― Անսացեք մեր Հիմնադրուհու պերճախոս բառերին․ «Եվ այնժամ երկնային ձայնը կոչ արեց․ «Գնա՛, վերցրու բաց գիրքը․ վերցրու և կեր այն․ դառը կլինի քո որովայնում, բայց շուրթերիդ վրա քաղցր կլինի ինչպես մեղրը»։ Մահկանացու, խոնարհվի՛ր սուրբ խոսքերի առջև։ Ձեռնամուխ եղիր Աստվածային գիտությանը։ Կարդա այն սկզբից մինչև վերջ։ Ուսումնասիրիր այն, մտորիր նրա շուրջը։ Ճաշակիր այն, իրոք դա համով քաղցր կլինի և կբուժի քեզ, բայց երբ դու այն մարսես ու դառնություն զգաս, մի տրտնջա ճշմարտության հանդեպ»։ Պարոն, հիմա դուք գիտեք մեր անհամեմատելի և Աստվածային սրբազան գիտության պատմությունը և գիտեք, որ մեր երկրի վրա այն միայն հայտնագործվել է, բայց նրա ծագումը աստվածային է։ Իսկ այժմ ես գիրքը կթողնեմ ձեզ ու կգնամ, բայց դուք ոչ մի բանի մասին չանհանգստանաք, ես ձեզ կբուժեմ հեռակա կարգով այնքան ժամանակ, մինչև որ քուն մտնեմ։
==Գլուխ երրորդ==
Հեռակա և համատեղ բուժման մոգական ներգործությամբ ոսկորներս սկսեցին կամաց֊կամաց ներս քաշվել և անհետանալ։ Այդ բարի գործը սկսվեց արագ թափով և առաջ գնաց լրիվ ընթացքով։ Իմ մարմինը եռանդագին ձգվում էր և ամեն կերպ ճկվում, որպեսզի հեշտացներ վերականգնման պրոցեսը, և յուրաքանչյուր մեկ֊երկու րոպեն մեկ անգամ իմ մարմնում ինչ֊որ տեղ լսվում էր ցածրաձայն շրխկոց, և ես հասկանում էի, որ այդ պահին ջարդված ոսկրի երկու ծայրերը հաջողությամբ միանում են։ Թեթևակի խուլ շրխկոցը, ճռճռոցը, կրճտոցը և թխթխկոցը չէին դադարում հաջորդ երեք ժամվա ընթացքում, հետո ամեն ինչ լռեց, ջարդված բոլոր ոսկորները սերտաճեցին։ Մնացին միայն հոդախախտումները, դրանք յոթն էին ու ոչ ավելի՝ ազդրերի, ուսերի, ծնկների և վզի, այնպես որ դրանց հաշիվը շուտով մաքրվեց՝ դրանք մեկը մյուսի հետևից խուլ շրխկոցով սահում ընկնում էին իրենց տեղը, ասես ինչ֊որ տեղ խցան էր դուրս թռչում, և ես ոտքի ցատկեցի ամբողջովին նորացած, առանց մի վնասվածքի՝ եթե խոսքը վերաբերում է կմախքին, և մարդ ուղարկեցի ձիաբույժի հետևից։
Ես հարկադրված էի այդ բանն անել հարբուխի և ստամոքսացավերի պատճառով․ մտադիր չէի դրանք նորից վստահել այդ կնոջը, որին չէի ճանաչում, և հասարակ հիվանդություններ բուժելու նրա ընդունակության նկատմամբ վերջնականապես հիասթափված էի։ Դրա համար ունեի ծանրակշիռ հիմքեր․ չէ որ հարբուխը և ստամոքսացավերը նրան էին վստահված հենց սկզբից այնպես, ինչպես որ ջարդվածքները, բայց նա մազաչափ անգամ չթեթևացրեց այդ ցավերը, ընդհակառակը, ստամոքսս ավելի ու ավելի ուժեղ էր ցավում, ցավերն ավելի սաստիկ էին ու անտանելի, հիմա թերևս այն պատճառով, որ ես արդեն քանի ժամ ոչինչ չէի կերել ու խմել։
