== ՎԵՐՋԻՆ ՀԱՐՑԵՐ (169) ==
=== Մոնիզմի հետևությունները (171) ===
Աշխարհի միասնական բացատրությունը կամ այստեղ նկատի աոնված մոնիզմը մարդկային փորձից է վերցնում այն սկզբունքները, որ անհրաժեշտ են նրան աշխարհը բացատրելու համար։ Գործելու ակունքները նա դարձյալ փնտրում է դիտարկվող աշխարհի շրջանակներում, այն է՝ մեր ինքնաճանաչողությանը մատչելի մարդկային բնության, իսկ կոնկրետ՝ բարոյական երևակայության մեջ։ Այն հրաժարվում է վերացական եզրակացությունների միջոցով փնտրել ընկալողությանն ու մտածողությանը տրված աշխարհի վերջնապատճառները այդ աշխարհից ''դուրս''։ Ընկալումների տարատեսակ բազմազանությանը ապրելի մտածական դիտարկման ավելացրած միասնությունը մոնիզմի համար միևնույն ժամանակ այն միասնությունն է, որ պահանջում է մարդու ճանաչողական կարիքը և որի միջոցով վերջինս փնտրում է դեպի աշխարհի ֆիզիկական ու ոգեղեն ոլորտները բացվող մուտքը։ Ով նման ձևով փնտրվելիք այս միասնության ետևում դեռ մեկ ուրիշն էլ է փնտրում, դրանով ապացուցում է միայն, որ չի գիտակցում մտածողությամբ գտնվածի և ճանաչողական մղմամբ պահանջվածի համապատասխանությունը։ Իրականում մարդկային առանձին անհատը աշխարհից մեկուսացած չէ։ Նա աշխարհի մի մասն է, և տիեզերքի ամբողջության հետ իսկապես գոյություն ունի մի կապ, որ ընդհատված է միայն մեր ընկալման համար։ Այդ մասը մենք նախ տեսնում ենք որպես ըստինքյան (für sich) գոյություն ունեցող էություն, որովհետև չենք տեսնում այն փոկերն ու ճոպանները, որոնց միջոցով տիեզերքի հիմնական ուժերի կողմից շարժման մեջ է դրվում մեր կյանքի անիվը։ Ով կանգնած է մնում այս տեսակետին, նա դիտում է ամբողջի մասը որպես իրոք ինքնուրույն գոյություն ունեցող էություն, որպես մոնադ, որը մնացյալ աշխարհի մասին լուրը ինչ-որ ձևով ստանում է դրսից։ Այստեղ նշված մոնիզմը ցույց է տափս, որ ինքնուրույնությանը կարելի է հավատալ միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ ընկալվածը մտածողությամբ չի ներառվել հասկացութային աշխարհի ցանցի մեջ։ Սա տեղի ունենալիս պարզվում է, որ մասնակի գոյությունը սոսկ ''ընկալողության պատրանք'' է։ Տիեզերքում մարդն իր ներփակ ամբողջական գոյությունը կարող է գտնել ինտուիտիվ մտածողական ապրումով միայն։ Մտածողությունը փշրում է ընկալողության պատրանքը և մեր անհատական գոյությունն ընդգրկում տիեզերքի կյանքի մեջ։ Հասկացութային աշխարհի միասնությունը, որ պարունակում է օբյեկտիվ ընկալումները, իր մեջ է ներառում նաև մեր սուբյեկտիվ անձի բովանդակությունը։ Մտածողությունը մեգ տալիս է իրականության, որպես իր ներամփոփ միասնության, ճշմարիտ պատկերը, մինչդեռ ընկալումների բազմազանությունն ընդամենը մեր կազմակերպվածքով պայմանավորված պատրանք է (հմմտ. էջ 59 և հաջորդները)։ Իրականի ճանաչողությունը, ի տարբերություն ընկալողության պատրանքի, բոլոր