— Այո, անկողին գցիր բազմոցին,— պատասխանեց Գրուշենկան։
Ավելի մանրամասն հարցուփորձ անելով, Գրուշենկան իմացավ, որ նա հիմա, իրոք, բացարձակապես ոչ մի տեղ չունի ապաստանելու, և որ «պարոն Կալգանովը, իմ բարերարը, ուղղակի հայտարարեց, որ այլևս չի ընդունի ինձ և հինգ ռուբլի նվիրեց»։— «Դե լավ, աստված քեզ հետ, մնա՛ ուրեմն այստեղ»,— որոշեց վշտահար Գրուշենկան, կարեկցորեն ժպտալով նրան։ Այդ ժպիտը տակնուվրա արեց ծերուկի սիրտը, և նրա շրթները դողդղացին երախտապարտ արցունքներից։ Ու թափառական ձրիակերն այդպես էլ մնաց Գրուշենկայի մոտ այդ օրից ի վեր։ Նույնիսկ նրա հիվանդության օրերին չհեռացավ տնից։ Ֆենյան ու նրա մայրը, Գրուշենկայի խոհարարուհին, չվտարեցին նրան, այլ շարունակեցին կերակրել ու նրա համար անկողին փռել բազմոցի վրա։ Հետագայում Գրուշենկան նույնիսկ վարժվեց նրան և ամեն անգամ, երբ վերադառնում էր Միտյայի մոտից (որին սկսել էր այցելության գնալ իր առողջանալուց անմիջապես հետո, նույնիսկ դեռ լրիվ չապաքինված), իր տխրությունը փարատելու համար նստում ու սկսում էր այլևայլ դատարկ բաներից խոսել «Մաքսիմուշկայի» հետ, միմիայն իր վիշտը մոռանալու նպատակով։ Պարզվեց, որ ծերուկը երբեմն կարողանում է հետաքրքրական բաներ պատմել, այնպես որ ի վերջո նա նույնիսկ անհրաժեշտ դարձավ Գրուշենկայի համար։ Բացի Ալյոշ յիցԱլյոշայից, որ գալիս էր, բայց ոչ ամեն օր, և միշտ էլ քիչ էր նստում, համարյա ուրիշ ոչ ոքի չէր ընդունում Գրուշենկան։ Իսկ նրա ծերունի վաճառականն այդ ժամանակ սոսկալի հիվանդ էր արդեն, «շունչը փչում էր», ինչպես ասում էին քաղաքում, և իսկապես՝ Միտյայի դատից մի շաբաթ հետո մեռավ։ Մահից երեք շաբաթ առաջ, զգալով մոտալուտ վախճանը, նա վերջապես իր որդիներին և նրանց կանանց ու երեխաներին կանչեց իր մոտ՝ վերին հարկը, և պատվիրեց, որ այլևս չհեռանան իրենից։ Հենց նույն րոպեին էլ ծառաներին խստորեն հրամայեց, որ էլ երբեք ներս չնդունեն Գրուշենկային, իսկ եթե գա՝ ասեն նրան. «Ձեզ երկար և ուրախ կյանք է մաղթում և ասում է, որ բոլորովին մոռանաք իրեն»։ Եվ սակայն Գրուշենկան գրեթե ամեն օր մարդ էր ուղարկում՝ նրա առողջությոմւը հարցնելու։
— Եկա՜ր վերջապես,— գոռաց նա, գցելով խաղաթղթերը և ուրախությամբ ողջունելով Ալյոշային,— իսկ Մաքսիմուշկան հենց մի գլուխ վախեցնում էր ինձ, թե գուցե էլ չես գա։ Ա՜խ, այնպե՜ս հարկավոր ես ինձ հիմա։ Նստիր սեղանի մոտ։ Ասա ինչ ես ուզում, սո՞ւրճ։
— Իսկ ա՞յս անգամ ինչու կռվեցիք,— հարցրեց Ալյոշան։
— Է՜հ, բոլորովին չէի սպասում։ Երևակայիր, «նախկինի» համար խանդեց, այն լեհի։ Ասում է՝ «Ինչո՞ «Ինչո՞ւ ես պահում նրան։ Ուրեմն սկսել ես պահել նրան, հա՞»։ Խանդում է, անընդհատ խանդում։ Քնում է՝ խանդում, ուտում է՝ խանդում։ Անցյալ շաբաթ էր՝ մի անգամ նույնիսկ Կուզմայի համար էլ խանդեց։
— Բայց չէ՞ որ նա գիտեր «նախկինի» մասին։
— Դե ա՜յ ասա։ Հենց սկզբից էլ գիտեր, մինլև մինչև այսօր գիտեր և այսօր հանկարծ վեր կացավ ու սկսեց հայհոյել։ Ուղղակի ամաչում եմ կրկնել ասածները։ Հիմա՜ր։ Երբ դուրս էի գալիս, Ռակիտկան եկավ մոտը։ Գուցե հենց Ռակիտկան է նրա գլուխը լցնում, հա՞։ Ի՞նչ ես կարծում,— ավելացրեց նա մի տեսակ ցրված։
— Սիրում է քեզ, հասկանո՞ւմ ես, շատ է սիրում։ Եվ հիմա ջղայնացած էլ է մանավանդ։
— Է՜խ, ամեն մարդ էլ պիտանի է, Մաքսիմուշկա, և ինչպե՞ս իմանանք, թե ով ումից ավելի է պիտանի։ Գոնե բոլորովին չլիներ այդ լեհը, Ալյոշա, ախր նրա խելքին էլ փչել է այսօր հիվանդանալ։ Նրա մոտ էլ եղա։ Եվ այ հիմա նրան էլ կարկանդակ եմ ուղարկելու. դիտմա՛մբ. չէի ուղարկում, բայց Միտյան ինձ մեղադրեց, որ ուղարկում եմ, դե այ ուրեմն դիտմամբ եմ ուղարկելու հիմա, դիտմա՛մբ։ Ախ, Ֆենյան նամա՜կ է բերում ահա։ Դե հա՜, պարզ է, նորից այդ լեհերն են, փո՜ղ են ուզում նորից։
Եվ իրոք, պան Մուսյալովիչը, ըստ իր սովորության, չափազանց երկար ու մանվածապատ մի նամակ էր ուղարկել, երեք ռուբլի պարտք էր խնդրում։ Նամակին կցված էր մի ստացագիր, որով նա պարտավորություն էր ստանձնում երեք ամսվա մեջ վերադարձնել փողը. ստացագրի տակ ստորագրել էր նաև պան Վրուբլյովսկին։ Գրուշենկան արդեն շատ էր այդպիսի նամակներ ստացել իր «նախկինից», և բոլորն էլ նույնպիսի ստացագրերով։ Եվ դա սկսվել էր հենց Գրուշենկայի առողջանալու օրից, երկու շաբաթ առաջ։ Բայց նա գիտեր, որ երկու պաները իր հիվանդության ժամանակ էլ գալիս էին իր առողջությունը հարցնելու։ Գրուշենկայի ստացած առաջին նամակը երկար էր՝ մի թերթ մեծադիր նամակաթղթի վրա գրված ու տոհմային խոշոր կնիքով դրոշմված, և այնքան մթին էր ու մանվածապատ, որ Գրուշենկան կեսը միայն կարդաց ու մի կողմ թողեց, բացարձակապես ոչինչ չհասկանալով։ Եվ նամակ կարդալու գլուխ էլ չուներ այդ օրերին։ Հաջորդ օրն այդ նամակին հետևեց երկրորդը, ուր պան Մուսյալովը երկու հազար ռուբլի պարտք էր խնդրում ամենակարճ ժամանակով։ Գրուշենկան այդ նամակն էլ առանց պատասխանի թողեց։ Հետո արդեն նամակների մի ամբողջ շարք հաջորդեց, օրը մի նամակ, և բոլորն էլ նույնպես ծանրակշիռ ու մանվածապատ, բայց լեհերի խնդրած պարտքի գումարը, հեազհետե հետզհետե իջնելով, հասավ հարյուր ռուբլու, քսանհինգ ռուբլու, տասը ռուբլու, և վերջապես Գրուշենկան ստացավ մի նամակ, ուր միայն մեկ ռուբլի էին խնդրում պաները, կցելով մի ստացագիր, որի տակ երկուսն էլ սաորագրհլ էին։ Այդ ժամանակ Գրուշենկան հանկարծ խղճաց ու անձամբ գնաց պանի մոտ, երեկոյան մթնշաղին։ Սոսկալի աղքատության մեջ գտավ երկուսին էլ, համարյա ծայրահեղ կարիքի մեջ. ոչ ուտելիք ունեին, ոչ վառելափայտ, ոչ ծխախոտ, ու նաև պարտք էին տանտիրուհուն։ Այն երկու հարյուր ռուբլին, որ Միտյայից շահել էին Մոկրոեում, շատ արագ չգիտես ուր չքացել էր։ Եվ սակայն Գրուշենկային զարմացրեց այն, որ երկուսն էլ իրեն դիմավորեցին ամբարտավան, անկախ տեսքով, մեծագույն քաղաքավարությամբ, փքուն ճառերով։ Գրուշենկան ծիծաղեց պարզապես և տասը ռուբլի տվեց իր «նախկինին»։ Եվ հենց այն ժամանակ էլ, ծիծաղելով, պատմեց այդ մասին Միտյային, և Միտյան բոլորովին չխանդեց։ Բայց դրանից հետո պաները կառչեցին Գրուշենկայից, ամեն օր նրան ռմբակոծում էին նամակներով ու փող խնդրում, և նա ամեն անգամ ուղարկում էր մի քիչ։ Եվ ահա այսօր Միտյայի խելքին փչել էր սոսկալի խանդել հանկարծ։
— Ես էլ, հիմարի պես, հենց մի րոպե նրա մոտ էլ մտա, երբ Միտյային տեսնելու էի գնում, որովհետև հիվանդացել է նա էլ՝ իմ նախկին պա՜նը,— սկսեց նորից Գրուշենկան, իրար անցնելով ու աճապարելով։— Ծիծաղում էի և պատմում Միտյային. «Պատկերացրու, ասում էի, իմ լեհի խելքին փչեց, որ կիթառի վրա իր նախկին երգերը երգի ինձ համար, կարծում է՝ կհուզվեմ և իր հետ կամուսնանամ»։ Եվ մեկ էլ Միտյան այնպե՜ս վեր թռավ ու սկսեց հայհոյել որ... Այդպես ուրեմն, հա՞, դե ես էլ կարկանդա՛կ կուղարկեմ պաներին։ Ֆենյա, ինչ է, նրա՞նք են այդ աղջնակին ուղարկել։ Ահա՛, երեք ռուբլի տուր նրան, մի տասը հատ էլ կարկանդակ փաթաթիր թղթի մեջ և ասա՛, որ տանի. իսկ դու էլ, Ալյոշա, անպայման պատմիր Միտյային, որ կարկանդակ ուղարկեցի նրանց։
— Լսեց ու ոչինչ չասաց։ Ասաց, որ արդեն որոշակի կարծիք է կազմել։ Բայց խոստացավ նկատի առնել իմ ասածը։
— Ինչպե՜ս թե նկատի առնել։ Ախ, ի՜նչ խաբեբաներ են։ Կկործանե՜ն նրան։ Իսկ բժշկի՞ն ինչու է կանչել այգ այդ օրիորդը, բժշկի՛ն։
— Որպես փորձագետի։ Ուզում են ապացուցել, որ եղբայրս խելագարվել է և սպանել է խելացնոր վիճակում, չիմանալով, թե ինչ է անում,— մեղմ ժպտաց Ալյոշան։— Միայն թե եղբայրս չի համաձայնվի դրան։
Ալյոշան նստել էր մտասույզ և խորհրդածում էր մի բանի մասին։ Լուրը հայտնապես ապշեցրել էր նրան։
— Իվանը Միտյայի գործի մասին չի խոսում ինձ հետ,— ասաց նա դանդաղորեն,— և առհասարակ նա ինձ հետ շատ քիչ է խոսել ամբողջ այս երկու ամսվա ընթացքում, իսկ երբ գնում, էի մոտը, միշտ էլ դժգոհ էր լինում, որ եկել եմ, այնպես որ արդեն երեք շաբաթ է՝ չեմ գնում այլևս։ Հը՜մ... Եթե նա մի շաբաթ առաջ է եղել այնտեղ, ուրեմն... Իսկապես, այս մի շաբաթվա ընթացքում ինչ֊որ փոփոխություն է տեղի ունեցել Միտյայի մեջ...
— Փոփոխությո՜ւն, փոփոխությո՜ւն,— իսկույն վրա բերեց Գրուշենկան։— Մի գաղտնիք կա նրանց մեջ, գաղտնիք կա, գաղտնի՜ք։ Միտյան ինքը ինձ ասաց, որ գաղտնիք կա, և գիտե՞ս, այնպիսի՜ գաղտնիք, որ Միտյան չի էլ կարողանում հանգստանալ։ Առաջ նա զվարթ էր, չէ՞, այսինքն հիմա էլ է զվարթ, բայց, հասկանո՞ւմ ես, երբ որ սկսում է այսպես գլուխը շարժել, մեկ էլ գնում-գալիս է սենյակում, ահա այս աջ մատով էլ քունքի մազերն է սկսում խառնել, դե ես գիտե՜մ՝ մի բան է անհանգստացնում նրա սիրտը... հաստատ գիտեմ։ Թե չէ՝ նա զվարթ էր առաջ. բայց այսօ՜ր էլ զվարթ էր։
— Դե ջղայնացած էլ էր, բայց զվարթ էր։ Միշտ էլ ջղայնանում է, բայց մի վայրկյան, հետո մեկ էլ զվարթ է լինում, հետո նորից ջղայնանում է հանկարծ։ Եվ գիտե՞ս, Ալյոշա, անընդհատ զարմանում եմ նրա վրա. ի՜նչ ահավոր փորձանք է կախվել գլխին, բայց նա մեկ-մեկ այնպիսի՜ դատարկ բաների համար սկսում է քրքջալ, կարծես ի՛նքը երեխա լինի։
— Եվ իսկապե՞ս պատվիրեց, որ Իվանի մասին բան չասես ինձ։ Հենց այդպես էլ «մի՛ ասա՞ ասա» ասա՞ց։
— Հենց այդպես էլ «մի՛ ասա» ասաց։ Քեզնից է հատկապես վախենում նա, այսինքն Միտյան, Միտյան։ Որովհետև գաղտնիք է, ինքը ասաց, որ գաղտնիք է... Ալյոշա, ջանիկս, գնա մոտը, իմացիր՝ այդ ի՞նչ բան է նրանց գաղտնիքը, և արի ասա ինձ,— վեր թռավ ու աղաչեց հանկարծ Գրուշենկան։— Հանգստացրու իմ սիրտը, մեղք եմ, ես էլ իմանամ, թե ինչ է լինելու իմ անիծյալ բախտը։ Այ սրա՛ համար կանչեցի քեզ։
=== II։ Հիվանդ ոտքը ===
Նախ և առաջ տիկին Խոխլակովայի տանը մի գործ ուներ, և շտապեց այնտեղ, որպեսզի շուտով վերջացնի և չուշանա՝ Միտյայի մոտ գնալու։ Տիկին Խոխլակովան արդեն երեք շաբաթ է՝ մի թեթև հիվանդ էր, չգիտես ինչու, ոտքն էր ուռել, ու թեև նա չէր պառկել անկողնում, բայց ցերեկն այնուամենայնիվ ընկողմանում էր իր զարդասենյակի օթոցի վրա՝ տնային հրապուրիչ, բայց վայելուչ զգեստով։ Ալյոշան մի անգամ անմեղ քմծիծաղով նկատել էր իր մտքում, թե տիկին Խոխլակովան, չնայած իր հիվանդության, համարյա թե սկսել է պճնամուություն պճնամոլություն անել, ինչ-որ գլխազարդեր են երևացել, ժապավեններ, բացվիզ զգեստներ, և Ալյոշան կռահում էր դրա պատճառը, թեև այդպիսի մտքերը վանում էր որպես ունայն բաներ։ Վերջին երկու ամսվա ընթացքում տիկին Խոխլակովայի մշտական հյուրերից մեկն էր դարձել երիտասարդ պաշտոնյա Պերխոտինը։
Ալյոշան արդեն չորս օր է չէր այցելել, և հիմա, մտնելով այդ տունը, ուզեց շտապել և ուղղակի գնալ Լիզայի մոտ, որովհետև նրա հետ էր գործը. Լիզան դեռ երեկ մի աղախին էր ուղարկել, հատկապես խնդրելով Ալյոշայից, որ նա անմիջապես իր մոտ գա «մի շատ կարևոր գործի համար», և դա, որոշ պատճառներով, հետաքրքրել էր Ալյոշային։ Աղախինը հիմա գնաց Լիզային զեկուցելու, բայց տիկին Խոխլակովան ինչ֊որ մեկից իմացավ, որ Ալյոշան է եկել, և անմիջապես մարդ ուղարկեց՝ խնդրելով, որ նա իր մոտ գա «միայն մի րոպեով»։ Ալյոշան հարմար դատեց նախ տիկնոջ խնդրանքը կատարել, որովհետև այլապես, քանի ինքը Լիզայի մոտ լիներ, մայրիկն ամեն րոպե աղախնին ուղարկելու էր աղջկա սենյակը։ Տիկին Խոխլակովան պառկել էր օթոցի վրա, մի տեսակ հատկապես տոնական հագնված և, ըստ երևույթին, արտակարգորեն ջղագրգիռ վիճակում։ Հրճվանքի ճիչերով դիմավորեց նա Ալյոշային։
— Դարերո՜վ, դարերո՜վ, ուղղակի դարերո՜վ չեմ տեսել ձեզ։ Մի ամբողջ շաբաթ, երևակայեցե՜ք։ Բայց ախ, չէ՜, ընդամենը չորս օր առաջ այստեղ էիք, չորեքշաբթի օրը։ Lise-ին տեսնելու եք եկել, և վստահ եմ՝ ուզում էիք ուղղակի մոտը գնալ, ուզում էիք մատների վրա քայլեի քայլել, որ ես չլսեմ։ Սիրելի՜, սիրելի՜ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, եթե իմանայիք, թե ինչպե՜ս է նա ինձ մտահոգում։ Բայց սրա մասին՝ հետո, թեև սա է ամենագլխավորը, բայց հետո։ Սիրելի Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, ես լրիվ վստահում եմ ձեզ իմ Լիզային։ Հայր Զոսիմայի մահից հետո — աստվա՜ծ հոգին լուսավորե (նա խաչակնքեց)— նրա մահից հետո ես ձեզ նայում եմ որպես կրոնավորի, թեև դուք շա՜տ շնորհալի եք այս նոր զգեստով։ Որտեղի՞ց այդպիսի դերձակ եք գտել այս քաղաքում։ Բայց չէ, չէ, դա չէ գլխավորը, դրա մասին՝ հետո։ Ներեցեք, որ ես ձեզ երբեմն Ալյոշա եմ ասում, պառավ կին եմ, ամեն ինչ թույլատրելի է ինձ,— ժպտաց նա կոտրատվելով,— բայց սրա մասին էլ հետո։ Գլխավո՜րը, գլխավո՜րը չմոռանամ։ Խնդրեմ, ինքներդ ինձ հիշեցրեք, հենց որ սկսեմ երկար-բարակ խոսել, ասացեք. «Իսկ գլխավո՞րը»։ Ա՜խ, որտեղի՜ց իմանամ, թե ինչն է հիմա գլխավորը։ Այն օրից, որ Lise-ը ետ առավ իր խոստումը, ձեզ հետ ամուսնանալո՜ւ իր խոստումը, իր մանկակա՜ն խոստումը, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, այն օրից անշուշտ հասկացաք, որ դա մի հիվանդ աղջնակի մանկական, թռվռուն ցնորք էր, երկար ժամանակ իր բազկաթոռին գամված աղջնակի ցնորք. փա՜ռք աստծո, հիմա արդեն կարող է քայլել։ Այս նոր բժիշկը, որին Կատյան Մոսկվայից է հրավիրել ձեր այդ դժբախտ եղբոր համար, որ վաղը... Է՜հ, ինչ ասեմ վաղվա մասին։ Վաղվա մասին մտածելն անգամ մեռցնում է ինձ։ Եվ մանավանդ հետաքրքրությունի՜ց եմ մեռնում... Մի խոսքով, այդ բժիշկը երեկ այստեղ էր և տեսավ LiaeLise-ին... հիսուն ռուբլի վճարեցի նրան այցի համար։ Բայց դա էլ չէ խնդիրը, նորից դա չէ խնդիրը... Տեսնու՞մ եք, արդեն բոլորովին թելը կորցրի հիմա։ Շտապում եմ։ Ինչո՞ւ եմ շտապում։ Չգիտեմ։ Սոսկալի՜ է, այլևս ոչինչ չեմ կարողանում հասկանալ։ Ամեն ինչ խառնվել է ինձ համար, մի տեսակ կծիկ է դարձել։ Վախենում եմ<code>հիմա ձանձրույթից վեր թռնեք ու փախչեք ինձնից, ու ձեզ տեսնելս ու չտեսնելս մեկ լինի։ Ա՜խ աստված իմ։ Ի՞նչ ենք նստել, նախ և առաջ</code> sw~uւրճ։ սուրճ։ Յո՛ւլիա, Գլաֆի՛րա, սո՜ւրճ։
Ալյոշան շտապեց շնորհակալություն հայտնել և ասաց, որ հենց նոր է սուրճ խմել։
— Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնայի մոտ։
— Այդ... այդ կնո՞ջ։ Ա՜խ, նա էր, որ կործանեց բոլորին, թեև հիմա, չգիտեմ, ասում են՝ սուրբ է դարձել, չնայած ուշ է արդեն։ Առա՛ջ թող այդպես լիներ, երբ պետք էր դա, իսկ հիմա ի՞նչ օգուտ։ Լռեցեք, լռեցեք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, որովհետև այնքա՜ն բան ունեմ ասելու, որ վախենում եմ՝ ոչինչ չկարողանամ ասել։ Այդ սոսկալի դա՜տը... անպայման կգամ, պատրաստվում եմ, ինձ բազկաթոռի մեջ կտանեն, մանավանդ որ կարող եմ նստել, և ինձ հետ մարդիկ են լինելու և հետո Գիտե՞քգիտե՞ք, չէ՞, վկա են արձանագրել ինձ։ Ինչպե՜ս եմ խոսելու, ինչպե՜ս եմ խոսելու։ Չգիտեմ, ինչ եմ ասելու։ Պետք է երդում տալ, չէ՞, այնպես է, չէ՞։
— Այնպես է, բայց չեմ կարծում, որ դուք ի վիճակի լինեք ներկայանալու։
— Կարող եմ նստել այնտեղ. ա՜խ, դուք ինձ շեղում եք։ Այս դա՜տը, այս վայրենի արա՜րքը, հետո էլ բոլորը Սիբիր են գնում, ոմանք ամուսնանում են, և այս բոլորը՝ արագ֊արագ, և ամե՜ն ինչ փոփոխվում է, հետո վերջապես ոչինչ չի մնում, բոլորը ծերանում են, աչքերը դարձնում են դեպի գերեզման։ Է՜հ, ինչ ուզում է լինի, ես հոգնել եմ։ Այս Կատյան, Cette charmante personne<ref>Այս հմայիչ անձնավորությունը (ֆրանս.)։
</ref>, բոլո՜ր իմ հույսերը խորտակեց. հիմա նա ձեր մի եղբոր ետևից Սիբիր կգնա, ձեր մյուս եղբայրն էլ նրա՝ ետևից կգնա ու կապրի հարևան քաղաքում, և բոլորն էլ իրար կտանջեն։ Դա ինձ խենթացնում է, և մանավանդ այս լայն արձագա՜նքը։ Պետերրուրգի Պետերբուրգի և Մոսկվայի բոլոր թերթերում միլիոն անգամ գրեցին։ Ախ հա՜, երևակայեցեք, իմ մասին էլ են գրել, թե ես ձեր եղբոր «սիրելի բարեկա՜մն» էի... չեմ ուզում կրկնել նողկալի բառը, երևակայեցե՜ք, դե երևակայեցե՜ք։
— Չի կարող պատահել։ Բայց որտե՞ղ են գրել, ինչպե՞ս են
— Հիմա ցույց կտամ։ Երեկ ստացա, երեկ էլ կարդացի։ Ահա այստեղ է, «Ասուլիս» թերթում։ Այս թերթն այս տարի են սկսել հրատարակել ՊետերրուրգումՊետերբուրգում, ես էլ սոսկալի սիրում եմ ասելն ու լսելը և բաժանորդագրվեցի։ Եվ ահա՜ գլխիս եկածը. ահա թե ինչ ասուլիս է։ Ահա այստեղ, ահա այս պարբերությունը, կարդացե՛ք։
Եվ նա Ալյոշային երկարեց թերթը, որ իր բարձի տակ էր մինչ այդ։
— Այո, նախատում է, բայց դե նա բոլորին է նախատում։ Իսկ թե ինչո՞ւ եք ձեր դուռը փակել նրա առաջ, այդ բանը նրանից էլ չեմ լսել։ Եվ առհասարակ ես շատ հազվադեպ եմ հանդիպում նրան։ Բարեկամներ չենք։
