}}
[[Կատեգորիա:Արձակ]]
{{Անավարտ}}
Աչք չփակեցի ամբողջ գիշեր, և ժամը հինգին, վճռելով, որ այլևս չեմ կարող մնալ այդ լարվածության մեջ և անմիջապես պետք է մեկնեմ, վեր կացա, արթնացրի ինձ սպասարկող պահապանին և ուղարկեցի ձիեր բերելու։ Նիստին երկտող գրեցի, թե անհապաղ գործով ինձ կանչել են Մոսկվա, ուստի խնդրում եմ, որ ինձ փոխարինի անդամներից մեկը։ ժամը ութին տարանտաս նստեցի ու ճամփա ընկա։
'''XXV'''
Մտավ ուղեկցորդը և, նկատելով, որ մեր մոմը մարմրում է, հանգցրեց՝ նորը չդնելով։ Լույսն սկսում էր բացվել․ Պոզդնիշևը լռում էր՝ անընդհատ ծանր հառաչելով, քանի դեռ մեզ մոտ էր ուղեկցորդը։ Նա իր պատմությունը շարունակեց այն ժամանակ միայն, երբ ուղեկցորդը դուրս գնաց և կիսամութ վագոնում լսվում էր միայն պատուհանների ցնցվող ապակիների չխկչխկոցը և գործակատարի համաչափ խռմփոցը։ Այգաբացի աղոտ լույսի մեջ ես այլևս չէի տեսնում Պոզդնիշևի դեմքը։ Լսում էի միայն նրա ավելի ու ավելի խռովվող, տառապալի ձայնը։
― Երեսունհինգ վերստ կառքով էի գնալու և ութ ժամ՝ գնացքով։ Կառքով ճանապարհը հրաշալի էր։ Աշնանային պաղ եղանակ էր՝ պայծառ արևով։ Գիտեք, այն եղանակն է դա, երբ պայտասեպերը դաջվում են յուղափայլ ճանապարհին։ Ճամփաները հարթ են, լույսը՝ վառ և օդը՝ առույգացնող։ Տարանտասով գնալը հաճելի էր։ Երբ լույսը բացվեց ու ես ճամփա ընկա, ավելի թեթև զգացի ինձ։ Նայելով ձիերին, դաշտերին, հանդիպող ուղևորներին՝ մոռացել էի, թե ուր եմ գնում։ Երբեմն ինձ թվում էր, թե պարզապես ճամփա եմ գնում և ինձ ոչ մի բան չի դրդել այդ բանին։ Եվ ինձ համար առանձնապես բերկրալի էր այդ մոռացումը։ Իսկ երբ հիշում էի, թե ուր եմ գնում, ասում էի ինքս ինձ․ «Հետո կերևա ինչը ինչոց է, մի մտածիր»։ Դրանից բացի, ճամփի կեսին պատահեց մի բան, որ ուշացրեց ինձ ճանապարհին և ավելի շեղեց մտքերս․ տարանտասը ջարդվածք ստացավ և հարկավոր էր նորոգել։ Այդ պատահարը մեծ նշանակություն ունեցավ այն բանով, որ դրա հետևանքով ես Մոսկվա հասա ոչ թե ժամը հինգին, ինչպես հաշվել էի, այլ տասներկուսին, և տուն՝ ժամը մեկին, քանի ոի ուշացա ճեպընթացից և ստիպված էի սովորական մարդատար գնացք նստել։ Սայլ բերելու գնալը, նորոգումը, վճարումը, թեյելը իջևանում, խոսքուզրույցը իջևանատիրոջ հետ,— այս բոլորն ավելի ցրեցին իմ մտքերը։ Իրիկնամուտին ամեն ինչ պատրաստ էր․ ես նորից տարանտասով ճամփա ելա, և գիշերով գնալն առավել հաճելի էր, քան ցերեկով։ Նորալուսին էր, թեթև սառնամանիք, ավելի լավ ճանապարհ, ձիերի տրոփյուն, կառապանի զվարթ հայ֊հույ, և