Երբ հասկացավ, որ կորել է, վարվեց այնպես, ինչպես Սեմն էր սովորեցրել ու մարզել, սկսեց հաշվարկել, թե ինչպես է հատել իր անցած ճանապարհը։ Վերջին երկու-երեք ժամում արագ չէր քայլել, կողմնացույցն ու ժամացույցը թփից կախելուց հետո՝ առավել ես։ Հիմա էլ դանդաղ էր քայլում, քանի որ ծառը մոտերքում պիտի լիներ, նա ծառն ավելի շուտ գտավ, քան իրականում սպասում էր, հետո թեքվեց ու մոտեցավ։ Բայց ծառի տակ ոչ թուփ կար, ոչ ժամացույց ու կողմնացույց։ Հետո հիշեց Սեմի սովորեցրած հաջորդ քայլը, այս անգամ հակառակ ուղղությամբ ավելի մեծ շրջան գործեց, որպեսզի երկու շրջանագծերն ինչ-որ տեղ հատեն ճանապարհը, բայց ոչ մի հետքի՝ ոչ իր, ոչ ուրիշի չհանդիպելով (սրտի զարկերն հիմա ավելի արագ էին, բայց ուժեղ և հաստատուն, այս անգամ ծառն ամենեին չերևաց, որովհետև այս մյուս ծառի կողքին մի կոճղ կար, որն ինքը չէր տեսել, իսկ կոճղից այն կողմ՝ փոքրիկ ճահճուտ, ինչ-որ տեղ հողի ու ջրի միջև դուրս ծորացող տամկություն)՝ հիշեց Սեմի սովորեցրած հաջորդ և վերջին քայլը և կոճղին նստելիս տեսավ ծուռ դրոշմը՝ աղճատ մի ոլորք թաց գետնի վրա. մինչ տղան ուշադիր նայում էր, ոտնահետքը լցվում էր ջրով, հետո ջուրը թափվեց, ու ոտնահետքն անէացավ։ Նա բարձրացրեց հայացքն ու տեսավ երկրորդը, առաջ գնաց՝ երրորդը, առանց շտապելու և վազելու՝ պարզապես քայլեց ոտնահետքերի կողքով, կարծես սրանք չեղած տեղից հայտնվում էին նրա առջև և ուր որ է կորչելու էին, և ինքն էլ կորչելու էր՝ անխոնջ, եռանդուն, ստանց վախի ու կասկածի, հևալով սրտի մուրճիկի արագընթաց զարկերի հետ։ Նա դուրս եկավ մի փոքրիկ բացատ, և թվաց, թե ամայությունը անշշուկ հորդաց ու կարծրացավ, ծառը, թուփը, կողմնացույցն ու ժամացույցը շողշողացին գողտրիկ ճաճանչի ներքո։ Հետո նա տեսավ արջին։ Նա (արջը) դուրս չեկավ, չհայտնվեց, այլ այնտեղ էր, անշարժ, խոտի ու անհողմ ցերեկվա տաք գույների մեջ մեխված, որն այնքան մեծ չէր, որքան պատկերացրել էր, բայց այնքան, որքան սպասում էր. նայում էր իրեն ու երփներանգ կիսախավարում թվում էր ավելի խոշոր և ասես անծավալ։ Հետո արջը շարժվեց։ Անշտապ կտրեց-անցավ բացատը, մի պահ մտավ շլացուցիչ լույսի շրջանն ու դուրս եկավ, նորից կանգ առավ և ուսի վրայով նայեց տղային։ Ու չքացավ։ Չքայլեց ու չմտավ անտառ, այլ անհետացավ, առանց որևէ շարժումի ձուլվեց ամայությանը, ինչպես տղայի տեսած այն ձուկը, հսկայական ծեր պերկեսը, որը ձուլվեց լճակի մութ խորքերին ու չքացավ առանց անգամ լողակները շարժելու։
== 2 ==
Ուրեմն, ինքը պիտի ատեր ու վախենար Առյուծից։ Այն ժամանակ տասներեք տարեկան էր։ Սպանել էր իր առաջին եղջերուն, ու Սեմ Ֆադերսը նրա դեմքն օծել էր տաք արյունով, իսկ հաջորդ նոյեմբերին տղան արջ սպանեց։ Բայց մինչ այդ շնորհավորանքը տղան այնքան ձեռնհաս էր դարձել անտառում, որքան նույն փորձն ունեցող հասուն տղամարդիկ։ Չնայած տղան հիմա անտառում ավելի լավ էր կողմնորոշվում, քան ամենափորձառու անտառահատնեբը։ Ճամբարից քսանհինգ մղոն շրջանագծով այնպիսի տեղ չկար, որ ինքը չիմանար՝ վտակ, լեռնաշարք, կողմնորոշող ծառեր ու արահետ, ցանկացած մեկին կարող էր տանել ուր որ պետք է և հետ բերել։ Ոտնահետքերի շավիղներ գիտեր, որոնք անգամ Սեմ Ֆադերսը տեսած չկար, երրորդ աշնանը նա մեն-մենակ գտավ եղջերվի գիշերատեղը, հորեղբորորդուց գաղտնի վերցրեց Ուոլթըր Յուելի հրացանը, մինչև լուսաբաց պառկեց, սպասեց եղջերվին ու խփեց նրան այնպես, ինչպես Սեմն էր սովորեցրել՝ իր չիքասո նախահայրերի ոճով։
Հիմա նա ծեր արջի ոտնահետքը (և ոչ միայն ծուռը) ավելի լավ էր ճանաչում, քան իրենը։ Տեսնում էր երեք առողջ ոտնահետքերն ու անմիջապես տարբերում մյուս արջերից, ոչ միայն մեծությամբ, հիսուն մղոնի վրա նույնքան մեծ ոտնահետքերով արջեր կային, կամ գոնե այնպիսիք, որոնք ծերուկ Բենի հետքերի հետ համեմատելիս միայն փոքր կերևային։ Հարցն այդ չէր։ Եթե Սեմ Ֆադերսը նրա ուսուցիչն էր եղել, ճագարներն ու սկյուռները՝ նրա մանկապարտեզը, ապա ամայությունը, որտեղ ծեր արջն էր ապրում, նրա դպրոցն էր, իսկ անկին, անզավակ, իր իսկ անսեռ նախահայրը դարձած արջը՝ տղայի համալսարանը։