— Դե լավ ուրեմն, ասեմ ձեզ հիմա այդ ամբողջը. և ճար չկա, պետք է խոստովանեմ մեղքս, որովհետև այստեղ մի կետ կա, որի մեջ գուցե ինքս մեղավոր եմ։ Միայն թե փոքրիկ, փոքրի՜կ մի կետ է, շատ փոքրիկ, այնպես որ գուցե բոլորովին էլ չկա այդ կետը։ Հասկանո՞ւմ եք, սիրելիս,— տիկին Խխլակովան Խոխլակովան հանկարծ մի տեսակ ծեքծեքուն արտահայտություն ստացավ, և նրա շրթներին մի սիրունիկ, թեև առեղծվածային ժպիտ խաղաց,— հասկանո՞ւմ եք, ես կասկածում եմ, որ... ներեցեք ինձ, Ալյոշա, ես մոր նման եմ ձեզ համար... օ ո՜չ, ո՜չ, ընդհակառակը, ես հիմա ձեզ հետ խոսում եմ ինչպես իմ հոր հետ... որովհետև այստեղ մայրը բոլորովին հարմար չէ... Է՛հ, միևնույնն է թե խոստովանում եմ սրբահայր Զոսիմային, հենց դա է ամենաճիշտը, շատ հարմար է այդպես. չէ՞ որ քիչ առաջ ձեզ վանական կոչեցի... Եվ ահա ուրեմն այդ խեղճ երիտասարդը, ձեր բարեկամ Ռակիտինը (օ՜ աստված իմ, պարզապես չեմ կարողանում բարկանալ նրա վրա։ Բարկանում եմ ու զայրանում, բայց ոչ շատ), մի խոսքով, այդ թեթևամիտ երիտասարդը հանկարծ, պատկերացրեք... կարծեմ խելքին փչել էր սիրահարվել ինձ։ Ես դա հետո, հետո՝ միայն նկատեցի հանկարծ, իսկ սկզբում, այսինքն մի ամիս առաջ, նա սկսեց ավելի հաճախ այցելել ինձ, գրեթե ամեն օր, թեև առաջ էլ մենք ծանոթ էինք։ Ոչինչ չգիտեի... բայց ահա հանկարծ մի լույս ծագեց մտքիս մեջ և սկսեցի նկատել, զարմանքո՜վ։ Գիտե՞ք, արդեն երկու ամիս է՝ իմ մշտական հյուրն է դարձել այն համեստ, համակրելի և արժանավոր երիտասարդը՝ Պյոտր Իլյիչ Պերխոտինը, որ պաշտոնավարում է այստեղ։ Դուք ինքներդ քանի-քանի անգամ հանդիպել եք նրան իմ տանը։ Եվ ճիշտ է, չէ՞, արժանավոր մարդ է նա, լուրջ մարդ։ Գալիս է երեք օրը մեկ, և ոչ թե ամեն օր (թեկուզ ամեն օր էլ գար՝ ուրախ կլինեի), և միշտ այնքա՜ն լավ է հագնվում. ես առհասարակ սիրում եմ երիտասարդներին, Ալյոշա, տաղանդավոր, համեստ երիտասարդներին, ա՜յ ինչպես դուք եք, իսկ նա համարյա պետական մարդու միտք ունի, այնպե՜ս շնորհալի է խոսում, և ես անպայման, անպայման պիտի բարեխոսեմ նրա համար։ Ապագա դիվանագետ է նա։ Այդ սարսափելի օրը համարյա մահից փրկեց ինձ, երբ գիշերը ինձ մոտ եկավ։ Է՜հ, իսկ ձեր բարեկամ Ռակիտինը միշտ էլ այնպիսի՜ կոշիկներով է գալիս և ոտքերը փռում գորգի վրա... մի խոսքով, նա սկսեց նույնիսկ ինչ֊որ ակնարկություններ անել ինձ, և մի անգամ էլ հանկարծ, երբ գնում էր, սոսկալի սեղմեց ձեռքս։ Հենց նա ձեռքս սեղմել էր, հանկարծ ոտքիս հիվանդությունն սկսվեց։ Առաջ էլ նա ինձ մոտ հանդիպում էր Պյոտր Իլյիչին և, կհավատա՞ք, անընդհատ խայթում էր նրան, խայթում, հենց ուղղակի մռլտում էր նրա վրա, չգիտես ինչու։ Ես պարզապես նայում էի երկուսին էլ, երբ իրար հետ էին լինում, և ներքուստ ծիծաղում էի։ Եվ ահա մի անգամ էլ նստել էի մենակ, այսինքն ո՜չ, այն ժամանակ արդեն պառկում էի, մի անգամ ուրեմն պառկել էի մենակ, հանկարծ Ռակիտինը եկավ և, պատկերացրեք, իր գրած ոտանավորը բերեց, շատ կարճ մի ոտանավոր՝ իմ հիվանդ ոտքի մասին, այսինքն իմ հիվանդ ոտքն էր նկարագրել ոտանավորի ձևով։ Սպասեք, ինչպե՞ս էր.<poem>
Ա՜խ, այս ոտքը, ա՜խ, այս ոտքը<br />Հիվանդացել է մի քիչ...</poem>
Այսպիսի մի բան էր, այ երբե՜ք չեմ կարողանում ոտանավոր հիշել։ Մոտս է հիմա, այստեղ է, դե հետո ցույց կտամ ձեզ, բայց սքանչելի բան է, սքանչելի՜, և գիտե՞ք, միայն ոտքի մասին չէ, այլ նաև բարոյախոսություն կա մեջը, սքանչելի մի գաղափար, միայն թե մոռացել եմ. մի խոսքով, ուղղակի ալբոմի մեջ գրելու բան է։ Դե պարզ է, շնորհակալություն հայտնեցի, և նա ակներևորեն շոյված զգաց։ Հազիվ էի շնորհակալությունս հայտնել, մեկ էլ Պյոտր Իլյիչը ներս մտավ, և Միխայիլ Իվանովիչը հանկարծ հոնքերը կիտեց սև ամպի պես։ Տեսնում էի, որ Պյոտր Իլյիչը խանգարեց նրան, որովհետև Միխայիլ Իվանովիչը անպայման ուզում էր մի բան ասել ոտանավորից հետո, ես նախազգում էի արդեն, և ահա մեկեն Պյոտր Իչյիչը ներս մտավ։ Ուղղակի ցույց տվեցի ոտանավորը Պյոտր Իլյիչին, բայց չասացի, թե ով է գրել։ Բայց վստահ եմ, վստահ եմ, որ նա իսկույն կռահեց, թեև մինչև հիմա էլ չի ընդունում, ասում է, որ չի կռահել. դիտմամբ է ասում։ Պյոտր Իչյիչն անմիջապես ծիծաղեց ու սկսեց քննադատել. անպետք ոտանավոր է, ասաց, երևի ճեմարանականի մեկն է գրել, և գիտե՛ք, այնպիսի՜ եռանդով, այնպիսի՜ եռանդով էր ասում։ Եվ մեկ էլ ձեր բարեկամը, փոխանակ ծիծաղելու, հանկարծ բոլորովին կատաղեց... Աստվա՜ծ իմ, մտածեցի, սրանք կկռվեն հիմա։ «Ես եմ գրել,— ասաց։— Կատակի համար եմ գրել, որովհետև ստորություն եմ համարում ոտանավոր գրելը... Միայն թե իմ ոտանավորը լավ է։ Ձեր Պուշկինին հուշարձան են ուզում կանգնեցնել, որովհետև կանացի ոտքե՜րն է երգել, իսկ իմ ոտանավորի մեջ գաղափարական ուղղություն կա, իսկ դուք ինքներդ, անձամբ, ճորտատիրության պաշտպան եք,— ասաց։— Դուք ո՛չ մի մարդասիրություն չունեք, ո՛չ մի ժամանակակից, լուսավորյալ զգացում չունեք, առաջադիմության նշույլն անգամ չկա ձեր մեջ, դուք մի չոր պաշտոնյա եք,— ասաց,— և դուք կաշա՛ռք եք վերցնում»։ Օ՜հ, ես էլ արդեն սկսեցի ճչալ ու աղաչել նրանց։ Իսկ Պյոտր Իլյիչը, գիտեք, բնավ էլ երկչոտ մարդ չէ նա, և հանկարծ ազնվագույն կեցվածքն ընդունեց. հեգնորեն նայեց նրան, լսեց ու ներողություն խնդրեց. «Ես չգիտեի,— ասաց։— Եթե իմանայի, այդպես չէի ասի, կգովեի... Բանաստեղծները,— ասաց,— այնքա՜ն դյուրագրգիռ են բոլորն էլ...»։ Մի խոսքով, ազնվագույն կեցվածքի տակ, այսպիսի հեգնակա՜ն խոսքեր։ Ինքը հետո բացատրեց ինձ, որ այդ ամբողջը հեգնանք էր, իսկ ես կարծում էի, որ լուրջ է ասում։ Միայն թե պառկել էի այնպես, ա՜յ ինչպես հիմա ձեր առաջ եմ պառկել, և մտածում էի՝ արդյոք ազնի՞վ բան կլինի, եթե հանկարծ Միխայիլ Իվանովիչին դուրս անեմ, որովհետև իմ տանը անվայել կերպով գոռում է իմ հյուրի վրա։ Եվ ահա ուրեմն, կհավատա՞ք, պառկել եմ, աչքերս փակել ու մտածում եմ՝ ազնի՞վ բան կլինի արդյոք, թե ոչ, և չեմ կարողանում որոշել, տանջվում եմ, տանջվում եմ, սիրտս է բաբախում, գոռա՞մ, թե չգոռամ։ Մի ձայն ասում է՝ գռռա՛գոռա՛, մի ուրիշ ձայն ասում է՝ չէ, մի՛ գռռա։ Հենց որ այդ երկրորդ ձայնը խոսեց իմ մեջ, հանկարծ գոռացի և իսկույն նվաղեցի։ Դե, պարզ է, իրար անցան։ Ես հանկարծ վեր կացա և ասացի Միխայիլ Իվանովիչին. «Դառն է ասելը ինձ համար, բայց այլևս չեմ ցանկանում ձեզ տեսնել իմ տանը»։ Եվ այդպես էլ վռնդեցի։ Ա՜խ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։ Ինքս էլ գիտեմ, որ շատ վատ արեցի. ամբողջ սուտ էր իմ ասածը, բոլորովին էլ չէի բարկացել նրա վրա, բայց հանկարծ, մանավանդ հանկարծ ինձ թվաց, թե այնպիսի լավ մի տեսարան կլինի դա... Բայց համենայն դեպս, կհավատա՞ք, բնական էր այդ տեսարանը, որովհետև ես լաց եղա նույնիսկ, հետո մի քանի օր շարունակ արցունք էի թափում, և մի օր էլ հանկարծ ճաշից հետո ամեն ինչ մոռացա։ Դե ահա արդեն երկու շաբաթ է՝ նա չի գալիս, և ես մտածում էի՝ չլինի՞ թե բոլորովին չի գալու այլևս։ Դեռ երեկ էի այդպես մտածում, և հանկարծ երեկոյան այս «Ասուլիս»֊ը եկավ։ Կարդացի և բերանս բաց մնաց, ո՞վ է գրել, դե նա՛ է գրել անշուշտ, այն օրը տուն է գնացել, նստել ու գրել է տեղն ու տեղը, ուղարկել է, տպել են։ Չէ՞ որ դա երկու շաբաթ առաջ էր։ Բայց սոսկալի շատախոսում եմ, հա՞, Ալյոշա, և բոլորովին չեմ ասում այն, ինչ պետք է ասեմ։ Ա՜խ, լեզուս ինքնիրե՜ն է խոսում։
— Այսօր ինձ սոսկալի անհրաժեշտ է, որ ժամանակին հասնեմ եղբորս մոտ,— կմկմաց Ալյոշան։
— Բայց նա չի՛ սպանել,— մի քիչ խստորեն ընդհատեց Ալյոշան։ Ավելի ու ավելի անհանգստանում և անհամբեր էր դառնում նա։
— Գիտեմ, այդ ծերունի Գրիգորին է սպանեիքսպանել։
— Ինչպե՜ս թե Գրիգորին,— գոռաց Ալյոշան։
— Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ։
— Աֆեկտ է ստացել։ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը երբ հարվածել է գլխին, նա էլ ուշքի գալով աֆեկտ է ստացել, գնացել ու սպանել է։ Իսկ եթե ինքը ասում է, որ չի սպանել, գուցե պարզապես չի հիշում։ Միայն թե գիտե՞ք ինչ. ավելի լավ է, շատ ավելի լավ, եթե Դմիտրի Ֆյոդորովիչն է սպանել։ Եվ այդպես էլ եղե՜լ է. թեև ասում են, որ Գրիգորին է, բայց Դմիտրի Ֆյոդորովիչն է անկասկած, և դա շատ լավ է, շա՜տ ավելի լավ։ Ա՜խ, ավելի լավ է ոչ թե այն պատճառով, որ որդին հորն է սպանել, ես չեմ գովում այդ բանը. ընդհակառակը, զավակները պետք է հարգեն ծնողներին։ Բայց համենայն դեպս ավելի լավ է, եթե նա է արել, որովհետև այդ դեպքում կարիք էլ չուներ ողբալու, քանի որ առանց գիտակցելու է սպանել նա, կամ ավելի լավ է ասել գիտակցել է, բայց չի իմացել, թե ինչ է անում։ Չէ՜, թող ներեն նրան. դա այնքա՜ն մարդասիրական կլինի, և հետո՝ թող մարդիկ տեսնեն, թե ինչպիսի՜ բարիք են նոր դատարանները։ Իսկ ես չգիտեի՜, որ այդպես է, այնինչ ասում են՝ վաղուց է այդ բանը, և երբ երեկ իմացա, այնպե՜ս զարմացրեց ինձ, որ անմիջապես ուզեցի ձեզ կանչել։ Եվ հետո, եթե ներեն նրան, դատարանից ուղղակի բերում եք ինձ մոտ ճաշի, իսկ ես կհրավիրեմ մեր ծանոթներին և կխմենք նոր դատարանների կենացը։ Չեմ կարծում, որ նա վտանգավոր լինի, և բացի այդ շատ֊շատ հյուրեր կկանչեմ, այնպես որ միշտ էլ կարելի է նրան դուրս հանել, եթե որևէ բան անի։ Եվ հետո նա կարող է մի որևէ այլ քաղաքում հաշտարար դատավոր լինել կամ այդպիսի մի բան, որովհետև ամենից լավ դատում են այն մարդիկ, որ իրենք են դժբախտություն կրել։ Եվ մանավանդ, ո՞վ հիմա աֆեկտի մեջ չէ, դուք, ես, բոլորս աֆեկտի մեջ ենք, և որքա՜ն շատ են օրինակները. նստել է մարդը, ռոմանս է երգում, հանկարծ մի որևէ բան դուր չի գալիս նրան, վերցնում է ատրճանակը և սպանում առաջին պատահած մարդուն, հետո էլ ամեն ինչ ներում են նրան։ Վեբջերս Վերջերս կարդացի այս բանը, և բոլոր բժիշկներն էլ հաստատում են։ Բժիշկները հաստատում են հիմա, ամեն ինչ հաստատում են։ Խնդրե՜մ, իմ Lise-ը աֆեկտի մեջ է. դեռ երեկ լաց էի լինում նրա պատճառով, նախորդ օրն էլ լաց եմ եղել, բայց այսօր հանկարծ հասկացա, որ նա պարզապես աֆեկտից է ինձ լացացնում։ Օ՜հ, Lise-ն այնպե՜ս վշտացնում է ինձ։ Կարծում եմ, որ նա կատարելապես խելագարվել է։ Ինչո՞ւ է կանչել ձեզ։ Նա՞ է ձեզ կանչել, թե դուք ինքներդ եք եկել նրա մոտ։
— Այո, նա է կանչել, և հենց հիմա գնում եմ նրա մոտ,— վճռականորեն վեր կացավ Ալյոշան։
— Ա՜խ, սիրելի, սիրելի՜ Ալեքսեյ ՖյոդորովիլՖյոդորովիչ, ահա գուցե ա՛յս է ամենագլխավորը,— գոչեց տիկին Խոխլակովան, հանկարծ սկսելով լաց լինել։— Տեսնում է աստված, ես իմ Lise-ին անկեղծորեն վստահում եմ ձեզ, և հոգ չէ, որ նա իր մորից գաղտնի է ձեզ կանչել։ Բայց Իվան Ֆյոդորովիչին, ձեր եղբորը, ներեցեք ինձ, չեմ կարող այդպես հեշտորեն վստահել իմ աղջիկը, թեև շարունակում եմ խիստ ասպետական մի երիտասարդ համարել նրան։ Բայց պատկերացրեք, մեկ էլ նա հանկարծ եկել է Lise-ի մոտ, իսկ ես ոչինչ չգիտեի այդ մասին։
— Ինլպե՞ս։ Ի՞նչ։ Ե՞րբ,— սոսկալի զարմացավ Ալյոշան։ Նա չէր նստում այլևս ու կանգնած էր լսում։
— Պատմեմ ձեզ. գուցե հենց դրա համար ձեզ կանչեցի, որովհետև չգիտեմ էլ, թե ինչու կանչեցի։ Այսպես ուրեմն, Իվան Ֆյոդորովիչը Մոսկվայից վերադառնալուց հետո ընդամենը երկու անգամ եղավ այստեղ, առաջին անգամը այցելության եկավ որպես ծանոթ, իսկ երկրորդ անգամը, դեռ վերջերս էր, Կատյան նստել էր ինձ մոտ, և նա եկավ, լսելով, որ Կատյան ինձ մոտ է։ Պարզ է, ես չէի էլ կարող պահանջել, որ նա հաճախակի այցելի ինձ, որովհետև գիտեմ, թե առանց այն էլ որքան հոգսեր ունի հիմա, vous comprenez, cette afaire et la mort terrible de votre papa<ref>Հասկանո՞ւմ եք, այս գործը և ձեր հայրիկի սոսկալի մահը (ֆրանս.)։
</ref>, բայց հանկարծ իմացա, որ նա նորից է եկել, բայց ոչ թե ինձ մոտ, այլ Lise-ի, մի վեց օր առաջ է եղել այդ բանը. եկել է, նստել է հինգ րոպե ու գնացել։ Իսկ ես երեք օր հետո իմացա Գլաֆիրայից, այնպես որ դա ինձ ֆրապե արեց հանկարծ։ Անմիջապես կանլեցի կանչեցի Lise-ին, ծիծաղում է օրիորդս. «Մտածել էր, որ դուք քնած եք,— ասում է,— և ինձ մոտ եկավ, որ ձեր առողջությունը հարցնի»։ Իհարկե, հենց այդպես էլ եղել է։ Բայց Lise-ը, Lise-ը, օ՜ աստված իմ, ինչպե՜ս է նա ինձ վշտացնում։ Երևակայեցեք, հանկարծ մի գիշեր, չորս օր առաջ էր, այն օրը, երբ դուք վերջին անգամ այստեղ էիք, հանկարծ ձեր գնալուց հետո նոպա ունեցավ գիշերը, գոռում էր, ճչում, հիստե՜րիկա։ Ե՞ս ինչու հիստերիկա չեմ ունենում երբեք։ Հետո հաջորդ օրն էլ նոպան բռնեց, հետո մյուս օրը նորից, և երեկ նորից, և ահա այդ աֆեկտը երեկ։ Հանկարծ սկսեց գոռալ. «Ատում եմ Իվան Ֆյոդորովիչին, պահանջում եմ, որ էլ չընդունեք նրան, չթողնեք, որ նա մեր տունը մտնի»։ Ես քարացա մնացի այդպիսի անակնկալից, և առարկեցի նրան՝ ի՞նչ ասելով չընդունեմ այդպիսի արժանավոր երիտասարդին, այն էլ այդպիսի գիտելիքներ ունեցող երիտասարդին, և այնքան էլ դժբախտ, որովհետև այս բոլոր պատմությունները դժբախտություն են համենայն դեպս, չէ՞, ոչ թե բարեբախտություն, ճիշտ չե՞մ ասում։ Նա հանկարծ քահ֊քահ ծիծաղեց իմ խոսքերի վրա, և այնքա՜ն վիրավորական ձևով, գիտե՜ք։ Է՛հ, բայց ուրախ էի. մտածեցի, որ զվարճացրի նրան և նոպաները կանցնեն հիմա, մանավանդ որ ինքս էլ ուզում էի մերժել իմ հյուրընկալությունը Իվան Ֆյոդորովիչին և բացատրություն պահանջել նրանից, թե ինչո՞ւ առանց իմ համաձայնության այդպիսի տարօրինակ այցելություններ է անում։ Բայց հանկարծ այս առավոտ Լիզան զարթնում է և բարկանում Յուլիայի վրա, և պատկերացրե՜ք, ապտակ է զարկում երեսին։ Սակայն դա monstrueux<ref>Հրեշավոր, (ֆրանս.)։</ref> բան է, ես «դուք»-ով եմ խոսում իմ աղախինների հետ։ Եվ հանկարծ մի ժամ հետո Յուլիայի ոտքերն է գրկում ու համբուրում։ Իսկ ինձ լուր ուղարկեց, որ բոլորովին չի գալու մոտս և էլ երբեք չի ուզում ինձ տեսնել, բայց երբ ինքս քարշ եկա նրա մոտ՝ վազեց ինձ համբուրելու, լաց եղավ և այդպես համբուրելով էլ դուրս արեց ինձ, ոչ մի բառ չասաց, այնպես որ ոչինչ էլ չկարողացա իմանալ։ Հիմա ձեզ վրա եմ դնում իմ բոլոր հույսերը, սիրելի Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ,- — և անշուշտ, իմ ամաողջ ամբողջ կյանքը, իմ ամբողջ ճակատագիրը ձեր ձեռքումն է հիմա։ Պարզապես խնդրում եմ՝ գնացեք Lise-ի մոտ, ամեն ինչ իմացեք նրանից, ինչպես որ դո՛ւք միայն կարող եք անել, և եկեք պատմեցեք ինձ, ի՜նձ՝ մորը, որովհետև, հասկանո՞ւմ եք, կմեռնե՜մ, պարզապես կմեռնեմ, եթե շարունակվի այս ամբողջը, կամ էլ կփախչեմ տնից։ Չեմ կարող այլևս։ Ես համբերություն ունեմ, բայց կարող եմ կորցնել համբերությունս, և այդ դեպքում... այդ դեպքում սարսափելի բաներ կլինեն։ Ա՜խ, աստված իմ, ահա Պյոտր Իլյի՜չը վերջապես,— գոչեց տիկին Խոխլակովան և հանկարծ փայլեց ուրախությունից, տեսնելով Պյոտր Իլյիչ Պերխոտինին, որ ներս էր մտնում։— Ուշացաք, ուշացա՜ք։ Դե լավ, նստեք, խոսեցեք, վճռեցեք մեր բախտը, ի՞նչ է ասում այդ դատապաշտպանը։ Բայց ո՞ւր եք գնում, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։
— LlseLise-ի մոտ։
— Ա՜խ, այո։ Ուրեմն չե՞ք մոռանա, չե՞ք մոռանա այն, ինչ խնդրեցի։ Կյանքի հարց է, կյանքի՜ հարց, ճակատագի՜ր։
Նա հանկարծ ծիծաղեց։
— Մի չար բան կա ձեր մեջ և միաժամանակ անկեղծ մի բան,— ժպաաց ժպտաց Ալյոշան։
— Անկեղծն այն է, որ չեմ ամաչում ձեզնից։ Եվ ավելին. ոչ միայն չեմ ամաչում, այլև չեմ ուզում ամաչել ձե՛ր առաջ, հենց ձեզնից։ Ալյոշա, ինչո՞ւ չեմ հարգում ձեզ։ Ես ձեզ շատ եմ սիրում, բայց չեմ հարգում ձեզ։ Եթե հարգեի, առանց ամաչելու չէի խոսի, չէ՞, այնպես չէ՞։
— Այո, մի քիչ ունեմ։ Երբեք չեմ կարող սուտ ասել ձեզ,— ասաց նա, և աչքերը կայծկլտացին մի տեսակ։
Ալյոշային ամենից ավելի զարմացնում էր Լիզայի լրջությունը. ծիծաղելու կամ կատակելու հետքն անգամ չկար աղջկա դեմքին, այնինչ մի ժամանակ, նույնիսկ իր «ամենալոլրջ» «ամենալուրջ» րոպերին, նա երբեք չէր կորցնում իր զվարթությունն ու կատակասիրությունը։
— Կան րոպեներ, երբ մարդիկ սիրում են ոճիրը,— ասաց Ալյոշան մտածկոտ։
— Սիրում են, բոլո՜րն էլ սիրում են։ Բոլորն էլ ասում են, որ դա սարսափելի է, բայց իրենց հոգու մեջ սոսկալի սիրում են։ Առաջինը ես եմ սիրում։
— Բոլորի մասին ձեր ասածի մեջ մի քիչ ճշմարտոլթյուն ճշմարտություն կա,— ասաց Ալյոշան մեղմ ձայնով։
— Ա՜խ, ինչ մտքե՜ր ունեք,— ճչաց Լիզան հրճվանքով,— և դեռ վանակա՜ն էլ եք։ Չեք հավատա, որքա՜ն եմ ձեզ հարգում, Ալյոշա, որ երբեք սուտ չեք խոսում։ Ա՜խ, իմ մի ծիծաղելի երազը պատմեմ ձեզ։ Երբեմն սատանաներ եմ տեսնում երազիս մեջ. իբր թե գիշեր է, ես առանձին եմ իմ սենյակում, մոմի լույսով, և հանկարծ ամեն կողմ սատանաներ են, բոլոր անկյուններում, սեղանի տակ էլ. դուռն եմ բացում, սատանաների մի ամբոխ կա դռան ետև, և ուզում են ներս մտնել, բռնել ինձ։ Եվ ահա մոտենում են արդեն, բռնում են։ Բայց հանկարծ խաչ եմ հանում երեսիս, և նրանք բոլորն էլ ետ են քաշվում, վախենում են, միայն թե չեն թողնում ու հեռանում բոլորովին, կանգնում են դռան մոտ և անկյուններում, սպասում են։ Եվ հանկարծ ես սոսկալի ցանկություն եմ զգում բարձրաձայն նախատել աստծուն, և ահա սկսում եմ նախատել, նրանք էլ հանկարծ նորից մոտենում են ինձ ամբողջ բազմությամբ, ուղղակի ուրախանում են, նորից բռնում են ինձ, և ես հանկարծ նորից խաչ եմ հանում երեսիս, բոլորն էլ ետ են քաշվում։ Ահռելիորեն զվարճալի է, մարդու շունչն է կտրվում։
— Ես միշտ գալու եմ ձեզ մոտ, իմ ամբողջ կյանքում,— հաստատ պատասխանեց Ալյոշան։
— Միայն ձե՛զ եմ ասում այս բաները, հասկանո՞ւմ եք,— սկսեց նորից Լիզան։— Ինքս ինձ եմ ասում միայն, մեկ էլ ձեզ։ Միայն ձեզ ամբողջ աշխարհում։ Եվ ավելի հոժար եմ ձե՛զ ասելու, քան ինքս ինձ։ Եվ բոլորովին չեմ ամաչում ձեզնից։ Ալյոշա, ինչո՞ւ ես բոլորովին չեմ ամաչում ձեզնից, բոլորովի՜ն։ Ալյոշա, ճի՞շտ է, որ չհուդները ջհուդները զատկին երեխա են գողանում և մորթում։
— Չգիտեմ։
— Լա՞վ է։
— Լավ է, այո։ Երբեմն մտածում եմ, որ ինքս եմ խաչել։ Պատից կախված տնքում է նա, ես էլ դիմացը նստել եմ ու անանասի կոմպոտ եմ ուտում։ Շատ եմ սիրում անանասի կոմպոտը։ դուք Դուք սիրո՞ւմ եք։
Ալյոշան լուռ նայում էր նրան։ Աղջկա ղեղնադալուկ դեմքը հանկարծ այլայլվեց, աչքերը վառվեցին։
— Դու ուրիշի՛ որևէ բանը մի՛ մոռանա,— կատակեց Միտյան և ինքն էլ իսկույն քահ-քահ ծիծաղեց իր արած սրամտության վրա։ Ռակիտինը վայրկենապես բռնկվեց։
— Դու քո Կարամազովների՛ն տուր այդ խորհուրդը, ճորտտատերի՛ ճորտատերի՛ ձագեր, ոչ թե Ռակիտինին,— գոռաց նա հանկարծ, ուղղակի դողալով զայրույթից։
