«Երդվում եմ քեզ, իմ սիրելի ասպետ, որ դու իմ սրտի կուռքն ես, ողջ աշխարհում ես միայն քեզ կարող եմ սիրել այնպես, ինչպես իրոք սիրում եմ։ Սակայն դու չե՞ս տեսնում, իմ խեղճ, սիրելի հոգյակս, որ մեր արդի վիճակում հավատարմությունն անմիտ առաքինություն է։ Մի՞թե դու կարծում ես, թե կարելի է քնքուշ լինել, երբ քաղցած ես։ Քաղցն ինձ համար մի ճակատագրական սխալանքի պատճառ կարող է լինել։ Մի օր ես կտամ իմ վերջին շունչր, կարծելով, դա սիրո հառաչանքն է։ Ես քեզ պաշտում եմ, հավատա ինձ, սակայն թույլ տուր ինձ միառժամանակ հարթել մեր դրամական դժվարությունները։ Վա՜յ նրան, ով կընկնի իմ ցանցը։ Ես աշխատում եմ, որպեսզի հարստացնեմ և երջանկացնեմ ասպետիս։ Իմ եղբայրը քեզ լուրեր կհաղորդի քո Մանոնի մասին. նա քեզ կասի, թե որքան եմ արտասվել քեզ լքելու անհրաժեշտության պատճառով»։
Այս նամակի ընթերցումից հետո ես ընկա մի այնպիսի դրության մեջ, որ միանգամայն դժվարանում եմ նկարագրել, որովհետև մինչև այսօր էլ չգիտեմ, թե ինչպիսի՞ զգացումներով էի այն ժամանակ փոթորկված։ Դա մեկն էր այն բացառիկ կացություններից, որոնց նմանը ոչ ոք չի ապրել երբևէ․ չի կարելի դրանք բացատրել ուրիշներին, որովհետև ուրիշները չեն կարող գաղափար կազմել այդ մասին։ Բացի դրանից, ինքդ էլ դժվարանում ես լավ ըմբռնել դրանք, որովհետև, լինելով եզակի իրենց տեսակում, հիշողության մեջ դրանք չեն հարակցվում այլ ապրումների հետ, և ոչ էլ կարելի է մինչև իսկ դրանք համեմատել որևէ ծանոթ զգացման հետ։ Սակայն, ինչպիսին էլ որ լիներ իմ կացությունը, համենայն դեպս, պարզ էր, որ նա պարունակում էր և՛ ցավ, և՛ զայրույթ, և՛ խանդ, և՛ ամոթ։ Որքա՞ն ես երջանիկ կլինեի, եթե այն չպարունակեր մեծ չափով և սեր։
«Մանոնն ինձ սիրում է, ես հավատում եմ դրան։ Սակայն չէ՞ որ նա պետք է հրեշ լինի,— բացականչեցի ես,— որպեսզի ատի ինձ։ Կա՞ն արդյոք այնպիսի իրավունքներ մի սրտի նկատմամբ, որ ես չունենամ նրա հանդեպ։ Էլ ի՞նչ է մնացել անելու այն ամենից հետո, ինչ ես զոհաբերեցի նրան։ Այնուամենայնիվ, նա ինձ լքում է․ ապերախտը կարծում է, թե իրեն իմ կշտամբանքներից զերծ է պահում, ասելով, թե չի դադարել ինձ սիրելուց։ Նա քաղցից է վախենում։ Օ՜, սիրո աստված, զգացումների ինչպիսի՞ գռեհկություն և որպիսի հատուցում՝ իմ սեփական նրբազգացությանը։ Քաղցն ինձ չահաբեկեց, երբ ես, ի սեր նրա, հաճությամբ ենթարկվեցի դրա փորձանքներին՝ հրաժարվելով իմ կարողությունից ու հայրական տան քաղցր անդորրից։ Ես, որ ինձ զրկել եմ ամենաանհրաժեշտ պետքերից, որպեսզի բավարարեմ նրա չնչին ցանկություններն ու քմահաճույքները։ Նա ասում է, որ ինձ պաշտում է։ Եթե, հիրավի, դու ինձ պաշտեիր, երախտամոռ, դու կխորհրդակցեիր ինձ հետ, չէիր լքի առանց հրաժեշտի։ Ի՛նձ պետք է հարցնել, թե ինչպիսի դաժան տանջանքների է ենթարկվում մարդս, երբ բաժանվում է իր պաշտած էակից։ Պետք է բանականությունից զրկված լինես, որպեսզի քեզ հոժարակամ ենթարկես դրանց»։
Իմ գանգատներն ընդհատեց մեկի այցելությունը, որին ես բնավ չէի սպասում։ Այցելողը Լեսկոն էր։
— Դահիճ,— գոչեցի ես, ձեռքս տանելով սուսերիս ո՞ւր է Մանոնը, ի՞նչ արիր նրան։
Նա ահաբեկվեց իմ շարժումից։ Պատասխանեց, որ եթե նրան այդպես եմ ընդունում, երբ գալիս է ինձ հաշիվ տալու այն խոշորագույն ծառայության համար, որ կարողացել է ինձ մատուցել, ապա նա ստիպված է իսկույն հեռանալ և դրանից հետո էլ երբեք իր ոտքն իմ տունը չդնել։ Ես վազեցի դեպի դուռը և պինդ փակեցի։
— Չկարծես,— ասացի ես դառնալով նրան, թե քեզ կհաջողվի մի անգամ ևս ինձ խաբել ու հեքիաթներով կերակրել։ Պաշտպանիր քո կյանքը կամ ինձ վերադարձրու Մանոնին։
— Է՜, որքա՜ն դյուրաբորբոք եք,— առարկեց նա,— ես էլ հենց այդ նպատակով եմ եկել։ Եկել եմ ձեզ հայտնելու մի երջանկության մասին, որը ձեր մտքով անգամ չի անցել, և որի համար դուք, թերևս, շնորհակալ պիտի լինեք ինձ։
