==Նախաբան==
Որոշեցի գրել այս գիրքը՝ հաղորդելու համար վերջին տասնամյակում հայ իրականության մեջ տեղ գտած իրադարձությունների եւ նրանց նշանակության վերաբերյալ իմ խոհերը Ա և ասելու համար, թե, իմ կարծիքով, ի՛նչն է, որ բախտախաղի է դրված։ Գրքում ներկայացված տեսակետների զգալի մասը կաբելի կարելի է գտնել վերջին երկու֊երեք տասնամյակում, 1974֊ից ի վեր, իմ գրած, հրատարակած կամ ներկայացրած զեկուցումների ու հոդվածների մեջ։
Այդ տեսակետներից շատերը քննության ենթարկվեցին ու բյուրեղացան, երբ հայ ժողովուրդն ընդունեց պետականության մարտահրավերը, եւ ես բացառիկ հնարավորությունն ունեցա վերջին տասնամյակի իրադարձությունների ոչ թե սոսկ դիտողը, այլ դրանց մի մասի մասնակիցը լինել։ Ղարաբաղ Կոմիտեի կողմից հիմնադրված Հայոց համազգային շարժումը 1990 թ․֊ի ամռանը հոգեվարք ապրող խորհըրդային խորհրդային խորհրդարանում շահեց տեղերի մեծամասնությունը Ա և իր ղեկավարներից մեկին՝ Լեւոն Տեր֊Պետբոսյանին Տեր֊Պետրոսյանին ընտրեց դրա նախագահ։ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն ինձ հրավիրեց Երեւան՝ Գերագույն խորհրդում իրազեկման եւ վերլուծության բաժին հիմնելու նպատակով։ Հայաստանում աշխատանքս սկսեցի 1991֊ի հունվարին՝ վեց ա– միս ամիս ժամանակով։ Իմ առջեւ դրված խնդիրն իրականացված էր, երբ 1991֊ի սեպտեմբերին Հայաստանը հռչակեց իր անկախությունը, իսկ Լ․ Տեր֊Պետրոսյանն րնտրվեց ընտրվեց Հայաստանի Նախագահ։ Նորընտիր Նախագահն ինձ խնդրեց մի փոքր ավեփ մնալ՝ իբրեւ իբրև իր խորհրդական։ 1994֊ին Նախագահն ինձ նշանակեց գլխավոր խորհրդական եւ Ան֊վտանգության Անվտանգության խորհրդի քարտուղար։ Նա ինձ շնորհեց նաեւ նաև դեսպանի կոչում եւ հատուկ հանձնարարություններով դեսպանի պաշտոն՝ հատուկ առաքելություններով երկրից դուրս գտնվելիս աշխատանքներս դյուրացնելու նպատակով։ Մի կարճ շրջան՝ 1993թ․֊ի7մարտից մինչեւ 1994թ․֊ի սեպտեմբեր, ես, համատեղության կարգով, եւ բավական դժկամորեն, ծառայեցի նաեւ իբրեւ Արտաքին գործերի ա– ռաջին առաջին փոխնախարար։ Հայաստանում աշխատանքիս յոթ տարիների ընթացքում ընդգրկված եմ եղել քաղաքականության ձեւավորման եւ մի շարք երկբներիերկրների, տարածաշրջանային ու միջազգային կազմակերպությունների հետ բանակցությունների մեջ, աշխատել եմ նոր պետության առջեւ ծառացած բախտորոշ խնդիրներից մի քանիսի, այդ թվում սույն գրքում որոշակի մանրամասնությամբ քննարկվող Դարաբաղյան հակամարտության եւ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների հարցերի վրա։ 1997 թ․ սեպտեմբերին, անձնական պատճառներով, հրաժարական ներկայացրի եւ վերադարձա Քեմբրիջ, Մասաչոաեթս։ Մասաչուսեթս։ Վեց ամիսը տեւեց տևեց յոթ տարի։
Նախնական այս ծանոթությունն ամբողջացնելու համար ընթերցողին պետք է տեղեկացնեմ նաեւ, որ դաստիարակվել եմ դաշնակցական կամ ՀՅԴ միջավայրում եւ երկար ժամանակ եղել եմ այդ կուսակցության անդամ։ Դրա հիմնադիրներն ու պատմությունն ինձ համար եղել են ներշնչանքի աղբյուր, որպիսին եղել են նաեւ դրա շատ ղեկավարներ, որոնք 1918֊ին հիմնադրել ու ղեկավարել են Հայաստանի Աոաջին Առաջին Հանրապետությունը։ Թեեւ Թեև չէի ասի, թե համաձայն եմ նրանց բոլոր գործողություններին ու քաղաքականությանը, սակայն նրանք, իրենց սերնդակից ուրիշ ականավոր անձանց հետ միասին, առանձնանում են իրենց անհատականությունների ուժով եւ մտավոր կարողություններով։ Նրանցից մեկը՝ Աոաջին Առաջին Հանրապետության վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացյանը եղել է իմ ուսուցիչներից եւ և իմ հաճախած