— Ի՞նչ ես գոռում։ Կատակ էր ասածս,— գոչեց Միտյան։ — Թո՛ւհ, գրողը տանի։ Այ, սրանք բոլորն էլ այսպես են,— դարձավ նա Ալյոշային, գլուխը շարժելով դեպի արագորեն հեռացող Ռակիտինի կողմը։— Նստել էր ու անընդհատ ծիծաղում էր, ուրախ էր, մեկ էլ հանկարծ տաքացա՜վ ահա։ Քեզ նույնիսկ գլխով էլ չարեց. բոլորովին գժտվե՞լ եք, ինչ է։ Ինչո՞ւ այսքան ուշացար։ Ամբողջ առավոտը սպասում էի, ոչ թե պարզապես սպասում, այլ տենչում էի քեզ։ Դե լավ, ոչինչ։ Տեղը կհանենք հիմա։
— Բայց ի՞նչ է պատահել քեզ,— համառորեն, հարցրեց Ալյոշան։
— Ուզում է հոդված գրել իմ մասին, իմ գործի մասին, և դրանով էլ իր դերն սկսել գրականության մեջ։ Դրա համար էլ գալիս է մոտս, իր բերնով ասաց։ Ուզում է գաղափարական հողի վրա մի բան գրել, այսինքն թե՝ «չէր կարող չսպանել, միջավայրը փչացրել էր նրան» և այլն, և այլն։ Բացատրեց։ Սոցիալիզմի երանգ է լինելու հոդվածի մեջ, ասում է։ Է՜հ, նրա հե՛րն էլ անիծած, երանգ է ուզում՝ թող երանգ դնի, ինձ համար միևնույնն է։ Իվանին չի սիրում, ատում է, քեզ էլ չի խնայում։ Բայց չեմ քշում նրան, որովհետև խելացի լակոտ է։ Թեև՝ շատ է գոռոզանում։ Այ հենց հիմա ասացի նրան. «Կարամազովները սրիկա չեն, այլ փիլիսոփա, որովհետև բոլոր իսկական ռուսները փիլիսոփա են, իսկ դու թեև սովորել ես, բայց փիլիսոփա չես, ռամիկի մեկն ես»։ Ծիծաղում է, չարախնդորեն այնպես։ Ես էլ ասացի՝ de գաղափարաբուս non est disputandum<ref>Գաղափարների մասին չեն վիճում (լատ.)։</ref>, լավ սրամտություն է, չէ՞։ Գոնե ես էլ դասականության ջրերը մտա,— քրքջաց հանկարծ Միտյան։
— Իսկ ինչո՞ւ ասացիր, որ կորար։ Հենց նոր այդպես ասացիր,— ընդհատեց Ալյոշան։
— Է՜հ, գոնե այդ էլ լավ է,— ասաց Ալյոշան։
— Որ աստծո՞ւն եմ ափսոսում։ Քիմիան է, սիրելիս, քիմիա՜ն։ Ճար չկա, ձերդ սրբազնությունսրբազանություն, ետ քաշվեցեք մի քիչ, քիմիա՜ն է գալիս։ Բայց չի սիրում աստծուն Ռակիտինը, ո՛ւխ, չի՜ սիրում։ Դա նրանց ամենացավոտ կողմն է, բոլորի՜ էլ։ Բայց թաքցնում են։ Սուտ բաներ են ասում։ Ձևեր են թափում։ «Ինչ է, դու քո քննադատության ասպարեզում ա՞յդ ես քարոզելու»,— հարցրի նրան,— «Է՜, բացեիբաց անեմ՝ չեն թողնի»,— ասաց, ծիծաղեց։ «Բայց այդ դեպքում ի՞նչ է լինելու մարդ արարածը,— հարցրի։— Ի՞նչ է լինելու նրա վիճակը առանց աստծո և առանց հանդերձյալ կյանքի։ Ուրեմն այսպիսով ամեն ինչ թույլատրելի՞ է դառնում, ամեն ինչ կարելի՞ է անել»։— «Իսկ դու ինչ է, չգիտեի՞ր»,— ասաց։ Ծիծաղեց։ «Խելացի մարդու համար ամեն ինչ կարելի է,— ասաց,— խելացի մարդը կարող է օձը ծակից հանել, իսկ ահա դու սպանեցիր ու ծակն ընկար,— ասաց,— և հիմա փտո՜ւմ ես բանտում»։ Իմ երեսի՜ն է ասում այդ բանը։ Խոզի՛ ծնունդ։ Առաջ ես այսպիսիներին դո՛ւրս էի շպրտում, բայց դե հիմա լսում եմ։ Խելացի բաներ էլ շատ է ասում։ Խելացի էլ գրում է։ Անցյալ շաբաթ մի հոդված էր սկսել կարդալ ինձ, մի երեք տող դիտմամբ արտագրեցի այն ժամանակ, սպասիր մի վայրկյան, ահա այստեղ է։
Միտյան, շտապելով, թղթի մի կտոր հանեց բաճկոնակի գրպանից և կարդաց։
— Ոչ։
— Ունեմ մոտս, ահա կարդամ։ Դւ Դու չգիտես, չեմ ասել քեզ, մի ամբողջ պատմություն է դա։ Սրիկա՜ն։ Երեք շաբաթ առաջ էր, ինձ ծաղրել ուզեց։ «Դու երեք հազար ռուբլու համար ծակն ընկար հիմարի նման,— ասաց,— իսկ ես հարյուր հիսուն հազար եմ չանթելու. մի այրի կնոջ հետ եմ ամուսնանում և քարաշեն տուն եմ գնելու Պետերբուրգում»։ Եվ պատմեց ինձ, որ սիլիբիլի է անում Խոխլակովայի հետ, իսկ այդ տիկինը մանկությունից արդեն խելոք չի եղել, հիմա էլ քառասունին է հասել ու բոլորովին խելքը թռցրել է։ «Բայց դե շատ զգացական կին է,— ասում է սրիկան,— այ հենց այդ լարից էլ կբռնեմ ու նրան ձեռքս կգցեմ։ Կամուսնանամ, Պետերբուրգ կտանեմ նրան, իսկ այնտեղ կսկսեմ թերթ հրատարակել»։ Եվ այնպիսի՜ մի զզվելի հեշտասիրությամբ էին վազում բերնի ջրերը, ոչ թե Խոխլակովայի համար, այլ այդ հարյուր հիսուն հազարի։ Եվ հավատացնում էր ինձ, հավատացնում, անընդհատ գալիս էր մոտս, ամեն օր. անձնատուր է լինում, ասում էր։ Փայլում էր ուրախությունից։ Եվ մեկ էլ հանկարծ վռնդեցի՜ն նրան. Պերխոտինը հաղթող ելավ, ապրե՜ս, Պյոտր Իալյիչ։ Իլյիչ։ Այսինքն ուղղակի կհամբուրեի՜ այդ կուտը պակաս Խոխլակովային, որ այդպես վռնդել է նրան։ Այ հենց այդ օրերին էր, որ գրեց այս ոտանավորը, գալիս էր մոտս ու ասում. «Առաջին անգամն եմ կեղտոտում ձեռքերս, ոտանավոր եմ գրում,— ասում էր,— հրապուրելու համար է, ուրեմն օգտակար գործի համար։ Երբ ձեռքս գցեմ հիմար կնոջ դրամագլուխը, կարող եմ հետո հասարակական օգուտ բերել»։ Դե նրանք իրենց ամեն մի գարշելի գործի համար այս հասարակակա՜ն արդարացումը ունեն։ «Բայց համենայն դեպս քո Պուշկինից լավ եմ գրել— ասաց,— որովհետև այս խեղկատակ ոտանավորի մեջ անգամ կարողացել եմ հասարակական վիշտը խցկել»։ Հասկանո՜ւմ եմ ինչ է ուզում ասել Պոլշկինի Պուշկինի մասին։ Է՜հ, եթե իսկապես ընդունակ մարդ էր այդ Պուշկինը, բայց միայն ոտքե՜ր է նկարագրել, ի՞նչ օգուտ։ Բայց թե ինչպե՜ս էր հպարտանում սրիկան իր գրած այս ոտանավորով։ Ինքնասիրությու՜նը սրանց, ինքնասիրությու՜նը։ «Իմ հոգածության առարկա հիվանդ ոտքի առողջացման ի խնդիր!»,— այսպիսի վերնագիր է հնարել, ճարպի՛կ տիպ է։<poem>
Ա՜խ, այս ոտքը քնքուշ, դյութիչ,<br />Ափսո՜ս, ուռել է քիչ, մի քիչ։<br />Բժիշկներն են գալիս, նայում,<br />Փաթաթում են, չեն խնայում։
Ոտքի համար ես չեմ տրտմում,<br />Է՛հ, Պուշկինն է ոտքի երգիչ,<br />Գլխի համար եմ ես տրտմում,<br />Որ մտքերո՜վ ապրեր մի քիչ։
Ընկալում էր արդեն քիչ֊քիչ,<br />Բայց հիմա ո՜տքն է խանգարում։<br />Թո՛ղ ուրեմն ոտքը դյութիչ<br />Բուժվի, որ տեղ բացվի գլխում։</poem>
Խո՛զ է, կարգին խոզ, բայց պճլտուն բան է գրել ստահակը։ Եվ իսկապես «հասարակականը» խցկել է մեջը։ Բայց ինչպե՜ս էր ջղայնացել, երբ վռնդել էին։ Ատամներն էր կրճտացնում։
Նա հուզմունքով մոտեցավ Ալյոշային և հանկարծ համբուրեց նրան։ Աչքերը փայլեցին։
— Ռակիտինը չի հասկանա,— սկսեց նա մի տեսակ հափշտակությամբ,— բայց դու դու ամեն ինչ կհասկանաս։ Դրա համար էլ տենչում էի քեզ։ Գիտե՞ս, այնքա՜ն բաներ էի ուզում ասել քեզ այս խունացած պատերի մեջ, վաղուց էի ուզում, բայց դեռ ոչինչ չեմ ասել ամենագլխավորի մասին. միշտ էլ կարծես ժամանակը դեռ չէր գալիս։ Սպասեցի այս վերջին ժամին, որպեսզի սիրտս զեղեմ քո առաջ։ Եղբա՛յր իմ, այս վերջին երկու ամսվա ընթացքում մի նո՛ր մարդ զգացի իմ մեջ, մի նո՛ր մարդ ծնվեց իմ հոգում։ Կա՜ր իմ մեջ այդ նոր մարդը, բայց երբեք չէր հայտնվի, եթե չպայթեր այս փոթորիկն իմ գլխին։ Սոսկալի՜ է։ Ի՜նչ փույթ թե քսան տարի հանքերի մեջ քար եմ կոտրելու մուրճով. բոլորովին չեմ վախենում դրանից. այլ մի ուրիշ բանից եմ սոսկում հիմա՝ չհեռանա այդ վերածնված մարդն ինձնից։ Այնտե՜ղ էլ նույնիսկ, այդ հանքախորշերում, գետնի տակ, կարող եմ մարդկային մի սիրտ գտնել իմ կողքին, նույնպիսի մի տաժանակիր կալանավորի և մարդասպանի մեջ, և կարող եմ մտերմանալ նրա հետ, որովհետև այնտե՜ղ էլ կարելի է ապրել, սիրել ու տառապել։ Կարելի է վերակենդանացնել սառած սիրտը այդ տաժանակիր մարդու մեջ, հարություն տալ նրան, կարելի է տարիներո՜վ հոգ տանել ու վերջապես մի բարձր հոգի լույս աշխարհ բերել մութ քարանձավից, մի տառապյալ գիտակցություն, կարելի է մի հրեշտա՜կ վերածնել նրա մեջ, մի հերո՜ս կյանքի կոչել։ Եվ այնքա՜ն շատ են նրանք, հարյուրներո՜վ, և մենք բոլորս մեղավոր ենք նրանց համար։ Ինչո՞ւ այն ժամանակ «երեխու» մասին երազ տեսա, այդպիսի՜ րոպեին։ «Ինչո՞ւ աղքատ է երեխեն»։ Այդ րոպեին դա մարգարեական մի ուղեցույց էր իմ առաջ։ Եվ հենց «երեխու» համար կգնամ։ Որովհետև բոլորը մեղավոր են բոլորի համար։ Բոլո՜ր «երեխեքի» համար կգնամ, որովհետև կան փոքր երեխաներ ու մեծ երեխաներ։ Բոլորը «երեխեք» են։ Եվ հենց բոլորի համար էլ կգնամ, որովհետև պե՛տք է որևէ մեկը գնա բոլորի համար։ Ես չեմ սպանել իմ հորը, բայց պետք է գնամ։ Ընդունո՛ւմ եմ։ Այստե՛ղ իմ մեջ ծագեց ամեն ինչ... ահա այս խունացած պատերի մեջ։ Ու չէ՞ որ շատ են նրանք, հարյուրնե՜ր են նրանք այնտեղ, գետնի տակ, մուրճերը ձեռքներին։ Օհ այո՜, մենք շղթայակապ ենք լինելու, և չի լինելու ազատություն, բայց հայնժամ, մեր ահագնամեծ վշտի խորքից, մենք կրկին պիտի բարձրանանք ուրախության, առանց որի չի կարող մարդն ապրել, և առանց որի աստված էլ չի կարող գոյություն ունենալ, որովհետև ուրախություն է տալիս աստված, դա նրա՛ մենաշնորհն է, մե՜ծ մենաշնորհը... Աստվա՜ծ իմ, հալվի՜ մարդ աղոթքի մեջ։ Ինչպե՞ս առանց աստծո լինեմ ես այնտեղ, այնտե՜ղ, գետնի տակ։ Փչո՛ւմ է Ռակիտինը. եթե աստծուն վտարեն երկրի վրայից, մենք նրան կդիմավորենք երկրի՝ երկրի տակ։ Տաժանակիր բանտարկյալը չի կարող ապրել առանց աստծո, նույնիսկ ավելի ևս չի կարող, քան ազատ մարդը։ Եվ հայնժամ մենք, ընդերկրյա մարդիկ, երկրի խորքերից ողբերգաձայն օրհներգությո՜ւն պիտի երգենք առ աստված, որ աղբյուրն է ուրախության։ Կեցցե՛ աստված և ուրախությունը նրա։ Սիրո՜ւմ եմ նրան։
Արտասանելով իր տարօրինակ ճառը, Միտյան համարյա շնչահեղձ էր լինում։ Գունատվել էր, շրթները դողում էին, արցունքներ էին գլորվում աչքերից։
— Ի՞նչ ասաց,— իսկույն վրա բերեց Ալյոշան։
— Ես նրան հարցրի՝ ուրեմն ամեն ինչ թույլատրելի՞ է, եթե այդպես է։ Խոժոռվեց։ «Ֆյոդոր Պավլովիչը,— ասաց,— մեր հայրիկը, խոճկորի մեկն էր, բայց ճիշտ էր մտածումս։ մտածում»։ Ահա՜ թե ինչ բարբառեց, խնդրե՜մ։ Այդ էր ամբողջ ասածը։ Սա արդեն Ռակիտինին էլ կոխեց-անցավ։
— Այո,— հաստատեց Ալյոշան դառնորեն։— Ե՞րբ եկավ նա քեզ մոտ։
Միտյան համարյա զվարթորեն ծիծաղեց հանկարծ։
— Սիրելի՜ մանչուկս, ասավա՛ծ աստվա՛ծ չանի, որ երբևիցե քո հանցանքի համար ներողություն խնդրես քո սիրած կնոջից։ Մանավանդ սիրա՛ծ կնոջից, մանավա՜նդ, որքան էլ մեղավոր լինես նրա առաջ։ Որովհետև կինը... Է՛հ, սատանան գիտե, թե ինչ բան է կինը, եղբայր իմ. ինչ էլ չլինի, գոնե կի՜ն արարածից մի բան հասկանում եմ։ Դե փորձիր խոստովանել մեղքդ նրան, ասա «մեղավոր եմ, կներես, ներողություն եմ խնդրում», և տեղնուտեղը հանդիմանությունների կարկուտը կթափվի գլխիդ։ Ոչ մի դեպքում ուղղակի և պարզապես չի ների, կստորացնի քեզ, քրչի կտոր կդարձնի, չեղած մեղքն էլ վզիդ կգցի, ամե՜ն ինչ մեջտեղ կհանի, ոչինչ չի մոռանա, իր կողմից էլ մի բան կավելացնի և հետո՜ միայն կների քեզ։ Եվ սա դեռ նրանցից լավագույնն էլ կանի, լավագո՜ւյնը։ Ամենավերջին մանրուքները կքերի հատակից և գլխիդ կթափի, այո, և ասեմ քեզ. այնպե՜ս են քերթում նրանք մարդու կաշին, նրանց բնությա՛ն մեջ է այդ հատկությունը, բոլորի մեջ, առանց բացառության, բոլո՜ր այդ հրեշտակների մեջ, առանց որոնց մենք չե՜նք էլ կարող ապրել։ Գիտե՞ս ինչ, սիրելիս, անկեղծորեն ու պարզ ասեմ քեզ ամեն մի պարկեշտ մարդ գոնե մի որևէ կնոջ կրունկի տակ պետք է լինի։ Այս է իմ համոզմունքը, ոչ թե համոզմունքը, այլ զգացմունքը։ Տղամարդը պետք է վեհանձն լինի, և դա չի արատավորի տղամարդուն։ Հերոսին անգամ չի արատավորի, Կեսարին էլ չի արատավորի։ Բայց դե այնուամենայնիվ ներողություն մի խնդրիր, երբեք, ոչ մի դեպքում։ Հիշի՛ր այս օրենքը, որ եղբայրդ է ավանդում քեզ, կանանց երեսից կործանված Միտյան։ Չէ՜, ավելի լավ է առանց ներողություն խնդրելու արժանի լինեմ Գրուշենկային մի որևէ բանով։ Պաշտո՜ւմ եմ նրան, Ալեքսեյ, պաշտո՜ւմ եմ։ Միայն թե նա չի տեսնում, չէ՜, որքան էլ սիրեմ՝ քիչ է նրա համար։ Եվ տանջում է ինձ, իր սիրով է տանջում։ Առաջ ի՜նչ էր որ։ Առաջ մարմնի դժոխային կորագծերն էին միայն տանջում ինձ, իսկ հիմա նրա ամբողջ հոգին եմ առել իմ հոգու մեջ և նրա շնորհիվ ի՞նքս եմ մարդ դարձել։ Կպսակե՞ն մեզ։ Առանց դրան կմեռնեմ խանդից։ Ամեն օր էլ ուղղակի մի որևէ բան տեսնում եմ երազիս մեջ... Ի՞նչ ասաց իմ մասին։
Ալյոշան կրկնեց այն բոլորը, որ Գրուշենկան ասել էր այսօր։ Միտյան ամեն մի մանրամասնություն լսեց ուշադրությամբ, շատ բան վերստին հարցրեց ու գոհ մնաց։
Նա չորս կողմը նայեց, արագորեն և ընդհուպ մոտեցավ իր առաջ կանգնած Ալյոշային և սկսեց խորհրդավոր մի արտահայտությամբ փսփսալ նրան, թեև փաստորեն ոչ ոք չէր կարող լսել նրանց խոսածը. ծերունի հսկիչը մրափում էր անկյունում, նստարանի վրա, իսկ պահակ զինվորների ականջին ոչ մի բառ չէր կարող հասնել։
— Մեր ամբողջ գաղտնիքը պարզեմ քեզ,— փսփսաց Միտյան աճապարանքով։— Ուզում էի ավելի ուշ հայտնել, որովհետև կարո՞ղ եմ ես մի որևէ բան վճռել առանց քեզ։ Դու ամեն ինչ ես ինձ համար։ Թեև ասում եմ, որ Իվանը ավելի բարձր է մեզնից, բայց դու իմ հրեշտակն ես։ Միայն քո՛ որոշումն է վճռելու ամեն ինչ։ Գուցե հենց դո՛ւ ես բարձր մարդը, և ոչ թե Իվանը։ Հասկանո՞ւմ ես, խղճի հարց է այստեղ, գերագույն խղճի հարց. այնքա՜ն կարևոր գաղտնիք է, որ ես ինքս չեմ կարող գլուխ հանել և անընդհատ հետաձգում էի, որ ժամանակը հասնի և ասեմ քեզ։ Բայց դեռ այնուամենայնիվ շուտ է որոշելու համար, որովհետև պետք է սպասել դատավճռին. երբ դատավճիռը տան, այն ժամանակ դու կորոշես իմ բախտը։ Հիմա մի՛ որոշիր։ Հիմա ես քեզ կասեմ, դու էլ կլսես, բայց մի՛ որոշիր։ Կանգնիր ու լուռ մնա։ Ամեն ինչ չեմ հայտնի քեզ։ Միայն հիմնական միտքը կասեմ, առանց մանրամասնությունների, իսկ դու լուռ լսիր։ Ոչ մի հարց, ոչ մի շարժում, համաձա՞յն ես։ Բայց աստված իմ, աչքե՞րդ ինչ անեմ հապա։ Վախենում եմ, որ աչքերդ ասեն քո որոշումը, թեկուզ և լուռ մնաս։ Օ՜, վախենում եմ։ Ալյոշա, լսի՛ր. Իվանն ինձ առաջարկում է ''փախչել։'' Մանրամասնությունները չեմ ասում, ամեն ինչ նախատեսված է, ամեն ինչ կարելի է կարգագրել։ Լռիր, մի՛ որոշիր։ Գրուշայի հետ՝ Ամերիկա։ Առանց Գրուշայի չեմ կարող ապրել, հասկանո՞ւմ ես։ Իսկ եթե նրան չթողնե՞ն որ գա ինձ մոտ՝ Սիբիր։ Կալանավորներին պսակո՞ւմ են արդյոք։ Իվանն ասում է՝ ոչ։ Իսկ առանց Գբուշայի Գրուշայի ի՞նչ անեմ այնտեղ գետնի տակ, մուրճը ձեռքիս, հա՞։ Պարզապես գլո՛ւխս կջարդեմ այդ մուրճով։ Բայց մյուս կողմից՝ խի՞ղճը հապա։ Չէ որ տառապանքից եմ փախած լինում։ Նշան եղավ ինձ՝ մերժում եմ նշանը. քավության ուղին ցույց տրվեց՝ ուղղակի «ետ դարձ» եմ անում։ Իվանն ասում է, որ Ամերիկայում, «եթե լավ հակումներ ունենաս», ավելի շատ օգուտ կբերես, քան գետնի տակ։ Է լա՜վ, բայց մեր ընդերկրային օրհներգությու՞նն ուր մնաց։ Ամերիկա՞ն ինչ է, Ամերիկան էլ ունայնություն է նորից։ Եվ կարծում եմ, Ամերիկայում էլ խարդախություն շատ կա։ Խաչելությունի՜ց եմ փախած լինում։ Քեզ եմ ասում, Ալեքսեյ, որովհետև միայն դու կարող ես հասկանալ, ուրիշ ոչ ոք։ Ուրիշների համար հիմարություն է, զառանցանք է այն ամբողջը, որ քեզ ասացի օրհներգության մասին։ Կասեն՝ խելագարվել է կամ էլ հիմար է։ Բայց ես չեմ խելագարվել, հիմար էլ չեմ։ Իվանն էլ հասկանում է օրհներգությունը, օ՜խ, հասկանում է, բայց չի պատասխանում դրան, լռում է։ Չի հավատում օրհներգության։ Մի՛ խոսիր, մի՛ խոսիր, տեսնո՜ւմ եմ ինչպես ես նայում. որոշել ես արդեն։ Մի՛ որոշիր, խնայիր ինձ, ես չե՜մ կարող ապրել առանց Գրուշայի, սպասիր դատին։
Միտյան վերջացրեց մոլեգնահարի նման։ Երկու ձեռքով բռնել էր Ալյոշայի ուսերից և իր տոչորուն, տենդագին հայացքն ուղղակի բևեռել էր նրա աչքերի մեջ։
Միտյայի ամբողջ դեմքը վայրկենապես պայծառացավ երանությամբ։
— Շնորհակա՜լ եմ,— ասաց նա դանդաղորեն, կարծես նվաղումից հետո մի հառաչանք արձակելով։— Հիմա արդեն կյանք տվիր ինձ... Կհավատա՞ս, մինչև հիմա վախենում էի հարցնել քեզ, քե՜զ նույնիսկ, քե՜զ։ Դե գնա, գնա՛։ Ուժ տվիր ինձ վաղվա համար, աստվա՜ծ քեզ օրհնի։ Դե լավ, գնա՛, սիբիր սիրիր Իվանին,— ասաց հանկարծ Միտյան, և այդ եղավ իր վերջին խոսքը։
Ալյոշան դուրս եկավ արտասվալից աչքերով։ Միտյայի այդ աստիճան կասկածամտությունը, նրա այդ աստիճան անվստահությունը նույնիսկ իր՝ Ալյոշայի նկատմամբ, այդ ամբողջը հանկարծ Ալյոշայի առաջ անհույս վշտի ու վհատության մի անդունդ բացեց իր դժբախտ եղբոր հոգում, այնպիսի մի անդունդ, որ իր մտքով անգամ չէր անցել մինչև հիմա։ Խորունկ, անհուն մի կարեկցանք համակեց ու տանջեց Ալյոշային վայրկենապես։ Նրա խոցված սիրտը սարսափելի ցավում էր։ «Սիրի՜ր Իվանին»,— հիշեց հանկարծ Միտյայի ասածը։ Եվ նա հենց գնում էր Իվանի մոտ։ Դեռ առավոտից սոսկալի կարիք էր զգում Իվանին տեսնելու։ Իվանի վիճակը նրան նույնքան տանջում էր, որքան Միտյայինը, իսկ հիմա, եղբոր հետ տեսակցությունից հետո, Իվանը իրեն մտահոգում էր ավելի քան երբեք։
=== V։ Դու չե՛ս, դու չե՛ս ===
Իվանի մոտ գնալու համար պետք է անցներ այն տան մոտավմոտով, ուր ապրամ ապրում էր Կատերինա Իվանովնան։ Պատուհանների մեջ լույս կար։ Նա հանկարծ կանգ առավ ու որոշեց ներս մտնել։ Արդեն ավելի քան մի շաբաթ չէր տեսել Կատերինա Իվանովնային։ Բայց հիմա հանկարծ մտածեց, որ Իվանր Իվանը կարող է նրա մոտ լինել այդ րոպեին, մանավանդ որ ճակատագրական օրվա նախօրյակն էր։ Զանգը տվեց, և երբ բարձրանում էր սանդուղքով, որ չինական լապտերի աղոտ լույսով էր լուսավորված, վերևից իջնող մի մարդ տեսավ, իսկ երբ իրար մոտեցան, ճանաչեց մարդուն. իր եղբայրն էր։ Ուրեմն նա արդեն հրաժեշտ էր տվել Կատերինա Իվանովնային ու դուրս էր գալիս։
— Ախ, դու ես պարզապես,— ասաց Իվան Ֆյոդորովիչը չոր շեշտով։— Է՛հ, ցտեսություն։ Նրա մո՞տ ես գնում։
— Միայն մի բան, — ասաց Ալյոշան, ուղիղ նրա երեսին նայելով,— որ դուք խնայեք ձեզ և դատարանում ոչինչ չասեք այն մասին...— նա մի քիչ կմկմաց,—այն մասին, ինչ որ եղել է ձեր միջև... ձեր առաջին ծանոթության Ժամանակ... այն քաղաքում...