Երբ ցանկանար՝ գտնում էր ծուռ ոտնահետքը, ճամբարից տասը մղոն, հինգ մղոն հեռավորության վրա կամ ավելի մոտ։ Հաջորդ երեք տարիների ընթացքում, մինչ նա կանգնած էր իր տեղում, շները երկու անգամ ընկան արջի հետքին, մի անգամ էլ պատահաբար հանդիպեցին նրան ու ճղճղացին ողորմելի ձայներով, որոնք հիստերիայի մեջ, ասես, մարդկային ձայներ լինեին։ Մի անգամ, երբ սուսիկ որսի էր ելել Ուոլթըր Յուելի հրացանով, նա արջին տեսավ փռված գերանների արանքով քայլելիս, որտեղից թաթառն էր անցել։ Արջը շոգեքարշի պես սուրաց ծառերի ու ճյուղերի կծիկի միջով, ավելի արագ, քան տղան պատկերացրել էր, համարյա եղնիկի պես արագ, չնայած եղնիկն այդ տարածության մեծ մասն օդով կանցներ, և տղան հասկացավ, որ ծեր արջին շուրջկալելու համար հարկավոր է մի շուն, որը ոչ միայն վիթխարի քաջություն ունենա, այլև վիթխարի չափսեր և արագություն։ Տանը մի լակոտ ուներ, խառնածին, այն տեսակից, որին սեամոթները «Ֆայս» են ասում՝ առնետ բռնող շուն, որն այնքան էլ մեծ չէր առնետից ու այնպիսի անվախություն ուներ, որը վաղուց արդեն անվախություն չէր, այլ անխելք քաջություն։ Հունիսյան մի օր նա շանն իր հետ բերեց, ասես շներին մարդու հետ ժամադրություն էր սպասում, տղան Ֆայսի գլխին տոպրակ էր քաշել ու գրկել, Սեմ Ֆադերսը շնաթոկից կապած բարակների ոհմակն էր առաջնորդում։ Հետքի մոտ պառկեցին քամու ուղղությամբ ու իսկապես դարանեցին արջին։ Այնքան էին մոտիկ, որ արջը նեղն ընկավ, չնայած տղան հետագայում հասկացավ, որ արջը զարմացել ու շփոթվել էր Ֆայսի խելահեղ վայնասունից։ Հետին ոտքերի վրա կանգնած, մի մեծ կիպարիսի բնին հենվելով՝ արջը ծուղակն ընկավ, կանգնեց հետին ոտքերի վրա, ու տղային թվաց, թե արջն այդպես բարձրանալու է ու բարձրանալու, իսկ երկու շուն ասես ոգևորվել էին լակոտից՝ լցվելով հանդուգն ու հուսակտուր քաջությամբ։ Հետո տղան հասկացավ, որ լակոտը հետ կանգնելու միտք չունի։ Նա գցեց հրացանն ու վազեց հետևից։ Երբ հասավ, մի պահ գիտակցեց լակոտի խելագար ճիչը, ու իրեն թվաց, թե ինքն անմիջապես արջի տակն է, զգաց արջի հոտը, ուժեղ, տաք ու կծվահամ։ Փռվեց գետնին ու ներքևից տեսավ որոտի ճայթյունի պես վեր խոյացող կենդանուն։ Արջն այնքան ծանոթ թվաց, որ տղան հիշեց, ինքը միշտ այդպես էր պատկերացրել։
Հետո արջը չկար։ Տղան չտեսավ նրա գնալը։ Ծնկի իջավ, կատաղած լակոտին գրկեց երկու ձեռքով՝ լսելով հեռացող բարակների նվաստ լացուկոծը, մինչև որ Սեմը եկավ՝ հրացանը ձեռքին։ Նա հրացանը լուռ դրեց տղայի կողքին ու կանգնած նայեց նրան։
— Էս էլ երրորդ անգամ,— ասաց Սեմը։— Հրացանն էլ ձեռքիդ։ Էս անգամ հաստատ կկպնեիր։
Տղան բարձարցավ։ Լակոտը դեռևս նրա գրկում էր և նույնիսկ նրա ձեռքերում շարունակում էր կատաղի կլանչոցը՝ ցնցվելով ու ձգելով դեպի շների մարող ձայները, ասես զսպանակների մի կծիկ լիներ։ Տղան թեթևակի հևում էր։
— Դու էլ կկպնեիր,— ասաց նա։— Հրացանը մոտդ էր, ինչո՞ւ չկրակեցիր։
Սեմը կարծես թե չլսեց էլ։ Երկարեց ձեռքն ու տղայի գրկում սկսեց շոյել շանը, որը դեռևս կլանչում ու ցնցվում էր, չնայած երկու բարակների ձայնն այես չէր լսվում։
— Գնաց, գնաց,– ասաց Սեմը,— հանգստացիր, մինչև մյուս անգամը։— Նա շոյեց լակոտին, մինչև որ վերջինս խաղաղվեց նրա ձեռքի տակ։— Դու համարյա թե մեր ուզածն ես։ Մեր ուզածը հլա որ չունենք, մեր ուզածն ավելի խոշոր պիտի լինի, քան ճարպիկ, ու ավելի կտրիճ, քան երկուսը միասին։— Նա ձեռքը քաշեց շան գլխից ու կանգնած՝ անտառներին էր նայում, ուր անհետացել էին արջն ու որսաշները։— Մի օր մեկնումեկը գնալու է էնտեղ։
— Գիտեմ,— տղան ասաց։— Հենց մեզնից մեկն է լինելու։ Բայց էդ օրը կլինի վերջին օրը, երբ նույնիսկ նա կզզվի ու չի համբերի։
Ուրեմն՝ ինքը պիտի ատեր ու վախենար Առյուծից։ Չորրորդ ամառն էր, Մայոր դե Սպեյնի ու Դեներալ Քոմփսընի ծննդյան տոնակատարության չորրորդ անգամը, որին մասնակցում էր տղան։ Վաղ գարնանը Մայոր դե Սպեյնի զամբիկը քուռակ էր ծնել։ Մի իրիկուն, երբ Սեմը ձիերին ու ջորիներին ախոռ քշեց գիշերվա համար, քուռակը չկար, իսկ խելագարված զամբիկին մի կերպ ներս արեցին։ Սկզբում Սեմը մտածել էր զամբիկի հետ վերադառնալ այն տեղը, որտեղ մայրը կորցրել էր ձագին։ Բայց զամբիկին ստիպե՞լ կլիներ. նույնիսկ կեղծ շարժում չէր անում դեպի անտառ, ոչ մի տեղ չէր ուզում գնալ, կույր-կույր վազում էր այս ու այն կողմ՝ խրտնած ու խենթացած սարսափից։ Մի անգամ էլ պտտվեց ու Սեմի վրա պրծավ, ասես ծայրահեղ հուսահատությունից որոշել էր նրան տրորել, ասես մի պահ չէր հասկանում, որ դիմացինը մարդ է, այն էլ՝ ծանոթ մեկը։ Ի վերջո զամբիկին ներս արեցին, բայց արդեն չափազանց մութ էր և հնարավոր չէր նրա ճամփով հետ դառնալ, նրա խելառ սրարշավի կծիկը բացել։
Սեմը տուն մտավ ու ասաց Մայոր դե Սպեյնին։ Իհարկե, գազանի ճանկն է ընկել քուռակը, խոշոր գազանի, ու հիմա հաստատ սատկած է, որտեղ էլ որ լինի։ Բոլորն էլ գիտեին։
— Հովազ է,— մեկեն ասաց Գեներալ Քոմփսընը։– Էն հովազը։ Անցյալ տարվա մարտ ամսի եղնիկն ու ձագը...