ժամանակներում կազմել է մարդկային մտածողության նպատակը։ Գիտությունը ջանում էր ընկալումների միջև եղած օրինաչափ կապերի բացահայտմամբ որպես իրականություն ճանաչել այդ ընկալումները։ Բայց որտեղ այն տեսակետին էին, որ մարդկային մտածողությամբ բացահայտված կապը միայն սուբյեկտիվ նշանակություն ունի, այնտեղ միասնության ճշմարիտ հիմքը փնտրում էին մեր փորձի աշխարհից այն կողմ ընկած որևէ օբյեկտի մեջ (եզրահանգված աստված, կամք, բացարձակ ոգի և այլն)։ Եվ հիմնվելով այս կարծիքի վրա՝ ձգտում էին փորձի շրջանակներում ճանաչելի կապերի մասին գիտելիքին ի լրումն ձեռք բերել մի երկրորդ գիտելիք ևս, որն անցնում է փորձից այն կողմ և բացահայտում այդ փորձի կապը այլևս փորձով անհասանելի էությունների հետ (ոչ թե ապրումի միջոցով, այլ եզրահանգմամբ ձեռք բերված մետաֆիզիկա)։ Թե մենք ինչու ենք կարգավորված մտածողությամբ ըմբռնում աշխարհի կապը, դրա պատճառն այս տեսակետից գտնում էին այն բանում, որ ինչ-որ նախաէություն տրամաբանական օրենքներով կառուցել է աշխարհը, իսկ մեր գործողությունների պատճառը տեսնում էին այդ նախաէության կամեության մեջ։ Բայց չէին նկատում, որ մտածողությունը պարփակում է սուբյեկտիվն ու օբյեկտիվը միաժամանակ և որ հասկացության հետ ընկալման միակցության մեջ հաղորդվում է ողջ իրականությունը։ Քանի դեռ մենք դիտարկում ենք ընկալման մեջ ներթափանցող և այն որոշարկող օրինաչափությունը հասկացության վերացական ձևով, այնքան ժամանակ էլ փաստորեն գործ ունենք ինչ-որ զուտ սուբյեկտիվ բանի հետ։ Հասկացության բովանդակությունը, սակայն, որ մտածողության օգնությամբ ձեռք է բերվում ի լրումն ընկալման, սուբյեկտիվ չէ։ Այդ բովանդակությունը վերցված է ոչ թե սուբյեկտից, այլ իրականությունից։ Այն իրականության մի մասն է, որին ընկալողությունը չի կարոդ հասնել։ Այն փորձ է, բայց ոչ ընկալողությամբ միջնորդավորված փորձ։ Ով չի կարոդ պատկերացնել, որ հասկացությունն իրական բան է, նա մտածում է միայն այն վերացական ձևի մասին, ինչպես ինքն է հասկացությունը պահում իր ոգու մեջ։ Բայց այդպիսի մեկոաացմամբ հասկացությունը, ինչպես ե ընկալումը, նորից առկա է միայն մեր կազմակերպվածքի շնորհիվ։ Ընկալվող ծառը նույնպես ինքնին մեկոաացած գոյություն չունի։ Նա ընդամենը մի օղակ է բնության մեծ մեխանիզմի շրջանակներում և հնարավոր՝ միայն բնության հետ իրական կապի մեջ։ Վերացական հասկացությունն ինքնին իրականություն չունի, ինչպես և այդպիսին չունի ընկալումն ինքնին։ Ընկալումը իրականության այն մասն է, որ տրվում է օբյեկտիվորեն, հասկացությունը՝ այն մասը, որ տրվում է սուբյեկտիվորեն (ինտուիցիայի միջոցով, հմմտ. էջ 64 և հաջորդները)։ Մեր ոգեղեն կազմակերպվածքը փեռեկում է իրականությունը այդ երկու գործոնների։ Մի գործոնը ներկայանում է ընկալողությանը, մյոաը՝ ինտուիցիային։ Լիարժեք իրականություն է միայն