Եկավ ձիաբույժը, շատ սիրալիր մի մարդ, որը լի էր հիվանդի նկատմամբ հոգատարությամբ ու մասնագիտական հետաքրքրությամբ։ Ինչ վերաբերում է հոտին, որ բուրում էր նրանից, ապա դա բավականաչափ սուր էր․ ճիշտն ասած, նրանից ախոռի հոտ էր գալիս, և ես փորձեցի տեղնուտեղը նրա հետ պայմանավորվել հեռակա բուժման մասին, բայց երբ տեսա, որ դա նրա մասնագիտությունը չէր, քաղաքավարությունից դրդված, չպնդեցի։ Նա զննեց ատամներս, շոշափեց կոճերս և հայտարարեց, որ տարիքս և ընդհանուր վիճակս իրեն թույլ են տալիս դիմելու եռանդուն միջոցների, ուստի նա ինձ կտա որոշ բաներ, որպեսզի ստամոքսիս ցավը վերածի դաբաղի, իսկ հարբուխս՝ պտուտախտի․ այն ժամանակ նա իր տարերքի մեջ կլինի, և ինձ բուժելը նրա համար կլինի ամենահեշտ բանը։ Նա փոքրիկ լագանի մեջ թեփաշիլա լցրեց և ասաց, որ դրա մի լրիվ շերեփը, սկիպիդարից և անվայուղից պատրաստված դեղախառնուրդի հետ միասին, յուրաքանչյուր երկու ժամը մեկ մեջընդմեջ ընդունելու դեպքում կա՛մ քսանչորս ժամվա ընթացքում իմ միջից դուրս կմղի հիվանդությունը, կա՛մ կառաջացնի այլ կարգի զանազան զգացողություններ, որոնք ինձ կստիպեն մոռանալ հիվանդություններս։ Առաջին դեղաքանակը նա տվեց ինձ անձամբ, իսկ հետո գնաց, հրաժեշտի ժամանակ ասելով, որ ես կարող եմ ուտել ու խմել ինչ որ կամենամ և ուզածս քանակությամբ։ Բայց ես այլևս սոված չէի, և սնունդը ինձ չէր հետաքրքրում։
Ես վերցրի տիկին Ֆուլերի թողած Քրիստոնեական գիտության մասին գիրքը ու կարդացի կեսը։ Հետո խմեցի մի լիքը շերեփ դեղախառնուրդ և շարունակեցի կարդալ մինչև վերջ։ Դրանից հետո իմ վերապրածը շատ հետաքրքիր էր և լի անսպասելի հայտնագործումներով։ Մինչ իմ մեջ կատարվում էր ցավերը դաբաղի, իսկ հարբուխը պտուտախտի փոխարկվելու պրոցեսը՝ դրան ուղեկցող ղռղռոցով, ֆշշոցով, ցնցումներով ու կլկլոցով, ես ամբողջ ժամանակ զգում էի առաջնության համար մղվող լարված պայքարը ջրախառն կերի, հեղուկ դեղախառնուրդի ու գրականության միջև, ըստ որում հաճախ չէի կարողանում ճշգրտորեն որոշել, թե որն է հաղթում և հեշտությամբ տարբերում էի գրականությունը մյուս երկուսից միայն այն ժամանակ, երբ սրանք անջատ֊անջատ էին, այլ ոչ թե միախառնված, որովհետև թեփից պատրաստված ջրախառն կերի և էկլեկտիկ դեղախառնուրդի միացությունը երկու կաթիլ ջրի պես նման է ալեկոծված Անվիճարկելիի սկզբունքին, և աշխարհում դրանք ոչ ոք չէր կարողանա տարբերել միմյանցից։ Վերջապես, բանը հասավ վախճանին, բոլոր էվոլյուցիաները ավարտվեցին լիակատար հաջողությամբ, բայց ես կարծում եմ, որ այդ արդյունքը ձեռք կբերվեր նաև նյութերի պակաս ծախսումներով։ Ջրախառն կերը, հավանաբար, անհրաժեշտ էր ստամոսքսային ցավերը դաբաղի վերափոխելու համար, բայց ես հավատացած եմ, որ պտուտախտ հեշտությամբ կարելի էր ստանալ հենց միայն գրականությունից, և որ այդ ճանապարհով ստացված պտուտախտն ավելի լավորակ ու ավելի կայուն կլիներ, քան մեկ ուրիշը, որ կստացվեր ձիաբույժի արհեստական եղանակներով։