Սեմը Մայոր դե Սպեյնին իմաց էր արել, երբ Բուն Հոգենբեքը սովորական այցով ճամբար եկավ տեսնելու՝ թե ինչպես է անասունը ձմեռել, եղնիկի կոկորդը՝ ճղված, և գազանը, խեղճ ձագի հետևից վազելով, ուժասպառ էր արել նրան ու սպանել։
— Սեմը չասաց, թե հովազ է,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։ Սեմը հիմա էլ ոչինչ չասաց. կանգնել էր Մայոր դե Սպեյնի թիկունքում (հացի էին նստել) խորհրդավոր կեցվածքով, կարծես սպասում էր նրանց զրույցի վերջանալուն, որպեսզի ինքը տուն գնա։ Նույնիսկ հայացքը ուղղված չէր ոչնչի։— Հովազը եղնիկի վրա կցատկի, բան չունեմ ասելու, ու հետո էլ հեշտ ու հանգիստ ձագին կբռնի։ Բայց էդ ո՞ր հովազը քուռակի վրա կհասնի՝ մոր ներկայությամբ։ Ծերուկ Բենն է, այ մարդ,— շարունակեց Մայոր դե Սպեյնը։
— Էդ նրանից չէր։ Հիասթափված եմ, որովհետև խախտում է կանոնները։ Նրանից իսկի չէի սպասում։ Շատ է սպանել իմ ու ՄքՔեզլինի շներին, բայց թե ինչ. մենք էինք շներին քսի տալիս։ Իրար հո զգուշացնում էինք։ Բայց արի ու տես, որ եկել է տունս ու սեփականությունս փչացրել։ Էն էլ ո՞ր ամսին։ Չէ, խախտեց կանոնները։ Ծերուկ Բենն է, Սեմ։— Սեմն էլի ոչինչ չէր խոսում, սպասում էր, թե Մայոր դե Սպեյնը երբ կվերջացնի։— Էգուց զամբիկի ճամփով կգնանք ու կտեսնենք,— եզրափակեց Մայոր դե Սպեյնը։
Սեմը գնաց։ Նա ճամբարում չէր ապրում, վտակի մոտ քառորդ մղոն հեռավորության վրա իր համար մի հյուղակ էր կառուցել, ինչպես Ջո Բեյքըրինը, միայն ավելի մեծ ու պինդ, նաև գերաններից մսուրք էր շինել, որտեղ խոճկորի համար եգիպտացորեն էր հավաքում (ամեն տարի խոճկոր էր պահում)։ Հաջորդ առավոտյան, երբ նրանք արթնացան, Սեմն արդեն սպասում էր։ Արդեն գտել էր քուռակին։ Նախաճաշին էլ չսպասեցին։ Հեռու չէր, ախոռից հինգ հարյուր յարդ էլ չկար, երեք ամսական քուռակն ընկած էր կողքի վրա, կոկորդը պատռված, իսկ փորոտիքն ու ազդրերից մեկը՝ մասամբ հոշոտված։ Ընկած էր, բայց չէին գցել, այլ ասես խփել էին ու շպրտել, ճանկերի, մագիլների ոչ մի հետք, որտեղից հովազը կբռներ՝ կոկորդը գտնելիս։ Տեսան խելագարված զամբիկի հետքերը, որը շրջաններ էր գործել, հետո սլացել այն նույն ծայրահեղ հուսահատությամբ, որով նախորդ օրը հարձակվել էր Սեմ Ֆադերսի վրա, տեսան սարսափալից փախուստի հետքերը, հետո գիշատչի հետքերը, որը վրա էր պրծել այն ժամանակ, երբ առաջ էր եկել մի քանի քայլ ու փախել, և Գեներալ Քոմփսընն ասաց.
