=== Գլուխ տասներորդ ===
Նրանք կանգնել էին, ինչպես անցյալ դարերի կրքոտ հավատացյալները սրբապատկերի առաջ՝ ինքնամոռացման մեջ, հայացքներում՝ ակնածանք ու վաւխ...
Այդպիսի բանի Գագիկն ու Արամը հանդիպել էին միայն կինոնկարներում ու մեկ էլ ինչ֊որ պատկերազարդ գրքերի մեջ, իսկ Հասմիկը՝ նաև թանգարանում, ուր եղել էր անցյալ տարի՝ գարնանային արձակուրդի ժամանակ՝ հայրիկի հետ։
— Ազնիվ խոսք, հենց այս էր որ կար,— հավատացնում էր նա,— կարծես այստեղից հանել ու դրել էին թանգարանում։ Ճիշտ այսպիսի սաղավարտ էր՝ մինչև դեմքի կեսը, և զրահն ու սուրն էլ, էլի նույնն էին։ Միայն թե այնտեղ զենք ու զրահ կրողը չկար, իսկ այստեղ...
— Որ ասում էի,— Գագիկը զգուշորեն ձեռքը կպցրեց զրահին ու անմիջապես էլ ետ փախցրեց,— որ ասում էի վախենալու բան չկա։ Քիչ էր մնում վախից լաց լինեիք՝ թողնենք-փախչենք, ո՞վ գիտե ինչ ձեռք է,— նա նայեց Արամին,— հասկանո՞ւմ եք, սա ինչպիսի հայտնագործում է. հազար, երկու հազար, գուցե և երեք հազար տարվա զինվոր է։ Դու գիտե՞ս... դուք դիտե՞ք, թե սա ինչ է նշանակում։
— Գիտեմ,— փնթփնթաց Արամը։ Նա լավ էր հիշում, որ թողնել փախչելու առաջարկն ինքն էր արել, և Գագիկը չէր համաձայնել. «Գժվե՞լ ես, ո՞ւր փախնչենք։ Ընդհակառակը, մենք պետք է մնանք ու գտնենք մատների տիրոջը»։ Դրանից Արամն ավելի էր զայրացել և ավելի վախեցել։ Պնդել էր, որ անպայման պետք է հեռանալ, անհապաղ, առանց ժամանակ կորցնելու։ Որ Գագիկը խելքը թռցրել է և նրան չպետք է լսել։ Իսկ Գագիկը շատ հանգիստ բացատրել էր, որ ինքը խելքը չի թռցրել և մտադրություն էլ չունի։ Ասել էր, որ դա հազվագյուտ դեպք է, տասը հազար տարին մեկ անգամ հանդիպող գյուտ, և ինքը ոչ մի պայմանով չի թողնի։ Արամը չէր համոզվել, շարունակել էր իրենը պնդել։ Տեսնելով, որ խոսքն օգուտ չի տալիս, Գագիկը չէր շարունակել. «Գնում եք, գնացեք, ես չեմ գալիս»— եզրափակել էր նա և վերսկսել փորփրել տորֆը։ Գագիկի համոզվածությունն ու հանդստությունը փոխանցվել էր Հասմիկին. իսկ այնուհետև նաև Արամին։ Հասմիկը հիշել ու պատմել էր անցյալ տարվա մի դեպք. «Կարենի հետ էլ նույնն էր պատահել։ Նորից այսպես, պատահաբար...»։ «Կարե՞նն ով է»— ընդհատել էր Արամը։ «Կարենը։ Մեր միջանցքի...»