Ես պահանջեցի, որ նա անմիջապես բացատրի, թե ինչ է ուզում ասել։
Նա ինձ պատմեց, որ Մանոնը, չկարողանալով տանել թշվառության երկյուղը և մանավանդ այն միտքը, որ մենք ստիպված պիտի լինենք միանգամից փոխելու մեր ապրելակերպը, խնդրել է իրեն հնարավորություն տալ ծանոթանալու պարոն դը Գ․ Մ․-ի հետ, որի մասին ասում են, որ շատ առատաձեռն է։ Նա, իհարկե, չասաց, որ ինքն է այդ խորհուրդը տվել Մանոնին, և ոչ էլ այն, որ ինքն է ուղի հարթել, նախքան նրան այնտեղ առաջնորդելը։
— Ես այս առավոտ,— շարունակեց նա,— Մանոնին տարա նրա մոտ, և այդ արժանապատիվ մարդն այնքան հրապուրվեց նրա գեղեցկությամբ, որ հրավիրեց նրան նախապես գնալ իր ամառանոցը, ուր նա ցանկանում է անցկացնել մի քանի օր։ Իսկ ես,— շարունակեց Լեսկոն,— մի ակնթարթում ըմբռնելով, թե ինչ օգուտ կարելի է քաղել ձեզ համար այս առիթից, ճարպկությամբ հասկացրի նրան, որ Մանոնը խոշոր կորուստներ է ունեցել, և այն աստիճան շոյեցի նրա մեծահոգությունը, որ ծերուկն իսկույն երկու հարյուր պիստոլ նվիրեց Մանոնին։ Ես նրան ասացի, որ առայժմ դա հրաշալի է, սակայն ապագայում մեծ ծախսեր են սպասում քրոջս, որը իր խնամքի տակ է վերցրել մեր հոր և մոր մահից հետո մնացած փոքրիկ եղբորը։ Եվ եթե պարոն դը Մ․-ն Մանոնին արժանի է համարում իր հարգանքին, ապա նա չի թողնի, որ իմ քույրը մտատանջվի այն խեղճ երեխայի համար, որի կյանքն անբաժան է իր կյանքից։ Պարոն դը Մ.֊ն զգացվեց իմ պատմածից։ Նա պարտավորվեց մի հարմար տուն վարձել ձեզ և Մանոնի համար, որովհետև այդ դուք եք մեր խեղճ փոքրիկ որբ եղբայրը։ Նա խոստացավ պատշաճորեն կահավորել տունը և ձեզ նշանակել չորս հարյուր լիահնչուն ֆունտ ամսաթոշակ, որը մի տարում անում է, իմ հաշվով, չորս հազար ութ հարյուր։ Գյուղ մեկնելուց առաջ նա հրամայեց իր կառավարչին մի տուն գտնել և մինչև իր վերադարձը հոգ տանել, որ ամեն ինչ այնտեղ պատրաստ լինի։ Այն ժամանակ դուք վերստին կտեսնեք Մանոնին, որն ինձ հանձնարարել է իր փոխարեն ձեզ հազար անգամ համբուրել և հավաստիացնել, որ նա ձեզ սիրում է ավելի շատ, քան երբեք։
Ես հուսաբեկ նստեցի և խորասուզվեցի դառն մտածմունքների մեջ, թե որքան տարօրինակ ընթացք ունի իմ վիճակը։ Զանազան զգացումներ ու մի անասելի անորոշ կացություն պատեցին ինձ, և ես երկար ժամանակ ոչ մի պատասխան չկարողացա տալ Լեսկոյի հարցումների տարափին։ Այդ վայրկյանում պատիվը և առաքինությունն ինձ ստիպեցին խղճի խայթ զգալու, և ես հառաչելով մի հետադարձ հայացք ձգեցի դեպի Ամիյեն՝ դեպի իմ հայրենական տունը, դեպի Սեն-Սյուլպիս և դեպի այն բոլոր վայրերը, ուր ես ապրել էի անմեղության մեջ։ Ինչպիսի անսահման տարածություն էր ինձ բաժանում նախկին երջանիկ կացությունից։ Ես այն տեսնում էի հեռվից։ Նա երևում էր որպես մի ստվեր, որը հարուցում էր իմ կսկիծն ու տանջանքները, և որը, սակայն, չափազանց թույլ էր, որպեսզի կարողանար հարուցել և իմ եռանդը։ «Ո՞ր ճակատագիրը,— ասացի ես մտքումս,— այս աստիճան հանցագործ դարձրեց ինձ։ Սերն անմեղ մի կիրք է։ Ինչպե՞ս դա ինձ համար եղավ թշվառության ու անառակության աղբյուր։ Ո՞վ էր ինձ արգելում անդորր ու առաքինի ապրել Մանոնի հետ։ Ինչո՞ւ ես նրա հետ չամուսնացա, նախքան նրա սիրո ապացույցն ստանալը։ Մի՞թե ինձ քնքշագին սիրող հայրս չէր համաձայնվի, եթե ես թախանձեի նրան օրինավոր պնդումով։ Օ՜հ, հայրս ինքը կգուրգուրեր Մանոնին որպես հրաշագեղ մի աղջկա, որն ավելի քան արժանի է իր որդու կինը լինելու։ Ես երջանիկ կլինեի Մանոնի սիրով, հորս գուրգուրանքով, ազնվաբարո մարդկանց հարգանքով, բախտի բարիքներով և առաքինության անդորրությամբ։ Օ՜, իմ չարաբաստիկ հեղհեղուկ վիճակ։ Ինչպիսի՞ ստոր մարդ են ուզում ինձ դարձնել։ Ես նրա հետ ի՞նչ պետք է կիսեմ․․․ Սակայն կարո՞ղ եմ արդյոք երկմտել, քանի որ ինքը Մանոնն է այդպես կարգադրել, և քանի որ ես կարող եմ կորցնել նրան, եթե չհամարձայնվեմ այդ նվաստացուցիչ առաջարկության հետ»։