— Տեր Աստված, այ քեզ գազան։ Սեմը նորից լուռ էր։ Տղան նայում էր նրան, մինչ տղամարդիկ, չոքած, հետքերն էին չափում։ Ինչ-որ բան կար Սեմի դեմքին, ոչ այն է՝ ցնծություն, որ այն է՝ ուրախություն կամ հույս։ Տարիներ անց, երբ տղան տղամարդ դարձավ, նա հասկացավ Սեմի հայացքը, և որ Սեմը սկզբից եեթ գիտեր, թե ինչ հետքեր էին դրանք, ով էր պատռել եղնիկի կոկորդը գարնանը և ով էր սպանել ձագին։ Այդ առավոտ Սեմի դեմքին կանխատեսությունն էր։ Եվ նա ուրախ էր՝ ինքն իրեն ասաց տղան։ *Սեմը ծեր էր, չուներ ոչ երեխաներ, ոչ հարազատ, չկար իր արյունը այս երկրի վրա, որպեսզի մեկին մի օր ինքը հանդիպեր։ Եթե հանդիպեր անգամ, ոչ կարող էր հպվել, ոչ խոսել հետը, որովհետև ահա արդեն յոթանասուն տարի նա ընդամենը սևամորթ էր։ Ամեն ինչ վերջացած էր հիմա, և նա ուրախ էր։*
Եկան ճամբար, նախաճաշեցին և հետ դարձան հրացաններով ու շներով։ Տարիներ հետո տղան մտածեց, որ իրենք էլ պիտի հասկանային, թե ով է սպանել քուռակին, ինչպես որ Սեմ Ֆադերսը հասկացավ։ Բայց ինքը ոչ առաջին, ոչ էլ վերջին անգամ էր տեսնում, թե տղամարդիկ ինչպես են օգուտ քաղում իրենց թյուր պատկերացումներից կամ նույնիսկ ազդում դրանց վրա։ Երբ զամբիկն հեծած Բունը մտրակեց շներին, սրանք սկսեցին հոտոտել ճանապարհը։ Նրանցից մեկը, տակավին անխելք մի շուն, հաչեց, մյուսները մի քանի քայլ վազեցին դեպի կարծեցյալ հետքը, հետո կանգ առան, անհամբեր հետ նայեցին տղամարդկանց՝ ոչ թե մոլորված, այլ կարծես հարցնում էին. «Հիմա ի՞նչ անենք»։ Հետո նրանք հետ վազեցին դեպի զամբիկը, որտեղ Բունը, դեռևս հեծած, նորից մտրակեց նրանց։
— Առաջին անգամ եմ տեսնում, որ հետքն էսքան շուտ սառչի,– ասաց Քոմփսընը։
— Կարող է միայնակ գայլ է, որն էնքան խոշոր է, որ կարող է քուռակին մոր հետ խեղդել, առանց հոտ թողնելու,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։
Քանի որ շները հետքի վրա չէին ընկնում, Մայոր դե Սպեյնը Սեմին ուղարկեց հարյուր յարդի վրա հետքը գտնելու, հետո շներին նորից հետքի վրա բերեցին, նորից փոքրը հաչեց, ու ոչ մեկը չհասկացավ, որ դա ոչ թե որսաշան հաչոց է, այլ բակապահ շան, որի բակը անծանոթ մարդ է ներխուժել։ Գեներալ Քոմփսընն ասաց տղային, Բունին ու Թենիի Ջիմին՝ սկյուռ խփողներին.
— Տղերք, շներին էս առավոտ ձեզ մոտ պահեք։ Էստեղ մոտերքում կլինի, դեռ նախաճաշելու է քուռակով։ Կարող է հանդիպեք։
Բայց ոչ։ Տղան հիշում էր՝ ինչպես էր Սեմը կանգնած դիտում կապված շներով անտառ մտնող տղամարդկանց - հիշում էր հնդկացու դեմքը, որի վրա ինքը, բացի ժպիտից ոչինչ չէր տեսել, մեկ էլ՝ քթածակերի կամարը այն առավոտ, երբ շները գտան ծերուկ Բենին։ Հաջորդ օրն էլ շներին իրենց հետ վերցրին, չնայած երբ տեղ հասան ու հույս ունեին, թե թարմ հետք կգտնեն, քուռակի մսեղիքն այլևս չկար։ Երրորդ օրը Սեմն էլ սպասում էր, այս անգամ՝ մինչև կվերջացնեին նախաճաշը։ «Գնացինք»,— ասաց ու տղամարդկանց առաջնորդեց դեպի իր տունը՝ հյուղակն ու հետևի եգիպտացորենի ամբարը։ Սեմը տեղափոխել էր եգիպտացորենը, դռան մոտ թակարդ դրել ու խայծ՝ քուռակի մսեղիքը, նայեցին գերանների արանքով ու տեսան (ինչքան որ հասցրեցին տեսնել) հրացանի կամ ատրճանակի փողի գույնի մի կենդանու, որը ոչ նստած էր, ոչ կանգնած, այլ շարժման մեջ էր, օդում, ու նրանց վրա էր գալիս՝ ծանր մարմին, որն այնպիսի ուժով էր խփվում դռանը, որ հաստ դուռն ուր որ է պոկվելու էր շրջանակից։ Կենդանին՝ ինչ կենդանի որ էր, կարծես առանց գետնին հպվելու էր նետվում դեպի դուռն ու ամեն անգամ լցվում նոր ուժով։ «Հետ եկեք,— ասաց Սեմը,— քանի դեռ վիզը չի ջարդել»։ Նրանց հեռանալուց հետո էլ ծանր հարվածները շարունակվում էին, հաստ դուռը ճռռում ու ցնցվում էր ամեն անգամ, իսկ գազանից՝ դեռևս ոչ մի ձայն, ոչ գռմռոց, ոչ ճիչ։
— Ի՞նչ կենդանի է, գրողը տանի,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։
— Շուն է,— ասաց Սեմը, նրա ռունգները փքվում-իջնում էին, իսկ աչքերում նույն կատաղի մշուշն էր, ինչպես այն առավոտ, երբ շները ծեր արջի վրա դուրս եկան։— Էն շունը։
— Ո՞րը,– հարցրեց Մայոր դե Սպեյնը։
— Մեր ուզածը։ Որ ծերուկ Բենին պիտի բռնի։
— Շուն թե գազան,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։– Ավելի լավ է իմ ոհմակում ծերուկ Բենը լինի, քան թե էդ վիրունին։ Խփի՛ր դրան։
— Չէ, ասաց Սեմը։
— Դրան վարժեցնել չի լինի։ Ի՞նչ ես անելու, որ էդ գազանը քեզնից վախենա։
— Չեմ էլ ուզում վարժեցնել,— Սեմն ասաց։ Տղան կրկին նայեց նրա ռունգներին ու տեսավ աչքերի կատաղի, մշուշոտ փայլը։— Չնայած ավելի լավ է ձեռնասուն դառնա, քան թե վախենա, ինձնից, մեկելից, ամեն ինչից։ Բայց ոչ մեկն էլ չի լինի։
— Բա ի՞նչ ես անելու դրան։
— Կտեսնենք,– ասաց Սեմը։