ես գնում էի ու վայելք ապրում, գրեթե ամենևին չմտածելով այն մասին, ինչ սպասում էր ինձ, կամ հենց այն պատճառով էի առանձին հաճույք զգում, որ գիտեի, թե ինչ է սպասում ինձ, և հրաժեշտ էի տալիս կյանքի ուրախություններին։ Սակայն իմ այդ հանգիստ վիճակը, զգացմունքներս ճնշելու իմ այդ հնարավորությունը վերջ գտավ տարանտասով գնալու հետ։ Հենց մտա վագոն՝ սկսվեց բոլորովին ուրիշ հոգեվիճակ։ Ութժամյա այդ ուղևորությունը գնացքով այնպիսի ահավոր մի բան եղավ ինձ համար, որ չեմ մոռանա ամբողջ կյանքում։ Այն պատճառո՞վ արդյոք, որ վագոն նստելով՝ որոշակիորեն պատկերացրի ինձ տեղ հասած, թե՞ այն բանից, որ երկաթուղին այդպես գրգռիչ կերպով է ազդում մարդկանց վրա, չգիտեմ, միայն թե վագոն նստելու պահից ես այլևս չկարողացա իշխել իմ երևակայությանը, և այն արտակարգ հստակությամբ սկսեց աչքիս առջև անվերջ ներկայացնել խանդս բորբոքող պատկերներ՝ մեկը մյուսին հաջորդող ու մեկը մյուսից լպիրշ, և բոլորը՝ նույն բանի վերաբերյալ, այն բանի, թե ինչ էր կատարվում այնտեղ իմ բացակայությամբ, թե ինչպես էր նա դավաճանում ինձ։ Ես վառվում էի վրդովմունքից, չարությունից և իմ նվաստացմամբ արբենալու ինչ֊որ տարօրինակ զգացումից մտովի դիտելով այդ պատկերները, և չէի կարողանում կտրվել դրանցից․ անկարող էի չնայել դրանց, անկարող էի ջնջել դրանք, անկարող էի չհարուցել դրանք։ Ավելին, որքան երկար էի մտովի դիտում երևակայական այդ պատկերները, այնքան հավատում էի դրանց իսկությանը։ Աչքիս առջև հայտնվող պատկերների հստակությունն ասես վկայությունն էր այն բանի, որ այն ամենը, ինչ երևակայում էի, իրողություն էր։ Ինչ֊որ սատանա, կարծես իմ կամքին հակառակ, անասելի ահավոր մտքեր էր հերյուրում ու հուշում ինձ։ Տրուխաչևսկու եղբոր հետ իմ վաղեմի խոսակցությունը միտքս եկավ, և ես մի տեսակ ներշնչանքով սիրտս ծվեն֊ծվեն էի անում այդ խոսակցությամբ՝ կապելով Տրուխաչևսկու և կնոջս հետ։
Վաղուց էր եղեք ղա, սակայն մնացել էր մտքումս։ Տրուխաչևսկու եղբայրը, հիշում եմ, մի անգամ իմ այն հարցին, թե հաճախո՞ւմ է արդյոք հասարակաց տներ, պատասխանեց՝ կարգին մարդն ինչու պիտի գնա նման կեղտոտ ու զզվելի տեղեր, ուր հիվանդանալու վտանգ կա, երբ միշտ էլ կարելի է օրինավոր կին գտնել։ Եվ ահա նրա եղբայրը գտել է իմ կնոջը։ «Ճիշտ է, արդեն այնքան էլ երիտասարդ չէ, կողքի մի ատամը չկա և որոշ չափով գիրուկ է,— մտածում էի Տրուխաչևսկու փոխարեն,— բայց ինչ արած, հարկավոր է օգտվել եղածից»։ «Այո, նա զիջողություն է անում կնոջս, որ իր սիրուհին է