այդ երկուսի կապը՝ տիեգերքին միակցվող ընկալումը։ Եթե դիտարկենք սոսկ ընկալումն ըստինքյան, ապա իրականություն չենք ունենա, այլ՝ անկապ քաոս, եթե դիտարկենք ընկալումների օրինաչափություններն ըստինքյան, ապա գործ կունենանք սոսկ վերացական հասկացությունների հետ։ Վերացական հասկացությունը չէ, որ պարունակում է իրականությունը, այլ, անշուշտ, մտածող դիտարկումը, որը չի քննում ո՛չ հասկացությունը միակողմանիորեն, ո՛չ էլ ընկալումն ըստինքյան, այլ՝ երկուսի կապը։
Որ մենք ապրում ենք իրականության մեջ (մեր ռեալ գոյության արմատները նրանում են), չի ուրանա անգամ ամենաուղղադավան սուբյեկտիվ իդեալիստը։ Նա միայն կվիճարկի, որ մեր ճանաչողությամբ մենք գաղափարայնորեն հասնում ենք նաև մեր իրական ապրածին։ Ի հակադրություն դրան, մոնիզմը ցույց է տալիս, որ մտածողությունը ո՛չ սուբյեկտիվ, ո՛չ էլ օբյեկտիվ, այլ իրականության երկու կողմը պարփակող սկզբունք է։ Մտածելով դիտարկելիս մենք իրականացնում ենք մի պրոցես, որն ինքնին մտնում է իրական անցուդարձի շարքը։ Մտածողության միջոցով մենք փորձի շրջանակներում հաղթահարում ենք անգամ սոսկ ընկալողության միակողմանիությունը։ Վերացական, հասկացութային վարկածների միջոցով (զուտ հասկացութային խոհականությամբ) մենք չենք կարող մոգոնել իրականի էությունը, բայց գտնելով ընկալումներին համապատասխանող գաղափարները՝ մենք ''ապրում ենք'' իրականի մեջ։ Մոնիզմը չի փնտրում ի լրումն փորձի անփորձառելի (այնկողմնային) ոչինչ, այլ հասկացության և ընկալման մեջ է տեսնում իրականը։ Նա սոսկ վերացական հասկացություններից մետաֆիզիկա չի հյուսում, որովհետև ի դեմս ինքնին հասկացության տեսնում է իրականության միայն ''մի'' կողմը, որը թաքնված է մնում ընկալողության համար և իմաստ է ձեռք բերում միայն ընկալման հետ կապի մեջ։ Բայց մոնիզմը մարդու մեջ առաջացնում է համոզմունք, որ նա ապրում է իրականության աշխարհում և իր աշխարհից դուրս չպետք է փնտրի անապրելի ինչ-որ բարձր իրականություն։ Նա ետ է պահում փնտրելուց բացարձակ-իրականն այլուր, քան փորձի մեջ, որովհետև բուն փորձի բովանդակությունն է ճանաչում որպես իրականը։ Եվ մոնիզմը բավարարված է այդ իրականությամբ, որովհետև գիտի, որ մտածողությունն ունի ուժ՝ երաշխավորելու այն։ Ինչ դուալիզմը փնտրում է նախ դիտարկման աշխարհի ետևում, մոնիզմը գտնում է հենց այդ աշխարհում։ Մոնիզմը ցույց է տալիս, որ մենք մեր ճանաչողությամբ հասնում ենք իրականությանը իր ճշմարիտ տեսքով, ոչ թե սուբյեկտիվ պատկերով, որ խցկվեր մարդու և իրականության միջև։ Մոնիզմի պարագայում աշխարհի հասկացութային բովանդակությունը նույնն է բոլոր մարդկային անհատների համար (հմմտ. էջ 61 և հաջորդները)։ Ըստ մոնիստական սկզբունքների, մարդկային անհատը դիտում է մեկ ուրիշին որպես իր նմանի, որովհետև նրանում դրսևորվողը նույն համաշխարհային բովանդակությունն