— Պարոն Լեսկո,— բացականչեցի ես, աչքերս փակելով, կարծես այս ցավալի մտքերն ինձնից վանելու համար,— եթե դուք մտադրվել եք ինձ ծառայություն մատուցել, ապա շնորհակալությունս եմ ձեզ հայտնում։ Իհարկե, դուք կարող էիք այդ անել մի ուրիշ, ավելի ազնիվ ճանապարհով։ Բայց դա արդեն կատարվել է, այնպես չէ՞։ Այժմ մեզ մնում է միայն խորհել, թե ինչպես օգտվենք ձեր հոգատարությունից և ինչպես օգտագործենք ձեր ծրագիրը։
Լեսկոն, որին իմ զայրույթն ու դրանից հետո տիրող երկար լռությունը շփոթել էր, մեծապես ուրախացավ, լսելով իմ՝ իր սպասածից բոլորովին տարբեր վճիռը, որը նրան անշուշտ երկյուղ էր պատճառել․ նա բնավ քաջասիրտ չէր։ Հետագայում այդ մասին ես ամենահամոզիչ փաստերն ունեցա։
— Այո, այո,— պատասխանեց նա շտապ,— ես շատ խոշոր ծառայություն մատուցեցի ձեզ, և կտեսնեք, որ ապագայում դրանից մենք ավելի մեծ օգուտ կքաղենք, քան դուք սպասում եք։
Մենք սկսեցինք խորհրդակցել, թե ինչ կերպ կարելի կլիներ կանխել պարոն դը Գ․ Մ․-ի կասկածները, որ նա կարող էր ունենալ մեր ազգակցության վերաբերյալ, երբ տեսներ, որ ես ավելի բարձրահասակ եմ և, թերևս, ավելի տարիքոտ քան նա պատկերացնում էր։ Մենք ուրիշ հնար չգտանք․ ես որոշեցի նրա առաջ գավառացու միամիտ կերպարանք ընդունել՝ որ իբր պատրաստվում եմ հոգևորական դառնալու, և այդ նպատակով ամեն օր ճեմարան եմ գնում։ Բացի դրանից, մենք որոշեցինք, որ առաջին անգամ, երբ պատիվ ունենամ նրան ներկայանալու, հնարավորին չափ վատ հագնվեմ։
Պարոն դը Գ․ Մ․-ն քաղաք վերադարձավ երեք-չորս օրից հետո։ Նա անձամբ Մանոնին ուղեկցեց իր կառավարչի վարձած և խնամքով կահավորված տունը։ Նրա վերադարձի մասին Մանոնն անմիջապես տեղեկացրեց Լեսկոյին, իսկ վերջինս հաղորդեց ինձ այդ լուրը, և մենք երկուսով մեկնեցինք Մանոնի մոտ։ Ծեր սիրեկանն արդեն դուրս էր եկել տնից։
Չնայած այն անտրտունջ խոնարհությանը, որով ես հպատակվեցի Մանոնի ցանկություններին, այնուամենայնիվ, չկարողացա զսպել սրտիս մորմոքը, երբ նորից տեսա նրան։ Տխուր ու հոգետանջ վիճակում ներկայացա նրան։ Նրան վերստին տեսնելու ուրախությունս բոլորովին չփարատեց իր անհավատարմությունից կրած իմ վիշտը։ Ընդհակառակը, ինքը կարծես հիացած էր ինձ նորից տեսնելու հաճույքից։ Նա ինձ կշտամբեց սառնությանս համար։ Ես չկարողացա ինձ զսպել և նրան նենգ ու սիրադրուժ անվանեցի. այս խոսքերը արտասանեցի հառաչանքով։
Նա նախ ծիծաղեց իմ անշուք արտաքինի վրա, սակայն երբ տեսավ իր դեմքին հառած անթարթ հայացքս և իմ խոր վիշտը՝ կրած այս փոփոխության հետևանքով, որ միանգամայն անհարիր էր իմ բնավորությանը և տենչանքներին, նա լուռ առանձնացավ իր սենյակը։ Մի րոպե հետո ես հետևեցի նրան։ Նա դառն արտասվում էր։ Ես հարցրի արտասվելու պատճառը։
— Քեզ դա լավ հայտնի պետք է լինի,— պատասխանեց նա։— Կարո՞ղ եմ արդյոք ես ապրել, երբ իմ տեսքը քեզ ուրիշ բան չի ներշնչում, բացի տխրությունից ու վշտից։ Ահա մի ժամ է, ինչ դու այստեղ ես, սակայն ինձ ոչ մի անգամ չգուրգուրեցիր, մինչդեռ իմ գգվանքներն ընդունեցիր սուլթանի վեհությամբ՝ կարծես հարեմում։