Որովհետև բոլոր տարօրինակ, անմիտ, անհասկանալի և անբացատրելի գրքերից, որ ստեղծվել են մարդու երևակայությամբ, առաջնության դափնին, անկասկած, պատկանում է այս գրքին։ Այն գրված է անսահման ինքնավստահության և ինքնագոհության ոգով, իսկ նրա թափը, նրա ավյունը, նրա անդրդվելի լրջությունը հաճախ ստեղծում են պերճախոսության պատրանք նույնիսկ այն ժամանակ, երբ բառերի մեջ դուք իմաստի նշույլ անգամ չեք գտնի։ Կան շատ մարդիկ, որոնք երևակայում են, թե այդ գիրքը իրենց համար հասկանալի է․ ես այդ գիտեմ, որովհետև զրուցել եմ նրանց հետ, բայց բոլոր դեպքերում այդ նույն մարդիկ երևակայում էին, որ ցավ, հիվանդություն և մահ չկա բնության մեջ և որ աշխարհում առհասարակ չկան իրական բաներ՝ փաստորեն գոյություն չունի ոչինչ, բացի Ոգուց։ Այս հանգամանքը որոշ չափով գցում է նրանց կարծիքի արժեքը։ Երբ այդ մարդիկ խոսում են Քրիստոնեական գիտության մասին, վարվում են այնպես, ինչպես տիկին Ֆուլերը, արտահայտվում են ոչ թե իրենց բառերով, այլ գրքի լեզվով․ նրանք ձեր գլխին տեղում են տպավորիչ անհեթեթություններ և միայն հետագայում եք նկատում, որ այդ ամենը իրենց հորինածը չէ, այլ պարզապես ծաղկաքաղ է․ թվում է, թե այդ փոքրիկ հատորը նրանք անգիր գիտեն, և դրան վերաբերվում են ակնածանքով, ինչպես սրբության, ես կասեի՝ ինչպես երկրորդ Աստվածաշնչի։ Այդ գիրքը գրվել է բացահայտորեն Երրորդ աստիճանի պատճառած մտավոր ամլացման փուլում, և ես հավատացած եմ, որ ոչ ոք, բացի այդ աստիճանում գտնվողներից, չէր կարողանա այնտեղ հայտնաբերել թեկուզ մի կաթիլ իմաստ։ Երբ այն կարդում եք, թվում է, թե լսում եք բուռն, խորտակիչ, մարգարեական ճառ՝ անհասկանալի լեզվով, դուք ըմբռնում եք նրա ոգին, բայց ոչ այն, ինչի մասին այնտեղ ասվում է։ Կամ էլ այսպես․ ձեզ թվում է, թե լսում եք ինչ֊որ ուժգին փողային գործիքի նվագ․ այն ոռնում է, ենթադրելով, թե դա մեղեդի է, իսկ նրանք, ովքեր նվագախմբում չեն նվագում, լսում են պարզապես մարտաշունչ փողային հնչյուն, ըստ որում այդ կոչը միայն գրգռում է հոգին, բայց նրան ոչինչ չի ասում։