է։ Միասնական հասկացութային աշխարհում չկան, ասենք, առյուծի այնքան հասկացություններ, որքան անհատներ կան, որ առյուծ են մտածում, այլ գոյություն ունի ընդամենը ''մեկը ''։ Եվ հասկացությունը, որ A–ն ավելացնում է առյուծի ընկալմանը, նույնն է, ինչ B-ի հասկացությունը, միայն թե ըմբռնված է ընկալման մեկ այլ սուբյեկտի կողմից (հմմտ. էջ 61)։ Մտածողությունը ընկալման բոլոր սուբյեկտներին տանում է բոլոր բազմազանությունների ընդհանուր գաղափարային միասնության։ Գաղափարների միասնական աշխարհը նրանց մեջ դրսևորվում է որպես անհատների բազմակիության մեջ։ Քանի դեռ մարդն իրեն ըմբռնում է սոսկ ինքնաընկալմամբ, նա իրեն դիտում է որպես առանձին մարդ. հենց նա հայացք է նետում իր մեջ փայլատակող, ամենայն առանձնություն պարփակող գաղափարների աշխարհին, տեսնում է, թե ինչպես է իր մեջ կենդանի կերպով փայլատակում բացարձակ իրականը։ Դուալիզմի համար աստվածային նախաէությունն այն է, ինչ ներթափանցում և ապրում է բոլոր մարդկանց մեջ։ Մոնիզմն այդ համատեղ աստվածային կյանքը գտնում է բուն իրականության մեջ։ Մեկ ուրիշ մարդու գաղափարային բովանդակությունը նաև իմ բովանդակությունն է, և ես նրան դիտում եմ որպես մեկ ուրիշ միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ ընկալում եմ, բայց դադարում եմ դիտելուց, հենց որ սկսում եմ մտածել։ Յուրաքանչյուր մարդ իր մտածողությամբ պարփակում է գաղափարների ողջ աշխարհի ընդամենը մի մասը, և այդքանով էլ անհատները տարբերվում են իրենց մտածողության փաստացի բովանդակությամբ։ Բայց այդ բովանդակությունները ներամփոփ մի ամբողջության մեջ են, որն ընդգրկում է բոլոր մարդկանց մտածողական բովանդակությունները։ Այսպիսով, բոլոր մարդկանց մեջ ներթափանցող համընդհանուր նախաէությանը մարդը հասու է դառնում իր մտածողության մեջ։ Մտային բովանդակությամբ լցված կյանքն իրականության մեջ միաժամանակ կյանք է Աստծո մեջ։ Սոսկ եզրակացված, ոչ ապրելի անդրաշխարհը հիմնվում է այն մարդկանց մոլորության վրա, ովքեր կարծում են, թե այսրաշխարհն իրենում չունի իր գոյության պատճառը։ Նրանք չեն հասկանում, որ իրենք մտածողության միջոցով հայտնաբերում են այն, ինչ պահանջում են ընկալման բացատրության համար։ Բայց հենց այդ պատճառով էլ դեռ ոչ մի հայեցողություն լույս աշխարհ չի բերել որևէ բովանդակություն, որը փոխառված չլիներ մեզ տրված իրականությունից։ Վերացական եզրահանգմամբ ենթադրված աստված ընդամենը ինչ-որ անդինություն տեղափոխված մարդն է. Շոպենհաուերի կամքը մարդու բացարձակացված կամքի ուժն է. Հարթմանի՝ գաղափարից ու կամքից բաղկացած անգիտակից նախաէությունը՝ փորձից երկու վերացարկումների համադրություն։ ճիշտ նույն բանը պետք է ասվի բոլոր մնացած չապրված մտածողության վրա հիմնվող անդրկողմնային սկզբունքների մասին։