Երկրորդ շաբաթվա մեջ ամեն առավոտ գնում էին Սեմի ամբարը։ Սեմը տանիքից մի քանի ճալաքար էր հանել, պարանը գցել դեպի քուռակի մսեղիքն ու քաշել-հանել էր, երբ բացվել էր թակարդը։ Ամեն առավոտ նայում էին, թե ինչպես էր Սեմը ջրով դույլը իջեցնում, մինչ շունը անդուլ նետվում էր դեպի դուռը, հետ ընկնում ու նորից նետվում։ Ոչ մի ձայն չէր հանում, նրա գործողության մեջ կատաղի ոչինչ չկար, միայն՝ սառն ու կամակոր վճռականություն։ Շաբաթվա վերջին շունն այլևս չէր նետվում դեպի դուռը, բայց դեռ ինչպես հարկն է չէր թուլացել և դեռ չէր ընդունել այն իրողությունը, որ դուռը տեղի չի տա։ Կարծես թե առժամանակ արհամարհում էր դռանը։ Չէր պառկում։ Նրան դեռևս պառկած չէին տեսել։ Նա կանգնած էր, և որսորդները պարզորոշ տեսան նրան՝ մի քիչ գամփռ, մի քիչ էրդել ու տասնյակ ուրիշ ցեղատեսակների խառնուրդ, հասակը՝ մինչև ուսերը՝ ավելի քան երեսուն մատնաչափ, քաշը՝ մոտավորապես իննսուն ֆունտ, սառը, դեղին աչքեր, ահռելի կրծքավանդակ, մարմնի գույնն էլ, ասես, լեղակած փողաբերան։
Երկու շաբաթն անցավ։ Արդեն պատրաստվում էին քանդել ճամբարը։ Տղան խնդրեց մնալ, ու հորեղբորորդին թույլ տվեց։ Տղան տեղափոխվեց Սեմ Ֆադերսի փոքրիկ հյուղակը։ Ամեն առավոտ դիտում էր, թե ինչպես է Սեմը ջրով դույլը ամբար իջեցնում։ Շաբաթվա վերջին շունը պառկեց։ Բարձրանում էր, երերում, գայթելով հազիվհազ մոտենում էր ջրին, խմում ու նորից տապալվում։ Մի առավոտ նույնիսկ չհասավ ջրին, չկարողացավ գետնից բարձրացնել թաթերը։ Սեմը մի կարճ ցուպ վերցրեց ու պատրաստվում էր ամբար մտնել։ «Սպասի,— տղան ասաց,— գնամ հրացանը բերեմ»։
— Չէ,— ասաց Սեմը,— հիմի ուժ չունի շարժվելու։
Իրոք։ Սեմը շոշափեց նրա գլուխը, հյուծված մարմինը, շունն անշարժ պառկած էր, դեղին աչքերը բաց էին։ Հայացքը կատաղի չէր, դատարկ՝ թշնամության ոչ մի նշույլ, միայն՝ սառը, համարյա անանձնական չարություն, ինչ-որ բնական զորության պես մի բան։ Շունը Սեմին չէր նայում, ոչ էլ գերանների արանքից հետևող տղային։
Սեմը նորից սկսեց կերակրել շանը։ Սկզբում ինքը բարձրացրեց շան գլուխը, որպեսզի շունը լակի մսաջուրը։ Այդ գիշեր նա շանը թողեց մի աման մսաջուր՝ մսի փոքր կտորներով։ Առավոտյան ամանը դատարկ էր, շունը պառկել էր փորի վրա, գլուխը ցցած, իսկ սառը, դեղին աչքերը նայում էին դռանը, երբ Սեմը ներս մտավ, սառը, դեղին աչքերում ոչ մի փոփոխություն, և Սեմի վրա հարձակվելիս՝ տակավին ոչ մի ձայն։ Բայց շունը թուլության պատճառով դեռևս վատ էր կողմնորոշվում, Սեմը հասցրեց ցուպով խփել նրան, դուրս վազեց ու փակեց դուռը։ Եվ անմիջապես հետո շունը զարկվեց դռանը, կարծես երկու շաբաթվա սովն ամենևին չէր եղել։
Այդ օրը մեկը գոռում-գոչյունով վազեվազ եկավ անտառով, ճամբարի կողմերից։ Բունն էր։ Եկավ ու գերանների արանքից մի քիչ նայեց փորի վրա պառկած ահռելի շանը, որի գլուխը ցցված էր, դեղին ու քնատ աչքերը կկոցելով նայում էին անհայտությանը՝ իսկական անկոտրում ոգի։
— Էսպիսի մի բան անենք,— ասաց Բունը.— էս շանորդուն թողնենք բռնի ծերուկ Բենին ու շներին քսի տանք։— Հետո կարմրած ու կախ ընկած դեմքը դարձրեց տղային.— Հավաքվիր,— ասաց։— Քեզլինն ասաց տուն գաս, թե չէ էս ձի ուտող լակոտի հետ շատ ձավար արիր։
Բունը ուրիշի ջորին էր վերցրել, երկանիվ սայլը ստորոտում սպասում էր։ Այդ գիշեր տղան արդեն տանն էր։ Ամեն ինչ պատմեց ՄքՔեզլինին։
— Սեմը նրան սովի է մատնելու, մինչև որ կարողանա ներս մտնել ու ձեռք տալ, հետո կկերակրի։ Հետո, թե պետք լինի, էլի սովի է մատնելու։
— Բայց ինչի՞ համար,— ՄքՔեզլինն ասաց,— էդ ինչի՞։ Սեմի պես փորձվածն անգամ էդ վիրունուն չի ընտելացնի։
— Չենք էլ ուզում, որ ընտելանա։ Ոնց որ կա՝ էդպես ենք ուզում։ Թող վերջապես հասկանա, որ ամբարից դուրս գալու համար մենակ մի բան է պետք՝ լսել Սեմին կամ մեկ ուրիշին։ Նա է մեր ուզած շունը ու նա պիտի ծերուկ Բենի հախից գա։ Արդեն անուն ենք դրել՝ Առյուծ։
Վերջապես եկավ նոյեմբերը։ Վերադարձան ճամբար։ Գեներալ Քոմփսընի, Մայոր դե Սպեյնի, հոբեդբորորդու, Ուոլթըրի ու Բունի հետ. հրացանների, անկողինների, սննդի արկղների կողքին տղան բակում կանգնած դիտում էր, թե ինչպես են Սեմ Ֆադերսն ու Առյուծը բարձրանում կածանով. ծեր հնդկացին, պատառոտված շալվարով, ռետինե երկարաճիտներով, ոչխարի մորթուց կարած մաշված վերարկուով, գլխարկով, որը նրա (տղայի) հորն էր եղել, և նրա կողքով քայլող ահռելի, մռայլ շունը։ Բարակները պոկվեցին տեղից՝ նրանց դիմավորելու, ու միանգամից կանգ առան, բացի այն անխելք մատղաշից։ Նա վազեց դեպի Առյուծն ու սկսեց շնավարի քծնել։ Առյուծը չկծեց։ Նույնիսկ կանգ չառավ։ Մի թաթով, իսկը արջի նման, խփեց լակոտին ու հինգ-վեց ոտնաչափ մի կողմ շպրտեց, հանգիստ մտավ բակ, աչքերը քնահար կկոցեց ու առաջվա պես ոչինչ ու ոչ մեկին չէր նայում։ Մինչև որ Բունն ասաց.