— Լսիր, Մանոն,— ասացի ես, գրկելով նրան,— չեմ կարող քեզնից թաքցնել, որ իմ սիրտը մահացու խոցվել է։ Այժմ ես չեմ խոսում այն խոր վշտի մասին, որ ինձ պատճառել է քո անսպասելի փախուստը, ոչ էլ այն անգթության մասին, որով դու առանց մխիթարական մի խոսքի լքեցիր ինձ՝ գիշերն ուրիշի անկողնում անցկացնելով։ Քո ներկայության հմայքն ընդունակ է ինձ ստիպել մոռանալու դեռ ավելին։ Բայց մի՞թե դու կարծում ես, թե ես կարող եմ առանց հառաչանքի ու արցունքի,— շարունակեցի ես լալագին,— մտածել այն տխուր ու թշվառ կյանքի մասին, որը ես այստեղ վարելու եմ քո կամքի համաձայն։ Մի կողմ թողնենք իմ ծագումն ու պատիվը, այս բոլորը չափազանց թույլ հիմքեր են, որպեսզի կարենան մրցել իմ սիրո հետ։ Մի՞թե չես պատկերացնում, թե ինչպես սերը մորմոքում է, երբ տեսնում է իրեն այդքան վատ վարձատրված կամ, ավելի շուտ, ագթորեն խոշտանգված՝ երախտամոռ ու դաժան սիրուհուց։
— Լսիր, ասպետս,— ընդհատեց Մանոնը,— անօգուտ է ինձ տանջել կշտամբանքներով, որոնք խոցում են սիրտս, երբ դրանք քեզանից եմ լսում։ Ես տեսնում եմ, թե ինչն է քեզ վիրավորում։ Ես հույս ունեի, թե դու կհամաձայնես այն ծրագրի հետ, որ կառուցել էի մեր կարողությունը փոքր-ինչ վերականգնելու համար։ Ես միայն քո փափկանկատությունը խնայելու նկատառումով սկսեցի այն իրագործել առանց քո մասնակցության․ բայց ես դրանից հրաժարվում եմ, քանի որ դու չես տալիս քո հավանությունը։— Նա ավելացրեց, որ այժմ ինձանից խնդրում է միայն մի բան՝ համբերել մինչև երեկո, որովհետև ինքն արդեն երկու հարյուր պիստոլ ստացել է իր ծեր սիրեկանից, որը նրան խոստացել է երեկոյան բերել մի հրաշալի մարգարտյա մանյակ և ուրիշ գոհարներ, ապա նաև խոստացած տարեկան թոշակի կեսը։ Ժամանակ տուր ինձ,— ասաց նա,— որ ես ստանամ այս նվերը. երդվում եմ քեզ, որ նա ոչ մի հիմք չունի պարծենալու, թե վայելել է իմ շնորհները, որովհետև ես այդ նրան խոստացել եմ քաղաք վերադառնալուց հետո։ Ճիշտ է, նա միլիոն և ավելի անգամ համբուրել է իմ ձեռները, և միանգամ այն արդարացի է, որ վճարի այդ հաճույքի համար․ հինգ կամ վեց հազար ֆրանկ մի արտակարգ վճար չէ՝ նկատի ունենալով նրա հարստությունն ու տարիքը։
Նրա որոշումն ինձ շատ ավելի հաճելի էր, քան հինգ հազար ֆրանկ ստանալու հույսը։ Ես առիթ ունեցա համոզվելու, որ իմ սիրտր տակավին ամբողջապես չի կորցրել պատվի զգացումը, քանի որ այդքան հրճվում է ամոթալի արարքից խուսափելու համար։ Սակայն ես ծնված եմ վաղանցուկ բերկրանքի և տևական տառապանքների համար։ Ճակատագիրն ինձ փրկեց մի վիհից՝ որպեսզի նետի մի ուրիշ անդունդ։
Երբ հազար ու մի փաղաքշանքով իմ երջանկությունը հայտնեցի Մանոնին նրա այդ շրջադարձի առթիվ, ես ավելացրի, որ պետք է այս մասին տեղեկացնել պարոն Լեսկոյին, որպեսզի նրա հետ համաձայնեցնենք մեր անելիք քայլերը։
Սկզբում Լեսկոն փոքր-ինչ մտմտաց․ սակայն չորս-հինգ հազար ֆրանկ հնչուն դրամը դրդեցին նրան ուրախությամբ ընդունելու մեր առաջադրած ծրագիրը։ Որոշեցինք, որ բոլորս էլ կգնանք ընթրիքի պարոն դը Գ․ Մ․-ի մոտ՝ երկու պատճառով․ նախ՝ որպեսզի մի քիչ զվարճանանք, ես ինձ ձևացնելու էի որպես Մանոնի դպրոցական եղբայրը, երկրորդ՝ որպեսզի թույլ չտանք ցոփ ծերուկին չափից դուրս ազատ վարվել սիրուհուս հետ, ենթադրելով, թե նա այդ իրավունքը գնել է իր այնքան առատ կանխավճարով։ Լեսկոն և ես պետք է հեռանայինք, երբ Գ․ Մ․-ն բարձրանար իր սենյակը, որտեղ անցկացնելու էր գիշերը, իսկ Մանոնը, փոխանակ նրան հետևելու, խոստացավ մեր ետևից դուրս գալ տնից և գիշերն անցկացնել ինձ հետ։ Լեսկոն հանձն առավ ապահովել, որ մեր կառքը ճիշտ որոշված ժամին պատրաստ լինի դռան առաջ։
Երբ ընթրիքի Ժամանակը հասավ, պարոն դը Գ․ Մ․-ն իրեն երկար սպասել չտվեց։ Լեսկոն քրոջ հետ դահլիճում էր։ Ծերուկը ողջունեց իր գեղանի սիրուհուն՝ նվիրաբերելով նրան մարգարտյա ապարանջաններ, մանյակներ, օղեր, որոնք առնվազն հազար էկյու արժեին։ Այնուհետև նա հնչուն ոսկով հաշվեց երկու հազար չորս հարյուր ֆունտ, որը նշանակած թոշակի կեսն էր։ Նա իր ընծաները համեմեց բյուր հաճոյախոսություններով՝ հյուսված հին արքունի ոճով։ Մանոնը չկարողացավ նրան մերժել մի քանի համբույր․ դրանով նա իրավունք էր ձեռք բերում այն դրամի վրա, որ ծերուկը տալիս էր նրան։ Ես դրսում դռան մոտ՝ ականջ էի դնում, սպասելով, որ Լեսկոն ինձ նշան անի ներս մտնելու։