Իրականում մարդկային ոգին երբեք չի անցնում այն իրականությունից, որտեղ մենք ապրում ենք, և նա դրա կարիքը չունի էլ, քանի որ այս աշխարհում է սրա բացատրության համար անհրաժեշտ ամեն բան։ Եթե փիլիսոփաներն ի վերջո հայտարարում են, թե բավարարված են փորձից փոխառված և ենթադրական մի անդինություն տեղափոխված սկզբունքներից աշխարհի ածանցմամբ, ապա նման բավարարումը պիտի հնարավոր լինի նաև, եթե նույն բովանդակությունը թողնվի ասդինությունում, ինչին այն պատկանում է ապրելի մտածողության համար։ Աշխարհից այն կողմ անցնելն ընդամենը պատրանքայնություն է, իսկ աշխարհից դուրս դրված սկզբունքներն ավելի լավ չեն բացատրում աշխարհը, քան նրանում եղածները։ Բայց և ինքն իրեն հասկացող մտածողությունը չի էլ կոչում դուրս գալ աշխարհից, քանի որ մտքի բովանդակությունը միայն աշխարհի ներսում, ո՛չ դրանից դուրս պետք է փնտրի ընկալման բովանդակություն, որի հետ այն կազմում է իրական մի բան։ Երևակայության օբյեկտները նույնպես միայն բովանդակություններ են, որոնք իրավազորություն են ստանում սոսկ այն դեպքում, եթե դառնում են ընկալումային բովանդակություն մատնանշող պատկերացումներ։ Այս ընկալումային բովանդակության միջոցով նրանք մտնում են իրականության մեջ։ Մեզ տրված աշխարհից դուրս ընկած բովանդակությամբ լցվող հասկացությունը վերացարկում է, որին չի համապատասխանում ոչ մի իրականություն։ Հորինել մենք կարոդ ենք միայն իրականության ''հասկացությունները''. իսկ բուն իրականությունը գտնելու համար դեռ անհրաժեշտ է նաև ընկալողություն։ Ինքն իրեն հասկացող մտածողության համար անհնար ենթադրություն է աշխարհի ինչ-որ նախաէություն, որի համար բովանդակություն է ''հորինվում''։ Մոնիզմը չի ժխտում գաղափարայինը, այն նույնիսկ լիարժեք իրականություն չի համարում գաղափարային նմանակ չունեցող ընկալումային բովանդակությունը. բայց այն չի գտնում մտածողության ողջ ոլորտում և ոչ մի բան, ինչը ստիպեր մտածողության օբյեկտիվ-ոգեղեն իրականության ժխտմամբ դուրս գալ մտածողության ապրումային ոլորտից։ Մոնիզմը թերատություն է համարում այն գիտությունը, որը սահմանափակվում է ընկալումների նկարագրությամբ և չի հասնում դրանց գաղափարային լրացումներին։ Բայց նա թերատություն է համարում նաև այն բոլոր վերացական հասկացությունները, որոնք իրենց լրացումը չեն գտնում ընկալման մեջ և ոչ մի տեղ չեն մտնում դիտարկելի աշխարհը պարփակող հասկացութային ցանցի մեջ։ Այդ պատճառով էլ մոնիզմին անծանոթ են այնպիսի գաղափարներ, որոնք մատնանշում են մեր փորձից այն կողմ ընկած որևէ օբյեկտիվ բան ե որոնք պիտի կազմեն սոսկ վարկածային մետաֆիզիկա։ Մարդկության ստեղծած նման բոլոր գաղափարները նրա համար վերացարկումներ են փորձից, որոնց փոխառումը վերջինից պարզապես անտեսվում է դրանց հեղինակների կողմից։