— Հիսո՜ւս Քրիստոս։ Կթողնի՞ մի հատ ձեռ տամ։
— Ձեռ տուր,— Սեմն ասաց։— Իր համար մեկ է, ոչ մի բան հիմի սրա վեջը չի։
Տղան ուշադիր նայում էր։ Հաջորդ երկու տարիների ընթացքում էլ ուշադիր նայում էր շանը, սկսած այն պահից, երբ Բունը շոյեց Առյուծի գլուխը, չոքեց ու շոշափեց ոսկորները, մկանները՝ ուժը։ Ասես Առյուծը կին էր, ավելի ճիշտ՝ Բունն էր կինը։ Այո. խոշորամարմին, մռայլ ու քնատ շունը, որի համար, ինչպես Սեմ Ֆադերսն ասաց, միևնույն է՝ շնչավոր, թե անշունչ, և վայրենի, անզգա, կոպտադեմ մարդը, որի երակներում հնդկացու հեռավոր արյուն էր հոսում, և որը երեխայի ուղեղ ուներ։ Տղան տեսավ նաև, թե ինչպես Բունը Առյուծին կերակրելու պարտականությունը խլեց Սեմից ու Քեռի Աշից։ Բունը մեկ-մեկ պպզում էր խոհանոցի մոտ, սառն անձրևի տակ, մինչև Առյուծն ուտում էր։ Որովհետև Առյուծը մյուս շների հետ ոչ քնում էր, ոչ ուտում, և ոչ մեկը չգիտեր, թե որտեղ է նա գիշերում, մինչև մյուս նոյեմբեր (մինչ այդ կարծում էին, թե Առյուծը քնում է Սեմ Ֆադերսի հյուղակի մոտի շնաբնում), երբ տղայի հորեղբորորդի ՄքՔեզլինը, լրիվ պատահաբար, այդ մասին ինչ-որ բան ասաց Սեմին, ու Սեմը պատմեց։ Նույն գիշեր տղան, Մայոր դե Սպեյնը և ՄքՔեզլինը ճրագով մտան հեռավոր սենյակը, որտեղ Բունն էր քնում (անձուկ, հեղձուցիչ մի սենյակ, որտեղ Բունի աղտոտ մարմնի ու որսորդական շորերի հոտն էր փչում), և որտեղ Բունը մեջքի վրա պառկած խռմփացնում էր, հետո խեղդվելով հազաց, զարթնեց, և Առյուծն էլ նրա բարձի վրայից բարձրացրեց գլուխն ու սառը, քնատ, դեղին աչքերը հառեց նրանց վրա։
— Գրողը տանի, Բուն,— ասաց ՄքՔեզլինը,— դուրս արա էդ շանը։ Վաղն առավոտ ծերուկ Բենի վրա է գնալու։ Քո հոտն ամբողջ գիշեր շնչելուց հետո սա գարշահոտ փորսուղից բացի ուրիշ կենդանու հոտ չի առնի։
— Հլա չի պատահել, որ իմ հոտից քիթս տուժի,— ասաց Բունը։
— Քիթդ որ տուժի էլ՝ ոչինչ,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը.– դու չես արջի հետքը գտնելու։ Շանը դուրս տար։ Թող մյուս շների հետ խոհանոցի տակ լինի։– Բունը վեր կացավ։
— Կսպանի առաջին շանը, որն հանկարծ հորանջի, փռշտա երեսին կամ թեթևակի դիպչի։
— Չեմ կարծում,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։— Սիրտ չեն անի սրա երեսին հորանջել կամ դիպչել, նույնիսկ քնած ժամանակ։ Դուրս տար։ Հենց վաղը ինձ նրա քիթն է պետք։ Անցյալ տարի ծերուկ Բենը ֆռռացրեց նրան։ Չեմ կարծում, թե էս տարի էլ նույնը հաջողվի։
Բունը հագավ կոշիկները՝ առանց կապելու, կեղտոտ վարտիք-շապիկով, մազերը այդպես էլ քնից գզգզված՝ Առյուծի հետ դուրս եկավ։ Մյուսները վերդարձան առջևի սենյակն ու իրենց պոկերին, որտեղ ՄքՔեզլինի և Մայոր դե Սպեյնի խաղաթղթերը սպասում էին սեղանի վրա։ Քիչ հետո ՄքՔեզլինն ասաց.