— Հա՜, այն, որ ես մինչև գնտին գետին խոնարհվեցի՞ այդ փողի համար,— վրա բերեց Կատյան, դառն ծիծաղելով։— Ինչ է, նա ի՞ր համար է վախենում, թե ինձ համար, հա՞։ Ասում է, որ ես խնայեմ... բայց ո՞ւմ։ Նրա՞ն, թե ինքս ինձ։ Ասացե՞ք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։
Ալյոշան ուշադիր նայում էր, ջանալով հասկանալ նրան։
— Դուք ազնվորեն վկայություն կտաք,— ասաց Ալյոշան,— այդ է պետք միայն։
— Կինը հաճախ անազնիվ է լինում,— կրճտացրեց Կատյան։— Դեռ մի ժամ առաջ մտածում էի, թե ինձ համար սարսափելի է ձեռք տալ այդ հրեշին... ասես իժ լինի... բայց չէ, նա դեռ մա՜րդ է ինձ համար։ Բայց սպանե՞ սպանե՞լ է որ նա։ Նա՞ է սպանել արդյոք,— բացականչեց նա հանկարծ հիստերիկ ձայնով, արագորեն դառնալով Իվան Ֆյոդորովիչին։ Ալյոշան վայրկենապես հասկացավ, որ այդ նույն հարցը նա մինչև այդ տվել էր արդեն Իվան Ֆյոդորովիչին, գուցե իր գալուց ընդամենը մեկ րոպե առաջ, և ոչ թե առաջին, այլ հարյուրերորդ անգամ, և որ նրանք ի վերջո ընդհարվել էին։
— Ես տեսա Սմերդյակովին... Դու, դո՛ւ համոզեցիր ինձ, որ նա հայրասպան է։ Ես միայն քե՛զ հավատացի,— շարունակեց Կատյան, դիմելով Իվան Ֆյոդորովիչին։ Վերջինս բռնազբոսիկ Ժպտաց։ ժպտաց։ Ալյոշան ցնցվեց, լսելով այդ ''«դու»''-ն։ Նրա մտքով էլ չէր անցել, որ այդպիսի փոխհարաբերություններ կան նրանց միջև։
— Դե լավ, բավական է համենայն դեպս,— կարճ կտրեց Իվանը։— Գնում եմ։ Վաղը կգամ։— Եվ իսկույն դարձավ, դուրս եկավ սենյակից, ուղղակի գնաց դեպի սանդուղքը։
Կատերինա Իվանովնան հանկարծ տիրական մի շարժումով բռնեց Ալյոշայի երկու ձեռքերը։
— Գնացե՛ք նրա ետևից։ Հասե՜ք նրան։ Ոչ մի րոպե առանձին մի՛ թողնեք,— արագ- արագ շշնջաց նա։— Խելագար է։ Չդիտե՞քՉգիտե՞ք, որ խելագարվել է։ Տենդ ունի, ջղային տե՜նդ։ Բժիշկն ասաց։ Գնացեք, վազեցե՛ք նրա ետևից...
Ալյոշան վեր թռավ ու խոյացավ Իվան Ֆյոդորովիչի ետևից, որ դեռ հազիվ հիսուն քայլ էր հեռացել։
— Դու... դու Կատերինա Իվանովնայի՞ մասին ես ասում։
— Այո։ Որպես Միտյայի փրկի՞չը հանդես գա, թե՞ կործանի նրան։ Պիտի աղոթի, որ վերևից մի լույս ծագի իր հոգում։ Ինքը դեռ չդիտի՜չգիտի՜, հասկանո՞ւմ եք, դեռ չի՜ կարողացել մի որոշման գալ։ Սա էլ ինձ դայակի տեղ է դնում, ուզում է՝ օրո՜ր ասեմ իրեն։
— Կատերինա Իվանովնան սիրում է քեզ, եղբայր,— ասաց Ալյոշան տրտմորեն։
— Տառապում է նա։ Իսկ ինչո՞ւ դու երբեմն... նրան ասում ես... այնպիսի խոսքեր, որ հույս են տալիս նրան,— շարունակեց Ալյոշան երկչոտ հանդիմանությամբ։— Գիտեմ, չէ՞, դու նրան հուսադրել ես, ներիր, որ այսպես եմ ասում,— ավելացրեց նա։
— Չե՛մ կարող հիմա այնպես վարվել, ինչպես պետք է, այսինքն խզել կապերս և ուղղակի ասել նրան,— պատասխանեց Իվանը ջղայնորեն։— Պետք է սպասեմ, մինչև դատավճիռը հայտնեն մարդասպանին։ Եթե ես հիմա խզեմ կապերս, ինձնից վրեժ լուծելու համար վաղը այդ ստահակին կկործանի դատարանում, որովհետև ատում է նրան և գիտե, որ ատում է։ Կեղծեք Կեղծիք է այս ամբողջը, ստի վրա սուտ։ Հիմա երբ դեռ չեմ խզել կապերս, նա շարունակում է հույս ունենալ և չի խորտակի այդ հրեշին, գիսեգիտե, թե ես ինչպես եմ ուզում փորձանքից ազատել նրան։ Եվ ե՜րբ է գալու այդ անիծյալ դատավճիռը...
«Մարդասպան» և «հրեշ» բառերը ցավագին արձագանք տվեցին Ալյոշայի սրտում։
— Շատ անգամ ասել ես ինքդ քեզ, երբ առանձին ես մնացել այս երկու սարսափելի ամիսների ընթացքում,— շարունակեց Ալյոշան առաջվա նման մեղմ ու հստակ։ Բայց արդեն խոսում էր կարծես իրեն մոռացած, կարծես իր կամքից անկախ, մի անդիմադրելի հրամանի ենթարկվելով։— Դու մեղադրել ես անձդ և խոստովանել ես ինքդ քեզ, որ մարդասպանը դու ես միայն, ուրիշ ոչ ոք։ Բայց դու չե՛ս սպանողը, սխալվում ես, դու չես մարդասպանը, լսո՞ւմ ես ինձ, դու չե՜ս։ Աստված ինձ ուղարկեց, որ ասեմ քեզ այս բանը։
Երկուսն էլ լռեցին։ Մի ամբողջ երկար րոպե տևեց այդ լռությունը։ Երկուսն էլ կանգնել էին և անընդհատ նայում էին իրար աչքերի մեջ։ Երկուսն էլ գունատ էին։ Հանկարծ Իվանն սկսեց գոզալ դողալ ամբողջ մարմնով և պինդ բռնեց Ալյոշայի ուսը։
— Դու եղել ես իմ սենյակո՜ւմ,— փսփսաց նա ատամները սեղմած։— Դու եղել ես իմ սենյակում գիշերը, երբ նա եկել էր... Խոստովանիր... տեսա՞ր նրան, տեսա՞ր։
Բայց հանկարծ նա մի տեսակ զսպեց իրեն։ Կանգնել էր ու կարծես մտածում էր մի բանի մասին։ Տարօրինակ մի քմծիծաղ ծռմռեց նրա շրթունքները։
— Եղբայր,— սկսեց նորից Ալյոշան դողահար ձայնով,— ես քեզ այս բանը ասացի, որովհետև դու կհավատաս իմ խոսքին, գիտեմ։ Մի անգամ ընդմիշտ ասում եմ քեզ ''դու չես։'' Լսո՞ւմ ես, մի անգամ ընդմիշտ։ Եվ աստված էր, որ իմ սիրտը մղեց ասելու քեզ այս բանը, թեկուզ և դու հենց այս րոպեից սկսես ատել ինձ քո ամբողչ ամբողջ կյանքում։
Բայց Իվան Ֆյոդորովիչն ըստ երևույթին արդեն կատարելապես իշխել էր իրեն։
Մոսկվայից վերադառնալուց ի վեր՝ այս արդեն երրորդ անգամն էր, որ Իվան Ֆյոդորովիչը գնում էր խոսելու Սմերդյակովի հետ։ Աղետից հետո առաջին անգամ նրան տեսել ու խոսել էր հենց իր վերադարձի օրը, այնուհետև մի անգամ ևս այցելել էր երկու շաբաթ անց։ Բայց այդ երկրորդ այցելությունից հետո նա դադարեցրել էր իր տեսակցությունները Սմերդյակովի հետ, այնպես որ հիմա արդեն մի ամսից ավելի էր, որ չէր տեսել նրան և համարյա ոչինչ չէր լսել նրա մասին։
Իվան Ֆյոդորովիչը Մոսկվայից վերադարձել էր իր հոր մահվան հինգերորդ օրը միայն, այնպես որ նրա դագաղն անգամ չէր տեսել. թաղումը տեղի էր ունեցել հենց նախորդ օրը։ Իվան Ֆյոդորովիչի ուշանալու պատճառն այն էր, որ Ալյոշան, որոշակի չիմանալով նրա մոսկովյան հասցեն, հեռագիր ուղարկելու համար դիմել էր Կատերինա Իվանովնային, իսկ վերջինս էլ, նույնպես նրա իսկական հասցեն չիմանալով, հեռագրել էր իր քրոջն ու մորաքրոջը, հույս ունենալով, որ Իվան Ֆյոդորովիչը Մոսկվա հասնելուն պես այցելած կլինի նրանց։ Բայց նա չորրորդ օրը միայն գնաց նրանց մոտ և, կարդալով հեռագիրը, պարզ է, գլխապատառ թռավ֊եկավ մեր քաղաքը։ Ամենից առաջ հանդիպեց Ալյոշային, բայց, խոսելով նրա հետ, շատ զարմացավ, որ նա չի էլ ուզում կասկածել Միտյայի վրա, այլ ուղղակի Սմերդյակովին է մատնացույց անում որպես մարդասպանի, մի բան, որ հակառակ էր մեր քաղաքում տարածված բոլոր մյուս կարծիքներին։ Տեսակցելով այնուհետև ոստիկանապետի և դատախազի հետ, իմանալով մեղադրանքի և ձերբակալության մանրամասնությունները, ավելի ևս զարմացավ Ալյոշայի վրա և նրա կարծիքը վերագրեց պարզապես ծայր աստիճանի հասած եղբայրական զգացմանն ու Միտյայի հանդեպ նրա կարեկցանքին, իսկ Իվանը գիտեր, որ Ալյոշան շատ է սիրում Միտյային։ Ի դեպ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչի նկատմամբ Իվանի տածած զգացմունքների մասին մեկ-երկու խոսք ասենք մի անգամ ընդմիշտ. ուղղակի չէր սիրում նրան Իվանը, շատ-շատ՝ երբեմն կարեկցանք էր զգում նրա հանդեպ, բայց նույնիսկ այդ կարեկցանքն էլ զզվանքի հասնող արհամարհանքով էր խառնված։ Միտյայի ամբողջ անձը, նույնիսկ նրա ամբողջ արտաքին կերպարանքը ծայր աստիճան հակակրելի էր նրան։ Իվանին վրդովմունք էր պատճառում Կատերինա Իվանովնայի սերը Միտյայի հանդեպ։ Բայց և այնպես, նա իր ժամանման առաջին օրը տեսնվեց նաև ամբաստանյալ Միտյայի հետ, և այդ տեսակցությունը ոչ միայն չխախտեց իր համոզմունքը նրա մեղավոր լինելու նկատմամբ, այլ նույնիսկ ավելի ուժեղացրեց։ Եղբորը գտավ անհանգիստ վիճակում, հիվանդագին հուզմունքի մեջ։ Միտյան շատ էր խոսում, բայց մտացիր էր ու անընդհատ մի բանից անցնում էր մյուսը, շատ խիստ լեզվով էր արտահայտվում, մեղադրում էր Սմերդյակովին և սոսկալի խճճվում էր։ Ամենից ավհքի ավելի խոսում էր նույն այն երեք հազարի մասին, որ հանգուցյալը «գողացել» էր իրենից։ «Իմ փողն էր, իմն էր այդ փողը,— պնդում էր Միտյան,— եթե նույնիսկ գողանայի, իրավացի կլինեի»։ Համարյա չէր վիճարկում իր դեմ ներկայացված հանցանշանները, և եթե փաստորեն իր օգտին էր մեկնաբանում, ապա դարձյալ խառնաշփոթ ու անհեթեթ ձևով էր անում դա. կարծես առհասարակ չէր էլ ցանկանում որևէ կերպ արդարանալ Իվանի կամ ուրիշ որևէ մեկի առաջ, ընդհակառակը՝ բարկանում էր, հպարտորեն արհամարհում մեղադրանքները, հայհոյում էր ու փրփրում։ Պարզապես արհամարհանքով ծիծաղում էր Գրիգորիի այն վկայության վրա, թե դուռը բաց է եղել, և հավատացնում էր, որ «սատանան է բացել»։ Սակայն այդ փաստի մասին ոչ մի կապակցված բացատրություն չէր կարողանում տալ։ Այդ առաջին տեսակցության ժամանակ նա նույնիսկ հասցրեց վիրավորել Իվան Ֆյոդորովիչին, կտրուկ ասելով նրան, թե իր վրա կասկակածելու կասկածելու և հարցաքննելու իրավունք անգամ չունեն այն մարդիկ, որ իրենք իսկ հայտարարում են, թե «ամեն ինչ թույլատրելի է»։ Եվ ընդհանրապես այդ օրը նա շատ անբարյացակամ էր Իվան Ֆյոդորովիչի նկատմամբ։ Միտյայի հետ այդ տեսակցությունից անմիջապես հետո էր, որ Իվան Ֆյոդորովիչն առաջին անգամ գնաց Սմերդյակովի մոտ։
Դեռ վագոնում, երբ շտապ գալիս էր Մոսկվայից, շարունակ մտածում էր Սմերդյակովի և նրա հետ իր վերջին խոսակցության մասին, որ ունեցել էր մեկնելու նախորդ իրիկունը։ Շատ բան խռովում էր նրան, շատ բան կասկածելի էր թվում։ Բայց երբ իր վկայությունն էր տալիս դատական քննիչին, Իվան Ֆյոդորովիչն առժամապես լռության մատնեց այդ խոսակցությունը։ Ամեն ինչ հետաձգվեց մինչև իր տեսակցությունը Սմերդյակովի հետ, որ այն ժամանակ գտնվում էր քաղաքային հիվանդանոցում։ Դոկտոր Հերցենշտուբեն և բժիշկ Վարվինսկին, որին հանդիպեց նա հիվանդանոցում, Իվան Ֆյոդորովիչի համառ հարցապնդումներին հաստատորեն պատասխանեցին, թե անտարակուսելի է Սմերդյակովի ընկնավորության նոպան, և նույնիսկ զարմանքով ընդունեցին նրա հարցը՝ «Արդյոք աղետի օրը Սմերդյակովը չի՞ կեղծել նոպան»։ Բժիշկները բացատրեցին, որ դա նույնիսկ արտասովոր մի նոպա էր, մի քանի օր շարունակվում էր ու կրկնվում, այնպես որ հիվանդի կյանքը ուղղակի վտանգի տակ էր, և որ միայն հիմա, ձեռք առնված միջոցներից հետո, կարելի է հաստատապես ասել, թե հիվանդը կենդանի կմնա, թեև շատ հնարավոր է (ավելացրեց դոկտոր Հերցենշտուբեն), որ նրա գիտակցությունը մասամբ խանգարված կլինի, «եթե ոչ ամբողջ կյանքում, գոնե բավական երկար ժամանակ»։ Իվան Ֆյոդորովիչի այն անհամբեր հարցին, թե «ուրեմն նա խելագա՞ր է հիմա», պատասխանեցին, որ «դեռ լրիվ իմաստով չկա այդ բանը, բայց նկատվում են որոշ անբնական երևույթներ»։
— Իսկ իմ ինչի՞ն է պետք խաղ անելը, երբ իմ ամբողջ հույսը ձե՛ր վրա է մենակ, ոնց որ աստուծո,— ասաց Սմերդյակովը նույն կատարյալ հանդարտությամբ, միայն մի վայրկյան աչքերը փակելով։
— Նախ և առաջ,- — սկսեց Իվան Ֆյոդորովիչը,— ես գիտեմ, որ ընկնավորության նոպան չի կարելի նախատեսել։ Հարցրել եմ, սատանայություն մի՛ արա։ Օրն ու ժամը չի կարելի նախատեսել։ Իսկ ինչպե՞ս է, որ դու ինձ օրն ու ժամը նախօրոք ասացիր այն ժամանակ, և դեռ նկուղն էլ հետը։ Ինչպե՞ս կարող էիր նախօրոք իմանալ, որ նոպադ կբռնի և կընկնես հենց այդ նկուղը, եթե դիտմամբ չես կեղծել նոպան։
— Առանց այն էլ պետք է որ նկուղ իջնեի, նույնիսկ օրը մի քանի անգամ,— անշտապ ծոր տվեց Սմերդյակովը։— Հենց այդպես մի տարի առաջ ձեղունից ընկա։ Շատ ճիշտ է, որ ընկնավորության նոպան չի կարելի գուշակել օրով ու ժամով, բայց նախազգացումը միշտ էլ կարելի է ունենալ։
— Դե ուրեմն ուղղակի ասեիր, հիմարի՝ գլուխ,— բռնկվեց հանկարծ Իվան Ֆյոդորովիչը։
— Իսկ ինչպե՞ս կարող էի այն ժամանակ ուղղակի ասել։ Մենակ վախն էր խոսում իմ մեջ, և հետո դուք էլ կարող էիք բարկանալ։ Ես իհարկե կարող էի վախենալ, որ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը մի ոբևէ որևէ խայտառակ բան կանի և հենց այդ փողը կվերցնի ու կտանի, քանի որ այնպես էլ իր փողն էր համարում դա, բայց դե ո՞վ էր իմանում, որ այսպիսի սպանողությամբ կվերջանա գործը։ Մտածում էի, որ նա պարզապես կհափշտակի այդ երեք հազար ռուբլին, որ Ֆյոդոր Պավլովիչի անկողնի տակ էր դրված, ծրարի մեջ, բայց դե սպանեց ահա։ Եվ դո՛ւք էլ որտեղի՞ց կարող էիք գուշակել, տիար իմ։
— Դե ուրեմն եթե ինքդ ես ասում, որ չէր կարելի գուշակել, ինչպե՞ս կարող էի ես հասկանալ և տանը մնալ։ Այդ ի՞նչ հակասություն է,— ասաց Իվան Ֆյոդորովիչը, մտմտալով։
— Հենց դրանից էլ կարող էիք հասկանալ. եթե ես ձեզ Մոսկվայի տեղ Չերմաշնյա էի ուղարկում, ուրեմն ուզում էի, որ դուք մոտիկ մի տեղ լինեք, որովհետև Մոսկվան հեռու է, իսկ Դմիտրի Ֆյոդորովիչն էլ, իմանալով, որ դուք շատ հեռու չեք, այնքան չէր քաջալերվի։ Եվ մեկ էլ, եթե մի բան պատահեր, կարող էիք շուտով գալ և ինձ էլ պաշտպանել, որովհետև այդ բոլորից բացի ես ձեզ իմացրի, որ Գրիգորի Վասիլևիչը հիվանդ է, և այն էլ ասացի, որ ընկնավորության նոպայից եմ վախենում։ Իսկ բացատրելով ձեզ այն թխկոցները, որոնց միջոցով կարելի էր մտնել հանգուցյալի մոտ, և իմացնելով ձեզ, որ դրանք բոլորն էլ ես հայտնել եմ Դմիտրի Ֆյոդորովիչին, մտածում էի, թե դուք ինքներդ կհասկանաք, որ նա անպայման մի բան կանի, և նույնիսկ Չերմաշնյա էլ չեք գնա, այլ ուղղակի կմնաք այստեղ։
«Շատ կապակցված է խոսում,— մտածեց Իվան Ֆյոդորովիչը,— թեև ծամծմում է. էլ ի՞նչ ընդունակությունների խանգարման մասին էր ասում Հեբցենշտուբեն»։Հերցենշտուբեն»։
— Խորամանկություն ես անում իմ գլխին, գրո՛ղը տանի քեզ,— բացականչեց նա բարկացած։
Հաջորդ մի քանի օրվա ընթացքում, երբ ավելի անմիջականորեն ու ավելի հիմնավոր կերպով ծանոթացավ Միտյայի վրա ծանրացող հանցանշաններին, արդեն լրիվ համոզվեց, որ նա է մեղավորը։ Կային վկայություններ, որ ամենաչնչին մարդիկ էին տվել, ինչպես օրինակ Ֆենյան ու իր մայրը, բայց գրեթե ցնցող բաներ էին դրանք։ Էլ ի՞նչ ասեր այն վկայությունների մասին, որ տվել էին Պերխոտինը, գինետան մարդիկ, Պլոտնիկովների խանութի աշխատողները, Մոկրոեի վկաները։ Հատկապես մանրամասնությունները ճնշիչ տպավորություն էին գործում։ Գաղտնի «թխկոցների» խնդիրը գրեթե նույնքան շշմեցրել էր քննիչին ու դատախազին, որքան Գրիգորիի ցուցմունքը բաց դռան մասին։ Գրիգորիի կինը, Մարֆա Իգնատևնան, ուղղակի պատասխանելով Իվան Ֆյոդորովիչի հարցուփորձին, ասաց, թե Սմերդյակովն ամբողջ գիշերը պառկած էր իրենց տանը, միջնորմի մյուս կողմը, «մեր անկողնից երեք քայլ էլ չէր լինի». ու թեև ինքը, Մարֆա Իգնատևնան, պինդ քնում էր, բայց քանի-քանի անգամ արթնացել էր նրա տնքոցներից. «Ամբողջ ժամանակ տնքում էր, անընդհատ տնքում»։ Խոսելով Հերցենշտուբեի հետ և հայտնելով իր տարակույսը, թե Սմերդյակովը բոլորովին էլ խելագար չի թվում իրեն, այլ պարզապես տկարացած, Իվանը մի նուրբ ժպիտ հարուցեց միայն ծերունի բժշկի դեմքին։ «Իսկ դուք գիտե՞ք, թե նա հիմա ինչով է զբաղվում հատկապես,— հարցրեց բժիշկը։— Ֆրանսերեն բառեր է անգիր սովորում. բարձի տակ մի տետրակ ունի, և մեկը ռուսական տառերով ֆրանսերեն բառեր է գրել մեջը, հե֊հե֊հե՜»։
Իվան Ֆյոդորովիչն ի վերջո մի կողմ թողեց իր բոլոր տարակույսները։ Այլևս չէր էլ կարողանում առանց զզվանքի մտածել Դմիտրիի մասին։ Բայց մի բան տարօրինակ էր համենայն դեպս. Ալյոշան համառորեն շարունակում էր պնդել, որ սպանել է ոչ թե Դմիտրին, այլ «ամենայն հավանականությամբ» Սմերդյակովը։ Իվանը միշտ էլ զգում էր, որ ինքը բարձր է գնահատում Ալյոշայի կարծիքը, ուստի հիմա շատ էր զարմանում նրա վրա։ Տարօրինակ էր և այն, որ Ալյոշան առիթ չէր փնտրում նրա հետ խոսելու Միտյայի մասին և ինքը երբեք չէր սկսում խոսակցությունը, այլ միայն պատասխանում էր Իվանի հարցերին։ Այդ էլ հաակապես նկատեց Իվան Ֆյոդորովիչը։ Բայց այդ ժամանակ նա շատ էր տարված բոլորովին կողմնակի մի բանով, վերադառնալով Մոսկվայից, հենց առաջին իսկ օրերից ամբողջովին և անդարձորեն անձնատուր եղավ Կատերինա Իվանովնայի հանդեպ իր տածած բուռն և խելահեղ տենչանքին։ Հիմա տեղը չէ խոսք բանալու Իվան Ֆյոդորովիչի այդ նոր զգացմունքի մասին, որ հետագայում անդրադարձավ նրա ամբողջ կյանքի վրա, դա կարող էր հենք լինել մի ուրիշ պատմության, մի ուրիշ վեպի համար, որ չգիտեմ՝ կգրե՞մ արդյոք երբևիցե։ Բայց այնուամենայնիվ չեմ կարող հիմա լռության մատնել այն պարագան, որ երբ Իվան Ֆյոդորովիչը, ինչպես նկարագրեցի արդեն, գիշերը Ալյոշայի հետ դուրս էր եկել Կատերինա Իվանովնայի տնից և ճանապարհին ասաց՝ «Ես աչք չունեմ նրա վրա», այդ րոպեին նա ուղղակի սոլտ սուտ էր ասում. խելահեղորեն սիրում էր Կատերինա Իվանովնային, թեև ճիշտ է և այն, որ մերթ ընդ մերթ ատում էր, և այն աստիճան, որ կարող էր նույնիսկ սպանել նրան։ Շատ պատճառների հետևանք էր այդ թնճուկը։ Միտյայի դեպքից խորապես ցնցված, Կատյան ընդառաջ վազեց ու կարծես իբրև իր փրկարարն ընդունեց Իվան Ֆյոդորովիչին, որ վերադարձել էր նրա մոտ։ Անարգված, վիրավորված, նվաստացած էր զգում իրեն Կատյան։ Եվ ահա եկավ նորից այն մարդը, որ առաջ էլ այնքան սիրում էր իրեն (օհ, նա շատ լավ գիտեր այդ բանը), և որի խելքն ու սիրտը միշտ էլ ինքը այնքա՜ն բարձր էր դասել իր սեփական անձից։ Բայց խստաբարո աղջիկը լիովին անձնատուր չեղավ, հակառակ իր սիրահարի կարամազովյան անզուսպ ցանկասիրության և հակառակ այն ամբողջ հմայքին, որով նա գերում էր իրեն։ Միաժամանակ անընդհատ տանջվում էր խղճի խայթից, որ ինքը դավաճանել է Միտյային, և գժտության ահավոր պահերին (իսկ այդպիսի պահերը հաճախ էին լինում) ուղղակի ասում էր այդ բանը Իվանի երեսին։ Հենց այդ էր, որ Իվանը «ստի վրա սուտ» կոչեց, երբ խոսում էր Ալյոշայի հետ։ Եվ իսկապես, սուտ բան շատ կար դրա մեջ, և այդ էր, որ ամենից ավելի ջղայնացնում էր Իվան Ֆյոդորովիչին... բայց այդ բոլորի մասին՝ հետո։ Մի խոսքով, առժամապես նա համարյա մոռացավ Սմերդյակովին։ Եվ սակայն, իր առաջին այցելությունից երկու շաբաթ հետո, նույն տարօրինակ մտքերը նորից սկսեցին տանջել նրան, ինչպես առաջ։ Բավական է ասել, որ նա սկսեց անրնդհատ հարցնել ինքն իրեն՝ ինչո՞ւ այն վերջին գիշերը Ֆյոդոր Պավլովիչի տան մեջ, մեկնելուց առաջ, ինքը կամացուկ դուրս էր եկել սանդուղքի վրա, գողի նման, և ականջ էր դրել իմանալու, թե ի՞նչ է անում հայրը ներքևում։ Ինչո՞ւ զզվանքով էր հիշել այդ բանը հետո, ինչո՞ւ հաջորդ առավոտ այդպես հանկարծ տխրել էր ճանապարհին, իսկ Մոսկվա մտնելիս ասել էր ինքն իրեն՝ «Սրիկա՛ եմ ես»։ Եվ ահա հիմա եղավ մի պահ, երբ նա մտածեց, թե բոլոր այդ տանջալի մտքերի հետևանքով գուցե նույնիսկ պատրաստ է մոռանալու Կատերինա Իվանովնային. այնպե՜ս ուժգնորեն տիրել էին նորից այդ մտքերը իր հոգում։ Հենց նոր էր մտածել այդ բանը, երբ փողոցում հանդիպեց Ալյոշային։ Անմիջապես կանգնեցրեց նրան ու հանկարծ հարց տվեց.