դպրոցի՝ Բեյրութի Փալանջյան ճեմարանի տնօրենը։ Նրան ճանաչելուս հանգամանքը միշտ մեջս անսասան է պահել Հայաստանի անկախ պետականության վեբածննդի վերածննդի հանդեպ հավատը։ Ես ՀՅԴ֊ից դուրս եկա 1988֊ի դեկտեմբերին, երբ եզրակացրեցի, որ Հայաստանի ու Ղարաբաղի ժողովրդական շարժման եւ այդ շարժման ղեկավարների հանդեպ Դաշնակցության րնդդիմադիբ րնդդիմադիր կեցվածքը պատահական չէ եւ հիմնված չէ անտեղյակության վրա։ Թեեւ Թեև այս ոաումնասիրության ուսումնասիրության մեջ Դաշնակցությանը հատկացված տեղը կարող է բացատրվել ՀՅԴ֊ի հետ իմ ունեցած անհամաձայնություններով, սակայն կարծում եմ, որ այդ երեւույթի երևույթի պատճառն այն արտասովոր դիրքն է, որ ՀՅԴ֊ն գրավել եւ և դեռեւս գրավում է հայ կյանքում։
8Սա, ամեն դեպքում, հուշագրություն չէ։ Ինչպես մի անգամ, դեռեւս դեռևս Հայաստանում աշխատելուս տարիներին, մի ընկերոջ ասացի՝ անհնար է այս գործն անել եւ միեւնույն միևնույն ժամանակ մտածել հուշերի մասին։ Անհնար է գործել սխալներ, որ հարկադրված ես գործել, եւ միեւնույն միևնույն ժամանակ մտածել պատմությունից կամ հետագայում քո իսկ քննադատությունից կաշիդ փրկելու մասին։ Հուշերը նաեւ այն թերությունն ունեն, որ, եթե ազնվորեն են գրված, ճշմարտությունն են արտացոլում, առնվազն՝ մեկ մարդու ճշմարտությունը, իսկ ճշմարտությունը կարող է շատ տաղտկսդի տաղտկալի լինել, շատ տարօրինակ ու շատ անհավատալի, կամ՝ այս բոլորը միաժամանակ։ Մինչդեռ ֆանտաս– տիկր ֆանտաստիկր միշտ ավելի զվարճալի է, նույնիսկ՝ ավելի արժանահավատ։ Ի– դեալականացվածր Իդեալականացվածր միշտ ավելի ոգեշնչող է, թեեւթեև, հավանաբար՝ նվագ նվազ օգտակար։ Ի վերջո, ոգեշնչումր կատարում է միեւնույն միևնույն դերը, ինչ զվարճալիքը, զվարճացնում է, բայց չի անհանգստացնում։ Վերլուծությունը սակայն այդ ակնկալությունը չի արդարացնում։
Սա նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության պատմություն չէ՝ որքան էլ այդ խնդիրն առանցքային դեր ունենա քննարկված հարցերի համատեքստում։ Թեեւ Թեև այժմ արդեն հնարավոր է վերջին տասնամյակի պատմագիտական հետազոտություն գրել, սակայն ինչ֊ինչ բնագավառներ դեռեւս դեռևս որոշ ժամանակ փակ են մնալու։ Ղա– րաբաղն Ղարաբաղն այստեդ քննարկվում է քաղաքական գործընթացների ու բանավեճերի մեջ կատալիզատորի իր դերով, ինչպես նաեւ՝ նաև՝ իբրեւ այդ գործընթացները պայմանավորող գործոն։ Թե որեւէ որևէ կուսակցություն կամ անհատ ինչպե՛ս է տեսնում Լեռնային Ղարաբաղի հիմնա– խնդիրն հիմնախնդիրն ու դրա լուծումը, այդ խնդիրը նրա աշխարհայացքի մեջ ի՛նչ տեդ տեղ է գրավում, եւ թե կուսակցությունր կամ անհատն ինչպե՛ս է պատկերացնում այդ հիմնախնորի հիմնախնդրի լուծումը՝ հարցեր են, որոնք արծարծվում են այս գրքում։
Դիրքը Գիրքը հիմնականում պարունակում է այնպիսի տեղեկություններ, որոնք հանրության սեփականություն են։ Որեւէ սենսացիոն գաղտնիք չի բացահայտվում։ Նորություն կարելի է գտնել միայն քաջածանոթ, սակայն անտեսված կամ մոռացության մատնված իրադարձությունների ու տեսակետների, դրանց գնահատման ու վերլուծության մեջ, ինչպես նաեւ այն կոնտեքստի մեջ, որում զետեղված են դրանք։