— Ուզո՞ւմ ես գնամ մի հատ էլ նայեմ։
— Չէ,— ասաց Մայոր դե Սպեյնը։— Ես եմ սկսում,— ասաց Ուոլթըր Յուելին։ Հետո նորից ՍքՔեզլինին.– Եթե գնաս էլ՝ ինձ չասես։ Ես սկսում եմ տեսնել ծերության առաջին նշանները, չեմ ուզում իմանալ, որ հրամաններս չեն կատարում, չնայած լավ գիտեմ, որ չեն կատարում։— Հետո Ուոլթըր Յուելին.– Ես՝ զույգ եմ։
— Ո՞րը,– ասաց Ոտլթըրը։
— Ամենափոքրը։
Եվ տղան, քնին սպասելիս, մգդակած վերմակների ծածկոցների տակ պառկած, գիտեր նմանապես, որ Առյուծը վերստին Բունի *անկողնում է, ամբողջ գիշեր այնտեղ կլինի, նաև հաջորդ գիշեր, նաև հաջորդ նոյեմբերի բոլոր գիշերները։ Եվ նա մտածեց. Հետաքրքիր է, թե ինչ է մտածում Սեմը։ Առյուծը նրա կողքին կարող էր չինել, չնայած որ Բունը սպիտակամորթ է։ Ավելին։ Չէ որ Առյուծին առաջինը Սեմի ձեռքն է դիպչել, և Առյուծը լավ գիտի այդ բանը։* Հետո նա տղամարդ դարձավ ու դա էլ հասկացավ։ Ամեն ինչ ճիշտ էր։ Այդպես էլ պիտի լիներ։ Սեմը առաջնորդն էր, իշխանը։ Բունը՝ ռամիկը, նրա որսորդը։ Շներին խնամելը Բունի գործն էր։
Այն առավոտ, երբ Առյուծը ոհմակին ծերուկ Բենի վրա պիտի տաներ, ճամբարում յոթ անծանոթներ հայտնվեցին։ Ճահճուտների կողմերից էին, վտիտ, դողէրոցքից հյուծված մարդիկ, որոնք, ասես, երկնքից էին իջել և այս աշխարհից չէին, սրանց գործը թակարդով ջրարջ բռնելն էր, կամ գուցե մի ծվեն հողի վրա, ստորոտի եզրին, բամբակ ու եգիպտացորեն էին աճեցնում, հագների շորերը համարյա ոչնչով առավել չէին Սեմ Ֆադեբսի շորերից (Թենիի Ջիմի հետ համեմատել անգամ չէր լինի), ունեին մաշված հրացաններ, ու երբ լույսը բացվեց, արդեն կողաբակում, սառը, մանրամաղ անձրևի տակ պպզել ու համբերատար սպասում էին։ Պատվիրակ էլ ունեին։ Այն բանից հետո, երբ Սեմ Ֆադերսը Մայոր դե Սպեյնին պատմեց, թե անցած ամառվա ու աշնան ընթացքում ինչպես են սրանք շարժվել դեպի ճամբար՝ որը մենակ, որը զույգ-զույգ, որպեսզի մի քիչ նայեն Առյուծին ու գնան, պատվիրակն ասաց.
— Բարաջողում, մայո՛ր։ Ասին էսօր էդ կապույտ շանը էն ծուռթաթի վրա եք թողնում, մենք էլ ասինք գնանք մի քիչ մտիկ անենք, դեմ հո չե՞ք։ Մեր կողմից՝ ոչ մի կրակոց, մենակ թե մեր վրա չգա։
— Բարով եք եկել,— Մայոր դե Սպեյնն ասաց։— Բարով էլ կրակեք։ Արջն ավելի շատ ձերն է, քան մերը։
— Էդ մեկը դրուստ ասիր։ Դրան էնքան եմ ջրարջով կերակրել, որ փորը լիքն է։ Էլ չեմ ասում խոճկորիս մասին, որ իրեք տարի առաջ կերավ...
— Ես էլ վատ չեմ կերակրել,— մեկ ուրիշն ասաց։— Մենակ թե փորի մեջ չէ։— Մայոր դե Սպեյնը նայեց նրան։ Խոսողը ծխածոտ էր ծամում։ Թքեց ու ասաց.– Երինջ էր։ Էն էլ ինչ երինջ։ Հերվա պատմություն է։ Երբ գտա, ոնց որ հերվա հունիսի ձեր էն քուռակը լիներ։
— Ա՛հ,– ասաց Մայոր դե Սպեյնը։– Բարով եք եկել։ Հենց որ արջին շներիս դիմաց տեսնեք՝ խփեք։
Ոչ մեկն էլ այդ օրը չխփեց ծերուկ Բենին։ Տեսա՞ն, որ խփեն։ Շները հոտն առան բացատից հարյուր յարդի վրա, որտեղ տղան էր նրան տեսել իր տասնմեկերորդ տարվա ամռանը։ Հազիվ քառորդ մղոն էր հեռու։ Լսեց շների հաչոցն ու չճանաչեց, Առյուծի ձայնն էլ չկար, ու տղան մտածեց, որ Առյուծը նրանց մեջ չէ։ Նույնիսկ այն իրողությունը, որ շներն այս անգամ ծերուկ Բենի հետեից սովորականից արագ էին վազում, այն էլ՝ առանց հիստերիկ հաչոցի, էլի տղային չհանեց մոլորությունից։ Նա այդպես էլ չհասկացավ, մինչև որ մի գիշեր Սեմն ասաց նրան, որ Առյուծը հետքի վրա չի հաչում։
— Ո՜նց է մռնչալու, երբ որ ծերուկ Բենի կոկորդից բռնի,— ասաց Սեմը։— Բայց ձենը գլուխը չի գցի, ոնց որ էն հաստ դռանն էր անձեն զարկվում։ Մեջը կապույտ շունն է խոսում։ Ո՞նց էիր ասում։
— էրդելթերիեր,– ասաց տղան։
Առյուծն այնտեղ էր։ Շները հետքի վրա ընկան համարյա գետափին։ Երբ Բունը վերադարձավ Առյուծի հետ գիշերվա համարյա տասնմեկին, երդում-պատառ էր լինում, թե Առյուծը մի անգամ կանգնեցրել է ծերուկ Բենին, բայց շները վախեցել են խառնվել, ծերուկ Բենը ճղել է արանքը, իրեն գցել գետն ու մի քանի մղոն լողալով անցել, մինչ ինքն ու Առյուծը ափով մոտ տասը մղոն իջել են, հետո մյուս ափն անցել, բայց արդեն մութն ընկած է եղել, ու իրենք չեն գտել ծերուկ Բենի ափ ելած հետքը, եթե, իհարկե, ափ ելել է ծանծաղուտի մոտ, որտեղ Բունն ու Առյուծն էին կտրել-անցել գետը։ Բունն սկսեց հայհոյել շներին, կերավ ընթրիքը, որ Քեռի Աշը պահել էր նրա համար, ու գնաց քնելու։ Քիչ հետո տղան բացեց անթարմ սենյակի դուռը, որը դղրդում էր Բունի խռմփոցից, ահռելի, մռայլ շունը բարձրացրեց գլուխը Բունի բարձից, մի պահ աչթերը թարթեց տղայի վրա ու նորից իջեցրեց գլուխը։