Ըստ մոնիստական հիմնադրույթների, արտամարդկային ինչ-որ անդինությունից չեն կարող վերցվել նաև մեր գործողությունների նպատակները։ Դրանք, եթե մտածված են, պետք է սերեն մարդու ինտուիցիայից։ Մարդը ոչ թե օբյեկտիվ (այնկողմնային) ինչ-որ նախաէության նպատակներն է դարձնում իր անհատական նպատակները, այլ հետապնդում է իր սեփական նպատակները, որոնք տրված են իրեն իր բարոյական երևակայության կողմից։ Որևէ գործողության մեջ իրականացող գաղափարը մարդ տարանջատում է գաղափարների միասնական աշխարհից և դնում իր կամեության հիմքում։ Այսպիսով, նրա գործողությունների մեջ դրսևորվում են ոչ թե անդինությունից ասդինությանը ներարկված պատվիրանները, այլ այսրկողմյան աշխարհին պատկանող մարդկային ինտուիցիաները։ Մոնիզմին անծանոթ է աշխարհի այնպիսի մի կառավար, որը նպատակ և ուղղություն տար մեր գործողություններին մեզանից դուրս։ Մարդը չի գտնում գոյության անդրկողմյան ոչ մի այնպիսի նախահիմք, որի վճիռներն ինքը կարողանար հետազոտել՝ նրանից իմանալու համար այն նպատակները, որոնցով պետք է առաջնորդվի իր գործողություններում։ Նա մատնված է ինքը իրեն։ Նա ինքը պետք է բովանդակություն տա իր գործողություններին։ Եթե նա իր կամեության որոշարկման հիմքերը փնտրում է իր ապրած աշխարհից դուրս, ապա զուր է հետազոտում։ Նա պետք է փնտրի այդ հիմքերը, եթե անցնում է իր բնական մղումների բավարարումից այն կողմ, որոնց համար նախապես հոգ է տարել մայր բնությունը, իր սեփական բարոյական երևակայության մեջ, եթե նրա հուլությունը չի նախընտրում որոշարկվել ուրիշների բարոյական երևակայության կողմից, այսինքն՝ նա պետք է թողնի ամեն տեսակի գործողություն կամ գործի ըստ որոշարկման հիմունքների, որ ինքն է իրեն տալիս իր գաղափարների աշխարհից կամ որոնք ուրիշներն են իրեն տալիս այդ նույն աշխարհից։ Նա, եթե անցնում է իր զգայական մղումների կյանքից և այլ մարդկանց հրամանների կատարումից այն կողմ, որոշարկվում է ոչ այլ ինչով, քան ինքն իրենով։ Նա պետք է գործի՝ ելնելով իր իսկ կողմից դրված և ուրիշ ոչ մի բանով չորոշարկված խթանից։ Գադափարայնորեն այդ խթանն, իհարկե, որոշարկված է գաղափարների միասնական աշխարհում, բայց փաստացիորեն այն կարող է միայն մարդու կողմից բխեցվել այդ աշխարհից և իրականացվել։ Մարդու կողմից գաղափարի գործուն իրականացման համար մոնիզմը հիմք կարող է գտնել միայն բուն մարդու մեջ։ Որպեսզի գաղափարը գործողություն դառնա, մարդը նախ պիտի ''կամի'' մինչ դրա կատարվելը։ Այսպիսով, նման կամեության հիմքը միայն բուն մարդու մեջ է։ Ուստի և մարդն է իր գործողությունը որոշարկող վերջին կետը։ Նա ''ազատ'' է։