։ «Հա, ձեր չորրորդ հարկի,— հիշել էր Արամը,— հետո՞, այդպես պատահաբար Կարենն ի՞նչ էր արել»։ «Գյուտ։ Գյուտ էր արել։ Գնացել էր գյուղ տատիկին հյուր և գյուղից դուրս գտնվող ավերակ եկեղեցում մի կճուճ ոսկի էր գտել։ Թերթում էլ գրեցին, չե՞ք կարդացել»։ «Ես կարդացել եմ,— առանց աշխատանքն ընդհատելու միջամտել էր Գագիկը,— միայն թե գտածը ոսկի չէր եղել, այլ քսան դար առաջ ձուլված պղինձ։ Թերթում այդպես էր գրված»։ «Գուցե,— Հասմիկը չէր վիճել,— բայց գիտե՞ք դրա համար ի՜նչ պարգևներ ստացավ, նույնիսկ պատվոգիր»։ «Բայց սա մատ է, խելոք, կճուճ չէ»։ «Հետո ի՞նչ, որ մատ է, որ կճուճ չէ։ Գագիկը մի բան գիտե, որ ասում է»,— պնդել էր Հասմիկն ու ինքն էլ էր միացել Գագիկին՝ սկսել էր փորփրել տորֆը։ Արամը վիրավորվել էր. «Գիտե, բա ո՜նց... Գագիկր Նյուտոնն է, Գագիկը Պասկալն է, Գագիկը Պյութագորն է, Գագիկը Լոմոնոսովն է, Գագիկր Մենդելեևն է, Գագիկը...»— այսպես նա թվարկել էր իր իմացած բոլոր գիտնականների անունները, քմծիծաղ տալով առժամանակ կանգնել էր՝ ձեռքերը կողքին կանթած։ Հետո, երևի ձանձրացել էր անգործ կանգնելուց կամ, երևի համոզվել էր, որ ինքը սխալ է ու միացել էր աշխատողներին։ Մատերից հետո փորվածքում հայտնվել էր ձեռքը։ Արամն ու Հասմիկը էլի վախեցել էին։ Առաջին անգամվանից քիչ, բայց վախեցել էին։ Իսկ Գագիկը չէր վախեցել, ուրախացած թռչկոտել էր ու բացականչել. «Այդպես էլ գիտեի։ Այդպես էլ գիտեի...»։ «Ի՞նչ գիտեիր,— հարցրել էր Արամը,— որտեղի՞ց գիտեիր»։ Գագիկը չէր պատասխանել, շարունակել էր փորփրել։ Ընկերներն էլ այս անգամ արդեն աշխատել էին ավելի ոգևորված։ Ձեռքից հետո երևացել էր զրահի մեջ պահված թևը, հետո՝ ուսը, հետո սաղավարտի մեջ ամփոփված գլուխը, և ամենավերջում՝ զենք ու զրահով ծանրաբեռնված ասպետը՝ ոտքից մինչև գլուխ։
Արամը հիշեց այս ամբողջ պատմությունն ու ինքն իրեն արդարացնելու նպատակով, կիսաձայն ասաց.
— Ախր անհավատալի բան էր։
— Ի՞նչը,— զարմացավ Գագիկը։
— Ամեն ինչ։
Գագիկն ուղղեց ակնոցը.
— Անհավատալի ոչինչ չկա։
— Ես էլ կարող եմ նույնն ասել, Հասմիկն էլ կարող է նույնն ասել, նույնիսկ դմբո Ներսիկը՝ կարող է ասել, որ անհավատալի բան չկա։
— Չէ, ես չեմ ասի,— միջամտեց Հասմիկը,— դու և դմբո Ներսիկն ասեք՝ բավական է։
— Ես լուրջ բան եմ ասում,— բողոքեց Արամը,— «Անհավատալի ոչինչ չկա»֊ն բացատրություն չէ։
Գագիկը չլսելու տվեց։ Նա զգույշ շարժեց զրահն ու շշնջաց.
