի օր էլ...մարդ է սպանում: Խաչը ջուրը գցելու օրերին վրացիներն ու մերոնք վվիճում վիճում են, թե իրենցից ու՞մո՞ւմ խաչն է արժանի ավելի վերեւ ջուրն ընկնելու: Մեր տեր-Հակոբը եւ ուփալո–Լոմոնիրար չեն զիջում, վեհափառներից մեկը խաչը ձեռքին բարձրանում է վերեւ, իսկմյուսը` ավելի վերեւ: Արարողության մասնակից երկազգի ամբոխի միջեւ ծեծկռտուք էսկսվում: Հրացանով հայտնվում է Մարգարը, ու նրա արձակած գնդակը տապալում էուփալո–Լոմոյին: Մարգարն ասում է. “Տեր«Տեր-Հակոբ, գետը քոնն է, խաչը որտեղ ուզումես, այնտեղ էլ գցիր, հիմա արդեն վերեւ-ներքեւ չկա”չկա»: Տեր-Հակոբը խաչը ջուրը գցելու մեր արարողությունն է կատարում: Եվ քանի որվրացիները գյուղում օծված տերտեր չունեին, ուփալո–Լոմոյին փոխարինողն էլ մինչեւկգար հեռուներից, ինքը ժամանակավոր նրանց ծիսակատարությունն էլ է անում եւխաղաղություն սերմանելու ու իշխանություններին վստահելի նկատվելու համար,նրանց խաչը մերից` որ քիչ առաջ ինքն էր թաթախել, ավելի վերեւ է գցում:2Արարողության Արարողության վերջում, Մարգարը հրապարակայնորեն ստանալով տեր-Հակոբիերբեք թողության չարժանանալու նզովքը, գարադավոյ պահակախմբի առաջնընկած, շղթայակապ ու անիծված գնում է Ախալքալաք: ...Եվ քսանհինգ տարի Մագադանում պատիժը կրելուց հետո, Թբլիսիով եկավգյուղ, հետը բերելով թոփալ Զեքալին, նրա աղջկան եւ օժիտը` ամբողջ գյուղի համարհրաշք “Զինգեր” «Զինգեր» կարի մեքենան: Երբ գյուղի կանայք հավաքվում են տեսնելու այդ կարող “երկաթե մարդուն”«երկաթե մարդուն»,Զեքալը հայրենախառն վրացերենով բոլորին պատվիրում էր գլխաշորով բերաններըփաթաթել, որպեսզի գոլորշի չիջնի մեքենայի վրա: Մեր հարսները, ամբողջ մի ամիս,տատիս պատմում էին.-― Կտորը դնես բերանին, կարելով կերթա: Երբ արդեն գյուղի ամենավերջին մանուկն էլ տեսավ նրանց կարի մեքենան, լռեցին,ջրհորների մոտ, կալերում էլ չխոսեցին, չզարմացան, մոռացան Մարգարին էլ,Զեքալին էլ, նրանց կարի մեքենան էլ: Ապրեցին, ապրեցին, ու հանկարծ Մարգարը ձանձրացավ: Նա մտածում էրնավաստի դառնալ ու աշխարհի բոլոր ծովերը ծայրից ծայր լողալ: Մի չիրականացած,կիսատ նպատակ էլ ուներ` գրել “Դոն Կիխոտ”«Դոն Կիխոտ»-ի շարունակությունը: Վեպիշարունակության սյուժեն ու գաղափարը նա արդեն բանտարկության քսանհինգտարիներին գիշեր ու ցերեկ մտքի մեջ խնամքով շարադրել ու գրել էր: Միայն թե այսանհետաձգելի խնդիրը թողել էր հետագային` անքուն գիշերներին իր նավախցումգրելուն: Երկար ժամանակ գլուխ էր ջարդում` նավին հասնելու, նպատակնիրականացնելու վրա: ՈՒ վերջապես մի օր միջոցը գտավ: Զեքալի “Զինգեր” «Զինգեր» կարիմեքենան ամբողջովին քարուքանդ արեց: Եվ “Զինգերի” վրա աշխատելու պահին մեզպատմում էր, թե ինչպես է բանտից փախել` ամբողջ Խաղաղ օվկիանոսը ծայրից ծայրլողալով: Ասում