''1918 թվականի նոր հրատարակության 1-ին հավելում։'' Գրքիս երկրորդ մասում փորձ արվեց հիմնավորում գտնելու այն բանի համար, որ ազատությունը պետք է փնտրել մարդու գործողությունների իրականության մեջ։ Դրա համար անհրաժեշտ էր մարդկային գործողությունների ողջ բնագավառից առանձնացնել այն մասերը, որոնց առնչությամբ, անաչառ ինքնադիտարկման դեպքում, կարող է խոսք լինել ազատության մասին։ Դրանք այն գործողություններն են, որոնք ներկայանում են իբրև գաղափարային ինտուիցիաների իրականացումներ։ Այլ գործողությունները ոչ մի անաչառ դիտարկում չի համարի ազատ։ Սակայն մարդը հենց անաչառ ինքնադիտարկման դեպքում ստիպված կլինի իրեն ընդունակ համարել առաջ գնալու դեպի էթիկական ինտուիցիաներ ե ընթանալու դրանց իրականացում տանող ուղիով։ Բայց մարդու էթիկական էության ''այդ'' անաչառ դիտարկումը ըստինքյան չի կարող վերջնական վճիռ կայացնել ազատության մասին։ Քանզի եթե ինտուիտիվ մտածողությունն ինքը ծագեր որևէ այլ էությունից, եթե նրա էությունը չլիներ ինքն իր վրա հիմնվող էություն, ապա էթիկականից բխող ազատության գիտակցությունը դուրս կգար որպես կեղծ կազմավորում։ Սակայն գրքիս երկրորդ մասը իր բնական հենարանն է գտնում առաջինի մեջ։ Սա ինտուիտիվ մտածողությունը ներկայացնում է որպես ոգու ապրված ներքին գործունեություն։ Բայց մտածողության ''այդ'' էությունն ''ապրումով'' հասկանալը նույնանում է ինտուիտիվ մտածողության ''ազատության'' մասին իմացության հետ։ Իսկ եթե գիտենք, որ այդ մտածողությունն ազատ է, ապա տեսնում ենք նան կամեության տիրույթը, որին պիտի վերագրել ազատությունը. Գործող մարդուն ''ազատ'' կհամարի նա, ով ներքին փորձից ելնելով իրավունք ունի ինքնակիր էություն վերագրելու ինտուիտիվ մտածողական ապրումին։ Ով ի զորու չէ նման բան անելու, նա թերևս չի կարողանա գտնել դեպի ազատության ընդունումը տանող փոքրիշատե անխոցելի որևէ ուղի։ Այստեղ արժևորված փորձը գիտակցության մեջ է գտնում ինտուիտիվ մտածողությունը, որն իրականություն ունի ոչ սոսկ գիտակցության մեջ։ Եվ դրանով այդ փորձը հայտնաբերում է ազատությունը որպես գիտակցության ինտուիցիաներից բխող գործողությունների հայտանիշ։
<center>*</center>
''1918 թվականի նոր հրատարակության 2-րդ հավելում։'' Գրքիս շարադրանքը հիմնված է զուտ ոգեդենորեն ապրելի ինտուիտիվ մտածողության վրա, որի շնորհիվ ճանաչոդականորեն իրականության մեջ է ընդգրկվում ամեն ընկալում։ Գրքում չպետք է շարադրվեր ավելին, քան կարելի է շրջահայել՝ ելնելով ինտուիտիվ մտածողության ապրումից։ Բայց և պիտի արժևորվեր այն, թե մտքերի ինչ ձևավորում է պահանջում այդ ապրված մտածողությունը։ Իսկ սա պահանջում է, որ ճանաչողության պրոցեսում ինքը չժխտվի որպես ինքնակիր ապրում։ Եվ որ չվիճարկվի ընկալման հետ միասին իրականության ապրումն ունենալու իր ընդունակությունը, իրականությունն այդ ապրումից դուրս գտնվող, եզրահանգվելիք ինչ-որ աշխարհի մեջ փնտրելու փոխարեն, որի նկատմամբ մտածողական գործունեությունն ընդամենը սուբյեկտիվ բան է։-