դարձնում,— ասում էի ինքս ինձ։— Ընդ որում, կինս անվտանգ է»։ «Ոչ, անկարելի է դա։ Ինչե՜ր եմ մտածում,— սահմռկելով ասում էի ինքս ինձ։— Ոչ մի, ոչ մի նման բան չկա։ Եվ նույնիսկ որևէ հիմք չունեմ նման բան կասկածելու։ Մի՞թե նա չասաց ինձ, որ իր համար նվաստացուցիչ է այն միտքն անգամ, որ ես կարող եմ խանդել այդ մարդուն։ Այո, բայց նա ստում է, ստո՛ւմ շարունակ»,— ճչացի ես, և նորից սկսվեց նույնը․․․ Մեր վագոնում ընդամենը երկու ուղևոր կար՝ մի պառավ կին ամուսնու հետ, երկուսն էլ խիստ սակավախոս, և նրանք էլ իջան կայարաններից մեկում, ու ես մնացի մենակ։ Ես վանդակ ընկած գազանի էի նման՝ մերթ վեր էի ցատկում, մոտենում պատուհաններին, մերթ օրորվելով սկսում էի քայլել կարծես աշխատելով արագացնել վագոնի ընթացքը․ բայց վագոնն իր բոլոր նստարաններով ու ապակիներով շարունակում էր դողդողալ ճիշտ այնպես, ինչպես ահա մեր այս վագոնը․․․
Եվ Պոզդնիշևը վեր թռավ տեղից, մի քանի քայլ արեց ու կրկին նստեց։
― Օ՜հ, վախենում եմ ես, վախենում եմ երկաթուղու վագոններից, ուղղակի սարսափում եմ։ Այո, սարսափելի է,— շարունակեց նա։— Ասում էի ինքս ինձ․ «Մտածեմ ուրիշ բանի մասին։ Ասենք՝ իջևանատիրոջ, որի մոտ թեյ խմեցի»։ Լավ, և ահա երևակայությանս հայացքի առջև հառնում է երկարամորուս իջևանատերն իր թոռան հետ, որ իմ Վասյայի տարիքին տղա էր, Իմ Վասյան․․․ նա տեսնում է, թե ինչպես է երաժիշտը համբուրում իր մորը։ Ի՞նչ է կատարվում նրա խեղճ հոգում։ Իսկ մորն ի՛նչ կա։ Նա սիրում է․․․ Եվ նորից ներսումս գլուխ բարձրացրեց նույն բանը։ Ոչ, ոչ․․․ Լավ, արի մտածեմ հիվանդանոցի ստուգման մասին։ Այո, թե ինչպես երեկ մի հիվանդ բողոքում էր բժշկից։ Իսկ բժշկի բեղերը նման էին Տրուխաչևսկու բեղերին։ Եվ որքան լկտի է նա․․․ Երկուսն էլ խաբում էին ինձ, երբ ասում էին, թե Տրուխաչևսկին մեկնելու է։ Եվ նորից սկսվեց։ Ինչի մասին էլ մտածեի՝ գալիս կապվում էր նրա հետ։ Ահավոր տառապում էի։ Տառապանքի գլխավոր աղբյուրն անիրազեկությունն էր, կասկածը, երկվությունը, այն, որ չգիտեի՝ կնոջս սիրե՞լ է պետք, թե ատել։ Տառապանքներն այնքան զորեղ էին, որ հիշում եմ, շատ սրտամոտ մի միտք ծագեց գլխումս՝ իջնել, պառկել ռելսերի վրա, վագոնի տակ և վերջացնել ամեն ինչ։ Այնժամ, համենայն դեպս, էլ չէի տատանվի, չէի կասկածի։ Մի բան, որր ինձ թույլ չէր տալիս մտքինս անել, խղճահարությունն էր ինքս իմ նկատմամբ, որն անմիջապես իր ետևից ատելություն բերեց կնոջս հանդեպ։ Այն դեպքում, երբ Տրուխաչևսկու հանդեպ և՛ ատելության, և՛ իմ նվաստացման ու նրա