— Ինչ լավ է պահպանվել, տեսեք։
— Տեսնում ենք,— խեթ֊խեթ նայեց Արամը,— շատ լավ տեսնում ենք։
— Այսպիսի բան հազվադեպ է պատահում։ Խիստ հազվադեպ՝ տասը հագար տարին մեկ անգամ։
— Իսկ դու ասում էիր թողնենք֊փախչենք։
— Հա՛, ասում էի։ Հա՛, ասել եմ։ Հա՛, լավ եմ արել ասել եմ։ Եթե պետք լինի էլի կասեմ, պրծա՞նք,— պոռթկաց Արամը։
— Ասում ես, ասա։
— Կասեմ։
Հասմիկը հանգիստ սպասում էր վեճի ավարտին։ Միասին անցկացրած օրերի ընթացքում նա ինչպես պետքն է արդեն ճանաչել էր և՛ Գագիկին, և՛ Արամին։ Համոզված էր, որ Գագիկն անպայման կպարզի հանելուկը, միայն թե անհամբեր ընկերոջը զայրացնելուց հետո։ Իսկապես, այդպես էլ եղավ. ինչպես պետքն է Արամին զայրացնելուց հետո, Գագիկը անցավ հին ասպետի հայտնագործման գիտական բացատրությանը։
— Նախ՝ լույսի մասին. դա փտած մսից ու ոսկորից առաջացած լույսն էր, ինչպես գերեզմանոցներում։ Գիտեք չէ՞, որ մութ գիշերներին գերեզմանոցներում լույսեր են երևում։
Հասմիկը գլխով արեց։ Իսկ Արամը, ոչ այնքան հետաքրքրությունից, որքան ընկերոջը փակուղու առաջ կան գնեցնելու նպատակով, ընդհատեց.
— Իսկ ինչո՞ւ էր միայն երկու մատը փտել։ Թող ձեռքը փտեր, թող թևը փտեր, մարմինը...
— Մի խանգարի,— դժգոհեց Հասմիկը։
— Չեմ խանգարում, հարց եմ տալիս։
— Երկու մատն էր փտել, որովհետև տորֆից դուրս միայն երկու մատն էր մնացել։ Թևը մնար՝ թևը կփտեր։
— Հետո՞ ինչ։
— Այն, որ տորֆի մեջ մարմինները պահպանվում են։ Ինչպես կան, այնպես էլ մնում են։ Չեն փչանում, չեն քայքայվում։
— Իսկ ո՞վ է բերել քո այդ ասպետին ու խցկել տորֆի մեջ։
— Ոչ մեկն էլ չէր բերել ու խցկել։
Արամը քմծիծաղ տվեց.
— Ուրեմն ինքն էր եկել֊խցկվել, հա՞, ինքն իրեն։
— Այո, ինքն իրեն է խցկվել,— չափից ավելի լուրջ ձայնով ասաց Գագիկը,— դու գիտե՞ս, թե տորֆն ինչպես է առաջանում։
— Գիտեմ,— Գագիկի լրջությունը լրջացրեց նաև Արամին,— ճահիճներից է առաջանում։
— Ճիշտ է,— վրա բերեց Հասմիկը,— ճահիճները ծածկվում են հողով՝ փտում են, փտում ու վերածվում տորֆի։
— Ըհը,— համաձայնեց Գագիկը,— մոտավորապես այդպես է։ Տորֆնառաջանում է ճահճից, իսկ ճահիճները առաջանում են գետերի ու լճերի մոտ ցածրադիր վայրերում։ Մեր անցած ճանապարհով գետ է հոսել, իսկ այստեղ, ուր հիմա կանգնած ենք, գետից ավելի ցածր է, հիշո՞ւմ եք, այստեղ գալիս մենք անընդհատ իջնում էինք։ Այդպես իջել են նաև գետի ջրերը, հավաքվել ու դարձել ճահիճ։ Հին ասպետն անցել է այս կողմերով ու ընկել ճահիճը։ Իսկ ճահճի մեջ ընկնողին փրկություն չկա, խեղդվել է խեղճը։ Հետո ճահիճը լցվել է ծառերի տերևներով, հողմից ու ամպրոպներից տապալված ծառերով, արմատներով, քարերով, ծածկվել է հողով, փտել ու վերածվել տորֆի։ Այստեղ Գագիկը մի պահ լռեց,— հիմա ես ուրիշ բան եմ մտածում։ Ինչո՞ւ ասպետը ճահիճը պետք է ընկներ մենակ։ Կարծում եմ, որ նրա հետ անպայման եղել են նաև ընկերները։
— Ճիշտ է,— ոգևորված ընդհատեց Հասմիկը,— ու նրանք էլ են խեղդվել։
— Ուրախացիր։ Մարդիկ են խեղդվել, գիտե՞ս ինչքան ուրախալի բան է,— քրթմնջաց Արամը։
— Բայց նրանք խեղդվել են հազար տարի առաջ,— փորձեց արդարանալ Հասմիկը։
— Կարևոր չէ։
— Ճիշտ է, կարևոր չէ,— Հասմիկը տխրեց,— ճիշտ է։
Արամը հաղթական ժպտաց։ Իսկ Գագիկը, որ ոչ մի ուշադրություն չէր դարձրել ընկերոջ սոփեստությանը, շարունակեց ընդհատված միտքը.