Դրանով մտածողության մեջ հատկանշվում է այն տարրը, որի շնորհիվ մարդը ոգեպես մտնում է իրականություն։ (Եվ թող ոչ ոք, ըստ էության, չշփոթի ապրված մտածողության վրա կառուցված այս աշխարհայեցողությունը ինչ-որ սովորական ռացիոնալիզմի հետ։) Բայց մյուս կողմից, անշուշտ, այս պարզաբանումների ոգուց բխում է, որ ընկալման տարրը մարդկային ճանաչողության համար իրականության որոշարկում ստանում է միայն այն դեպքում, երբ այդ տարրը առկալվում է (ergriffen wird) մտածողության մեջ։ Մտածողությունից դուրս հատկանշումը որպես իրականություն չի կարող լինել։ Ուրեմն, չպետք է պատկերացնել, թե ընկալողության զգայական ձևն է երաշխավորում միակ իրականությունը։ Ինչը հանդես է գալիս իբրև ընկալում, դրան մարդն իր կյանքի ճանապարհն պարզապես պիտի ''սպասի'': Կարոդ է միայն հարց ծագել, թե արդյո՞ք սոսկ ինտուիտիվ ապրված մտածողությունից բխող տեսանկյունից արդարացված կլինի ''սպասել'', որ մարդը զգայականից զատ կարոդ է ''ընկալել'' նաև ոգեղեն բան։ Այո, կարելի է։ Քանզի եթե ''մի կողմից''՝ ինտուիտիվ ապրված մտածողությունը մարդու ոգում իրականացող գործուն պրոցես է, ապա ''մյուս կողմից''՝ այն միաժամանակ ոգեղեն, առանց զգայական օրգանի ըմբռնված ընկալում է։ Այն մի ընկալում է, որի մեջ ընկալողն ինքն է գործում, և մի ինքնագործունեություն, որը միաժամանակ ընկալվում է։ Ինտուիտիվ ապրված մտածողության մեջ մարդը տեղափոխված է ոգեղեն աշխարհ նաև որպես ընկալող։ Այն, ինչ այդ աշխարհի ներսում իբրև ընկալում հառնում է մարդու առջև, ընդ որում նույն կերպ, ինչպես նրա սեփական մտածողության հոգևոր աշխարհը, մարդը դա ճանաչում է որպես ոգեղեն ընկալումային աշխարհ։ Մտածողության հետ ''այդ'' ընկալումային աշխարհը կլիներ նույն հարաբերության մեջ, ինչ զգայականի հանդեպ ընկալումների զգայական աշխարհը։ Ոգեղեն ընկալումային աշխարհը, մարդու կողմից ապրվելուն պես, չի կարող նրա համար օտար բան լինել, որովհետև արդեն իսկ ինտուիտիվ մտածողության մեջ նա ունի ապրում, որ կրում է զուտ ոգեղեն բնույթ։ Նման ոգեղեն ընկալումային աշխարհի մասին խոսվում է նաև այս գրքից հետո իմ հրատարակած մի շարք գործերում։ Այս «Ազատության փիլիսոփայությունը» այդ ուշ շրջանի գրվածքների փիլիսոփայական հիմնավորումն է։ Քանզի այս գրքում փորձ է արվում ցույց տալու, որ ճիշտ հասկացված մտածողական ապրումը (Debk-Erleben) արդեն իսկ ոգու ապրում է (Geist-Erleben)։ Այդ պատճառով հեղինակիս թվում է, որ ոգեղեն ընկալումային աշխարհ մուտք գործել չի վարանի նա, ով կկարողանա ամենայն լրջությամբ ընդունել այս «Ազատության փիլիսոփայության» հեղինակի տեսակետը։ Անշուշտ, սույն գրքի բովանդակությունից հնարավոր չէ տրամաբանորեն, եզրահանգումների միջոցով, դուրս բերել այն, ինչ շարադրված է հեղինակիս ուշ շրջանի գրքերում։ Բայց գրքում նկատառված ինտուիտիվ մտածողության կենդանի ըմբռնումից բնականորեն ի հայտ կգա հետագա կենդանի մուտքը ոգեղեն ընկալումային աշխարհ։
=== Հավելված առաջին (180) ===
=== Հավելված երկրորդ (187) ===