Հաջորդ նոյեմբերի վերջին օրը. այն օրը, որն ավանդաբար նվիրվում էր ծերուկ Բենին, արդեն համարյա երկու տասնյակ անծանոթներ էին սպասում։ Այս անգամ ոչ բոլորն էին ճահճուտներից եկել։ Շատերը քաղաքներից էին, Ջեֆերսոնի նման շրջանի կենտրոններից, լսել էին Առյուծի ու ծերուկ Բենի մասին ու եկել ականատես լինելու ահռելի կապույտ շան ու երկթաթանի ծեր արջի ամենամյա ժամադրությանը։ Ոմանք հրացան անգամ չունեին, իսկ հագի որսորդական շորերն ու երկարաճիտները դեռ երեկ խանութի դարակներում էին եղել։
Այս անգամ Առյուծը ծերուկ Բենի հոտն առավ գետից ավելի քան հինգ մղոն հեռավորության վրա, նեղը գցեց ու պահեց նրան, և այս անգամ շները միացան Առյուծին՝ մի տեսակ հուսահատ մրցակցության մեջ մտնելով նրա հետ։ Տղան լսեց նրանց ձայները, այնքան որ մոտ էր։ Լսեց Բունի աղմուկ-աղաղակը, լսեց երկու կրակոցի ձայն, երբ Գեներալ Քոմփսընը դատարկեց երկու փողերը՝ մեկի մեջ հինգ մանրագնդակ էր, մյուսի մեջ՝ մեկ խոշոր, մոտիկից կրակելով արջի վրա, բայց՝ անհնազանդ ձիու վրայից։ Տղան լսեց շներին, երբ արջը նորից դուրս պրծավ։ Հիմա նա վազում էր հևալով ու գայթելով, թոքերը պայթում էին, հասավ այն տեղը, որտեղից Գեներալ Քոմփսընն էր կրակել, և որտեղ ծերուկ Բենը սպանել էր շներից երկուսին։ Տղան տեսավ Գեներալ Քոմփսընի կրակոցներից մնացած արյունը, բայց այլևս չկարողացավ առաջ գնալ, կանգ առավ, հենվեց ծառին՝ շունչը տեղը բերելու և սրտի խփոցները հանգստացնելու համար, միաժամանակ ականջ դնելով շների ձայնին, որը գնալով նվազեց ու մարեց։
Գիշերը ճամբարում (հինգ հյուր ունեին՝ որսորդական նոր վերարկուներով ու երկարաճիտներով հինգ վախեցած անծանոթներ, որոնք ամբողջ օրը կորած էին եղել, մինչև որ Սեմ Ֆադերսը գնացել ու գտել էր նրանց) տղան լսեց շարունակությունը, թե ինչպես էր Առյուծը մեկ անգամ էլ պահել արջին, բայց միայն վայրի արյունից չխրտնող միաչքանի ջորին էր մոտեցել, իսկ ջորուն Բունն էր հեծած եղել, իսկ Բունը դեռևս ոչ մի բանի դիպուկ խփած չկար։ Հինգ անգամ Բունը օդամղիչ հրացանով կրակել էր արջի վրա, բոլորն էլ ծուռ, իսկ ծերուկ Բենը մի շուն էլ էր սպանել, դուրս պրծել, հասել գետին ու փախել։ Նորից Բունն ու Առյուծը իջել էին ափով ու շատ հեռու գնացել, մթնշաղը վրա էր հասել, իսկ մութը նրանց բռնացրել էր մի մղոնի վրա։ Առյուծն այս անգամ գտել էր ընդհատ հետքը կամ գուցե արյունը, այնտեղ, որտեղ ծերուկ Բենը ափ էր դուրս եկել, բայց Բունը բարեբախտաբար շան վզից թոկ էր կապած եղել, իջել էր ջորուց ու մի լավ ձեռնակռիվ տվել հետը, մինչև որ Առյուծին ճամբար էր բերել։ Այս անգամ Բունը ուշունց չտվեց։ Կանգնեց դռան մեջ ցեխակոլոլ, ուժասպառ, ողբերգական ու տակավին զարմացած դեմքով։
— Բաց թողի ձեռիցս,– ասաց,– քսանհինգ քայլ էր ինձնից հեռու, հինգ անգամ կրակեցի ու չկպա։
— Բայց թե արյուն թափել ենք,– ասաց Մայոր դե Սպեյնը։– Գեներալ Քոմփսընը թափեց արյունը։ Առաջներում նման բան չէինք արել։
— Բայց ախր չկպա։ Հինգ անգամ կրակեցի ու չկպա։ Առյուծն էլ կանգնած ինձ էր նայում։
— Բան չկա,— Մայոր դե Սպեյնն ասաց։– Հոյակապ արշավ էր։ Արյուն էլ թափեցինք։ Մյուս տարի Գեներալ Քոմփսընն ու Ուոլթըրը Քեյթիին կքշեն, ու նրա հախից կգանք։
Հետո ՄքՔեզլինն ասաց.
— Բուն, Առյուծն ո՞ւր է։
— Սեմի մոտ թողեցի,– ասաց Բունը (նա արդեն շրջվում էր)։– Նրա հետ քնելու բան չեմ։
Ուրեմն՝ տղան պիտի ատեր ու վախենար Առյուծից։ Բայց ոչ ատում էր, ոչ վախենում։ Երևի ճակատագիր է։ Տղային թվաց, թե ինչ-որ բան է սկսվում (թե ինչ՝ ինքն էլ չգիտեր), արդեն սկսվել էր։ Ինչպես վերջին արարվածը՝ վաղօրոք պատրաստված բեմի վրա։ Սա ինչ-որ բանի վերջի սկիզբն էր, ինքն էլ չգիտեր, թե ինչի, միայն գիտեր, որ ինքը դրանից չի վշտանա, այլ կլինի խոնարհ և հպարտ, քանի որ արժանավոր է գտնվել այդ ինչ-որ բանի մասնիկը լինելու կամ պարզապես տեսնելու համար։