Այն անխռով ինքնագոհությունը, որով ներծծված է այդ գիրքը, կարծես թե բուրում է աստվածային ծագումով, այն առնչված չէ երկրային ոչ մի բանի հետ։ Հասարակ մահկանացուին հատուկ չէ այդպիսի անհողդողդ համոզմունքն ամեն ինչում, այդպիսի անսահման գերազանցության զգացումը, այդպիսի անխոհեմ ինքնահիացումը։ Երբեք չներկայացնելով որևէ բան, որ իրավամբ կարելի լիներ անվանել «ապացույց» ծանրակշիռ բառով, իսկ երբեմն էլ բնավ ոչինչ չվկայակոչելով և ոչ մի բանի վրա չհիմնելով իր հետևությունները, այն բարձրաձայն ազդարարում է՝ ԵՍ ԱՊԱՑՈԻՑԵԼ ԵՄ այս ու այս։ Աստվածաշնչի դեռևս չմեկնաբանված որևէ հատվածի իմաստը գտնելու և պարզաբանելու համար հարկավոր է պապի և նրա եկեղեցու բոլոր սյուների հեղինակությունը, հարկավոր է ժամանակի, աշխատանքի և մտորումների վիթխարի ծախսում, բայց հեղինակն այդ ամենից բարձր է, նա տեսնում է ամբողջ Աստվածաշունչը կուսական վիճակում և ժամանակի աննշան ծախսումով ու մտավոր ջանքերի առանց որևէ ծախսման մեկնաբանում է այն ծայրից ծայր, փոփոխում և ուղղում է նշանակությունները, իսկ այնուհետև դրանք հեղինակավոր կերպով պարզաբանում է, ձեռնածություններ անելով նույն կարգի բանաձևերով, ինչպես՝ «Եղիցի լույս։ Եվ եղավ լույս»։ Աշխարհի արարչագործման ժամանակից ի վեր առաջին անգամ դաշտերի, ծովերի ու շեների վրա որոտաց այդ կատարյալ ինքնագոհ, անպատկառ ու անառարկելի ձայնը։
――――――
Հունվար, 1903: Նոր և արտասովոր տերմինաբանությամբ ամեն մի գիրք առաջին ընթերցման դեպքում համարյա հաստատապես ընթերցողին թողնում է ոգու խռովահույզ ու սարկաստիկ վիճակում։ Բայց հիմա, երբ վերջին երկու ամսվա ընթացքում ես ջանասիրությամբ ուսումնասիրեցի «Գիտության և առողջության» հատուկ բառարանը, այլևս այդ գրքի էությունը դժվար չեմ համարում հասկանալու համար։
Հ․Գ։ Այն իմաստնությունը, որ ես քաղեցի վերոհիշյալից, արդեն ինձ ծառայություն մատուցել է և մի անգամ փրկել անախորժությունից։ Մոտ մեկ ամիս սրանից առաջ ես մի համալսարանից ստացա դոկտոր Էդվարդ Էնտոնի Շպիտցկայի «Տարբեր ռասաների ուղեղի անատոմիան» աշխատությունը։ Մտածեցի, թե համալսարանի համար ցանկալի է ստանալ իմ կարծիքն ու աշխատության մասին, խիստ շոյված էի ինձ արժանացրած ուշադրության համար և պատասխանեցի, որ ամենամոտ ժամանակում կարծիքս կներկայացնեմ։ Նույն երեկոյան թողեցի հոգնեցուցիչ թափառումները Քրիստոնեական գիտության թավուտներում և գործի անցա։ Գրեցի մի հուզիչ գլուխ և որոշեցի կարծիքս ավարտել հաջորդ օրը, բայց այնպես պատահեց, որ հարկադրված եղա մեկ շաբաթ բացակայել, և շուտով ինձ գրավեցին միանգամայն այլ գործեր։ Ու միայն այսօր, համարյա մեկամսյա ընդմիջումից հետո, կրկին անդրադարձա ուղեղի վերաբերյալ իմ գրավոր կարծիքին։ Այդ ժամանակամիջոցում ես ձեռք էի բերել նոր իմաստնություն, և ամբողջ գրածս վերակարդացի խիստ ամոթի զգացումով։ Զգացի, որ աշխատանքը սկսել եմ ամենևին էլ ոչ այն տրամաբանությամբ, ինչպես հարկավոր էր, բնավ ոչ այն հանգիստ ու անաչառ հոգեվիճակում, որին այն միանգամայն արժանի էր։ Որպես մերան քննության առա հետևյալ պարբերությունը․