— Հիշո՞ւմ ես, երբ Դմիտրին ճաշից հետո ներս խուժեց և ծեծեց մեր հորը, հետո էլ ես քեզ ասացի բակում, որ «ցանկանալու իրավունքը» վերապահում եմ ինձ... ասա՛, մտածեցի՞ր այդ ժամանակ, թե ես մեր հոր մահն եմ ցանկանում կամ ոչ։
Սմերդյակովն այն ժամանակ արդեն դուրս էր եկել հիվանդանոցից։ Իվան Ֆյոդորովիչը գիտեր նրա նոր բնակարանը, այսինքն հենց այն գերանակապ ծուռ տնակը, որ երկու սենյակ ուներ՝ միջանցքով բաժանված։ Մի սենյակում տեղավորվել էր Մարյա Կոնդրատևնան իր մոր հետ, իսկ մյուսում ապրում էր Սմերդյակովը՝ առանձին։ Աստված գիտե, թե ինչ պայմանով էր բնակություն հաստատել նրանց մոտ՝ ձրի՞ էր ապրում, թե վարձ էր տալիս։ Հետագայում ենթադրեցին, թե այնտեղ հաստատվել էր որպես Մարյա Կոնդրատևնայի փեսացուն և առժամապես ձրի էր ապրում։ Մայր ու աղջիկ շատ էին հարգում և իրենցից բարձր մարդ էին համարում նրան։
Բախելուց հետո, երբ դուռը բացվեց, Իվան Ֆյոդորովիչը միջանցք մտավ, և Մարյա Կոնդրատևնան ուղղակի ցույց տվեց դեպի ձախ՝ «կոկիկ սենյակը», ուր ապրում էր Սմերդյակովը։ Այդ սենյակում հախճաղյուսե վառարան կար և սաստիկ տաք էր։ Պատերին տեսք էր տալիս երկնագույն որմնաթուղթը, որ սակայն պատռված էր շատ տեղերից, իսկ որմնաթղթի տակ, ճեղքերի մեջ, սոսկալի քանակությամբ ուտիճներ էին վխտում, այնպես որ անդադրում մի խշրաոց խշրտոց կար անընդհատ։ Կահավորումը չնչին էր. երկու նստարան պատերի տակ և երկու աթոռ սեղանի մոտ։ Իսկ սեղանը թեև պարզ փայտե էր, բայց ծածկված էր սփռոցով, որի վրա վարդագույն նախշեր կային։ Երկու փոքրիկ լուսամուտագոգերին մեկական ծաղկաման էր դրված, և դրանց մեջ խորդենի էր աճում։ Անկյունում սրբապատկերների տապանակ կար։ Սեղանի վրա դրված էր պղնձե մի փոքրիկ, խիստ ճմրթված ինքնաեռ և մի մատուցարան՝ երկու բաժակով։ Բայց Սմերդյակովն արդեն խմել էր թեյը, և ինքնաեռը հանգել էր... նա նստել էր սեղանի առաջ, նստարանի վրա, և տետրակի մեջ նայելով մի բան էր գծմծում գրչով։ Մոտը թանաքաման կար, ինչպես նաև երկաթե ցածլիկ մի մոմակալ, որի մեջ սակայն բնաճարպե մոմ էր վառվում։ Իվան Ֆյոդորովիչն անմիջապես հասկացավ Սմերդյակովի դեմքից, որ նա լրիվ ապաքինվել է հիվանդությունից հետո։ Դեմքը ավելի թարմ էր, ավելի գիրուկ, մազափունջը խնամքով վեր սանրված, քունքի մազերը օծանելիքով հարդարված։ Նստել էր գույնզգույն ու ներսից բամբակած տնային զգեստով, որ սակայն շատ էր մաշված ու կեղտոտ։ Քթին ակնոց կար, մի բան, որ Իվան Ֆյոդորովիչն առաջ երբեք չէր տեսել։ Այդ չնչին պարագան հանկարծ մի տեսակ կրկնակի զայրացրեց Իվան Ֆյոդորովխչին. «Այսպիսի՜ մի արարած, և դեռ ակնո՜ց էլ է դնում»։ Սմերդյակովը դանդաղորեն բարձրացրեց գլուխը և ակնոցի միջով ուշադիր նայեց ներս մտնողին. հետո դանդաղորեն հանեց ակնոցը և վեր կացավ նստարանից, բայց բոլորովին էլ ոչ այնքան հարգալից կերպով, նույնիսկ մի տեսակ ծուլորեն, պարզապես միայն պահպանելու համար այն նվազագույն անհրաժեշտ քաղաքավարությունը, որն արդեն համարյա չի կարելի զանց առնել։ Այս ամբողջը վայրկենապես Իվանի ուշադրությունը գրավեց և նա միանգամից ըմբռնեց այդ բոլորը, մանավանդ Սմերդյակովի հայացքը՝ ուղղակի չարակամ, անհյուրընկալ ու նույնիսկ գոռոզ մի հայացք, որ կարծես ասում էր՝ «Ինչ ես քաշ գալիս, չէ՞ որ ամեն ինչի մասին խոսքը մեկ արեցինք այն ժամանակ, էլ ինչո՞ւ եկար նորից»։ Իվան Ֆյոդորովիչը հազիվ զսպեց իրեն։
— Շոգ է այստեղ,— ասաց նա, դեռ ոտքի, և բացեց վերարկուն։
— Նախ և առաջ, մենա՞կ ենք մենք,— հարցրեց Իվան Ֆյոդորովիչը խստորեն ու թափով։— Չե՞ն լսի մեզ այնտեղից։
— Ոչ ոչ ոք ոչինչ չի լսի։ Ինքներդ տեսաք. միջանցք է։
— Լսիր, սիրելիս, ի՞նչ էր քո փչածը այն օրը, երբ հիվանդանոցում ցտեսություն էի ասում քեզ, այսինքն որ եթե ես ոչինչ չասեմ այն մասին, թե դու ընկնավորություն կեղծելու վարպետ ես, դու էլ իբր թե քննիչին չես հայտնի մեր այն ամբողջ խոսակցությունը դարբասի մոտ։ Այդ ի՞նչ ''ամբողջի'' մասին է խոսքը։ Ի՞նչ միտք կարող էր լինել դրա տակ։ Չլինի՞ սպառնում էիր ինձ, հա՞։ Որ ինչ է, քեզ հետ մի որևէ դաշի՞նք եմ կնքել, հա՞, վախենո՞ւմ եմ քեզնից, հա՞։
Իվան Ֆյոդորովիչն ուղղակի կատաղությամբ ասաց այդ բանը, հայտնապես ու դիտմամբ հասկացնելով, որ արհամարհում է ամեն մի երկդիմություն, ամեն մի շրջանցում, և ուղղակի բաց է անում իր թղթերը։ Սմերդյակովի աչքերը չարանենգորեն փայլեցին, ձախ աչքն սկսեց թարթվել, և նա անմիջապձս անմիջապես տվեց իր պատասխանը, թեև, ըստ իր սովորության, զուսպ ու չափած-ձևած, կարծես ուզում էր ասել՝ «Բացեիբաց ես ուզում, դե ուրեմն ա՛ռ քեզ այդ բացեիբացը»։
— Իմ ասել ուզածն այն էր և այդ բանը այն մտքով ասացի, որ դուք, ձեր հարազատ ծնողի այս սպանողության հարցը նախօրոք գիտենալով հանդերձ, թողեցիք, որ նա զոհ գնա, և հիմա այնպես չլինի, որ մարդիկ մի որևէ վատ բան եզրակացնեն ձեր զգացմունքների մասին, գուցե և մի ուրիշ բանի մասին. ահա այս էր, որ այն ժամանակ խոստացա չհայտնել իշխանություններին։
— Եվ ի՛նչ հանգիստ է խոսում, ի՜նչ հանգիստ։ Բայց ինչո՞ւ պետք է ուզեի, ի՞նչ մտքով պետք է ուզեի։
— Ինչպե՞ս թե ինչ մտքով։ Հապա ժառանգությո՞ւնը,— վրա բերեց Սմերդյակովը թունոտ ու նաւյնիսկ նույնիսկ մի տեսակ վրիժառու շեշտով։— Չէ՞ որ ձեր ծնողի մահից հետո երեք եղբայրներից ամեն մեկիդ մոտավորապս քառասուն հազար կարող էր հասնել, գուցե և ավելի, իսկ եթե Ֆյոդոր Պավլովիչն այն ժամանակ ամուսնանար այդ տիկնոջ, այսինքն Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնայի հետ, ապա ուրեմն պսակից անմիջապես հետո տիկինը ամբողջ դրամագլուխն իր անվանը կփոխանցեր, որովհետև բավական խելք կա նրա գլխում, այնպես որ ձեր ծնողից երկու ռուբլի էլ չէր հասնի ձեզ՝ երեքիդ միասին։ Իսկ այն ժամանակ ի՜նչ էր մնում որ պսակվելու համար։ Մազ էր մնում. բավական էր,որ այդ տիկինը իր ճկույթով ա՛յ այսպես աներ նրա առաջ, և Ֆյոդոր Պավլովիչը իսկույն նրա ետևից եկեղեցի կվազեր, լեզուն կախ ընկած։
Իվան Ֆյոդորովիչը տանջալիորեն զսպեց իրեն։
Սմերդյակովը գրեթե հրճվանքով էր նայում նրան։
— Կյանքի սովորական դեպքերում,— ասաց նա այն ինքնագոհ-վարժապետական շեշտով, որով մի ժամանակ, Ֆյոդոր Պավչովիչի ճաշասենյակում կանգնած, հավատքի մասին վիճել էր Գրիգորի Վասիլևիչի հետ ու ջղայնացրել նրան,— կյանքի սովորական դեպքերում քիթ-բերան ջարդելը այսօր իսկապես արգելված է օրենքով, և բոլորը վերջ են տվել այդ բանին, բայց դե կյանքի բացառիկ դեպքերում, ոչ միայն մեզ մոտ, այլև ամբողջ աշխարհով մեկ՝ թեկուզ և ամենալիակատար ֆրանսիական հանրապետությունը լինի,- — էլի շարունակում են մարդու քթին-բերնին խփել, ինչպես Ադամ-Եվայի ժամանակ, և երբեք էլ վերջ չեն տա դրան, բայց դուք բացառիկ դեպքում էլ չհամարձակվեցիք։
— Ինչո՞ւ ես ֆրանսերեն բառեր սովորում,— Իվանը գլխի շարժումով ցույց տվեց տետրը սեղանի վրա։
Լսելով այդ, Կատերինա Իվանովնան լուռ վեր կացավ, մոտեցավ իր գրասեղանին, մի տուփ բացեց, թղթի մի կտոր հանեց այնտեղից ու դրեց Իվանի առաջ։ Այդ թղթի կտորը հենց այն փաստաթուղթն էր, որի մասին Իվան Ֆյոդորովիչը հետագայում հայտնեց Ալյոշային իբրև «մաթեմատիկական մի ապացույց», թե իրենց հորն սպանել է Դմիտրին։ Մի նամակ էր դա, որ Միտյան հարբած վիճակում գրել էր Կատերինա Իվանովնային, գրել էր հենց այն իրիկունը, երբ դաշտում հանդիպեց Ալյոշային, որ վանք էր վերադառնում Կատերինա Իվանովնայի տանը պատահած այն տեսարանից հետո, ուր Գրուշենկան վիրավորանք էր հասցրել օրիորդին։ Ալյոշայից բաժանվելով, Միտյան այդ իրիկուն վազեց Գրուշենկայի մոտ, չգիտեմ, տեսա՞վ արդյոք նրան, բայց գիշեր էր արդեն, երբ հայտնվեց «Մայր քաղաք» գինետանը և կուշտ ու կուռ խմեց։ Հարբելով, թուղթ ու գրիչ պահանջեց և գրեց մի բան, որ իր դեմ ծանրակշիռ փաստաթուղթ եղավ։ Մոլեգին, շաղակրատ ու անկապ նամակ էր դա, հենց ուղղակի «հարբած» մի նամակ։ Գրվել էր այնպես, ինչպես հարբած մարդը, տուն վերադառնալով, սկսում է արտակարգ եռանդով պատմել կնոջը կամ տնեցիներից որևէ մեկին, թե ինչպես դեռ քիչ առաջ անպատվել են իրեն, թե ի՜նչ սրիկա է իրեն անպատվողը, իսկ ինքը, ընդհակառակը, ի՜նչ սքանչելի մարդ է, և թե ինչպե՜ս ինքը ցույց կտա այդ սրիկային. և այդ ամբողջը՝ երկար-բարակ, անկապ խոսքերով, փրփրելով, բռունցքները սեղանին խփելով, հարբածի արցունքներ թափելով։ Այն թուղթը, որ գինետանը տվեցին Միտյային, հասարակ գրենական թղթի մի կտոր էր, վատ տեսակի, կեղտոտ, և հակառակ կողմի վրա ինչ-որ հաշիվ էր գրված։ Պարզ երևում էր, որ տեղը քիչ էր եկել հարբածի շաղակրատության համար, և Միտյան ոչ միայն լցրել էր բոլոր լուսանցքները, այլ նույնիսկ վերջին տողերը շեղակի գրել էր արդեն գրված էջի վրա։ Նամակի բովանդակությունը հետևյալն էր.
«Ճակատագրակա՛ն Կատյա։ Վազը Վաղը փող կճարեմ և ետ կտամ քեզ քո երեք հազարը, և մնաս բարո՜վ, մեծ ցասման տեր կին, բայց և մնաս բարո՜վ, իմ սեր։ Վերջացնե՛նք։ Վաղը կճարեմ բոլոր մարդկանցից, իսկ եթե չճարեմ մարդկանցից, ազնիվ խոսք եմ տալիս քեզ կգնամ հորս մոտ ու կջախջախեմ նրա գլուխը և կվերցնեմ բարձի տակից, միայն թե Իվանը գնացած լինի։ Թեկուզ աքսոր գնամ, բայց կտամ քո երեք հազարը։ Իսկ դու մնաս բարով։ Խոնարհվում եմ մինչև գետին, որովհետև սրիկա եմ քո առաջ։ Ներիր ինձ։ Չէ, ավելի լավ է մի՛ ներիր. ավելի հեշտ կլինի և՛ ինձ համար, և՛ քեզ համար։ Ավելի լավ է աքսորը, քան քո սերը, որովհետև ուրիշին եմ սիրում, իսկ նրան դու շատ լավ ճանաչեցիր այսօր, էլ ինչպե՞ս կարող ես ներել։ Պիտի սպանե՛մ ինձ կողոպտողին։ Պիտի հեռանամ ձեզնից, բոլորիցդ էլ, պիտի գնամ Արևելք, որպեսզի էլ ոչ ոքի չտեսնեմ։ ''Նրան'' էլ, որովհետև միայն դու չես ինձ տանջողը, նա էլ է։ Մնա՜ս բարով։
Հ. Գ. Անեծք եմ գրում, բայց պաշտու՜մ եմ քեզ։ Լսում եմ դա կրծքիս մեջ։ Մի լար է մնացել ու զնգում է։ Ավելի լավ է երկո՛ւ կես լինի սիրտս։ Կսպանեմ ինձ, բայց նախ այդ շանը համենայն դեպս։ Կխլեմ նրանից երեք հազարը և կգցեմ քեզ։ Թեև սրիկա եմ քո առաջ, բայց գող չեմ։ Սպասիր երեք հազարը։ Շան անկողնի տակն է, վարդագույն ժապավենով։ Ես չեմ գողը, բայց սպանելու եմ ինձ կողոպտող գողին։ Կատյա, արհամարհանքով մի՛ նայիր, Դմիտրին գող չէ՛, այլ մարդասպան։ Սպանել է իր հորը և կործանել իրեն, որպեսզի կանգուն մնա և և քո հպարտությունը չհանդուրժի։ Եվ քեզ չսիրի։
Ստրուկդ ու թշնամիդ ''Դ. Կարամազով»։''
Երբ Իվանը կարդաց «փաստաթուղթը», համոզվեց արդեն։ Ուրեմն սպանել է եղբայրը, ոչ թե Սմերդյակովը։ Եվ եթե ոչ Սմերդյակովը, ուրեմն նաև ոչ ինքը՝ Իվանը։ Այդ նամակը հանկարծ նրա աչքին մաթեմատիկական ճշգրտության նշանակություն ստացավ։ Նրա համար այլևս ոչ մի տարակույս չէր կարող լինել, որ Միտյան է մեղավորը։ Ի դեպ, նա երբեք չէր ունեցել այն կասկածը, թե Միտյան կարող է Սմերդյակովի հետ միասին սպանած լինել, և դա փաստորեն էլ չէր բռնում։ Իվանը լրիվ հանգստացավ։ Հաջորդ առավոտ պարզապես արհամարհանքով հիշեց Սմերդյակովին ու նրա հեգնական խայթոցները։ Մի քանի օր հետո սկսեց նույնիսկ զարմանալ, թե ինչպես ինքը կարող էր այդքան տանջալիորեն վիրավորվել նրա կասկածներից։ Որոշեց արհամարհել նրան ու մոռանալ։ Այդպես մի ամիս անցավ։ Այլևս ոչ մի հարցուփորձ չէր անում Սմերդյակովի մասին, բաց երկու անգամ լսեց հարեվանցիորենհարևանցիորեն, որ նա շատ հիվանդ է և խելքը գլխին չէ։ «Ի վերջո կխելագարվի»,— ասաց մի անգամ երիտասարդ բժիշկ Վարվինսկին, և Իվանի մտքում մնաց այդ բանը։ Այդ ամսվա վերջին շաբաթվա ընթացքում Իվանն ինքը սկսեց շատ վատ զգալ իրեն։ Արդեն գնացել էր խորհրդակցելու այն բժշկի հետ, որին Կատերինա Իվանովնան հենց դատից առաջ հրավիրել էր Մոսկվայից։ Եվ հենց այդ ժամանակ էլ Կատերինա Իվանովնայի հետ նրա հարաբերությունները ծայր աստիճան սրվեցին։ Իրար սիրահարված երկու թշնամիներ էին կարծես։ Կատերինա Իվանովնայի «վերադարձները» դեպի Միտյան, զգացմունքի վայրկենական, բայց բուռն այդ պոռթկումները կատարյալ մոլեգնության էին հասցնում արդեն Իվանին։ Տարօրինակ էր, որ մինչև մեր նկարագրած այն վերջին տեսարանը, երբ Ալյոշան Միտյայից բաժանվելուց հետո եկավ Կատերինա Իվանովնայի մոտ, Իվանը ամբողջ ամսվա ընթացքում ոչ մի անգամ չէր լսել, որ Կատյան տարակուսանք հայտնի Միտյայի մեղավոր լինելու վերաբերյալ, չնայած նրա այն բոլոր «վերադարձներին», որոնք այնքան ատելի էին Իվանի համար։ Ուշագրավ է նաև այն, որ Իվանը, զգալով, թե օրից օր ավելի ու ավելի է ատում Միտյային, միաժամանակ հասկանում էր՝ ոչ թե Կատյայի «վերադարձների» համար է ատում նրան, այլ հենց ''այն պատճառով, որ նա սպանել է իրենց հորը։'' Զգում էր այդ բանը և լրիվ գիտակցում։ Այնուամենայնիվ, դատից տասը օր առաջ գնաց Միտյայի մոտ և փախուստի ծրագիր առաջարկեց նրան, մի ծրագիր, որ ըստ երևույթին վաղուց էր կանխամտածված։ Բացի գլխավոր պատճառից, կար մի ուրիշ բան էլ, որ նրան մղեց այդ քայլին. դա իր սրտում դեռ կոտտացող այն վերքն էր, որ մնացել էր Սմերդյակովի ասածից, թե իրեն՝ Իվանի համար իբր թե շահավոր է եղբոր դատապարտվելը, որովհետև այդ դեպքում իրենց հորից ժառանգվելիք գումարը քառասունից վաթսուն հազարի կբարձրանա իր և Ալյոշայի օգտին։ Նա որոշեց երեսուն հազար ռուբլի զոհել հենց միայն իր կողմից՝ Միտյայի փախուստը կազմակերպելու համար։ Այն օրը, երբ Միտյայի մոտից էր վերադառնում, սոսկալի տխուր ու շփոթված էր Իվանը. հանկարծ սկսել էր զգալ, որ ինքը Միտյայի փախուստն է ցանկանում ոչ միայն երեսուն հազար ռուբլի զոհելու և իր սրտի այդ վերքը բուժելու համար, այլև մի ուրիշ պատճառով։ «Գուցե որովհետև ե՞ս էլ նույնպիսի մարդասպան եմ իմ հոգու խորքում»,— հարցրեց նա ինքն իրեն։ Հոգու խորքում մի հեռավոր, բայց այրող բան կար, որ խոցում էր իր խիղճը։ Եվ մանավանդ, իր հպարտությո՛ւնը սոսկալի տանջանքներ էր կրում այդ ամբողջ ամսվա ընթացքում, բայց դրա մասին՝ հետո... Ալյոշայի հետ խոսակցոլթյունից հետո ձեռքը դնելով իր դռան զանգին և հանկարծ որոշելով Սմերդյակովի մոտ գնալ, Իվան Ֆյոդորովիչը ենթարկվեց իր սրտում անակնկալորեն բորբոքված մի յուրահատուկ զայրույթի մղումին։ Հանկարծ հիշեց, թե ինչպես Կատերինա Իվանովնան հենց քիչ առաչ գոռացել էր իրեն՝ Ալյոշայի ներկայությամբ. «Դո՛ւ, միայն դո՛ւ հավատացրիր ինձ, որ նա է սպանողը (այսինքն Միտյան)»։ Հիշելով այդ, Իվանը նույնիսկ քարացավ մի րոպե, երբեք, ոչ մի անգամ չէր հավատացրել նրան, որ սպանողը Միտյան է, և դեռ ավելին՝ ինքը ի՛ր մասին կասկած էր հայտնել, երբ այդ օրը վերադարձել էր Սմերդյակովի մոտից։ Ընդհակառակը, ''նա'' էր, Կատյան, որ իր առաջ այդ «փաստաթուղթը» դրեց և ապացուցեց իր եղբոր հանցանքը։ Եվ հանկարծ նա, հենց Կատյան, բացականչում է. «Ես ինքս գնացի Սմերդյակովի մոտ»։ Ե՞րբ է գնացել։ Իվանը ոչինչ չգիտեր դրա մասին։ Ուրեմն Կատյան բոլորովին էլ վստահ չէ այնքան, որ Միտյան է մեղավորը։ Եվ ի՞նչ կարող է ասած լինել Սմերդյակովը նրան։ Ի՞նչ է ասել հատկապես, ի՞նչ։ Ահավոր մի զայրույթ բռնկվեց Իվանի սրտում։ Չէր հասկանում, թե ինչպե՞ս կարող էր ինքը կես ժամ առաջ այդպես անպատասխան թողնել Կատյայի ասածը, առանց տեղն ու տեղը գոռալու։ Թողեց զանգը և վազեց Սմերդյակովի մոտ։ «Այս անգամ գուցե կսպանեմ նրան»,— մտածում էր ճանապարհին։
=== VIII։ Երրորդ ու վերջին տեսակցությունը Սմերդյակովի հետ ===
Դեռ կես ճանապարհին չոր ու կծու քամի բարձրացավ, ճիշտ այնպիսի քամի, որ փչում էր այդ օրը վաղ առավոտյան, և մանր, առատ ու չոր ձյուն սկսեց տեղալ։ Ձյունը չէր նստում, քամին ոլոր֊ոլոր քշում էր, և շուտով իսկական ձյունամրրիկ բարձրացավ։ Մեր քաղաքի այն մասում, ուր ապրում էր Սմերդյակովը, համարյա ոչ մի լապտերասյուն չկա։ Իվան Ֆյոդորովիչը քայլում էր խավարի մեջ, առանց նկատելու ձյունամրրիկը, բնազդորեն գտնելով ճամփան։ Գլուխն էր ցավում և տանջալի մի թխթխկոց կար քունքերի մեջ։ Զգում էր, որ ձեռքերը ջզաձգվում ջղաձգվում էին։ Քիչ էր մնացել մինչև Մարյա Կոնդրատևնայի խրճիթը, երբ հանկարծ Իվան Ֆյոդորովիչը հանդիպեց միայնակ մի հարբածի, որ կարճահասակ գեղջուկ էր, կարկտված ու քոսոտ կապա հագած, քայլում էր զիգզագներով, փնթփնթում էր ու հայհոյում։ Հանկարծ նա թողեց հայհոյելը և սկսեց երգել հարբածի խռպոտ ձայնով.<poem>
Ա՜խ մեր Վանկան գնաց Պիտեր,<br />Չե՜մ սպասի ես նրան։</poem>
Բայց նա ամեն անգամ ընդհատում էր այդ երկրորդ տողի վրա և նորից սկսում հայհոյել մեկի հասցեին, հետո հանկարծ նորից ձայնը գցում ու երգում էր նույն երգը։ Իվան Ֆյոդորովիչն արդեն սոսկալի ատելություն էր զգում նրա դեմ, դեռ բոլորովին էլ չմտածելով նրա մասին, և հանկարծ գիտակցեց նրա ներկայությունը։ Նույն վայրկյանին անդիմադրելի մի ցանկություն ունեցավ բռունցքն իջեցնել նրա գլխին ու գետնին փռել նրան։ Հենց նույն վայրկյանին էլ նրանք կողք-կողքի եկան, և գյուղացին, սաստիկ օրորվելով, իր ամբողջ ծանրությամբ բախվեց Իվանին։ Իվանը կատաղորեն ետ հրեց նրան։ Գեղջուկը թռավ-գնաց ու կոճղի նման շրմփաց սառած գետնին, միայն մի անգամ ցավագին տնքաց՝ «Օ-օ՜», և լռեց։ Իվանը մոտեցավ նրան։ Մարդը պառկել էր մեջքի վրա, բոլորովին անշարժ, անզգա։ «Կսառչի»,— մտածեց Իվանը և շարունակեց իր ճամփան դեպի Սմերդյակովի տունը։
— Ի՞նչ է,— բացականչեց Իվանը։
— Ոչինչ,Ոչինչ։
— Ինչպե՞ս թե ոչինչ։
— Ինքներդ ասես հիվանդ լինեք, տես է՜, լղարել եք, գույն չկա ձեր երեսին,— ասաց նա։
— Մի կողմ թող իմ առողջությունը, ասա՛ այն, ինչ հարցնում են քեզ։
— Բայց ինչո՞ւ դեղնել են ձեր աչքերը։ Սպիտակուցները լրիվ դեղին են։ Շա՞տ եք տանջվում, ի՞նչ է։
— Չեմ հասկանում քեզ... վաղը ինչի՞ց պետք է վախենամ,— ասաց Իվանը զարմացած, և հանկարծ իսկապես նրա հոգին սարսռաց վախի սառեցնող մի զգացումով։ Սմերդյակովը հայացքով լափեց նրան։
— Չեք հասկանո՞ւմ,— երկարեց նա հանդիմանորեն։—Զարմանում հանդիմանորեն։— Զարմանում եմ, որ խելոք մարդը այսպես ծիծաղելի դերասանություն է անում։
Իվանը լուռ նայում էր նրան։ Միայն այդ խոսելու ձևն արդեն, այդ բոլորովին անսպասելի, մի տեսակ անհավատալիորեն մեծամիտ շեշտը, որով հիմա իրեն դիմում էր իր նախկին ծառան, արտասովոր մի բան էր ինքնին։ Նույնիսկ անցյալ անգամ այսպիսի շեշտով չէր խոսել նա համենայն դեպս։
— Գիտեմ, որ ես չեմ...— թոթովեց նա։
— Գի-տե?քտե՞ք,— նորից վրա բերեց Սմերդյակովը։
Իվանը վեր թռավ ու բռնեց նրա ուսից։
— Բայց մի՞թե իսկապես ոչինչ չգիտեիք,— թոթովեց նա թերահավատորեն, ծուռ-ծուռ ժպտալով նրա երեսին։
Իվանը անընդհատ նայում էր նրան, կարծես լեզուն կավել կպել էր։<poem>
Ա՜խ մեր Վանկան գնաց Պիտեր,<br />Չե՜մ սպասի ես նրան,—</poem>
հնչեց հանկարծ նրա գլխում։
— Ահա՛,— ասաց նա մեղմորեն։
— Ի՞նչ է,- — պատասխանեց Իվանը դողալով։
— Հաճեցեք նայել,— նույն մեղմ ձայնով ասաց Սմերդյակովը։
Եվ նա նորից գլխով ցույց տվեց փողը։ Նա հենց վեր էը կենում, որպեսզի դռնից կանչի Մարյա Կոնդրատևնային և ասի, որ պատրաստի ու բերի լիմոնադը, բայց նախ մի բան փնտրեց փողը ծածկելու և աղջկա աչքից թաքցնելու համար. սկզբում թաշկինակը հանեց, բայց որովհետև դա շատ կեղտոտ էր նորից, վերցրեց այն հաստ ու դեղին գիրքը, որ Իվանը ներս մտնելու ժամանակ նկատել էր սեղանին, և դրեց փողի կապոցների վրա։ Գիրքը կոչվում էր «Սրբո հորն մեր ո Իսահակ Ասորու ճառերը»։ Իվան Ֆյոդորովիչը մեքենաբար կարդաց վերնագիրը։
— Լիմոնադ չեմ ուզում,- — ասաց նա։— Իմ մասին՝ հետո։ Նստիր ու պատմիր՝ ինչպե՞ս արեցիր այդ բանը։ Ամեն ինչ պատմիր...