Նա եկավ իմ ետևից և ձեռքիցս բռնած մտցրեց գահլիճ, երբ Մանոնն արդեն ստացած գրամն ու գոհարները թաքցրել էր իր արկղիկում։ Նա ինձ տարավ պարոն դը Գ․ Մ․-ի մոտ և հրամայեց խոր գլուխ տալ։ Ես երեք թե չորս անգամ խոնարհվեցի նրա առաջ։
— Ներողամիտ եղեք, պարոն,— ասաց Լեսկոն,— երեխան տակավին բոլորովին անտաշ է։ Ինչպես տեսնում եք, նա դեռևս չի տիրապետում Փարիզի նիստուկացին, սակայն մենք հույս ունենք, որ սովորությունը կհղկի նրան։ Դուք պատիվ պիտի ունենաք պարոնին հաճախ այստեղ տեսնելու,— ավելացրեց նա, շրջվելով դեպի ինձ,— աշխատեցեք լավ օգտվել այսպիսի մի սքանչելի օրինակից։
Ծեր սիրեկանը կարծես հաճույքով էր ինձ դիտում։ Նա երկու թե երեք անգամ թեթև շոյեց իմ այտերը, ասելով, որ ես գեղադեմ տղա եմ, ուստի Փարիզում միշտ պետք է զգույշ լինեմ, որովհետև այստեղ երիտասարդ տղամարդիկ շատ դյուրությամբ են անձնատուր լինում անառակության։ Լեսկոն նրան վստահեցրեց, որ ես ի բնե չափազանց պարկեշտ մի տղա եմ և միայն տենչում եմ քահանա դառնալ․ որ իմ միակ հաճույքը գտնում եմ փոքրիկ մատուռներ կառուցելու խաղի մեջ։
— Ես տեսնում եմ, որ նա նման է Մանոնին,— ասաց ծերուկը, ծնոտս բռնելով։ Ես նրան պատասխանեցի՝ դեմքիս միամիտ արտահայտություն տալով.— այդ նրանից է, պարոն, որ մենք արյունակից ենք, և ես սիրում եմ իմ քրոջն, ինչպես սեփական անձիս։
— Դուք լսո՞ւմ եք,— ասաց նա Լեսկոյին,— խելոք տղա է։ Ափսոս, որ նա հասարակության մեջ քիչ է եղել։
— Ոչ, պարոն,— առարկեցի ես,— մեր եկեղեցիներում մեծ բազմության հետ եմ շփվել և հավատացած եմ, որ Փարիզում ինձնից տխմար շատ մարդիկ պիտի տեսնեմ։
— Տեսնո՞ւմ եք,— ավելացրեց նա, միշտ խոսքն ուղղելով Լեսկոյին,— գավառացի տղայի համար դա սքանչելի է։
Ընթրիքի ժամանակ մեր ամբողջ խոսակցությունը գրեթե ընթացավ այս եղանակով։ Չարաճճի Մանոնն իր անզուսպ քրքիջներով մի քանի անգամ քիչ մնաց խորտակեր մեր ծրագիրը։ Ընթրիքի ընթացքում ես առիթ գտա ծերունուն անելու իր սեփական պատմությունը և այդ պատմության նրան սպառնացող չարաբաստիկ վերջավորությունը։ Լեսկոն և Մանոնը դողում էին իմ պատմած ժամանակ, մանավանդ, երբ ես Մ․-ի ճշգրիտ պատկերն էի ուրվագծում. սակայն ինքնասիրությունն արգելք հանդիսացավ նրան այդ պատկերի մեջ ճանաչել իրեն, և ես իմ պատմությունն այնպիսի ճարպկությամբ վերջացրի, որ նա ինքն առաջինը նշեց, թե դա շատ զվարճալի է։ Դուք հետագայում կտեսնեք, որ այս արտակարգ դիպվածի մասին այսքան երկար խոսելն անհիմն չէ։
Վերջապես, երբ քնելու ժամանակը եկավ, ծերունին սկսեց խոսել սիրո և իր անհամբերության մասին։ Լեսկոն և ես հեռացանք։ Ծերունուն առաջնորդեցին իր սենյակը, իսկ Մանոնը, տնից ինչ-որ պատրվակով դուրս գալով, եկավ միացավ մեզ։ Երեք-չորս տուն այդտեղից ցած մեզ սպասող կառքն ուղղվեց դեպի մեզ։ Մի ակնթարթում մենք հեռացանք այդ թաղից։
Թեպետև իմ աչքում այս վարմունքն իսկական խաբեություն էր, այնուամենայնիվ, դա ամենից անազնիվ արարքը չէր, որի համար պարտավորվեի ինձ կշտամբելու։ Ինձ շատ ավելի մեծ խղճահարություն էր պատճառում այն դրամը, որ տանում էի թղթախաղում։ Ի դեպ, մենք ոչ մի օգուտ չքաղեցինք ոչ մեկից և ոչ մյուսից, երկինքն այնպես տնօրինեց, որ այս երկու խարդախությունից փոքրագույնն ավելի խստությամբ պատժվեց։