— Սա Հայկական զինվոր չէ։ Հայերն այսպիսի զրահ ոչ մի դարում չեն ունեցել։ Սա հույն է կամ հռոմեացի։ Այ, հենց դրա համար էլ մտածում եմ, որ մենակ լինել չէր կարող։ Ինչո՞ւ պետք է մեն֊մենակ ընկներ այստեղ։ Եթե բանակը երթով անցնելիս է եղել, ուրեմն ճահճում թաղված պետք է լինի ամբողջ բանակը, կամ գոնե մի լեգիոն, գոնե վաշտ կամ ջոկատ։ Եթե հարձակվելիս են եղել, որևէ գյուղի կամ ամրոցի վրա, ուրեմն նորից մենակ չէր լինի։ Մենակ լինելը բացառվում է նաև փախչելու ժամանակ՝ ինչպե՞ս կարող էր մենակ նա փախչեր այս ուղղությամբ։
— Իսկ եթե միայն նա է կենդանի մնացե՞լ,— հուշեց Արամը։
— Հը՞...
— Գագիկ,— նորից ոգևորվեց Հասմիկը,— իսկ կարո՞ղ է պատահել, որ նրա կամ նրանց հետ այստեղ ընկած լինեն նաև գանձեր կամ ուրիշ որևէ կարևոր բան։
— Կարող է, ինչպե՞ս չէ։ Բայց, եթե ոչինչ էլ չլինի։ Հենց միայն այս ասպետն էլ անչափ մեծ գյուտ է։ Սրա համար հնէաբաններր գիտե՞ս ինչ կանեն։
— Մեզ կպարգևատրե՞ն։
— Անպայման։
— Պատվոգի՞ր կտան։
— Չէ, մեդալ կտան,— խայթեց Արամը,— շքանշան կտան։ Ամեն ինչ կտան, բացի պատվոգրից։ Պատվոգիր չեն տա՝ Կարենին չես զարմացնի։
— Դոլ ինչո՞ւ ես թշնամացել մեզ հետ,— զարմացավ Հասմիկը,— քացախ ես դարձել։
— Քացախ դու ես դարձել։
Գագիկը ծիծաղեց.
— Նա միշտ այդպես է, դու ուշադրություն մի դարձնի։ Լավ բանից նա միշտ իրեն վատ է զգում։
Արամը լսեց ու բանի տեղ չդրեց։ Գլխում նոր հարց էր ծնվել կապված ճահճի ու ասպետի հետ.
— Լսիր, գիտնական, ես դեռ հարց ունեմ,— Գագիկը գլխով արեց, այսինքն՝ ասա և Արամը շարունակեց,— ենթադրենք, որ ամեն ինչ իրոք այդպես է, ինչպես դու ես ասում։ Ենթադրենք, որ խմբով էլ ընկել են։ Իսկ հետո, այդ բոլորից հետո նրանք ինչպե՞ս եկան ու խցկվեցին այս լեռների տակ։ Հը՞...
— Իսկ ի՞նչ պարտադիր է, որ այս տորֆի հանքը գտնվի անպայման լեռների տակ։ Բոլորովին էլ պարտադիր չէ,— առանց վայրկյան իսկ մտածելու պատասխանեց Գագիկը՝ ասես նախապես պայմանավորված Արամի հետ, որ նա պետք է տա այդ հարցը, իսկ ինքը՝ պատասխանի։
— Ուրեմն, քո ասելով, սա դուրս է գալիս գետնի երես, հա՞։
— Հնարավոր է։ Իսկ եթե դուրս էլ չի գավիս, էլի ոչինչ չկա։ Երկրաշարժը մեզ մոտ բոլորովին էլ հազվագյուտ բան չէ։ Կարող է, որ այս բոլորից հետո երկրաշարժ է եղել ու քարերը ծածկել են տորֆի հանքավայրը։
Արամը գլուխը շարժեց՝ ոչ այն է՝ համաձայն եմ, ոչ էլ, թե համաձայն չեմ։ Իսկ Հասմիկը, որի համար բացարձակապես միևնույնն էր. տորֆը հասնո՞ւմ է գետնի երես, թե երկրաշարժն է ծածկել, նորից դիմեց Գագիկին.
— Ուրեմն սա իսկապես հազվագյուտ բան է, հա՞։ Հազվագյուտ հայտնագործություն։
— Այն էլ ինչպիսի՜։
— Այսինքն գյուտ է, հա՞։
— Մեծ գյուտ։
Հասմիկն ուրախացած թռչկոտեց տեղում.
— Տեսա՞ք, էլի ես։ Որ քարանձավ չընկնեի, այս գյուտն էլ չէինք անի։
Հասմիկի ուրախ բացականչությունները տղաներին նորից վերադարձրեց տխուր իրականությանը։
Հին ասպետի հայտնաբերումն այնպես էր ոգևորել նրանց, որ բացարձակապես մոռացել էին իրենց վիճակը։ Եվ Հասմիկի խոսքերը լսելուն պես, միանգամից թևաթափ եղան։ Արամն ինչ֊որ բան ասաց, մոտավորապես այսպիսի բովանդակությամբ՝ որ այստեղից դուրս եկար, գյուտդ էլ կտանես քեզ հետ։ Իսկ Գարիկը նկատեց, որ լապտերի լույսն սկսում է պակասել։
— Հարկավոր է շտապել,— ասաց նա,— նախաճաշենք ու շարժվենք։ Թե չէ լապտերը բոլորովին կհանգի, և մենք կխճճվենք այս լաբիրինթոսում ու մինչև կյանքներիս վերջը դուրս չենք պրծնի։
Նրանք տեղավորվեցին հին ասպետի ոտքերի մոտ և Գագիկն ուսապարկից հանեց մրջյունների վերջին տուփը։ Բաժանեց երեք հավասար մասի ու տվեց ընկերներին։ Կերան՝ մի քիչ զզվելով, մի քիչ էլ արդեն հարմարված և վեր կացան։ Շարժվեցին, ուղեցույց ունենալով դատարկ ու լիքը լուցկու տուփերը, որ շաղ էին տվել իրենց ճանապարհին և, որոնք Գագիկը հավաքում էր մեծագույն զգուշությամբ։
{{ԵրեքԱստղ}}
Վերադարձի ճանապարհը երկարեց չափից ավելի։