<b>«Ուղեղի պարիստալ և օկցիպիտալ բլթերի ակոսները (կողմնային մակերես)։ Հետկենտրոնական համալիր։</b> ― Կիսագնդում հետկենտրոնական և ենթակենտրոնական ակոսները միանում են, որպեսզի կազմեն 8,5 սմ երկարությամբ անընդհատ ակոս։ Թիկնայնորեն ակոսը երկատվում է, գոյացնելով հիրուս, որը դրսևորում է հարկենտրոնական ակոսի վերջնամասում։ Հարկենտրոնական ակոսի վերջնամասին մոտենում է անդրապարիետալ գալարը։ Միացյալ ակոսից ընդամենը սկիզբ է առնում հինգ ճյուղավորում։ Մի վադումը դա բաժանում է պարիետայից, մյուս վադումը՝ կենտրոնականից»։
Որքան խղճուկ եմ զգում ինձ այժմ, երբ տեսնում եմ, թե ինչպես է այն ժամանակ այդ տարբերությունը բորբոքել ինձ և ինչպիսի արհամարհանքով եմ ես դրա մասին գրել։ Ես գրել էի, որ հեղինակի ոճը սարսափելի է՝ դժվարըմբռնելի, քաոսային, ժամանակ առ ժամանակ անզուսպ․ որ հարցը մեկնաբանվում է խճճված ձևով ու ոչ ճիշտ, իսկ դա կարող է ընթերցողին միայն փակուղու առջև կանգնեցնել, որ պարզության պակասը կրկնապատկվում է բառապաշարի աղքատությամբ․ որ հեղինակն իր զգացումներն արտահայտելու չափը չի ճանաչում․ որ, եթե ես ունենայի մի շուն, որ այդպիսի գրգռված ու խառնաշփոթ վիճակի մեջ ընկներ գլխուղեղի անատոմիայի նման մի խաղաղ առարկայի առիթով, այլևս նրա համար հարկ չէի վճարի, և այստեղ ինքս էլ զայրացա ու խիստ արտահայտությունների մի շարան տեղացի այդ ամբողջ շնային անհեթեթությունների առթիվ և հայտարարեցի, որ նույնպիսի հաջողությամբ կարելի է փորձել հասկանալու «գիտությունը և առողջությունը»։
Հիմա արդեն գիտեմ, թե ինչն ինձ անհարմար կացության մեջ դրեց, և ուրախ եմ այն ընդմիջման համար, որն ինձ խանգարեց գրավոր կարծիքս ուղարկել համալսարան։ Մարմնովս սարսուռ է անցնում, երբ հիշում եմ, թե այնտեղ ինչ կմտածեին իմ մասին։ ― Ծան հեղինակի։
==Գլուխ չորրորդ==
Ոչ ոչ չի տարակուսում, որ ոգին մարմնի վրա հսկայական ազդեցություն է գործում․ ես ևս դրանում հավատացած եմ։ Հին ժամանակներից ի վեր կախարդը, երազահանը, գուշակողը, հեքիմը, շառլատանը, ինքնուս բուժակը, կրթված բժիշկը, ոգեկոչողն ու հիպնոսողն իրենց պրակտիակայում օգտագործել են <b>հիվանդի երևակայությունը։</b> Նրանք բոլորն ընդունել են այդ ուժի առկայությունն ու զորությունը։ Բժիշկները շատ հիվանդների ապաքինում են հացի հաբերով․ նրանք գիտեն, որ այնտեղ, որտեղ հիվանդությունն առաջացել է երևակայության հետևանքով, բժշկի նկատմամբ հիվանդի հավատը հացի հաբերին էլ բուժիչ հատկություն կշնորհի։