— Գոնե վերարկուն հանեիք, թե չէ կքրտնեք։
— Կա՛ց,— ընդհատեց Իվանը,— եթե նա սպաներ, ուրեմն կվերցներ ու կտաներ փողը. հենց այդպես պետք է մտածեիր, չէ՞։ Դրանից հետո քե՞զ ինչ էր հասնելու։ Չեմ տեսնում այդ բանը։
— Բայց նա երբեք էլ չէր կարող փողը գտնել։ Ես հենց միայն ասել էի նրան, որ փողը անկողնի տակ է։ Բայց դա ճիշտ չէր։ Առաջ տուփի մեջ էր փողը, հասկանո՞ւմ եք։ Իսկ հետո, քանի որ Ֆյոդոր Պավլովիչը ամբողջ աշխարհում միայն ինձ էր վստահում, ես նրան միտք տվի, որ այն փողի ծրարը պահի անկյունում, սրբապատկերների ետևը, որովհետև ոչ ոքի մտքով էլ չէր անցնի այդտեղ նայել, մանավանդ եթե աճապարանքով ներս մտնի։ Այնպես որ, այդ ծրարը հենց այդտեղ էր, սրբապատկերների ետևը։ Իսկ անկողնի տակ պահելը բոլորովին ծիծաղելի կլիներ, տուփը գոնե կարելի էր բանալիով կողպել։ Բայց այստեղ հիմա բոլորն էլ հավատացել են, որ անկողնի տակ էր փողը։ Հիմար դատողություն։ Այ ուրեմն եթե Դմիտրի Ֆյոդորովիչը կատարեր հենց այդ սպանողությունը, ոչինչ չէր գտնի և շտապ կփախչեր, ամեն մի խշշոցից վախենալով, ինչպես միշտ էլ լինում է սպանիչներին, կամ էլ թե չէ՝ կձերբակալվեր։ Այնպես որ այդ դեպքում ես միշտ էլ կարող էի, ասենք հաջորդ օրը, կամ էլ հենց նույն գիշերը ելնել սրբապատկերների ետևը, այդ փողը վերցնել ու տանել, և ամեն ինչ Դմիտրի Ֆյոդորովիչի վրա կգցեին։ Միշտ էլ կարող էի դրա վրա հույս դնել,դնել։
— Լավ, բայց եթե չսպաներ, այլ պարզապես ծեծե՞ր։
— Չէ, նա չի սպանել։ Ինչ կա որ, ես հիմա էլ կարող էի ձեզ ասել որ սպանիչը նա է... Բայց չեմ ուզում հիմա ձեր առաջ սուտ ասել, որովհետև... որովհետև եթե դուք իսկապես, ինչպես ինքս էլ տեսնում եմ, մինչև այս րոպես ոչինչ չէիք հասկանում և ձևեր չէիք թափում, որ ձեր բացահայտ մեղքը հենց իմ երեսին գցեք, համենայն դեպս նորից էլ դուք եք մեղավորը ամեն ինչում, որովհետև գիտեիք սպանողության մասին և ինձ էլ հանձնարարեցիք սպանողության գործը, իսկ ինքներդ, ամեն ինչ իմանալով հանդերձ, ելաք գնացիք։ Դրա համար էլ ուզում եմ այս երեկո ձեր երեսին ապացուցել, որ այս բոլորի մեջ գլխավոր սպանիչը միայն դուք եք, իսկ ես բոլորովին երկրորդական եմ, թեև ես եմ սպանել։ Իսկ ամենաօրինավոր սպանիչը հենց դո՛ւք եք։
— Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ եմ մարդասպան։ Օ՜ աստված իմ,— չդիմացավ վերջապես Իվանը, մոռանալով, որ իրեն վերաբերող բոլոր հարցերը թողել էր պարզելու խոսակցության վերջում։ վերջում։— Այդ նույն Չերմաշնյայի հա՞րցն է նորից։ Սպասիր, ասա՛ ինձ, ինչո՞ւ քեզ պետք էր իմ համաձայնությունը, եթե իրոք Չերմաշնյան որպես համաձայնություն ընդունեցիր։ Հիմա՞ ինչպես կբացատրես այդ բանը։
— Վստահ լինելով ձեր համաձայնության, ես արդեն կիմանայի, որ դուք, վերադառնալուց հետո, այդ կորած երեք հազարի համար աղմուկ֊աղաղակ չեք բարձրացնի, եթե մի որևէ պատճառով իշխանությունը ինձ վրա կասկածեր Դմիտրի Ֆյոդորովիչի տեղ կամ էլ որպես Դմիտրի Ֆյոդորովիչի մեղսակից. ընդհակառակը ինձ կպաշտպանեիք ուրիշներից... Իսկ ժառանգությունը ստանալով, հետագա ձեր ամբողջ կյանքում, երբ որ կարողանայիք, այնպես էլ կվարձատրեիք ինձ, որովհետև համենայն դեպս այդ ժառանգությունը իմ միջոցով ստացած կլինեիք, այնինչ եթե Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնայի հետ ամուսնանար՝ ճիվերս միայն կստանայիք։
— Շարունակիր,— ասաց նա,— շարունակիր այդ գիշերվա մասին։
— Էլ ի՜նչ շարունակեմ։ Պառկել էի ուրեմն, և մեկ էլ լսեցի՝ Ֆյոդոր Պավլովիչը կարծես թե գոռաց։ Իսկ դրանից առաջ Գրիգորի Վասիլևիչը հանկարծ վեր էր կացել ու գնացել էր դուրս, և հանկարծ բոռացել էր, հետո ամեն ինչ լուռ էր, խավար։ Պառկել եմ, սպասում եմ, սիրտս խփում է, չեմ կարողանում համբերել։ Վեր կացա վերջապես ու գնացի, տեսնում եմ՝ ձախ կողմից պատուհանը բաց է այգու վրա, մի քանի քայլ էլ գնացի ձախ, որ ականջ դնեմ՝ ողջ֊առողջ նստե՞լ է այնտեղ, թե չէ, և լսեցի՝ Ֆյոդոր Պավլովյւչը Պավլովիչը ետ ու առաջ է անում, ախ է քաշում, ուրեմն ողջ է։ Է՜խ, մտածեցի։ Մոտեցա պատուհանին, «Ես եմ» գոռացի նրան։ Իսկ նա թե՝ «Այստեղ էր, այստեղ էր, փախա՜վ»։ Այսինքն ուզում էր ասել Դմիտրի Ֆյոդորովիչը։ «Գրիգորիին սպանե՜ց»։— «Որտե՞ղ»,— փսփսացի ես։ «Այնտեղ, անկյունում»,— ցույց տվեց նա, ինքն էլ փսփսաց։ «Սպասեք»,— ասացի։ Գնացի անկյունը, փնտրելու, և պատի մոտ էլ հենց դեմ առա Գրիգորի Վասիլևիչին՝ պառկել էր արյունլվա, ուշքը կորցրած։ «Ուրեմն ճիշտ է, որ Դմիտրի Ֆյոդորովիչն է եկել»,— անցավ անմիջապես մտքովս, և իսկույն տեղն ու տեղը որոշեցի հենց միանգամից վերջացնել գործը, քանի որ Գրիգորի Վասիլևիչը եթե դեռ ողջ էլ էր, առայժմ ոչինչ չէր տեսնի՝ այդպես անզգա պառկած։ Միակ վտանգը այն էր, որ հանկարծ Մարֆա Իգնատևնան կարող էր զարթնել։ Զգացի դա այդ րոպեին, բայց այդ մարմաջը ինձ բռնել էր արդեն, այնքան, որ շունչս կտրվեց։ Նորից եկա պատուհանի տակ և ասացի Ֆյոդոր Պավլովիչին. «Այստեղ է, եկել է, Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնան է եկել, ուզում է ներս գալ»։ Ուղղակի ոտից գլուխ ցնցվեց երեխայի նման։ «Ո՞ւր այստեղ։ Ո՞ւր»,— հառաչեց ուղղակի, բայց դեռ չէր հավատում։ «Այնտեղ կանգնել է,— ասացի,— բաց արեք»։ Հենց պատուհանից էլ նայում էր ինձ, հավատում էր ու չէր հավատում, բայց վախենում էր դուռը բանալ. է՜, ինձնից էլ արդեն վախենում է, մտածեցի։ Եվ ծիծաղելի բան. հանկարծ խելքիս փչեց, որ այդ նշանը թխկացնեմ պատուհանի շրջանակին, հենց իր աչքի առաջ, այսինքն թե Գրուշենկան է եկել. խոսքերիս կարծես թե չէր հավատում, բայց հենց որ նշանը թխկացրի, անմիջապես վազեց դուռը բանալու։ Բացեց։ Ներս էի մտնում, բայց նա կանգնել էր, մարմնով փակել ճանապարհը, չէր թողնում։ «Ո՞ւր է նա, ո՞ւր»,— նայում է ինձ ու դողում է։ Է՜, մտածեցի, եթե այսպես վախենում է ինձնից, վա՜տ է բանը։ Եվ մեկ էլ ոտքերս թուլացան վախից, որ նա ինձ ներս չի թողնի, կամ էլ կգոռա, կամ հանկարծ Մարֆա Իգնատևնան կվազի-կգա, և կամ էլ մի որևէ բան կպատահի. էլ չեմ հիշում, երևի գույնս գցել կանգնել էի նրա առաջ։ «Այնտեղ է ախր, այնտեղ,— փսփսացի,— պատուհանի տակ, ինչպե՞ս չտեսաք նրան»։— «Իսկ դու բե՛ր նրան այստեղ, բե՛ր նրան այստեղ»։— «Վախենում է,— ասացի,— գոռոցից վախեցել, թփի տակ է թաքնվել, գնացեք ինքներդ կանչեցեք ձեր սենյակից»։ Վազեց ներս, մոտեցավ պատուհանին, մոմը դրեց պատուհանի մեջ։ «Գրո՜ւշենկա,— կանչեց,— Գրուշենկա, այստե՞ղ ես»։ Այդպես կանչում էր, բայց չէր ուզում պատուհանից դուրս թեքվել, չէր ուզում ինձնից մի քայլ հեռանալ, հենց այդ ահուդողից էր, որովհետև շատ էր վախեցել ինձնից, դրա համար էլ չէր համարձակվում իմ կողքից հեռանալ։ «Ա՜յ այնտեղ է,— ասացի ես (մոտեցա պատուհանին, ինքս լրիվ դուրս թեքվեցի),— ա՜յ այնտեղ, թփի մեջ, ծիծաղում է ձեզ, տեսնո՞ւմ եք»։ Մեկեն հավատաց, ուղղակի սկսեց դողալ, սոսկալի սիրահարված էր ախր. և ամբողջ մարմնով պատուհանից դուրս թեքվեց։ Ես իսկույն վերցրի այն երկաթե մամլակը, նրա սեղանի վրա էր, հիշո՞ւմ եք, մի երեք ֆունտ կլինի ծանրությունը. թափ առա և ետևից... ուղղակի գագաթին՝ մամլակի անկյունով։ Չգոռաց նույնիսկ։ Միայն փուլ եկավ հանկարծ, իսկ ես մի անգամ էլ խփեցի, երրորդ անգամ էլ։ Երրորդին զգացի, որ ջարդեցի գանգը։ Հանկարծ մեջքի վրա ընկավ, երեսը վեր, ամբողջ արյուն։ Նայեցի շուրջս, արյուն չկար վրաս, չէր ցայտել. մամլակը սրբեցի, տեղը դրի, ելա սրբապատկերների մոտ, ծրարից հանեցի փողը, իսկ ծրարը գցեցի հատակին, վարդագույն ժապավենն էլ կողքը։ Իջա այգի, ոտից գլուխ դողում էի։ Մոտեցա ուղղակի այն խնձորենուն, որի վրա խոռոչ կա, գիտեք այդ խոռոչը, իսկ ես արդեն վաղուց էի նկատի առել, այնտեղ արդեն մի լաթի կտոր ու թուղթ կար, վաղուց էի պատրաստել։ Ամբողջ գումարը փաթաթեցի թղթի մեջ, հետո էլ լաթի մեջ և խցկեցի դրա խորքը։ Այդպես էլ երկու շաբաթից ավելի մնաց այնտեղ, այ հենց այս գումարը, հետո երբ հիվանդանոցից դուրս եկա՝ հանեցի։ Ուրեմն այգուց ետ եկա, պառկեցի անկողնիս և ահուդողով մտածեցի։ «Եթե Գրիգորի Վասիլևիչը ուղղակի սպանված է, այդ դեպքում շատ վատ կարող է լինել, իսկ եթե չի սպանված և ուշքի գա, շա՜տ լավ կլինի, որովհետև այդ դեպքում նա վկա է, որ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը եկել էր, ուրեմն հենց նա է սպանել ու փողը տարել»։ Եվ սկսեցի երկմտանքից ու անհամբերությունից տնքալ, որպեսզի շուտով արթնացնեմ Մարֆա Իգնաաևնային։ Վերջապես նա վեր կացավ, ուղղակի վազեց ինձ մոտ, բայց երբ հանկարծ տեսավ, որ Գրիգորի Վասիլևիչը չկա, վազելով դուրս գնաց, հետո լսեցի՝ սկսեց ճչալ։ Է՜հ, դրանից հետո այդ ամբողջը շարունակվեց մինչև առավոտ, իսկ իմ սիրտն էլ լրիվ հանգստացավ այլևս։
Սմերդյակովը կանգ առավ։ Իվանը մեռելային լռության մեջ լսել էր նրան շարունակ, առանց շարժվելու, աչքերը չհեռացնելով նրանից։ Իսկ Սմերդյակովը պատմելու ընթացքում մեկ-մեկ միայն նայում էր նրան, ավելի շատ մի կողմ էր թեքում հայացքը։ Երբ վերջացրեց իր պատմությունը, հայտնապես հուզվել էր ու ծանր էր շնչում։ Դեմքին քրտինք երևաց։ Բայց կարելի չէր կռահել՝ զղջահարությո՞ւն էր զգում, թե ինչ։
— Ինչ վերաբերում է այդ դռանը, և որ Գրիգորի Վասիլևիչը իբր թե տեսել է, որ բաց էր, դա պարզապես նրան թվացել է,— ասաց Սմերդյակովը, ծուռ ժպտալով։— Նա հո մարդ չէ, ասեմ ձեզ, համառ ջորու նման մի բան է. չի էլ տեսել, բայց իրեն թվացել է, որ տեսել է և էլ չեք կարող տեղից շարժել նրան։ Է՛հ, մեր բախտը բերեց, որ նա հնարեց այդ բանը, որովհետև Դմիտրի Ֆյոդորովիչին լրիվ կմերկացնեն դրանից հետո, անպայման։
— Լսի՛ր,— ասաց Իվան Ֆյոդորովիչը, կարծես նորից սկսելով գլուխը կորցնել ու մի բան մտաբերելու ճիգ անելով,—, լսիր... Ես դեռ շատ բան ուզում էի հարցնել քեզ, բայց մոռացա... Անընդհատ մոռանում եմ ու խառնում իրար... Հա՜, այո։ Գոնե այս մի բանը ասա ինձ. ինչո՞ւ բացեցիր ծրարը և հենց այնտեղ էլ թողեցիր, հատակին։ Ինչո՜ւ պարզապես վերցնելով չտարար ծրարը... Երբ պատմում էիր, ինձ թվաց, թե այնպես խոսեցիր այդ ծրարի մասին, որ կարծես հենց այդպես էլ պետք է վարվեիր... իսկ ինչո՞ւ այդպես պետք է վարվեիր՝ չեմ կարողանում հասկանալ...
— Այդպես արեցի որոշ պատճառով։ Որովհետ՝ եթե մարդս գիտի բանը և սովոր է դրան, ինչպես որ ես, օրինակ, որ այդ փողը առաջուց տեսել էի և գուցե ինքս էլ դրել այդ ծրարի մեջ, հետո էլ իմ սեփական աչքերով նայել էի, թե ինչպես կնքվեց դա և վրան էլ գրվեց, ուրեմն այդպիսի մարդը, եթե, օրինակ, նա է սպանել, ինչո՞ւ համար սպանողությունից հետո պետք է սկսեր բաց անել ծրարը, այն էլ այդպիսի հապճեպության մեջ, առանց այն էլ արդեն բոլորովին հաստատ իմանալով, որ փողը անպայման այդ ծրարի մեջ է։ Ընդհակառակը, եթե նա գող է, ինչպես որ ես, օրինակ, ուրեմն պարզապես այդ ծրարը պետք է գրպանը խոթեր, բոլորովին էլ չբանալով և շուտով պետք է ծլկեր։ Բոլորովին ուրիշ բան է, եթե Դմիտրի Ֆյոդորովիչը լիներ. նա ծրարի մասին լսել էր միայն, իր աչքերով չէր տեսել, և եթե, օրինակ, վերցնում է ծրարը, իբր թե անկողնի տակից, ուրեմն շուտով տեղն ու տեղը պետք է բաց անի, որպեսզի իմանա՝ իսկապես կա՞ մեջը այդ փողը։ Իսկ ծրարը այնտեղ էլ գցում է, այլևս չկարողանալով կշռադատել, որ կմնա որպես հանցահշան, որովհետև նա անվարժ գող է և դրանից առաջ երբեք էլ ոչ մի բան չի գողացել ուղղակի, ծնունդով ազնվական լինելով, իսկ եթե հիմա որոշել է գողանալ, կարծես թե եկել է ոչ թե հենց գողանալու համար, այլ պարզապես իր սեփական փողը ետ վերցնելու, քանի որ նախօրոք ամբողջ քաղաքին հայտարարել է դրա մասին և նույնիսկ առաջուց բացեիբաց գլուխ է գովել բոլորի ներկայությամբ, որ կգնա և իր սեփականությունը կխլի Ֆյոդոր Պավլովիչի ձեռքից։ Հենց այս միտքը ես դատախազին հասկացրի իմ հարցաքննության ժամանակ, ոչ թե բացեիբաց, այլ ընդհակառակը, մի ակնարկությամբ գլխի գցեցի նրան, իբրև թե ես չեմ հասկանում և իբրև թե ի՛նքը խելքի ընկավ, ոչ թե ես հուշեցի. և նույնիսկ պարոն դատախազի բերնի ջրերը վազեցին իմ այդ ակնարկությունից...
— Մինչև վա՜ղը,— գոռաց նորից Իվանը և դուրս եկավ խրճիթից։
Ձյունամրրիկը դեռ շարունակվում էր։ Առաջին քայլերը կայտառ էին, բայց հանկարծ սկսեց մի տեսակ երերալ։ «Ֆիզիկական մի բան է սա»,— մտածեց, ինքն իրեն ժպտալով։ Ուրախության նման մի բան էր ծագել հիմա նրա հոգում։ Անսահման մի ամրություն զգաց իր մեջ. վե՛րջ իր տատանումներին, որոնք այնքան սոսկալիորեն տանջել էին իրեն այս մեկ-երկու ամսվա ընթացքում։ Որոշումը տրված էր արդեն «և այլևս չի փոխվի»,— մտածեց նա երջանկությամբ։ Այդ վայրկյանին հանկարծ ոտքը զարնվեց մի բանի և քիչ մնաց ընկներ։ Կանգ առավ ու իր ոտքերի առաջ տեսավ այն գեղջուկին, որին ինքը գետին էր գցել, նույն տեղում պառկած մնացել էր նա, անզգա ու անշարժ։ Ձյունամրրիկն արդեն ծածկել էր համարյա ամբողջ դեմքը։ Իվանը հանկարծ բռնեց նրան ու շալակը վերցրեց։ Աջ կողմը լույս տեսնելով մի տնակի մեջ, մոտեցավ, թակեց փեղկը, և երբ տանտերը պատասխանեց իր կանչին, նրա օգնությունը խնդրեց, որ գեղջուկին տանեն ոստիկանատուն, խոստանալով անմիջապես երեք ռուբլի տալ դրա համար։ Տանտերը պատրաստվեց ու դուրս եկավ։ Մանրամասնորեն չեմ նկարագրի, թե ինչպես Իվան Ֆյոդորովիչը կարողացավ հասնել իր նպատակին և գյուղացուն պատսպարել ոստիկանատանը, կարգադրելով, որ անմիջապես բժիշկ կանչվի ու քննություն կատարվի, ըստ որում նա նորից առատաձեռն եղավ, վճարելով «ծախսերի համար»։ Ասեմ միայն, որ գրեթե մի ամբողջ ժամ խլեց այդ գործը։ Բայց Իվան Ֆյոդորովիչը գոհ մնաց։ Նրա միտքը աջ ու ձախ աշխատում էր անընդհատ։ «Եթե այսքան հաստատորեն որոշում չընդունեի վաղվա համար,— մտածեց նա հանկարծ հաճույքով,— մի ամբողջ ժամ կանգ չէի առնի գեղջուկին տեղավորելու, կանցնեի֊կգնայի և կարևորություն անգամ չէի տա, որ նա սառչելու է... Բայց ինչպե՜ս կարողանում եմ դիտել ինքս ինձ,— մտածեց նա նույն րոպեին ավելի մեծ հաճույքով,— իսկ նրանք որոշել են, որ ես խելագարվո՜ւմ եմ»։ Հասնելով իր տունը, հանկարծ կանգ առավ՝ անակնկալ մի հարց տալով իրեն. «Իսկ պետք չէ՞ արդյոք հենց հիմա, այս րոպեիս գնալ դատախազին ու հայտնել ամեն ինչ»։ Հարցը լուծեց, նորից դեպի տուն դառնալով. «Վաղը ամեն ինչ միասի՛ն»,— շշնջաց նա ինքն իրեն և, տարօրինակ բան, մի վայկյանում չքացավ գրեթե ամբողջ ուրախությունը, ամբողջ իր ինքնագոհ վիճակը։ Իսկ երբ իր սենյակը մտավ, հանկարծ սառցասառն մի բան դիպավ նրա սրտին, կարծես մի հիշատակ լիներ, ավելի ճիշտ՝ հիշեցում այն մասին, թե տանջալի, նողկալի մի բան կա հիմա հենց այս սենյակում, հենց այս րոպեիս, մի բան, որ առաջ էլ եղել է այստեղ։ Հոգնած փուլ եկավ իր բազմոցին։ Պառավը ինքնաեռ բերեց։ Իվանը թեյ պատրաստեց, բայց այնպես էլ թողեց առանց խմելու։ Պառավին արձակեք մինչև հաջորդ օրը։ Նստել էր բազմոցին և գլխապտույտ էր զգում։ Զգում էր, որ հիվանդ է և ուժասպառ։ Սկսել էր քունը տանել, բայց անհանգիստ վեր կացավ ու քայլեց սենյակում, որպեսզի քունը վանի։ Լինում էին րոպեներ, երբ թվում էր իրեն, թե զառանցում է կարծես։ Բայց հիվանդությունը չէր նրա մտահոգության գլխավոր առարկան, նորից նստելով, սկսեց մերթ ընդ մերթ շուրջը նայել, կարծես մի բան էր փնտրում։ Մի քանի անգամ այդպես եղավ։ Վերջապես նրա հայացքը մի կետի վրա սևեռվեց ու մնաց։ Իվանը ժպտաց, բայց դեմքը կարմրեց զայրույթից։ Երկար նստեց նա իր տեղում, գլուխը երկու ձեռքի վրա ամուր հենած, և այնուամենայնիվ թեք-թեք նայելով այդ նույն կետին՝ դիմացի պատի տակ դրված բազմոցին։ Երևի մի բան կար այնաեղայնտեղ, մի առարկա, որ ջղայնացնում էր նրան, խռովում, տանջում։
=== IX։ Սատանան։ Իվան Ֆյոդորովիչի մղձավանջը ===
Ես բժիշկ չեմ, բայց այնուամենայնիվ զգում եմ, որ հասավ այն րոպեն, երբ ուղղակի անհրաժեշտորեն պետք է ընթերցողին գոնե մի որևէ չափով բացատրեմ Իվան Ֆյոդորովիչի հիվանդության բնույթը։ Կանխելով դեպքերի ընթացքը, միայն մի բան ասեմ. այդ պահին, հենց այդ երեկո, նրա մեջ սկիզբ էր առնում տենդախտը, որ վերջապես լիովին տիրել էր նրա վաղուց խախտված, բայց համառորեն հիվանդության դիմադրող կազմվածքին։ Թեև ոչինչ չգիտեմ բժշկությունից, բայց հանդգնեմ անել այն ենթադրությունը, թե գուցե իրոք, կամքի սոսկալի լարումով, նա կարողացել էր առժամապես ետ մղել հիվանդությունը, հույս ունենալով անշուշտ, որ բոլորովին կհաղթահարի։ Գիտեր, որ անառողջ է, բայց, խորշանք զգալու չափ, չէր ուզում հիվանդ լինել այդ ժամանակ՝ իր կյանքի ճակատագրական րոպեներին, որոնք մոտենում էին ահա, և երբ պետք է դեմ հանդիման պատրաստ լիներ, համարձակորեն ու վճռականորեն ասեր իր խոսքը և անձամբ «արդարացներ ինքն իրեն իր առաջ»։ Բայց և այնպես, մի անգամ գնացել էր այն նոր բժշկի մոտ, որին Կատերինա Իվանովնան Մոսկվայից հրավիրել էր ցնորական մի նկատառումով, ինչպես նշել եմ արդեն։ Բժիշկը, լսելով ու քննելով Իվանին, եկել էր այն եզրակացության, որ նույնիսկ ուղեղի խանգարման պես մի բան ունի նա, և բոլորովին չէր զարմացել, երբ Իվանը, խորշելով հանդերձ, մի որոշ խոստովանություն էր արել։ «Ձեր վիճակում շատ հնարավոր են զգայախաբությունները,— որոշել էր բժիշկը,— թեև ավելի լավ կլիներ ստուգել դրանք... Իսկ ընդհանրապես անհրաժեշտ է լրջորեն սկսել բուժումը, առանց մի րոպե կորցնելու, թե չէ վատ կլինի»։ Բայց Իվան Ֆյոդորովիչը, բանի տեղ չդնելով այդ ողջամիտ խորհուրդը, չէր պառկել բուժվելու. «Դեռ կարողանում եմ քայլել, ուժերս տեղն են, եթե անկողին ընկնեմ՝ ուրիշ հարց, ով ուզում է թող բուժի այն ժամանակ»,— որոշեց նա, ձեռքը թափ տալով։
Այսպես ուրեմն, նա նստել էր հիմա, ինքն էլ համարյա գիտակցելով, որ զառանցանքի զառացանքի մեջ է, և ինչպես ասացի արդեն՝ համառորեն նայում էր դիմացի պատի տակ գտնվող բազմոցին։ Հանկարծ այնտեղ երևաց մեկը, որ նստել էր, բայց աստված գիտե, թե ինչպես էր ներս մտնել, որովհետև երբ Իվան Ֆյոդորովիչը, վերադառնալով Սմերդյակովի մոտից, իր սենյակը մտավ, այդպիսի մեկը չկար ներսում։ Նստողը մի պարոն էր, ավելի ճիշտ՝ որոշ տեսակի մի ռուս ջենտլմեն, որ արդեն տարիքն առել էր, «qui faisait la cinquantaine»<ref>Որ հիսունին մոտ էր (ֆրանս.)։</ref>, ինչպես ասում են ֆրանսիացիները, դեռ ոչ այնքան ալեհեր, սև, բավական երկար ու խիտ մազերով և փոքր, սրածայր մորուքով։ Հագել էր սրճագույն մի բաճկոն, որ երևի լավագույն դերձակի ձեռքից էր ելել, բայց մաշված էր արդեն, մոտավորապես երեք տարի առաջվա նորաձևությամբ էր կարված այդ բաճկոնը, և այդ ձևն արդեն դուրս էր եկել գործածությունից, այնպես որ բարձրաշխարհիկ ու բարեկեցիկ մարդկանցից ոչ մեկը այդպիսի բան չէր հագնում երկու տարուց ի վեր։ Նրա վերնաշապիկը, երկար, վզնոցի նման փողկապը և առհասարակ ամեն ինչ այնպես էր, ինչպես սովորաբար հագնում են բոլոր ջենտլմենները, բայց եթե ավելի մոտիկից նայեիք, վերնաշապիկը կեղտոտ էր մի քիչ, իսկ լայն վզնոցը շատ էր քրքրված։ Հյուրի քառակուսավոր տաբատը հոյակապ էր նստում, բայց դարձյալ չափազանց բաց գույնի էր և չափազանց նեղ, իսկ հիմա արդեն այդքան նեղ չեն հագնում։ Սպիտակ, փափուկ, բմբուլե գլխարկն էլ բնավ հարմար չէր տարվա եղանակին։ Մի խոսքով, արժանավայել արտաքին՝ նյութական շատ նեղ միջոցների ներած չափով։ Կարծես թե այդ ջենտլմենը պատկանում էր նախկին դատարկապորտ կալվածատերերի այն դասին, որ բարգավաճում էր ճորտատիրական իրավունքի ժամանակ, երևում էր, որ աշխարհ տեսած և վայելուչ հասարակության մեջ ապրած մարդ էր նա, ժամանակին կապեր էր ունեցել և գուցե մինչև հիմա էլ պահպանել էր դրանք, բայց հետզհետե, երիտասարդ տարիների ուրախ կյանքից և ճորտատիրական իրավունքի վերացումից հետո աղքատանալով, դարձել էր մի տեսակ հաճելի նիստուկաց ունեցող ձրիակեր, որ քարշ է գալիս իր հին ու լավ ծանոթների տները, իսկ նրանք ընդունում են նրան՝ հարմարվող ու հոժարակամ բնավորության համար և նաև նկատի առնելով, որ համենայն դեպս կանոնավոր մարդ է նա և կարելի է նույնիսկ որևէ մեկի ներկայությամբ հրավիրել սեղանին մասնակցելու, թեև, անշուշտ, համեստ մի տեղ նստեցնելով։ Այդպիսի ձրիակերները, հոժարակամ բնավորության տեր այդ ջենտլմենները, որ կարող են համով-հոտով պատմել, թղթախաղի ընկեր լինել, և որ ուղղակի չեն սիրում իրենց պարտադրվող որևէ հանձնարարություն ստանձնել, սովորաբար միայնակ մարդիկ են՝ ամուրի կամ այրի. գուցե և երեխաներ ունեն, բայց նրանց երեխաները միշտ էլ աչքից հեռու մի տեղ են դաստիարակություն ստանում, մի որևէ հորաքրոջ կամ մորաքրոջ մոտ, որի մասին ջենտլմենը համարյա չի էլ հիշատակում վայելուչ հասարակության մեջ, կարծես մի քիչ ամաչելով այդպիսի ազգականությունից։ Իսկ երեխաներից բոլորովին խորթանում է կամաց-կամաց, միայն մերթ ընդ մերթ նրանցից շնորհավորական նամակներ է ստանում ծննդյան տոնի կամ իր անվանակոչության առթիվ և երբեմն էլ նույնիսկ պատասխանում է նրանց։
Անսպասելի հյուրի դեմքին ոչ այնքան բարեհոգություն կար, որքան հենց հոժարակամություն, և նա պատրաստ էր, ըստ հանգամանքի, որևէ մի սիրալիր արտահայտություն ընդունելու։ Ժամացույց չուներ, բայց ուներ կրեոսկրե լորնետ՝ սև ժապավենով։ Աջ ձեռքի միջնամատին փայլում էր ոսկյա զանգվածեղ մի մատանի, որ էժանագին մի արևաքարով էր զարդարված։ Իվան Ֆյոդորովիչը զայրալից լռում էր և չէր ուզում խոսակցություն սկսել։ Հյուրն սպասում էր և նստել էր հենց ձրիակերի նման, որ դեռ նոր է իջել իրեն հատկացված սենյակից, որպեսզի տանտիրոջը զրուցակից լինի թեյի ժամանակ, բայց խոնարհաբար լռում է, տեսնելով, որ տանտերն զբաղված է և խոժոռ դեմքով մտածում է մի բանի մասին։ Սակայն նա պատրաստ էր որևէ սիրալիր խոսակցության, միայն թե սկսեր տանտերը։ Հանկարծ նրա դեմքին մի տեսակ անակնկալ մտահոգություն երևաց։
— Ինձ դուր է գալիս, որ մենք ուղղակի ''դու'' ենք ասում իրար,— սկսեց հյուրը։
— Տխմա՛ր,— ծիծաղեց Իվանը,— ''դուք''-ո՞վ եմ խոսելու քեզ հետ, ինչ է։ Զվարթ տրամադրություն ունեմ հիմա, բայց քունքս է ցավում...և գլխիս կատարը... միայն թե խնդրում եմ, մի՛ փիլիսոփայիր, ինչպես անցյալ անգամ։ Եթե չես կարող չքվել, գոնե ուրախ մի բան փչիր։ Բամբասանք արա. ձրիակեր ես, չէ՞, դե ուրեմն բամբասիր։ Ա՜յս ինչ մղձավանջ է կպել։ Բայց չեմ վախենում քեզնից։ Կհաղթահարեմ քեզ։ Գժանոց չե՛ն տանի։ տանի ինձ։
— C’est charmant<ref>Հիանալի է (ֆրանս.)։</ref>, ձրիակե՜ր։ Այո, ես հենց հիմա իմ դերի մեջ եմ։ Ի՞նչ եմ երկրի վրա, եթե ոչ ձրիակեր։ Ի դեպ, լսում եմ քեզ և զարմանում մի քիչ. աստված վկա, կարծես թե արդեն կամաց-կամաց սկսում ես մի իրական բան համարել ինձ, և ոչ թե միայն քո երևակայության ծնունդը, ինչպես պնդում էիր անցյալ անգամ...