էր. “Ամբողջ «Ամբողջ մի տարի գուլպաներս ոտքերիցս չհանեցի, քրտինքի ու բորբոսիգարշահոտը բերդը ծայրից ծայր բռնել էր: Մի օր էլ, երբ պարեկ զինվորներիհսկողությամբ տարան հերթական զբոսանքի, ի՞նչ անեմ, որ լավ լինի...”»: Մարգարըխուզարկու հայացքով նայում էր մեր աչքերի մեջ. “Գլխի «Գլխի չե՞ք ընկնում, դե ուրեմն լսեք`գուլպաներս հնեցի, ու ինչպես ռումբն են նետում, նետեցի պարեկների շարքերի մեջ,սրանք գարշահոտից գլորվեցին գետին, քթները բռնած թպրտում էին եւ մինչեւ իրենցդեղնակտուց կապիտանի հրամանով հակագազեր կբերեին, ես արդեն ծովում լող էիտալիս...Պատմածիցս գոնե մի բան հասկացա՞ք”հասկացա՞ք»: Հիացմունքով գոռում էինք, որհասկացել ենք, Մարգարն ընդհատում էր. “Բան «Բան էլ չեք հասկացել, կարեւորը փախչելըչէ, կարեւորը մտածելն է, գլխավորը փախչել կարողանալու հնարն է եւբանտարկության տարիներին հաղթելն է..հասկացա՞ք”հասկացա՞ք»: Ոչինչ չհասկացած, վախեցած նրա ինքնամոռաց ելույթից, գլխով դրական շարժումէինք անում, որ հասկացել ենք: Նա ձեռքը զայրացած թափ էր տալիս քթներիս առաջ.“Ոչինչ էթլ «Ոչինչ էլ չեք հասկացել...”»:ՈՒ գնում էր, մտածկոտ ետ գալիս. “Տո«Տո, շան լակոտներ,ի՞նչ է, ինձ համա՞ր եմ պատմում: Ես արդեն փախել, պրծել եմ, ծո, մի հատ գլխներիդզոռ տվեք, բա էդ ո՞նց է, որ ես էդ գուլպաներով ման էի գալիս ու ինքս չէի խեղդվում”խեղդվում»:Հիացած գոռում էինք` ճիշտ է: “Ճիշտ է”«Ճիշտ է», միայն ով ինչ ասի` կհաստատեք: Դե լսեք:Որպեսզի դիմանայի գուլպաներիս հոտին, ինձ հարկավոր էր իմունիտետ ձեռք բերել,դրա համար էլ ամբողջ մի տարի ոտքերիցս չհանեցի...հասկացա՞ք”հասկացա՞ք»:Ս Ասացինք, որհասկացել ենք, բայց մեր գյուղում իմունիտետ բառը նույնիսկ գրագետ ուսուցիչներըչէին օգտագործում...Մենք չէինք հարցնում իր քսանհինգ տարվա պատիժը կրելու եւ3հակասական հակասական փախուստի մասին, քանի որ նրա պատմած փախուստը մերերեւակայության նման գունավոր էր: Երբ պատահաբար պապիս պատմեցինք, թեՄարգարն ասում է. “խաղաղ «խաղաղ օվկիանոսով ենմ փախել”եմ փախել», պապս ասաց.”Ինչ «Ինչ մեծ բան էարել որ, երբ ջրերը խաղաղ լինեն, վեվ ըսես չի փախնի”փախնի»: Ասաց.”Էդ «Էդ սարսաղին ըսեքոր օրական ութ ժամ էդ աէրոպլանի վրա կորցնելուն, թող հանդի էն բարձր տեղիցօրական ութ խերձալ հող տանի ցածր տեղը. հանդն էլ կդզվի, իր քթի ջուրն էլ չենքքաշի”քաշի»: Մարգարը մի սովորություն էլ ուներ. գետի երկայնքով ման էր գալիս ու չեչաքարերէր որոնում: Ուրբաթ օրերին նա իր ձեռքերից տաք ու օտար արյան հոտ էր առնում:Տխրում էր մահացած ուփալո-Լոմոյի համար եւ շաբաթվա այդ օրն անընդհատլվացվում էր, ձեռքերն այնքան էր քսում չեչաքարերին,, մինչեւ որ արյունոտվում էին,ազգայանում: Ու դեպի մեր ջրաղացը հոսող գետն ուրբաթ օրերին կարմիր էր լինում:Իսկ ջրածիծառները, սարսափած տաք գույնից, այդ օրերին չէին թռչում գետի վրայով,խցկվում էին պատի անցքերի մեջ ու լռում մինչեւ հաջորդ առավոտը: Չնայած Խաղաղօվկիանոսով նրա փախուստի պատմության նկատմամբ պապիսթերահավատությանը, Մարգարը մեզ համար մնաց որպես անծայրածիր ծովերհաղթահարող Մարգար: Հավաքվում էինք նրանց բակում: ՈՒզում էր Զեքալի կարի մեքենայի մեխանիզմըինքնաթիռի շարժիչի վերածել, որ ծովին հասնի: Ասում էր. “Էնա«Էնա, էն օրը տղերքիցնամակ ստացա, կանչում են: Երեւի շութով նրանք ծով դուրս գան: Չէ, անպայմանպիտի գնամ”գնամ»: Զեքալը տնից ներս ու դուրս անելիս տեսնում էր շաղ եկած “Զինգեր”«Զինգեր»-ը,ու անընդհատ անեծքը բերանին էր: Մարգարն այդ օրերին լրջորեն էր նրա հետ կռվելու ետեւից ասում էր.”Շենի «Շենի թոփալի դեդա ավատիրե” ավատիրե»: Կարի մեքենան քանդելուհամար նրանց միջեւ տուրուդմփոց էր եղել: Փայտյա ինքնաթիռը պատրաստ էր, բայցամիսներ էին անցնում` շարժիչը դեռ չկար: Մարգարի ասելով, տղաները գրում էին,որ եթե նա էլի ուշանա, առանց իրեն ծով դուրս կգան: ՈՒ Մարգարը շարժիչստեղծելու համար օրերով քաղցած էր մնում ու գլուխ էր ջարդում:Մի օր կարծես ինքնաթիռը պատրաստ էր թռիչքի, ինչ-որ տեղից ձի ճարեց, լծեցինքնաթիռին, Զեքալին ծեծելով ու լացացնելով նստեցրեց ձիուն, ինքն ինքնաթիռիղեկին նստեց ու մեզ բոլորիս ձեռքի թափահարումով մնաք բարով արեց: Զեքալինհրամայեց, որ ձին չափ գցի: Մեզ նշան արեց` հանդից հեռանալ, ու բոլորս վախեցածբարձրացանք կտուր, քանի որ ասել էր.”ՈՒժեղ «ՈՒժեղ աղմուկ ու փոշի բարձրանալու, որ ձերօրում տեսած չկաք”չկաք»: Նրանք այդպես երկու ժամ հանդում պտտվեցին, ինքնաթիռըփռշտում, հա փռշտում էր, բայց օդ չէր բարձրանում: Նա ուժասպառ ու գունատ իջավղեկից ու վստավ վստահ հայտարարեց, որ իր հաշվարկներում սխալվել է շարժիչըպատրաստելիս, ինչ-որ մի փոքրիկ դետալ է հարկավոր ավելացնել, որ ընդամենը միօրում կպատրաստի: Հաջորդ առավոտյան եկանք նրանց բակը, տեսանք` ոչՄարգարը կա, ոչ էլ` նրա փայտյա ինքնաթիռը, իսկ “Զինգեր”-ի մեխանիզմը շաղ էրեկած հանդով մեկ: 

 Տարիներ հետո պապս նրա փայտյա ինքնաթիռի կմախքը պատահական գտել է մերցորենի հորերից մեկում ու քթի տակ “լակոտ” «լակոտ» ասել: “Լակոտ” «Լակոտ» է ասել տեսարաններսիրող ծիծաղողների ներկայությամբ: Բայց հակառակ բոլորին, հակառակ իրդժգոհությանը, միայն նա էր հավատում, որ Մարգարը “այրոպլաններից” «այրոպլաններից» գլուխ էհանում եւ այն գիտի, ինչպես իր հինգ մատները... Հավատացած էր, որ Մարգարն իր“այրոպլան”«այրոպլան»-ով աշխարհը չափչփելուց, նրանից հոգնելուց հետո կվերադառնա գյուղ:4ՈՒ ՈՒ ջրաղացի դռանը, քարին նստած, մեկ էլ հանկարծ ծխելն ընդհատում էր ու աչքերըհառում կապուտակ երկնքին, ականջը` ձայնի: Նա Մարգարի գալստյանը սպասումէր երկնքից...