Երեքն էլ հոգնած էին, հազիվ էին քարշ տալիս ոտքերը. հին ասպետին տորֆից մաքրելու համար հավանաբար շատ էին չարչարվել։ Դանդաղելու մյուս պատճառն էլ քաղցն էր՝ երեք տեղ բաժանված մեկ տուփ մրջյունը ինչքա՞ն էներգիա կարող էր վերականգնել։ Էլ չեմ ասում ծարավի մասին, որ տանջում էր պարզապես ահավոր չափով։ Բայց երեքից ոչ մեկը հիմա չէր մտածում դրանց մասին. ծարավ, քաղց, հին ասպետ, հոգնածություն... Նույնիսկ Գագիկը մոռացել էր ոտքի տանջող ցավը։ Դրանք բոլորն իրենց տեղը զիջել էին ամենավտանգավորին՝ խավարում է լապտերի լույսը, մարտկոցներն ուժազրկվում էին, երկու քայլի վրա համարյա անհնար էր որևէ բան տեսնել։
— Մարտկոցները կարելի է եռացրած ջրով վերականգնել,— մթության մեջ լսվեց Արամի ձայնը,— ես փորձել եմ, ստացվել է։
— Ես նույնպես փորձել եմ,— անտրամադիր արտաբերեց Գագիկը և չրխկացրեց անջատիչը։ Լապտերից նրանք հիմա օգտվում էին խիստ հազվադեպ, միայն անհրաժեշտության դեպքում։ Արամն ու Հասմիկը միաժամանակ նայեցին հազիվհազ մլմլացող լույսին ու տխուր հառաչեցին։ «Եթե լսեիր ինձ։ Եթե ասպետի վրա ժամանակ կորցրած չլինեինք»— մտածեց Արամը։ Իսկ Հասմիկը կիսաձայն նկատեց, որ լույսն ավելի է պակասել։
— Ոչինչ,— ընկերներին ոգևորել փորձեց Գագիկը,— մինչև ճանապարհ կհասցնի, ես իմ լապտերին գիտեմ՝ չի դավաճանի։
— Գոնե մրջյուն լիներ։ Ախր թթվահամ է, ծարավ հագեցնող։ Հարյուր տուփ կուտեի։
— Երկու տուփ էլ չէիր ուտի,— չհամաձայնեց Գագիկը,— բարձր կալորիականություն ունի։ Շատ ուտել չի լինի։
— Միևնույն է, կուտեի։
— Կարենը մի անգամ քսան հատ կարկանդակ կերավ ու երեք օր պառկեց,— միջամտեց Հասմիկը։
— Զզվեցրիր քո Կարենով,— փնթփնթաց Արամը,— Գագիկ, որտեղի՞ց էիր գտել այդ մրջյունները։
— Ճանապարհից,— Գագիկն այսպես էր անվանում քարակոփ ուղին, որ սկսվում էր «Առյուծի երախից»,— եզանլեզուն դնելուց բավական հետո ես ինձ լավ զգացի ու քնեցի։ Իսկ արթնանալիս նկատեցի, որ դեմքիս վրայով ինչ-որ բան է շարժվում։ Բռնեցի, տեսնեմ մրջյուն է։ Փնտրեցի, գտա մրջնանոցը, շատ էլ մրջյուններ կային, հավաքեցի ու լցրի լուցկու տուփերը։
— Ըմ-մմ,— Արամը լիզեց չորացած շուրթերը, շատ էին, հա՞։
— Շատ։
— Բա ինչո՞ւ քիչ հավաքեցիր։
— Ինչ քիչ, այդքանն էր։
— Էլ չմնա՞ց։
— Հնարավոր է, որ մնացած էլ լինի։
— Ուրեմն վերադառնալիս կարող ենք հավաքել։
— Եթե հասնենք,— հառաչեց Հասմիկը։
— Ուրեմն չե՞ս հավատում, որ լապտերս մինչև անցուղի կհասցնի, վիրավորված ձևացավ Գագիկը։
Իհարկե, Հասմիկը բոլորովին էլ չէր հավատում, որ լապտերը իրենց տեղ կհասցնի, բայց և այնպես ասաց.