— Ոչ մի րոպե չեմ ընդունում, որ դու իրական մի բան ես,— մի տեսակ կատաղորեն գոռաց Իվանը։— Դու սուտ ես, իմ հիվանդությունն ես, ուրվական ես դու։ Միայն թե չգիտեմ, ինչպե՛ս ոչնչացնեմ քեզ, և տեսնում եմ, որ մի որոշ ժամանակ պետք է տառապեմ։ Դու իմ բանդագուշանքն ես։ Դու մարմնացնում ես իմ սեփական անձը, բայց միայն մեկ կողմը իմ անձի... իմ մտքերն ու զգացումները, բայց ամենազզվելի ու հիմար մտքերն ու զգացումները։ Այդ իմաստով դու կարող էիր նույնիսկ հետաքրքրական լինել ինձ համար, եթե միայն ժամանակ ունենայի քեզնով զբաղվելու։
— Չխոսե՛ս իմ որոշման մասին,— կատաղորեն գոռաց Իվանը։
—Հասկանում եմ, հասկանում եմ, c’est noble, c’est charmant<ref>Ազնիվ բան է, սքանչելի բան (ֆրանս.)։</ref>, դու վաղը գնում ես եղբորդ պաշտպանելու և զոհաբերում ես քեզ... c’est chevaleresque<ref>Ասպետական բան է (ֆրանս.)։</ref>։
— Լռի՛ր, թե չէ քացի կտամ ետևիցդ։
— Սատանան՝ հոդացա՞վ։
— Իսկ ինչո՞ւ չէ, եթե ես երբեմն մարմնավոր կերպարանք եմ ստանում։ Մարմին ստանալով, ընդունում եմ նաև հետևանքները։ Սատանա sum et nihil humanum a me allenum puto<ref>Սատանա եմ և ոչ մի մարդկային բան խորթ չէ ինձ համար (լատ.)։</ref>։
— Ինչպե՞ս, ինչպե՞ս։ Սատանա Sum et nihil hlimanumhumanum... դա բավակա՜ն խելոք բան է սատանայի համար։
— Ուրախ եմ, որ վերջապես գոհացրի։
— Բայց դա ինձնից չես վերցրել,— կանգ առավ մեկեն Իվանը, կարծես շշմելով,— երբեք այդպիսի բան չի եկել իմ միտքը, տարօրինակ է դա...
— C’est du nouveau, n’est-ce pas?<ref>Նոր բան է, չէ՞ (ֆրանս)։</ref> Այս անգամ ես ազնիվ կվարվեմ ու կբացատրեմ քեզ։ Լսիր. երազների և մանավանդ մղձավանջների մեջ, դե ասենք մարսողության խանգարումից կամ մի ուրիշ պատճառով, մարդ երբեմն այնպիսի գեղարվեստական բաներ է տեսնում, այնպիսի բարդ ու շոշափելի մի իրականություն, այնպիսի դեպքեր ու նույնիսկ դեպքերի մի ամբողջ աշխարհ, այնպիսի մի ինտրիգով, այնպիսի անսպասելի մանրամասնություններով՝ ձեր ամենավսեմ դրսևորումներից մինչև հետին կոճակը կրծկալի վրա, որ երդվում եմ քեզ Լև Տոլստոյն անգամ չի հորինի այդպիսի բան, այնինչ երբեմն այդպիսի երազներ են տեսնում ոչ թե գրողները, այլ ամենասովորական մարդիկ, պաշտոնյաները, ժուռնալիստները, տերտերները... Դա նույնիսկ մի ամբողջ խնդիր է դառնում. մի մինիստր ուղղակի խոստովանեց ինձ, որ իր բոլոր լավագույն մտքերը գալիս են քնած ժամանակ։ Դե այ հիմա էլ այդպես է։ Ես թեև քո բանդագուշանքն եմ, բայց ճիշտ այնպես, ինչպես լինում է մղձավանջում, ինքնատիպ բաներ եմ ասում հիմա, բաներ, որ մինչև հիմա միտքդ էլ չէին գալիս, այնպես որ բոլորովին էլ չեմ կրկնում քո գաղափարները, և սակայն ես քո մղձավանջն եմ միայն, ուրիշ ոչինչ։
— Ստում ես։ Քո նպատակն է հենց համոզել ինձ, որ դու անձամբ կաս, և ոչ թե իմ մղձավանջն ես, և ահա ինքդ ես հաստատում հիմա, որ երազ ես։
— Որտե՞ղ այնտեղ։ Ասա, երկա՞ր ես մնալու ինձ մոտ, չե՞ս կարող գնալ այստեղից,— համարյա հուսահատորեն բացականչեց Իվանը։ Նա դադարեց ետ ու առաջ անել, նստեց բազմոցին, նորից արմունկները սեղանին դրեց ու երկու ձեռքով սեղմեց գլուխը։ Թաց սրբիչը քաշեց ու մի կողմ գցեց վրդովմունքով. երևի չէր օգնում։
— Ջղերդ քայքայվել են,— նկատեց ջենտլմենը անփութորեն համարձակ, բայց կատարելապես սիրալիր արտահայտությամբ։— Բարկանում ես ինձ վրա նույնիսկ այն բանի համար, որ ես կարող էի մրսել, այնինչ դա ամենարնական ամենաբնական ձևով պատահեց։ Շտապում էի մի դիվանագիտական երեկույթի՝ պետերբուրգցի բարձրաստիճան մի տիկնոջ մոտ, որ աչքը տնկել էր մինիստրի իշխանության։ Է՛հ, ֆրակ էի հագել, սպիտակ փողկապ, ձեռնոց, բայց դեռ աստված գիտե որտեղ էի և պետք է թռչեի-անցնեի անջրպետը, ձեր այս երկրագունդը հասնելու համար... Իհարկե, մի ակնթարթի բան էր միայն, բայց դե լույսի ճառագայթն էլ ամբողջ ութ րոպե ճամփորդում է արևից եբկիրերկիր, իսկ ես, պատկերացրու, ֆրակով էի և բաց բաճկոնակով։ Ոգիները չեն սառչում, բայց դե երբ մարմնավոր կերպարանք ես ստացել... մի խոսքով, թեթևամտություն արեցի, ճանապարհ ընկա, իսկ այդ տարածություններում, եթերի մեջ, տյդ այդ ջրի մեջ, որ ի վերո հաստատությանն, այնպիսի՜ մի սառնամանիք է որ... այսինքն սառնամանի՞քն ինչ է, չի էլ կարելի սառնամանիք կոչել դա, կարո՞ղ ես պատկերացնել՝ հարյուր հիսո՜ւն աստիճան զրոյից ներքև։ Գիտես գյուղացի աղջիկների այն հայտնի զվարճությունը, երեսուն աստիճան սառնամանիքին առաջարկում են մի որևէ համբակի, որ կացինը լիզի. լեզուն վայրկենապես սառչում-կպչում է, և դմբոն ետ է քաշում ու պոկում է մաշկը, արյունոտվում։ Բայց դա երեսուն աստիճան է դեռ, հապա եթե հարյուր հիսուն աստիճա՞ն լինի. հենց բավական է միայն, որ մատդ դնես կացնին, և կարծում եմ՝ բան չի մնա այդ մատիցդ, եթե անշուշտ... եթե կարող է կացին լինել այնտեղ...
— Իսկ կարո՞ղ է կացին լինել այնտեղ,— ընդհատեց հանկարծ Իվան Ֆյոդորովիչը մտացիր, նողկանքի զգացումով։ Ամբողջ ուժով դիմադրում էր նա, որպեսզի չհավատա իր զառանցանքին ու չխելագարվի վերջնականապես։
— Դե հա, ի՞նչ կպատահի այնտեղ կացնին,— գոռաց հանկարծ Իվանը, մի տեսակ մոլեգին ու անկոտրում համառությամբ։
— Տարածությա՞ն մեջ ինչ կպատահի կացնին։ Quelld Ideel^11]Quelle idee!։ Եթե հեռու մի տեղ ընկնի, կարծում եմ, որ կսկսի պտտվել երկրի շուրջ, առանց ինքն էլ իմանալու, թե ինչու, արբանյակի նման։ Աստղագետները կհաշվեն կացնի ծագման ու մայրամուտի պահերը, Գատցուկը կմտցնի իր օրացույցի մեջ, և ուրիշ ոչինչ։
— Դու հիմա՛ր ես, սոսկալի հիմար,— ասաց Իվանն անսաստորեն։— Ավելի խելոք փչիր, այլապես չեմ լսի։ Դու ուզում ես հաղթել ինձ ռեալիզմով, հավատացնել ինձ, որ կաս, բայց ես չե՛մ ուզում հավատալ, որ կաս։ Չե՜մ հավատում։
— Մի՛ փիլիսոփայիր, ավանա՛կ։
— Էլ ինչ փիլիսոփայեմ, երբ լրիվ աջ կողմս փայտացել է, տնքում եմ ու մռլտում։ Փորձեցի ամբողջ բժշկությունը. սքանչելի կարողանում են ախտորոշել, տեղը֊տեղին կբացատրեն քեզ ամբողջ հիվանդությունդ, բայց դե բուժել չեն կարողանում։ Այստեղ մի խանդավառ ուսանողի հանդիպեցի. եթե նույնիսկ մեռնեք, ասաց, համենայն դեպս կիմանա՜ք, թե ինչ հիվանդությունից եք մեռնում։ Եվ հետո՝ մասնագետների մոտ ուղարկելու այդ ձև՜ը. մենք միայն ախտորոշում ենք, ասում են, բայց գնացեք ահա այսինչ մասնագետի մոտ, նա էլ կբուժի։ Ասեմ քեզ՝ բոլորովին, բոլորովի՜ն չքացել է այն նախկին բժիշկը, որ բոլոր տեսակի հիվանդությունները բուժում էր, հիմա մասնագետներ կան միայն և անընհատ անըդնհատ հայտարարություններ են տալիս թերթերում։ Եթե քիթդ ցավի, Փարիզ են ուղարկում քեզ. ասում են՝ այնտեղ համա եվրոպական համաեվրոպական մի մասնագետ կա, որ քիթ է բուժում։ Գնում ես Փարիզ, քննում է քիթդ, ասում է՝ ես կարող եմ միայն ձեր աջ ռունգը բուժել, որովհետև ձախ ռունգը չեմ բուժում, դա իմ մասնագիտությունը չէ, բայց այստեղից էլ գնացեք Վիեննա, այնտեղ մի հատուկ մասնագետ կա, որ ձեր ձախ ռունգը կբուժի։ Ի՞նչ անես։ Ժողովրդական բուժամիջոցների դիմեցի, մի գերմանացի բժիշկ խորհուրդ տվեց, որ բաղնիքում մեղր ու աղով շփեմ մարմինս։ Պարզապես մի ավելորդ անգամ էլ բաղնիք ընդունելու համար գնացի. ոտից գլուխ կեղտոտվեցի, և ոչ մի օգուտ։ Հուսահատված՝ գրեցի կոմս Մատտեիին, Միլան. գիրք ու կաթիլներ ուղարկեց, է՛հ, աստված նրա հետ։ Ու երևակայիր՝ Հոֆֆի մալց-էքստրա՜կտը օգնեց։ Պատահաբար գնեցի ու խմեցի մեկուկես շիշ և արդեն ուղղակի պատրաստ էի պարելու. ցավ֊մավ, ամեն ինչ սրբեց տարավ։ Որոշեցի հրապարակով նրան «շնորհակալ եմ» ասել անպայման, տպել թերթերում, երախտագիտության զգացումը խոսեց իմ մեջ։ Եվ ահա երևակայիր, այստեղ արդեն մի ուրիշ պատմություն սկսվեց. ոչ մի խմբագրություն չէր ընդունում։ «Շատ հետադիմական բան կլինի,- — ասացին,— ոչ ոք չի հավատա, le diable n’existe point<ref>Սատանան բնավ էլ գոյություն չունի (ֆրանս․)։</ref>։ Առանց ստորագրության տպեցեք»,— խորհուրդ տվեցին։ Դե էլ ի՞նչ «շնորհակալ եմ», եթե ստորագրություն չկա։ Ծիծաղեցի խմբագրության աշխատողների հետ. «Մեր դարում,— ասացի,— աստծուն հավատալն է հետադիմական բանը, իսկ ես սատանա եմ, չէ՞, ինձ կարելի է հավատալ»։— «Հասկանում ենք,— ասացին նրանք,— ո՞վ չի հավատում սատանային։ Բայց այնուամենայնիվ չի կարելի, դա կարող է վնասել մեր գաղափարականին։ Գուցե կատակի՞ ձևով անենք»։ Բայց դե մտածեցի, որ կատակի ձևով տպելն էլ տափակ բան կլինի։ Այնպես էլ չտպեցին։ Եվ կհավատա՞ս, մինչև հիմա էլ ցավ է եղել սրտիս։ Իմ լավագույն զգացումները, ինչպես երախտագիտությունը, օրինակ, պաշտոնապես արգելված են ինձ՝ միայն իմ սոցիալական դրության պատճառով։
— Նորի՜ց քշեցիր-մտար փիլիսոփայության մեջ,— կրճտացրեց Իվանը ատելությամբ։
— Աստված ինձ հեռու պահի դրանից, բայց հո չի կարելի երբեմն չգանգատվել։ Զրպարտված մարդ եմ ես։ Այ դու ամեն րոպե ասում ես երեսիս, որ հիմար եմ։ Ուղղակի երևում է՝ երիտասարդ ես։ Սիրելիս, խնդիրը միայն խե՜լքը չէ։ Ես ի բնե բարի ու զվարթ սիրտ ունեմ, «ես էլ ամեն տեսակի մանր֊մունր վոդեվիլներ եմ գրում»։ Կարծեմ դու ինձ ուղղակի դնում ես տարիքն առած Խլեստակովի տեղ, բայց իմ ճակատագիրը շատ ավելի լուրջ է։ Անդրժամանակյան մի հրամանագրով, որը երբեք չեմ կարողացել հասկանալ, ինձ համար նախասահմանվել է «ժխտելու» դերը, այնինչ ես անկեղծորեն բարի եմ և բոլորովին ընդունակ չեմ ժխտելու։ Չէ՜, գնա ժխտի՛ր, ասում են, առանց ժխտելու քննադատություն չի լինի, իսկ ի՞նչ ժուռնալ, եթե չկա «քննադատության բաժին»։ Առանց քննադատության՝ «օվսաննա» կլինի միայն։ Բայց միայն «օվսաննան» քիչ է կյանքի համար, պետք է որ այդ «օվսաննան» տարակույսների բովով անցնի և այլն, և այլն, այդ տեսակ բաներ։ Սակայն ես չեմ խառնվում այդ բոլորին, արարիչը ես չեմ, պատասխանատուն էլ ես չեմ։ Բայց դե քավության նոխազ են ընտրել ինձ, ստիպել են, որ գրեմ քննադատության բաժնում, և արդյունքը եղել է կյանքը։ Մենք հասկանո՜ւմ ենք այդ զավեշտը. ես, օրինակ, ուղղակի և պարզորեն իմ ոչնչացումն եմ պահանջում։ Չէ, ասում են ինձ, ապրի՛ր, որովհետև առանց քեզ ոչինչ չի չինի։ լինի։ Եթե երկրի վրա ամեն ինչ բարեկարգ լիներ, ոչինչ տեղի չէր ունենա։ Առանց քեզ ոչ մի իրադարձություն չի լինի, իսկ պետք է, որ իրադարձություններ լինեն։ Ահա ուրեմն ծառայում եմ ցավ ի սիրտ, որպեսզի իրադարձություններ լինեն, և անբարեկարգ բաներ եմ ստեղծում, ըստ հրամանի։ Մարդիկ այս ամբողջ զավեշտը որպես լուրջ բան են ընդունում, հակառակ նույնիսկ իրենց անուրանալի խելքին։ Եվ այդ է նրանց ողբերգությունը։ Է՛հ, տառապում են անշուշտ, բայց... ապրո՜ւմ են այնուամենայնիվ, ապրում են իրական կյանքով, ոչ թե ցնորական, որովհետև հենց տառապանքն է կյանքը։ Առանց տառապանքի ի՞նչ հաճույք կունենար ապրելը. ամեն ինչ կվերածվեր մի անվերջանալի գոհաբանական մաղթանքի՝ սրբանվեր, բայց մի քիչ ձանձրալի։ Է՜, իսկ ե՞ս։ Ես տառապում եմ, բայց այնուամենայնիվ չեմ ապրում։ Ես իքս եմ՝ անորոշ մի հավասարման մեջ։ Ես կյանքի ուրվականն եմ մի տեսակ, որ կորցրել է ամեն ինչի սկիզբն ու վերջը, և նույնիսկ ինքն էլ մոռացել է վերջ ի վերջո, թե ինչ է իր անունը։ Ծիծաղում ես... չէ, չես ծիծաղում, բարկանում ես նորից։ Միշտ ու միշտ բարկանում ես, քեզ հետաքրքրում է բանականությունը միայն, բայց կրկնում եմ դարձյալ՝ ես ամե՜ն ինչ կտայի, ամբողջ այս անդրաստղային կյանքը, բոլոր նվիրապետական աստիճաններն ու պատիվները, միայն թե մարմնավորվեի վաճառականի կնոջ կերպարանքով, ստանայի այդ յոթ փթանոց կնոջ հոգին և մոմ վառեի աստծուն։
— Նույնիսկ դո՞ւ էլ աստծուն չես հավատում,— ժպտաց Իվանը ատելությամբ։
— Չգիտես, բայց տեսնում ես աստծուն, հա՞։ Չէ՜, դու առանձին գոյություն չունես, դու իմ ''եսն'' ես, դու իմ ''անձն'' ես, ուրիշ ոչինչ։ Անպե՛տք մի բան ես դու, իմ ցնո՜րքն ես։
— Այսինքն, եթե ուզում ես, դու և ես նույն փիլիսոփայությունն ունենք, այ սա ճիշտ կլինի։ Je pense, done je Sllissuis<ref>Մտածում եմ, ուրեմն կամ (ֆրանս.)։
</ref>, այս բանը հաստատ գիտեմ, իսկ ամբողջ մնացյալը, որ շրջապատում է ինձ, բոլոր այս աշխարհները, աստված և նույնինքն սադայելը— այդ ամբողջությունն ինձ համար ապացուցված չէ՝ կա՞ արդյոք ինքնին, թե պարզապես իմ արտաբխումն է միայն, հետևողական զարգացումն իմ ''եսի'', որ գոյություն ունի ժամանակից էլ առաջ ու միանձնական... մի խոսքով, շտապ ընդհատում եմ, որովհետև ինձ թվում է՝ հիմա տեղիցդ կցատկես ու կծեծես ինձ։
— Ավելի լավ կլիներ՝ մի որևէ անեկդո՛տ պատմեիր,— ասաց Իվանը ցավագին շեշտով։
— Կա մի անեկդոտ և հենց մեր նյութի մասին է, այսինքն անեկդոտ չէ, այլ պարզապես առասպել։ Այ դու ինձ կշտամբում ես անհավատության համար. ասացիր՝ «տեսնում ես, բայց չես հավատում»։ Բայց, սիրելի բարեկամս, հո միայն ես չեմ այդպես. մեզ մոտ, այնտեղ, հիմա բոլորն են շվարել, և ամբողջ այս ձեր գիտությունների երեսից։ Քանի դեռ ատոմներ կային, հինգ զգայարաններ, չորս տարերք, է՛հ, այն ժամանակ ամեն ինչ մի կերպ բռնում էր իրար։ Ատոմները հենց հին աշխարհում էլ կային։ Բայց ահա, երբ մենք իմացանք, որ դուք այստեղ «քիմիական մոլեկուլ» եք հայտնաբերել, «պրոտոպլազմա» եք հայտնաբերել և էլ սատանա՜ն գիտե, թե ինչ-ինչ բաներ, է՜, մեր պոչերր պոչերը կծկեցինք։ Պարզապես շիլաշփոթ սկսվեց, և մանավանդ՝ սնահավատություն, բամբասանքներ. մեզ մոտ էլ նույնքան բամբասանք կա, որքան ձեզ մոտ, նույնիսկ մի քիչ ավելի շատ, և վերջապես մատնություն էլ կա, մենք էլ ունենք մի այնպիսի հատուկ բաժանմունք, ուր որոշ «տեղեկություններ» են ընդունում։ Ահա ուրեմն այդ անհեթեթ առասպելը մեր միջնադարից է մնացել (ոչ թե ձեր, այլ մեր միջնադարից), նույնիսկ մեզ մոտ էլ ոչ ոք չի հավատում դրան, բացի յոթ փթանոց կանանցից, այսինքն դարձյալ ոչ թե ձեր, այլ մեր կանանցից։ Ձեր բոլոր ունեցածները մենք էլ ունենք. ահա, բարեկամությունից մղված, մեր մի գաղտնիքը հայտնում եմ քեզ, թեև արգելված է։ Այդ առասպելը, ուրեմն, դրախտի մասին է։ Ասում են՝ այստեղ, ձեր երկրի վրա եղել է մի մտածող ու փիլիսոփա, որ «ժխտում էր ամեն ինչ օրենքներ, խիղճ, հավատք», և մանավանդ՝ հանդերձյալ կյանքն էր ժխտում։ Մեռնում է մարդը, մտածում է, որ ուղղակի պիտի կորչի խավարի ու մահվան մեջ, բայց մեկ էլ տեսնում է՝ հանդերձյալ կյանքն է իր առաջ։ Զարմանում է ու վրդովվում. «Սա հակասում է իմ համոզմունքներին»,— ասում է նա։ Ահա հենց դրա համար էլ նրան դատապարտում են... այսինքն, գիտե՞ս ինչ, դու ներիր ինձ, ես պատմում եմ այն, ինչ լսել եմ, սա առասպել է միայն... Հասկանու՞մ ես, պատիժ են տալիս նրան՝ մի կվադրիլիոն կիլոմետր քայլել խավարի մեջ (դե մեզ մոտ էլ հիմա կիլոմետրերով են հաշվում), և երբ վերջացնի այդ կվադրիլիոնը, դրախտի դռները կբանան նրա առաջ և ամեն ինչ կներեն...