<b>Հավատ բժշկի նկատմամբ։</b> Թերևս, ամբողջ բանն էլ հենց այդ է։ Այո՛, կարծես թե այդպես է։ Մի ժամանակ միապետը խոցերը բուժում էր թագավորական ձեռքի մեկ հպումով։ Հաճախ նա զարմանալի ապաքինումներ էր կատարում։ Կարո՞ղ էր, արդյոք, այդ բանն անել։ Կարծում եմ, որ մենք չպետք է դրանում տարակուսենք։ Կարծում եմ, մենք կարող ենք միանգամայն հավատացած լինել, որ ամեն դեպքում ապաքինում էր ոչ թե թագավորի ձեռքի հպումը, այլ հիվանդի հավատը այդ հպան հրաշագործ ազդեցության նկատմամբ։ Իսկական ու հիանալի ապաքինումները կատարվում էին սուրբ մասունքների օգնությամբ։ Մի՞թե չի կարելի ենթադրել, որ ցանկացած այլ ոսկորներն էլ հիվանդի վրա կներգործեն ճիշտ նույն կերպ, եթե նրանից թաքցնեին, որ դրանք իսկականը չեն։ Երբ փոքր տղա էի, մեր քաղաից հինգ մղոնի վրա ապրում էր մի ֆերմերուհի, որը հռչակված էր որպես հավատով բուժող․ նա իրեն այդպես էր անվանում։ Տառապյալներն ամբողջ շրջակայքից անվերջ հոսանքով գնում էին նրա մոտ, նա ձեռքը դնում էր նրանց վրա և ասում․ «Հավատա՛, դա այն ամենն է, ինչ քեզ հարկավոր է», և նրանք հեռանում էին, մոռանալով իրենց հիվանդությունը։ Նա կրոնամոլ կին չէր և հավակնություն չուներ տիրանալու ինչ֊որ գերբնական ապաքինող ուժի։ Նա խոստովանում էր, որ ապաքինողը հիվանդի հավատն է նրա նկատմամբ։ Մի քանի անգամ նա իմ ներկայությամբ ակնթարթորեն վերացրել է սաստիկ ատամնացավը, ըստ որում բուժվողը իմ մայրն էր։ Ավստիայում կա մի գյուղացի, որն այդ արհեստով հիմնել է մի ամբողջ առևտրական գործ և բուժում է թե՛ հասարակ մարդկանց և թե՛ անվանիներին։ Ժամանակ առ ժամաակ նրան բանտ են նստեցնում, որ չունենալով դիպլոմ, մարդկանց բուժմամբ է զբաղվում, բայց երբ նա բանտից դուրս է գալիս, նրա գործն առաջվա նման ծաղկում է, որովհետև անվիճելիորեն հաջող է բուժում, և նրա համբավը չի նվազում։ Բավարիայում մի մարդ կա, որն այնքան մեծ թվով հիվանդների է ապաքինել, որ հարկադրված է եղել թողնել թատերական հյուսնի իր մասնագիտությունը, որպեսզի բավարարի հիվանդների հարաճուն պահանջը։ Տարեցտարի նա գործում է իր հրաշքները և արդեն հարստացել է։ Նա ցույց չի տալիս, թե իրեն օգնում են կրոնը կամ ինչ֊որ անդրշիրիմյան ուժեր․ պարզապես, ինչպես ինքն է գտնում, նրա մեջ մի բան կա, որը հիվանդներին վստահություն է ներշնչում, ամբողջ բանը այդ վստահությունն է, այլ ոչ թե իրենից բխող ինչ֊որ խորհրդավոր ուժ։
――――――
Հունվար, 1903։ Ինձ անձամբ լավ հայտնի է մի «հրաշք»՝ ապաքինում անդամալուծությունից, որն ամբողջ երկու տարի հիվանդին գամել էր անկողնուն, չնայած Նյու Յորքի լավագույն բժիշկների բոլոր ջանքերին։ Մի թափառաշրջիկ «շառլատան» (այդպես էին նրան կոչում) հիվանդին այցելեց ընդամենը երկու առավոտ, նա հիվանդ կնոջը բարձրացրեց անկողնուց ու ասաց․ «Գնա՛»։ Եվ հիվանդը գնաց։ Դրանով էլ ամեն ինչ վերջացավ։ Դա քառասուներկու տարի սրանից առաջ էր։ Ու այդ ժամանակվանից հիվանդը քայլում է։ ― Ծան․ հեղինակի։