Պարոն դը Մ․-ն շատ շուտ գլխի ընկավ, որ ինքը խաբեության զոհ է եղել։ Չգիտեմ, արդյոք հենց այն երեկո նա դիմե՞ց որևէ քայլի՝ մեզ գտնելու համար. նա բավականին լայն կապեր ուներ, որոնք ապահովում էին նրա ճիգերի շուտափույթ հաջողությունը, իսկ մենք բավականին անխոհեմ գտնվեցինք, հույս դնելով Փարիզի մեծության և մեր ու ծերունու թաղերի միջև եղած տարածության վրա։ Ոչ միայն նա տեղեկացավ մեր բնակավայրի և ներկա կացության մասին, այլև իմացավ և իմ ով լինելը, Փարիզում անցկացրած կյանքիս մասին, Մանոնի Բ․-ի հետ ունեցած սիրային կապի և նրա դավաճանության մասին, մի խոսքով նա իմացավ մեր պատմության բոլոր խայտառակությունները։ Այս ամենից հետո նա որոշեց մեզ ձերբակալել տալ և պահանջել, որ մեզ դատեն ոչ միայն իբրև քրեական հանցագործների, այլև որպես անուղղելի անառակների։ Մենք տակավին անկողնումն էինք, երբ ոստիկանության մի սպա վեց պահակների հետ մտավ մեր սենյակը։ Նրանք ամենից առաջ խլեցին մեզ մոտ եղած դրամը, ավելի ճիշտ պարոն Գ. Մ.-ի դրամը, հետո կոպտությամբ մեզ անկողնուց հանեցին և աջնորդեցին դեպի փողոց, ուր երկու կառք սպասում էին մեզ. մեկի մեջ նստեցրին խեղճ Մանոնին, առանց որևէ բացատրության, իսկ մյուսով ինձ տարան Սեն֊Լազար։
Մարդս ինքը պետք է ապրած լինի այդպիսի ձախորդություններ, որպեսզի կարողանա դատել դրանցից առաջացած հուսահատության մասին։ Պահակն անգութ գտնվեց և թույլ չտվեց, որ ես գրկեմ իմ Մանոնին և ոչ էլ գոնե մի խոսք ասեմ նրան։ Երկար ժամանակ ես չգիտեի, թե ինչ է պատահել նրան։ Անտարակույս, ինձ համար երջանկություն էր, որ անմիջապես չիմացա նրա վիճակի մասին, որովհետև այդպիսի մի սոսկալի աղետ կարող էր ինձ զրկել խելքից, թերևս և կյանքից։
Անբախտ սիրուհիս իմ աչքի առաջ հափշտակվեց և կալանավորվեց մի արգելատան մեջ, որի անունն անգամ ինձ սարսափեցնում է։ Ի՜նչ վիճակ մի չքնաղագեղ արարածի համար, որը կարող էր աշխարհի առաջին գահը գրավել, եթե բոլոր մարդիկ ունենային իմ աչքերն ու սիրտը։ Ճիշտ է, նրա հետ այնտեղ բարբարոսությամբ չվարվեցին․ սակայն նա բանտարկվեց մի նեղ խցում՝ միայնակ և դատապարտվեց ամենօրյա աշխատանքի, որպես անհրաժեշտ մի պայման՝ գարշելի կերակուր ստանալու համար։ Այս ցավալի մանրամասնությունը ես իմացա շատ ժամանակ հետո այն օրից, ինչ ինքս մի քանի ամիս կրեցի տաժանակիր ու հոգեմաշ պատիժը։
Իմ պահակները նույնպես չասացին, թե ուր են տանում ինձ, և ես իմ վիճակն իմացա Սեն-Լազար բանտի առջևում միայն։ Այդ րոպեին ես կգերադասեի մահն այն դրությունից, որ ինչպես ես էի մտածում, շուտով վիճակվելու էր ինձ։ Այդ բանտի մասին ես զարհուրելի գաղափար ունեի։ Իմ սարսափը կրկնապատկվեց, երբ այնտեղ մտնելիս պահակները կրկին անգամ խուզարկեցին գրպաններս, համոզվելու համար որ ինձ մոտ չկա ոչ զենք և ոչ էլ դիմադրության ուրիշ որևէ գործիք։
Անմիջապես հայտնվեց վանահայրը, որին նախազգուշացրել էին ինձ բերելու մասին։ Նա մեծ սիրալիրությամբ ողջունեց ինձ։
— Հայր իմ,— ասացի ես նրան,— խնդրում եմ ինձ հետ վարվել առանց վիրավորանքի. ես պատրաստ եմ հազար կյանք զոհաբերելու, քան թե տանել որևէ անարժան վերաբերմունք։
— Ոչ, իհարկե, ոչ, պարոնս,— պատասխանեց նա ինձ,— դուք ձեզ վայելուչ կպահեք, և մենք գոհ կմնանք միմյանցից։
Նա խնդրեց ինձ բարձրանալ վերին հարկը։ Առանց ընդդիմադրության ես հետևեցի նրան։ Պահակները մեզ ուղեկցեցին մինչև սենյակի դուռը․ վանականն ինձ հետ ներս մտավ և նրանց նշան արավ հեռանալու։
— Ուրեմն ես ձեր գերի՞ն եմ,— ասացի նրան։— Թող այդպես լինի, հայր իմ, սակայն ի՞նչ եք մտադիր անելու ինձ։
Նա պատասխանեց, որ շատ ուրախ է՝ տեսնելով իմ խոնարհությունը․ նրա պարտականությունն է ջանալ ինձ հարգանք ներշնչել դեպի առաքինությունն ու կրոնը, իսկ ես պարտավոր եմ օգտվել նրա հորդորներից և խրատներից։ Եթե ես ընդառաջ գնամ դեպի ինձ ունեցած իր սիրալիր ուշադրությանը, ապա իմ մենության մեջ հաճույքից բացի ուրիշ ոչինչ չեմ զգա։
— Ինչպե՞ս, հաճույք զգա՞լ,— ասացի ես,— մի՞թե դուք չեք ճանաչում, հայր իմ, այն միակ առարկան, որն ընդունակ է ինձ հաճույք պատճառելու։