— Իսկ ի՞նչ տանջանքներ կան ձեր անդենական աշխարհում, բացի կվադրիլիոնից,— տարօրինակ մի աշխուժությամբ ընդհատեց Իվանը։
— Դե մի որևէ բան կար երևի։ Հո չե՞ս ծիծաղում։
— Կեցցե՛ս,— գոռաց Իվանը նույն տարօրինակ եռանդով։ Հիմա նա մի տեսակ անսպասելի հետաքրքրությամբ էր լսում։- լսում։— Եվ ի՞նչ, հիմա՞ էլ դեռ պառկած է։
— Խնդիրն էլ հենց այն է, որ պառկած չէ հիմա։ Գրեթե հազար տարի պառկել է ու սկսել է քայլել։
— Այ քեզ ավանա՜կ,— բացականչեց Իվանը ջղայնորեն քրքչալով և կարծես մի բան ըմբռնելու ճիգ անելով տակավին։ — տակավին։— Հավիտենապես պառկել կամ մի կվադրիլիոն կիլոմետր քայլեք քայլել, ի՞նչ տարբերություն։ Մեկ բիլիոն տարվա ճանապարհ է, չէ՞։
— Նույնիսկ շատ ավելի. թուղթ ու մատիտ չկա, թե չէ կարելի էր հաշվել։ Բայց նա վաղուց հասել է արդեն, և հենց այստեղից էլ սկսվում է անեկդոտը։
— Եվ ի՞նչ, քթիդ տվեցին ու հեռացա՞ր։
— Սիրելի բարեկամս,— նկատեց հյուրը խրատական շեշտով,— համենայն դեպս ավելի լավ է, որ քթիդ տան, քան թե երբեմն բոլորովին առանց քթի մնաս, ինչպես դեռ վերջերս մի հիվանդ մարկիզ (երևի մասնագետն է բուժել նրան) խոստովանության ժամանակ ասաց իր ճիզվիտ խոստովանահորը։ Ես ներկա էի, սքանչելի՜ էր պարզապես։ «Վերադարձրե՜ք ինձ իմ քիթը»,— ասում էր նա և կուրծքն էր ծեծում։ «Որդյակ իմ,— խուսափուկ պատասխանեց քահանան,— ամեն ինչ իր լրումն է գտնում նախախնամության անքնին կամոք, և տեսանելի դժբախտությունը երբեմն իր հետ բերում է արտակարգ, թեև անտեսանելի մի օգուտ։ Եթե անագորույն ճակատագիրը զրկել է ձեզ քթից, ապա ձեր օգուտն այն է, որ այլևս ձեր ամբողջ կյանքում ոչ ոք չի համարձակվի ասել ձեզ, որ ձեր քթին են տվել»։— Հայր սուրբ, դա մխիթարություն չէ՜,— բացականչեց հուսահատ մարկիզը։— Ընդհակառակը, ես հրճվանքո՜վ կնդունեիկընդունեի, որ իմ ամբողջ կյանքում ամեն օր քթիս տային, միայն թե քիթս իր պատշաճ տեղում լիներ»։— «Որդյակ իմ,— հառաչեց քահանան,— կարելի չէ բոլոր բարիքները միանգամից պահանջել, և դա արդեն տրտունջք է նախախնամության դեմ, որ նույնիսկ այս պարագային էլ չի մոռացել ձեզ. վասնզի եթե դուք աղաղակում եք, ինչպես աղաղակեցիք հիմա, ասելով, թե ուրախությամբ հոժար եք, որ ամբողջ կյանքում ձեր քթին տան, ապա այս պարագային էլ արդեն կատարվել է ձեր ցանկությունն անուղղակիորեն. քանզի երբ կորցրել եք ձեր քիթը, դրանով էլ համենայն դեպս ձեր քթին են տվել կարծես թե...»։
— Թո՛ւհ, ինչ հիմար բան,— գոռաց Իվանը։
— Սիրելի բարեկամս, ես ուզում էի պարզապես զվարճացնել քեզ, բայց երդվում եմ՝ սա իսկական ճիզվիտական կազուիստիկա է, երդվում եմ նորից՝ այս ամբողջը տառ առ տառ պատահեց այնպես, ինչպես պատմեցի քեզ։ Վերջերս եղավ այս դեպքը և շատ գլխացավանք պատճառեց ինձ։ Դժբախտ երիտասարդը տուն վերադարձավ և նույն գիշերն էլ ատրճանակով խփեց իրեն, ես նրա մոտից չհեռացա մինչև վերջին վայրկյանը... Իսկ գալով այդ ճիզվիտական խոստովանախուցերին, իսկապես որ դա իմ ամենասիրելի զվարճությունն է կյանքիս ամենատխուր րոպեների ընթացքում։ Ահա քեզ մի դեպք ևս, որ հենց այս վերջին օրերս պատահեց։ Ծեր քահանայի մոտ մի շեկ աղջիկ եկավ, նորմանուհի, քսան տարեկան։ Գեղեցկություն, մարմին, անմիջականություն... լորձունքներդ կվազեին։ Թեքվեց ու լսախորշից փսփսաց քահանային իր մեղքը։ «Ինչ է, դուստր իմ, մի՞թե նորից մեղքի մեջ ընկաք արդեն...— բացականչեց քահանան։— O՜, Sancta Maria<ref>Սուրբ Մարիամ, (լատ.)։</ref>, ի՜նչ եմ լսում. ուրի՜շ մեկի հետ այս անգամ։ Բայց մինչև ե՞րբ պիտի շարունակվի այս, ինչպե՜ս չեք ամաչում»։— «Ah mon pere»<ref>Ա՜խ հայր սուրբ, (ֆրանս.)։</ref>,— պատասխանեց մեղսագործ աղջիկը, զղջման արցունքով ողողված։— Qa lU1 lui fait tant de plaisir, et a moi si peu de peine!»<ref>Դա նրան այնքա՜ն հաճույք է պատճառում, իսկ ինձ՝ այնքա՜ն քիչ դժվարություն (ֆրանս.)։</ref>։ Է՜, պատկերացնո՞ւմ ես այսպիսի պատասխանը։ Այստեղ արդեն ես էլ ետ քաշվեցի, դա հենց բնությա՛ն ճիչն է, և եթե ուզում ես՝ հենց անմեղությունից էլ լավ է դա։ Տեղն ու տեղը թողություն շնորհեցի նրա մեղքին և դարձել էի, որ գնամ, բայց անմիջապես ստիպված եղա ետ դառնալու, լսեցի՝ քահանան լսախորշից ժամադրություն է նշանակում նրան նույն իրիկվա համար։ Կայծքարի պես ամուր էր ծերունին, և ահա մի վայրկյանում ընկա՜վ։ Բնությունը, բնության ճշմարտությո՜ւնը հաղթանակեց։ Ինչ է, նորի՞ց քիթդ տնկում ես, նորի՞ց ես բարկանում։ Էլ չգիտեմ ինչով հաճոյանամ քեզ...
— Հանգիստ թող ինձ, մղձավանջի նման կպել ու թրխթրխկում ես ուղեղիս մեջ,— ցավագին տնքաց Իվանը, անզոր զգալով իր տեսիլքի առաջ։— Ձանձրանում եմ քեզնից, անտանելի՜ է, տանջալի՜։ Ինչ ասես կտայի, միայն թե կարողանայի վռնդե՜լ քեզ։
— Կրկնում եմ, չափավորիր քո պահանջները, մի՛ պահանջիր ինձնից «ամեն ինչ, որ վեհ է ու գեղեցիկ», և կտեսնես, թե ինչպես հաշտ ու համերաշխ կլինենք իրար հետ,— ասաց ջենտլմենը ազդեցիկ շեշտով։— Իրականում դու ինձ վրա բարկանում ես այն բանի համար, որ ես քո առաջ չհայտնվեցի մի տեսակ կարմիր փայլածությամբ, «որոտալով և հուրհրալով», բոցակիզված թևերով, այլ այսպիսի համեստ տեսքով ներկայացա։ Վիրավորվել են, նախ և առաջ, քո գեղասիրական զգացումները, և երկրորդ՝ քո հպարտությունը. այսինքն թե՝ ինչպե՞ս այսպիսի մի գռեհիկ սատանա կարող էր ներկայանալ քեզ նման մեծ մարդուն։ Չէ՜, համենայն դեպս քո մեջ կա՛ այն ռոմանտիկ կրակը, որ այնպե՜ս ծաղրել է Բելինսկին։ Ինչ անենք, երիտասարդ ես։ Այ քիչ առաջ, երբ պատրաստվում էի քեզ մոտ գալ, մտածեցի, որ կատակի համար ներկայանամ իսկական պետական խորհրդականի տեսքով՝ Կովկասում ծառայած պաշտոնաթող գեներալի, ֆրակին Առյուծի և Արևի աստղը կպցրած. բայց ուղղակի վախեցա, որովհետև դու ինձ կծեծեիր հենց միայն այն բանի համար, որ համարձակվել եմ Առյուծն ու Արևը կպցնել ֆրակիս, և գոնե Բևեռային աստղը կամ Սիրիուսը չեմ կպցրել։ Եվ անընդհատ ասում ես, որ ես հիմար եմ։ Բայց աստված իմ, ես հավակնություն էլ չունեմ իմ խելքով հավասարվելու քեզ։ Մեֆիստոֆելը, հայտնվելով ՖաոլստինՖաուստին, հավաստեց, որ ինքը չարիք է ցանկանում, բայց միայն բարիք է անում։ Է՛հ, նա ինչ ուզում է թող ասի, իսկ ես ճիշտ հակառակն եմ։ Ամբողջ բնության մեջ գուցե միակ մարդն եմ ես, որ սիրում է ճշմարտությունը և անկեղծորեն բարիք է ցանկանում։ Ես ներկա էի, երբ խաչի վրա մահացած Բանը երկինք էր բարձրանում, իր կրծքին կրելով ընդ աջմե խաչյալ ավազակի հոգին. լսեցի բերկրալից ճիչերը քերովբեների, որոնք երգում էին և աղաղակում՝ «Օվսաննա՜», լսեցի նաև սերովբեների ցնծության որոտաձայն աղաղակը, որ ամբողջ երկինքն ու ամբողջ տիեզերքը ցնցեց։ Եվ ահա, երդվում եմ ամենայն սրբությամբ, ես էլ ուզում էի միանալ երգչախմբին ու գոչել բոլորի հետ՝ «Օվսաննա՜»։ Արդեն թռչում էր բառը բերանիցս, արդեն պոկվել էր կրծքիս խորքերից գիտես, չէ՞, ես շատ զգայուն եմ և գեղարվեստական դյուրընկալություն ունեմ։ Բայց ողջամտությունը, օ՜, ամենադժբախտ հատկությունը իմ բնության, այստեղ էլ ինձ պահեց պատշաճ սահմաններում, և ես բաց թողեցի ակնթա՜րթը։ Որովհետև ի՞նչ կպատահի,— մտածեցի նույն րոպեին,— ի՞նչ կպատահի իմ «օվսաննայից» հետո։ Ամեն ինչ իսկույն կհանգի աշխարհում և այլևս ոչ մի իրադարձություն չի կատարվի։ Եվ ահա, միայն պարտականության գիտակցությունից և իմ սոցիալական դրության բերմամբ, ստիպված եղա խեղդել իմ մեջ այդ լավ պահը և մնալ իմ պիղծ պաշտոնում։ Մարդու մեկը բարիք գործելու ամբողջ պատիվն իրեն է վերապահում, իսկ ինձ բաժին են մնացել միայն պիղծ բաները։ Բայց ես չեմ նախանձում պորտաբույծ խաբեբայի կյանք ապրելու պատվին, ես փառասեր չեմ։ Ինչո՞ւ աշխարհի բոլոր էակներից ե՛ս եմ միայն դատապարտվել բոլոր կանոնավոր մարդկանց անեծքներին և նույնիսկ ինձ տրվող քացիներին. քացիների՜ն, այո, որովհետև երբ մարմնավոր կերպարանք եմ ստանում, երբեմն ստիպված եմ նաև այդպիսի հետևանքներ ընդունել։ Ես հո գիտե՜մ, որ այստեղ մի գաղտնիք կա, բայց ոչ մի կերպ չեն ուզում հայտնել ինձ այդ գաղտնիքը, որովհետև գուցե այդ դեպքում, հասկանալով, թե ինչը ինչոց է, «օվսաննա» կբոռամ հանկարծ, և իսկույն կչքանա անհրաժեշտ բացասականը, ամբողջ աշխարհում ողջամտությունը կտիրի, և դրանով էլ անշուշտ վերջ կգտնի ամեն ինչ, նույնիսկ թերթերն ու ամսագրերը, որովհետև ո՞վ կբաժանորդագրվի այլևս դրանց։ Գիտեմ անշուշտ, որ վերջ ի վերջո կհաշտվեմ, ես էլ կանցնեմ իմ կվադրիլիոնը և գաղտնիքը կիմանամ։ Բայց մինչ այդ, քիթս կախում եմ ու ցավ ի սիրտ կատարում իմ դերը, այսինքն հազարներ եմ կործանում, որպեսզի փրկվի մեկ հոգի։ Օրինակ, քանի՜-քանի հոգի պետք եղավ կործանել և քանի՜-քանի պատվավոր անուններ խայտառակել՝ միայն Հոբին ձեռք բերելու համար, այդ արդարակյաց մարդուն, որի կապակցությամբ այնպե՜ս չարախնդորեն ինձ ծուղակը գցեցին այդ հին օրերին։ Չէ՜, քանի դեռ չի հայտնված գաղտնիքը, ինձ համար երկու տեսակ ճշմարտություն կա. մեկը անդենականն է, նրա՜նց ճշմարտությունը, որ դեռ բոլորովին անծանոթ է ինձ, իսկ մյուսը՝ ի՛մ ճշմարտությունը։ Եվ դեռ հայտնի չէ, թե ո՛րն է ի վերջո ավելի լավը... Քնեցի՞ր։
— Անշո՜ւշտ,— տնքաց Իվանը զայրալից,— դու ինձ որպես մի նորությո՜ւն ես մատուցում այն ամբողջ հիմարությունը, որ կա իմ մեջ, բոլո՜ր այն բաները, որ արդեն վաղուց են անցել իմ գլխով, մանր֊մանր աղացվել են իմ ուղեղում ու դուրս շպրտվել լեշի նման։
Հյուրը խոսում էր, հայտնապես տարված իր պերճախոսությամբ, ավելի ու ավելի բարձրացնելով ձայնը և հեգնականորեն նայելով տանտիրոջը։ Բայց նա չկարողացավ վերջացնել. Իվանը հանկարծ վերցրեց բաժակը սեղանից և թափով նետեց հռետորի վրա։
— Ah mais c’est bete enfin!<ref>Է՜, բայց սա հիմա՜ր բան է վերջապես (ֆրանս.)։</ref>— բացականչեց հյուրը, վեր թռչելով բազմոցից և մատներով թափ տալով թեյի կաթիլներն իր վրայից։— Լյութերի թանաքամա՜նը հիշեցիր։ Ի՛նքն է ինձ երազ համարում, և բաժա՜կ է նետում երազի վրա։ Կնավարի բան է դա։ Այո, ես կասկածում էի արդեն, որ դու ձևացնո՜ւմ էիր պարզապես, թե փակել ես ականջներդ. լսում էիր...
Հանկարծ դրսից ուժգին ու համառորեն բախեցին պատուհանը։ Իվան Ֆյոդորովիչը վեր թռավ բազմոցից։
— Լռի՛ր, խաբեբա, ես քեզնից առաջ գիտեի, որ Ալյոշան է, նախազգում էի. և անշո՜ւշտ թե իզուր չի գալիս, անշուշտ «լուր» է բերում...— բացականչեց Իվանը մոլեգնորեն։
— Դե բա՛ց դուռը,բա՛ց։ Ձյունամրրիկ է դրսոսէդրսում, իսկ նա եղբայրն է քո։ Monsieur sait-il ie temps quil fait? C’est a ne pas mettre un chien dehors<ref>Պարոնը գիտե՞, թե ինչ եղանակ է դրսում։ Այսպիսի եղանակին շանն էլ դուրս չեն անում (ֆրանս.)։</ref>...
Թակոցը շարունակվում էր։ Իվանն ուզում էր դեպի պատուհանը նետվել, բայց կարծես մի բան կաշկանդեց հանկարծ նրա ոտքերն ու ձեռքերը։ Բոլոր ուժերը լարեց, որ քանդի կապանքները, բայց իզուր։ Թակոցն ավելի ու ավելի էր սաստկանում։ Վերջապես հանկարծ քանդվեցին կապանքները, և Իվան Ֆյոդորովիչը վեր ցատկեց բազմոցից։ Շուրջը նայեց վայրագ մի հայացքով։ Երկու մոմերը համարյա լրիվ վառվել էին, սեղանին մնում էր այն բաժակը, որ նա հենց քիչ առաջ նետել էր հյուրի վրա, իսկ դիմացի բազմոցին ոչ ոք չկար։ Դեռ համառորեն շարունակվում էր թակոցը պատուհանի շրջանակին, բայց բնավ էլ այնքան ուժգին չէր, որքան հենց հիմա թվացեք թվացել էր նրան երազում, ընդհակառակը, շատ զուսպ էր։
— Երազ չէ՜։ Ոչ, երդվում եմ, երազ չէր, այդ ամբողջը կատարվե՛ց հիմա,— գոչեց Իվան Ֆյոդորովիչը, նետվեց դեպի պատուհանը և օդանցքը բաց արեց։
=== X։ «Նա էր ասում» ===
Ալյոշան, ներս մտնելով, Իվանին ասաց, թե մոտ մի ժամ առաջ Մարյա Կոնդրատևնան վազել-եկել էր իր բնակարաէնը բնակարանը և հայտնել, որ Սմերդյակովը անձնասպան է եղել։ «Հհենց «Հենց մտել էի ինքնաեռը վերցնեմ, մեկ էլ տեսա՛ տեսա՝ պատի մեխից կախվել է»։ Ալյոշան հարցրել էր՝ «Հայտնեցի՞ր ում որ պե՛տք է», և աղջիկը պատասխանել էր, թե ոչ ոքի չի հայտնել, «առաջինը հենց ուղղակի ձեզ մոտ թռա, ամրողջ ճանապարհը վազեվազ եկա»։ Խելագարի նման էր, ասաց Ալյոշան, տերևի պես դողում էր։ Իսկ երբ Ալյոշան աղջկա հետ վազել էր նրանց խրճիթը, Սմերդյակովին գտել էր նույն կախված վիճակում։ Սեղանի վրա մի երկտող կար. «Ոչնչացնում եմ իմ կյանքը իմ սեփական կամքով ու ցանկությամբ, որպեսզի ոչ ոքի վրա մեղք չգցեմ»։ Ալյոշան այնպես էլ թողել էր այդ երկտողը սեղանի վրա և ուղղակի գնացել ոստիկանապետի մոտ, ամեն ինչ հայտնել նրան, «իսկ այնտեղից ուղղակի քեզ մոտ եկա»,— վերջացրեց Ալյոշան, ուշադիր նայելով Իվանի դեմքին։ Եվ պատմելու ժամանակ աչքերը անընդհատ հառել էր եղբորը, կարծես նրա դեմքի արտահայտության մեջ նկատելով մի բան, որ սաստիկ զարմացրել էր իրեն։
— Եղբա՛յր,— գոչեց նա հանկարծ,— սոսկալի հիվանդ ես երևում։ Նայում ես, և թվում է՝ չես հասկանում իմ ասածը։
Իվանը վեր առավ գլուխը և մեղմ ժպտաց։
— Քեզնից վախեցավ, քեզնից, քեզ նման աղավնյակից։ Դու «անարատ քերովբե» ես, հրեշտակ։ Դմիտրին քեզ քերովբե է կոչում։ Քերովբե... Որոտաձա՜յն աղաղակը սերովբեների ցնծության։ Ի՞նչ է սերովբրեն։ Գուցե մի ամբողջ համաստեղություն։ Բայց գուցե այդ ամբողջ համաստեղությունը մի քիմիական մոեկո՜ւլ մոլեկո՜ւլ է միայն... Առյուծի և Արևի համաստեղություն կա՞, չգիտե՞ս։
— Նստի՛ր, եղբայր,— ասաց Ալյոշան վախեցած,— նստիր այստեղ, բազմոցի վրա, ի սեր աստծո։— Զառանցում ես, գլուխդ դիր բարձին, այ այսպես։ Թաց սրբիչ ուզո՞ւմ ես գլխիդ։ Գուցե ավելի լա՞վ զգաս։
— Ո՞վ է հիմար։ Ո՞ւմ մասին ես խոսում, եղբայր,— նորից անձկությամբ հարցրեց Ալյոշան։
— Սատանա՜ն։ Սկսել է այցելել ինձ։ Երկու անգամ եկավ, համարյա նույնիսկ երեք անգամ։ Ծաղրում էր ինձ, ասում էր՝ իբր թե ես բարկանում եմ, որ ինքը հասարակ սատանա է, և ոչ թե սադայելը՝ բոցակեզ թևերով, որոտով ու փայլով։ Բայց սադայելը չէ նա, ստում է։ Ինքնակոչի մեկն է։ Պարզապես սատանա, անպետք, չնչին մի սատանա։ Բաղնիք է գնում։ Մերկացնես նրան, կտեսնես, որ պոչ ունի, վստահ եմ, երկար, ողորկ մի պոչ, դանիական շան նման, մի կանգուն երկարությամբ, մուգ շագանակագույն... Ալյոշա, մրսել ես, ձյուների մեջ ես եղել, թեյ ուզո՞ւմ ես։ Ի՞նչ։ Սա՞ռն է։ Ուզո՞ւմ ես՝ ասեմ, նոր թեյ բերի։ C’est a ne pas mettre un chien dehors<ref>Այսպիսի եղանակին շանն էլ դուրս չեն անում (ֆրանս.)։</ref>...
Ալյոշան վազեց լվացարանի մոտ, թրջեց սրբիչը, համոզեց Իվանին, որ նստի նորից, և թաց սրբիչը փաթաթեց գլխին։ Ինքն էլ նրա կողքին նստեց։
— ի՞նչ Ի՞նչ էիր ասում քիչ առաշ Լիզայի մասին,— սկսեց նորից Իվանը։ (Նա սկսում էր արդեն շատախոս դառնալ)։— Ինձ դուր է գալիս Լիզան։ Մի զզվելի բան ասացի քեզ նրա մասին։ Սուտ էր, նա ինձ դուր է գալիս... Կատյայի համար եմ վախենում վաղը, ամենից ավելի նրա համար եմ վախենում։ Ապագայի համար։ Վաղը նա ինձ դեն կգցի ու կտրորի ոտքերի տակ։ Կարծում է, որ խանդո՜ւմ եմ իրեն և դրա համար կործանում եմ Միտյային։ Այո, այդպես է կարծում։ Բայց չէ՛, այդպես չէ՜։ Վաղը խաչ է, բայց ոչ կախաղան։ Չէ, ես ինձ չեմ կախի։ Գիտե՞ս, որ ես երբեք չեմ կարող անձնասպան լինել, Ալյոշա։ Որովհետև ստո՞ր եմ, հա՞։ Ես վախկոտ չեմ։ Կյանքի ծարա՜վն է։ Ինչպե՞ս իմացա, որ Սմերդյակովը կախել է իրեն։ Այո՜, ''նա'' ինձ ասաց...
— Եվ դու հաստատ համոզված ես, որ մեկը նստե՞լ էր այստեղ,— հարցրեց Ալյոշան։
— Դո՛ւ ես ասում, ոչ թե նա,— վշտագին բացականչեց Ալյոշան,և ասում ես, որովհետև հիվանդ ես, զառանցում ես, տանջո՜ւմ ես քեզ։
— Չէ, նա գիտե ինչ է ասում։ Դու գնում ես հպարտությունից դրդված, ասում է, դու կկանգնես ու կասես. «Ե՛ս սպանեցի, և ինչո՞ւ եք կծկվում սարսափից, ստո՛ւմ եք դուք։ Արհամարհում եմ ձեր կարծիքը, արհամարհում եմ ձեր սարսափը»։ Նա էր ասում այդ բանը իմ մասին, և հետո ասաց. «Բայց գիտե՞ս, դու ուզում ես, որ գովեն քեզ նրանք. այսինքն թե՝ ոճրագործ է, մարդասպան, բայց ի՜նչ վեհանձն զգացմունքների տեր է, ուզեց փրկել իր եղբորը և խոստովանեց» ։ խոստովանեց»։ Այ սա արդեն սո՛ւտ է, Ալյոշա,— գոռաց հանկարծ Իվանը, և աչքերը փայլատակեցին։— Ես չե՛մ ուզում, որ ստոր ռամիկները գովեն ինձ։ Նա սուտ ասաց այդ բանը, Ալյոշա, սուտ ասաց, երդվո՛ւմ եմ քեզ։ Դրա համար էլ բաժակը նետեցի նրա քթին-բերնին, և ջարդվեց բաժակը նրա մռութի վրա։
— Հանգստացիր, եղբայր, վե՜րջ տուր,— խնդրում էր Ալյոշան։