Վերջին քառորդ դարում Ամերիկայում երևան են եկել զանազան անուններով մի քանի բժշկական աղանդներ և դրանք բոլորն էլ զգալի հաջողություն ունեն առանց դեղերի օգտագործման հիվանդությունները բուժելու գործում։ Դրանց թվում են Ոգեբուժումը, Հավատաբուժումը, Աղոթքաբուժումը, բուժումը Հոգեկան գիտությամբ և բուժումը Քրիստոնեական գիտությամբ։ Եվ միանգամայն տարակուսելի է, որ դրանք բոլորն էլ հրաշքներ են գործում միևնույն հին, ամենազոր միջոցի՝ հիվանդի երևակայության օգնությամբ։ Անունները տարբեր են, թեև բուժման եղանակի մեջ ոչ մի տարբերություն չկա։ Սակայն աղանդները պատշաճը չեն մատուցում այդ միջոցին, յուրաքանչյուրը հայտարարում է, թե բուժման իր եղանակը տարբերվում է մյուս բոլորի եղանակներից։
Նրանք բոլորը կարող են պարծենալ ապաքինման առանձին դեպքերով․ դրանում վիճելու հարկ չկա։ Հավատաբուժումը և Աղոթքաբուժումը, երբ դրանք օգուտ չեն բերում, թերևս, վնաս էլ չեն պատճառում, որովհետև հիվանդին չեն արգելում դիմելու դեղորայքի օգնությանը, եթե նա այդ ցանկանա, իսկ մյուսները դեղորայքն արգելում են և հայտարարում, թե իրենք ընդունակ են բուժելու մարդու ամեն մի հիվանդություն, ինչպիսին միայն գոյություն ունի երկրի երեսին, գործադրելով միայն հոգևոր միջոցներ։ Այստեղ, ըստ իս, կա վտանգի տարր։ Կարծում եմ, որ նրանք չափից դուրս շատ են ինքնավստահ։ Հասարակության վստահությունը, թերևս, ավելի կուժեղանար, եթե նրանք ավելի համեստ պահեին իրենց։
Քրիստոնեական գիտության քարոզչուհին չկարողացավ բուժել ստամոքսիս ցավերն ու հարբուխը, բայց ձիաբույժին դա հաջողվեց։ Սա ինձ համոզում է, որ Քրիստոնեական գիտությունը չափից դուրս շատ է ինքնավստահ։ Կարծում եմ, որ նա պետք է ներքին հիվանդություններին հանգիստ թողնի և սահմանափակվի վիրաբուժությամբ։ Այստեղ նա կկարողանար ծավալվել, գործելով իր եղանակներով։
Ձիաբույժն ինձանից պահանջեց երեսուն կրեյցեր, և ես վճարեցի ավելին, կրկնապատկեցի նրա գումարը և տվեցի մեկ շիլլինգ։ Տիկին Ֆուլերը մի երկար հաշիվ էր ուղարկել մեկ արկղ ոսկորների համար, որոնք նորոգվել էին երկու հարյուր երեսունչորս տեղում՝ յուրաքանչյուր ջարդվածքի համար մեկ դոլար։
― Բացի Ոգուց, ոչինչ գոյություն չունի՞։
― Ոչի՛նչ, ― պատասխանեց նա։ ― Մնացած ամեն բան անէական է, մնացած ամեն բան երևակայական է։
Ես նրան տվեցի երևակայական չեկ, իսկ հիմա նա ինձ հետապնդում է դատարանի միջոցով, պահանջելով էական դոլարներ։
Որտե՞ղ է տրամաբանությունը։