Նրա պատասխանն ինձ համոզեց, որ նա իրազեկ է իմ արկածներին և, թերևս, գիտե նաև անունս։
Ես նրան խնդրեցի ասել, թե ինչ գիտե իմ մասին։ Նա անկեղծորեն ասաց, որ ամեն ինչ պատմել են իրեն։
Այս լուրը բոլոր պատիժներից ամենադաժանը եղավ։ Ես արցունքի հեղեղներ թափեցի և անձնատուր եղա ամենասարսափելի հուսահատության։ Ես ոչ մի կերպ չէի կարող մխիթարվել այն նվաստացումից, որը շուտով իմ բոլոր ծանոթների խոսակցության նյութը և իմ ընտանիքի ամոթը պիտի լիներ։ Այսպես ես անցկացրի ութ օր ամենամեծ վհատության մեջ, ի վիճակի չլինելով որևէ բան լսելու, ոչ էլ ուրիշ բանի մասին մտածելու, բացի իմ նախատինքից։ Նույնիսկ Մանոնին հիշելը ոչինչ չէր ավելացնում իմ վշտին. թերևս դա միանում էր նրան որպես մի զգացմունք , որը ծագել էր իմ այս նոր ցավից, սակայն իմ հոգում տիրող հույզը սոսկ ամոթն ու վրդովմունքն էր։
Սակավաթիվ մարդիկ գիտեն սրտի այս առանձնահատուկ հույզերի զորությունը։ Մարդկանց մեծ մասը զգայուն է միայն հինգ կամ վեց զգացումների հանդեպ, որոնց շրջանակում ընթանում է կյանքր և որոնց հանգում են նրանց բոլոր հույզերը։ Խլեցեք նրանցից սերն ու ատելությունր, հաճույքն ու ցավը, հույսն ու վախը, և նրանք այլևս ոչինչ չեն զգա։ Սակայն ավելի բարձր ու ազնիվ բնության տեր մարդիկ կարող են հուզվել հազար ու մի այլ ձևերով. թվում է, թե նրանք օժտված են հինգից ավելի զգայարաններով և որ կարող են ստանալ գաղափարներ ու զգայություններ, որոնք դուրս են բնության սովորական սահմաններից։ Եվ որովհետև նրանք գիտակցում են այդ գերազանցությունը, որն իրենց բարձր է դասում հասարակ մարդկանց մակարդակից, ապա նրանք վերին աստիճանի նախանձախնդիր են այդ հարցում։ Այս պատճառով է, որ նրանք այնքան անհամբեր են նախատինքի ու ծաղրի ժամանակ, և որ ամոթը նրանց ամենաբուռն կիրքն է։
Այս չարաբաստիկ առավելությունը ես ունեի Սեն-Լազարում գտնված ժամանակ։ Իմ վիշտն այն աստիճան ծայրահեղ թվաց վանահորը, որ, վախենալով վատ հետևանքներից, նա որոշեց ինձ հետ շատ ավելի մեղմ ու ներողամտորեն վարվել։ Նա օրական երկու թե երեք անգամ այցելում էր ինձ։ Հաճախ նա ինձ իր հետ տանում էր պարտեզ զբոսանքի և իր եռանդը սպառում՝ հորդորանքներ ու փրկարար խրատներ տալով ինձ։ Ես դրանք ընդունում էի խոնարհաբար և նույնիսկ շնորհակալությունս էի հայտնում․ այս պարագան նրան հույս էր ներշնչում իմ բարոյական դարձի մասին։
— Դուք բնությամբ այնքան հեզահամբույր ու համակրելի եք,— ասաց նա մի օր,— որ չեմ կարող հասկանալ այն անառակությունը, որում ձեզ մեղադրում են։ Երկու բան ինձ զարմացնում է․ նախ՝ ինչպե՞ս այսպիսի գերազանց բարեմասնություններ ունենալով հանդերձ դուք անձնատուր եք եղել ծայրահեղ անառակության, երկրորդ, որով ես առավել ևս հիանում եմ, ինչպե՞ս դուք այսպիսի հաճությամբ լսում եք իմ խորհուրդներն ու հորդորները՝ երկար տարիներ զեխ կյանք վարելուց հետո։ Եթե դա զղջման հետևանք է, դուք երկնային գթասրտության նախընտրած մի մարդ եք, իսկ եթե դա բխում է ձեր բնածին բարությունից, ուրեմն դուք համենայն դեպս օժտված եք մի գերազանց բնավորությամբ, որն ինձ հույս է ներշնչում, թե կարիք չկա ձեզ երկար պահելու մեզ մոտ, որպեսզի վերադարձնենք ազնիվ ու արժանավայել կյանքի։
Ես հիացմունքով լսեցի նրա կարծիքն իմ մասին։ Որոշեցի այդ կարծիքն ամրացնել այնպիսի մի վարմունքով, որը միանգամայն գոհացներ նրան, որովհետև համոզված էի, որ դա իմ բանտարկությունը կարճելու ամենաապահով միջոցն է։ Գրքեր խնդրեցի նրանից։ Նա շատ զարմացավ, որ ես կանգ առա մի քանի լուրջ հեղինակների վրա, թեպետ ինձ էր շնորհված ընտրության իրավունքը։ Ես ձևացրի, թե միանգամայն տարվում եմ ուսումով և այսպես ամեն հարմար առիթին նրան ապացույցներ տվի իր սպասած փոփոխության վերաբերմամբ։