9Բացի այդ, այս աշխատանքում չի արծարծվում Հայաստանում տեղ գտած գործընթացների մեջ հարեւան հարևան թե հեռավոր այլ պետությունների ունեցած դերը։ Նման զանցառության հարցում իմ առաջին արդարացումն այն է, որ, որքան էլ այդ պետությունների դերը նշանակալի փնիլինի, գիրքը կենտրոնանում է այն խնդրի վրա, թե ինչ կերպ են հարցերն ընկալվել ու սահմանվել հայ քաղաքական մտքի մեջ։ Երկրորդ, Երկրորդ․ հայերը պետք է ստանձնեն իրենց գործողությունների, դիրքորոշումների, ոբդեգրած որդեգրած ու վարած քաղաքականությունների եւ և կատարած ընտրանքների պատասխանատվությունը, ինչպես նաեւ նաև հնարավորությունների առկա տարբերակները նշմարելու հարցում ի– րենց իրենց թերացման կամ՝ տարբերակներ ստեղծելու իրենց անկարողության պատասխանատվությունը։ Անկախ այն դերից, որ սեվւական սեփական շահերի հետապնդման ընթացքում այլ պետություններ կարող են հատկացնել Հայաստանին, ամեն դեպքում, հայերն իրենք են, որ պետք է սահմանեն իրենց խնդիրները, օրակարգը, կենսական շահերն ու ռազմավարությունը, ճշտորեն հաշվարկեն ուբիշներինը՝ լի– նեն ուրիշներինը՝ լինեն այդ ուրիշներր ուրիշները «բարեկամ», թե «թշնամի»։ Իրենց գործն է որոշել այլ երկրի կամ որեւէ որևէ այլ արտաքին ուժի հետ շահերի րնդհանրության կամ անհամատեղելիության ասպարեզն ու աստիճանր։ Մեղադրել այլեբկրների՝ այլ երկրների՝ այն դեպքում, երբ հայերն իրենք են, որ սխալ են ընկալել իրադրությունը, կարող է լավ քարոզչություն լինել, սակայն վատ պատմություն, վատ ղեկավարում եւ վատ օրինակ։ Այլ պետությունների որդեգրած քաղաքականությունների ու դիրքորոշումների քննադատության բացակայությանն այս գրքում չպետք է մեկնաբանվի իբրեւ Հայաստանի ու հայ ժողովրդի վրա ներազդած զարգացումների հարցում պատասխանատվության նրանց ունեցած բաժնի բացառում։ Այլ պետությունների դերի եւ հայ քաղաքականության վրա նրանց ներգործության հարցի քննարկման ժամանակը նույնպես կգա։
Եվ, վերջապես, այս գիրքր գիրքը ո՛չ այն քաղաքականության պաշտպանությունն է, որին մաս եմ կազմել, եւ ո՛չ այն քննադատության ու գրոհների պատասխանրպատասխանը, որոնց ենթարկվել եմ՝ Հայաստանում իմ պաշտոնավարությունից առաջ, ընթացքում եւ հետո։ Քննադատված լինելը կապված է աշխատանքի բնույթի հետ։ Երբեմն ինձ բաժին է հասել ավեփնավելին, քան վաստակել եմ, հատկապես երբ այն, ինչ գրվել կամ ասվել է, որեւէ քաղաքակիրթ հասարակության մեջ չէր կարող քննադատություն կոչվել։
10Թեեւ Թեև ջանացել եմ օբյեկտիվորեն ներկայացնել ուրիշների դիրքորոշումները, գիրքը կանխակալ է․ ամեն դեպքում՝ այն իմ վերլուծությունն է։ Ես կարող եմ սխալ լինել կամ ժամանակը կարող է ցույց տալ, որ սխալ էի։ Անկեղծորեն ասած՝ հույս եմ փայփայում սխալ փ– նելուլինելու, որովհետեւ այն, ինչ ասելու եմ, ընթերցողներից քչերին է սփոփելու եւ շատերին կարող է անհանգստացնել։ Գրքում ներկայացվող վերլուծությունները շատերի կողմից կարող են նաեւ վտանգավոր համարվել։ ԱակայնՍակայն, թերեւսթերևս, կարեփ կարելի է մխիթարվել Օրսոն Ուելսի հայտնած այն կարծիքով, թե «գաղափարը, որը վտանգավոր չէ, արժանի չէ գաղափար կոչվելու»։
Ես ստանձնում եմ այս գրքում ներկայացված յուրաքանչյուր կարծիքի, գաղափարի, վերլուծության պատասխանատվությունը։ Այսպիսի ժամանակները վտանգավոր են նրանց համար, ովքեր իրադարձությունների իմաստը ցանկանում են տեսնել կամ տեղավորել հեռանկարայնության մեջ։ Տեղեկատվության ու կարծիքների անողոք հորձանուտի մեջ որոշել, թե ինչն է կարեւոր կարևոր կամ ինչը կարող է կարեւոր կարևոր լինել, ավեփ ավելի լավ կլինի թողնել աստղագուշակներին։ Սակայն, այնուամենայնիվ, մարդ, փնի լինի քաղաքականություն մշակող, թե հետաքրքրված կողմնակի դիտող, մշտապես կոչված է բացատրելու իրադարձությունները, գնահատելու միտումները եւ դատողություններ անելու։
Եթե ներկայացվող վերլուծություններն ու տեսակետները նպաստեն ճիշտ հարցադրումների եւ բանավեճի առաջացման, ես լիովին հատուցված կլինեմ։