— Հավատում եմ։
Իսկ լապտերն իսկապես նրանց հասցրեց քարակոփ ճանապարհին։ Դրա համար երեքն էլ այնպես ուրախացան, ասես դուրս էին պրծել ստորգետնյա բանտից և ոչ թե մի ճանապարհից ընկել մեկ այլ ճանապարհ, որի ավարտն էլ հանելուկ էր նույնքան, որքան քիչ առաջվա կիսալաբիրինթոսը։
— Փրկված ենք։ Հասմիկ, Գագիկ, մենք փրկված ենք,— կորցրած ճանապարհի վրա ոտք դնելուն պես գոչեց Արամն ու ամուր համբուրեց նախ Հասմիկին, հետո Գագիկին։ Հետո թուլացած փռվեց հատակին ու շշնջաց։— Ինչ ուզում եք ասեք, էլ քայլել չեմ կարող։ Ուժ չունեմ։
— Գոնե մրջյուններին հասնեինք,— հիշեցրեց Գագիկը,— այստեղից հեռու չպետք է լինի՝ մի երեսուն քայլ։
— Երեսո՞ւն,— Արամի ձայնի մեջ կասկած կար,— եթե երեսուն է, կգամ։
— Երեսուն։ Կամ ամենաշատը քառասուն։
— Մրջյուների համար հիսուն էլ կգամ,— ասաց Արամն ու բարձրացավ տեղից,— գնանք։
Բայց մրջնաբույնը գտնել չհաջողվեց։ Երեսուներորդ քայլում Գագիկը միացրեց լապտերը։ Լամպի թելիկը կարմրեց, բայց չշիկացավ։ Քիչ հետո անցավ նաև կարմրությունը։ Լապտերից օգուտ չկար, Գագիկը ձեռքով շոշափեց հատակը՝ պատի տակ, մրջնանոցը պետք է որ լիներ այդտեղ։ Ոչինչ չկար։ Շոշափելով գնաց առաջ, մինչև հիսուներորդ քայլը և մրջյուն չգտավ։
— Չէ, իզուր բան է, ավելի լավ է հանգստանանք,— ասաց Հասմիկը,— մրջյունը ոչ կով է, ոչ ոչխար, որ մթության մեջ շոշափելով գտնես։ Բան դուրս չի գա։
Տղաները չհակաճառեցին։ Իրենք նույնպես համաձայն էին, որ դժբախտաբար մրջյունը ոչ կով է, ոչ էլ ոչխար, այլ պարզապես մրջյուն։ Նստեցին ու մեջքները հենեցին պատին։
— Եթե հաջողվեր մի փոքր քնեինք, լավ կլիներ,— ասաց Գագիկը։
— Տեսնես քանի՞ օր է, որ մենք այստեղ ենք,— շշնջաց Հասմիկը։
— Երեք,— անմիջապես պատասխանեց Արամը,— արդեն երեք անգամ քնել եմ, իսկ ես միայն գիշերներն եմ քնում։
— Հիմա քունդ չի՞ տանում։
— Եթե քաղցած չլինեի, հիմա այնպես կխռմփացնեի, որ...
— Ուրեմն չորս,— Հասմիկը տխուր հառաչեց,— չորս գիշեր, հինգ օր։
Առժամանակ լռեցին։ Բայց քաղցն ու ծարավը թույլ չէին տալիս քնելու։ Եվ Գագիկը նորից խոսեց.
— Հին ասպետին լավ գտանք։
— Քո տուփերում ի՞նչ կա։
Գագիկը նայեց մթության մեջ չերևացող Արամին.
— Բզեզներ։
— Չփորձե՞նք։
Գագիկն ուշացրեց պատասխանը։ Արամը զայրացավ.
— Չե՞ս լսում։
— Ախր, հազվագյուտ տեսակներ են,— Գագիկը կակազեց։
— Ուրեմն քաղցից սատկե՞նք։
— Լավ, փորձիր,— Գագիկը պայուսակից հանեց ձեռքն ընկած առաջին իսկ տուփն ու մեկնեց նրան,— վերցրու։
— Դա ի՞նչ է։
— Չգիտեմ։ Կարծեմ մայիսյան բզեզ է։
— Թունավոր չէ՞,— վախեցավ Հասմիկը։
— Չէ։
Արամը բերանը գցեց բզեզի կոշտ մարմինը, կծեց ու թքեց։
— Լավը չէ՞ր,— համարյա միաժամանակ հարցրեցին Հասմիկն ու Գագիկը։
— Թույն էր։
Նորից լռեցին։ Բավական անց մթության մեջ լսվեցին նրանց համաչափ մշմշոցները։
Թե ինչքան էին մնացել քնած՝ դժվար է ասել։
Առաջինն աչքերը բացեց Արամը։ Նայեց շուրջն ու չհավատաց տեսածին։ «Նորից թվում է,— մտածեց, ինչպե՞ս կարող էր...» նա տրորեց աչքերն ու կրկին նայեց. «Իսկ եթե չի թվում։ Իսկ եթե իսկապես...» Շրջվեց և ամբողջ ուժով սկսեց քաշել Գագիկին ու Հասմիկին։ Քաշքշում էր ու հետն էլ ամբողջ ուժով գոռում.