Սակայն դա միայն արտաքուստ էր այդպես։ Ամոթով պետք է խոստովանեմ, որ ես Սեն-Լազարում երկերեսանի անձի դեր էի կատարում։ Սովորելու փոխարեն, երբ մենակ էի, միայն հեծեծում էի իմ բախտի վրա։ Նզովում էի իմ բախտն ու ինձ այնտեղ արգելափակող բռնակալությունը։ Տակավին ես չէի ապաքինվել այն ցավից, որով բռնված էի, երբ վերստին անձնատուր եղա սիրո տառապանքներին։ Մանոնի բացակայությունը, նրա վիճակի անորոշությունը, նրան երբեք չտեսնելու երկյուղն իմ տխուր մտորումների միակ առարկան էր։ Ես նրան երևակայում էի պարոն դը Մ.-ի գրկում, որովհետև դա էր իմ առաջին ենթադրությունը։ Ես հեռու էի այն մտքից, թե նա կարող է Մանոնի հետ վարվել այնպես, ինչպես ինձ հետ վարվեց, և համոզված էի, որ նա ինձ հեռացրել է նրան հանգիստ տիրանալու նպատակով։
Այսպես էի անցկացնում օրերն ու գիշերները, որոնք ինձ անվերջանալի երկար էին թվում։ Իմ ամբողջ հույսը ես դրել էի միայն իմ կեղծավորության հաջողության վրա։ Ես ուշադրությամբ դիտում էի վանահոր դեմքի արտահայտությունը և հետևում նրա խոսքերին, որպեսզի իմանամ, թե նա ի՞նչ է մտածում իմ մասին, և աշխատում էի սովորել հաճոյանալու նրան, որպես իմ բախտի դատավորին։ Դյուրությամբ նկատեցի, որ նա իմ մասին լավ կարծիք ունի և համակրում է ինձ։ Այլևս ոչ մի տարակուսանք չունեի, որ նա պատրաստ է ինձ ծառայություն մատուցելու։
Մի անգամ ես համարձակություն ունեցա հարցնելու նրան, թե արդյոք իրենի՞ց է կախված իմ ազատությունը։ Նա ինձ ասաց, որ դա բացարձակապես իրենից չի կախված։ Սակայն հույս ունի, որ իր միջնորդությամբ պարոն դը Գ․ Մ․-ն, որի խնդրանքով ոստիկանության գլխավոր պետը հրամայել է ինձ բանտարկել, թերևս համաձայնվի ազատ արձակել։
— Կարո՞ղ եմ արդյոք հուսալ,— ասացի ես խոնարհաբար,— որ իմ կրած երկամսյա բանտարկությունը նա բավական կհամարի՝ իբրև իմ հանցանքների քավություն։
Նա խոստացավ խոսել Գ․ Մ․-ի հետ, եթե ես ցանկամ։ Ես նրան թախանձագին խնդրեցի մատուցել ինձ այդ բարի ծառայությունը։
Երկու օր հետո նա ինձ հաղորդեց, որ պարոն դը Գ․ Մ․-ն այն աստիճան է զգացվել իմ մասին հայտնած բարենպաստ կարծիքով, որ ոչ միայն որոշել է ինձ ազատություն շնորհել, այլ նաև մեծ ցանկություն է հայտնել ավելի մոտիկից ինձ ճանաչելու և մտադիր է ինձ այցելել բանտում։ Թեև նրա այցելությունը չէր կարող հաճելի լինել ինձ, այնուամենայնիվ, ես այդ համարեցի իմ ազատությունր մոտեցնող մի միջոց։
Հիրավի, նա եկավ Սեն֊Լազար։ Նա ինձ երևաց ավելհ պատկառելի և նվազ հիմար, քան Մանոնի տանն եղած ժամանակ։ Ինձ մի քանի բարեմիտ խոսքեր ասաց իմ վատ վարքի մասին։ Այնուհետև ավելացրեց, անշուշտ իր սեփական անառակությունն արդարացնելու համար, որ մարդկային թուլությանը թույլատրելի է վայելել որոշ հաճույքներ, որ պահանջում է բնությունը, սակայն խաբեությունն ու խայտառակ արարքը արժանի են պատժի։
Ես նրան լսեցի խոնարհաբար, որից և նա շատ գոհ մնաց։ Ես նույնիսկ չվիրավորվեցի նրա ծաղրանքներից, ուղղված իմ, Լեսկոյի և Մանոնի եղբայրությանը, այն փոքրիկ մատուռներին, որ ինչպես նա էր ենթադրում, ես մեծ քանակությամբ պետք է արդեն կառուցած լինեի Սեն-Լազարում, քանի որ այդ բարեպաշտ զբաղմունքն ինձ այնքան հաճույք էր պատճառում։ Սակայն նա՝ ի դժբախտություն իր և իմ, անխոհեմություն ունեցավ ասելու, որ անտարակույս Մանոնը ևս արգելատանը նույնպիսի գեղեցիկ մատուռիկներ պետք է որ կառուցած լինի։ Չնայած արգելատան անվան ինձ ներշնչած սարսափին, ես ուժ ունեցա նրան հեզաբար խնդրելու, որ բացատրի, թե ի՞նչ է ուզում ասել։
— Այո,— պատասխանեց նա,— ահա երկու ամիս է, ինչ ձեր Մանոնը գլխավոր արգելատանը ողջախոհություն է սովորում, և ես ցանկանում եմ, որ նա ևս այնտեղ նույնքան օգուտ քաղի, որքան դուք՝ Սեն-Լազարում։