— Գագիկ, Հասմիկ, արթնացեք, շուտ։
— Ի՞նչ կա,— առանց աչքերը բացելու շշնջաց Հասմիկը։
— Շո՞ւտ, արթնացեք։
Հասմիկը բաց արեց աչքերն ու անակնկալի եկած, միանգամից նստեց.
— Երազ չէ՞։
— Ոչ մի երազ։ Երազ չկա, երազ չէ, չէ, չէ, չէ...
Աղմուկն արթնացրեց նաև Գագիկին։
Երեքն էլ միաժամանակ թռան տեղներից ու նետվեցին դեպի լույսը։
Ճանապարհը կտրուկ թեքվեց և ոլորանի ետևում, տասը-տասնհինգ քայլ հեռու նրանք տեսան գետնից կես մետր բարձրության վրա գտնվող անցքը։ Անցքը շրջանաձև էր, մարդաբոյ և նույնքան էլ լայնություն ուներ։ Առաջինն այնտեղ հայտնվեց Արամը։ Հետո, միմյանց ետևից՝ Հասմիկն ու Գագիկը։ Եվ հենց այստեղ էլ նրանց ոգևորության վրա սառը ջուր մաղվեց։
Արամը շրջվեց և լացակումած ձայնով ասաց.
— Կորած ենք։
Բացատրությունների կարիք չզգացվեց. երեքի համար էլ ամեն ինչ պարզ էր։
Անցքը փրկություն չէր։
Ելքի մոտ ընկած էր քարե, փոքրիկ մի հարթություն՝ բարձրաբերձ լեռան կրծքից կախված առանց բազրիք մի պատշգամբ, սեղանաչափ մի սալաքար, որի ներքևում տարածվում էր գահավեժ անդունդը։ Գետինը մնացել էր հեռու֊հեռու։ Իսկ ուղղահայաց, մի քիչ էլ ներս փախած պատի վրայով իջնելու մասին մտածելը հիմարություն էր։
— Վերջ։ Ամեն ինչ կորած է։ Այլևս ոչ մի հույս,— լացակումած շշնջաց Արամն ու երեսնիվայր փռվեց մանրիկ անձրևից թրջված սալաքարի վրա։
— Վերջ...
== Երկրորդ մաս ==
=== Գլուխ առաջին ===
Լևոնը չէր շտապում։
Ընկերոջ անհասկանալի դանդաղկոտությունն սկսել էր Վազգենին անհանգստացնել. «Այսքան էլ սպասել կլինի՞»։ Հակոբն ու Արեգը վաղուց էին քնել մեկ, գուցե նույնիսկ երկու ժամ առաջ, իսկ Լևոնը... «Չեմ հասկանում, սրանից էլ հարմար ժամանա՞կ»,— մտածեց Վազգենն ու զգուշորեն քաշեց կողքին պառկած ընկերոջ թևը.
— Չսկսե՞նք։
— Սպասիր, թող լավ քնեն,— շշնջաց Լևոնը։
— Սրանից էլ լա՞վ։ Գիտե՞ս ինչքան ժամանակ է, որ քնած են։
— Գիտեմ։
— Երկու ժամից ավել կլինի։
— Չէ։ Երկու ժամ առաջ դեռ աստիճանների վրա էինք, իսկ դրանից հետո նստեցինք ճաշելու,— Լևոնը հիշեց հավի միսն ու թուքը կուլ տվեց,— հետո քնելու տեղ գտանք։
Վազգենը նույնպես հիշեց խղճուկ ճաշկերույթը։ Նա էլ կուլ տվեց թուքը։
— Լավ, սպասենք,— ստիպված համաձայնեց նա ու նորից քաշվեց քառակուսի քարի մոտ, որն օգտագործում էր, որպես մահճակալ ու ներքնակ։ Տեղավորվեց ու նորից թեքվեց Լևոնի կողմը.
— Ասում ես դուրս կպրծնենք, հա՞։