հաղթանակի գիտակցության ինչ-որ տարօրինակ զգացում ունեի, կնոջս նկատմամբ միայն ահավոր ատելություն էի զգում։ «Անկարելի է՝ վերջ տամ իմ կյանքին ու թողնեմ նրան․ հարկավոր է, որ նա էլ գոնե մի քիչ տանջվի, գոնե հասկանա, որ տառապել եմ ես»,— ասում էի ինքս ինձ։ Ես դուրս էի գալիս բոլոր կայարաններում, որ մտքերս ցրեմ։ Կայարաններից մեկի բուֆետում տեսա, որ մարդիկ խմում են, և ինքս էլ անմիջապես օղի խմեցի։ Կողքիս մի հրեա էր կանգնած, որ նույնպես խմում էր։ Զրույցի բռնվեց հետս, և ես, միայն թե մենակ չմնայի իմ վագոնում, հետը գնացի երրորդ կարգի կեղտոտ, ծխալից և արևածաղկի կճեպով ցանցնված նրա վագոնը։ Այնտեղ նստեցի հրեայի կողքին, և նա սկսեց շաղակրատել ու անեկդոտներ պատմել։ Լսում էի նրան, բայց չէի կարողանում հասկանալ ասածը, որովհետև շարունակում էի մնալ իմ մտքերի հետ։ Նա նկատեց այդ բանր և պահանջեց, որ ուշադիր լսեմ իրեն․ այնժամ վեր կացա ու նորից գնացի իմ վագոնը։ «Հարկավոր է մի լավ քննել,— ասում էի ինքս ինձ,— թե արդարացի՞ են իմ կասկածները և հիմք ունե՞մ արդյոք տառապելու»։ Նստեցի՝ ցանկանալով հանգիստ մտածել, բայց անմիջապես անխռով խորհրդածության փոխարեն նորից ու նորից սկսվեց նույնը — մտածության տեղ՝ մտապատկերներ ու տեսարաններ։ «Քանի՜ անգամ եմ տառապել այսպես,— ասում էի ինքս ինձ (հիշում էի խանդի նախկին նման բռնկումները),— իսկ հետո ամեն ինչ վերջացել է այն բանով, որ ոչինչ չի եղել։ Այդպես էլ հիմա երևի, նույնիսկ՝ հավանաբար, կգնամ ու նրան կտեսնեմ հանգիստ քնած, կզարթնի, կուրախանա գալուս համար, և նրա խոսքերից, հայացքից կզգամ, որ ոչինչ չի եղել, և որ անմտություն է այս ամենը։ Օ՜, ինչ լավ կլինի»։ «Բայց ոչ, դա չափից դուրս հաճախ է եղել, և հիմա այլևս չի լինի այդ բանը»,— ասում էր ինձ մի ձայն, և սկսվում էր նորից։ Այո, ահա թե որտեղ էր իսկական լլկանքը։ Ես երիտասարդ մարդուն սիֆիլիտիկների հիվանդանոց չէի տանի՝ կանանց հանդեպ նրա հավեսը փախցնելու համար, այլ կբերեի իմ հոգու մեջ՝ տեսնելու այն սատանաներին, որոնք ծվատում էին հոգիս։ Չէ որ սոսկալի էր այն, որ ես անհերքելի, լիակատար իրավունքով իմն էի համարում նրա մարմինը, այնպես, կարծես իմ սեփական մարմինը լիներ, և միաժամանակ զգում էի, որ չեմ կարող տիրել այդ մարմնին, որ իմը չէ այն, և որ նա կարող է սեփական մարմինը տնօրինել իր ուզած ձևով, իսկ նա ուզում տնօրինել ոչ այնպես, ինչպես ես եմ ուզում։ Եվ ես ոչինչ չեմ կարող անել ոչ այդ Տրուխաչևսկուն, ոչ նրան։ Ջութակահարը, ինչպես մատակարար Վանկան կախաղանի առաջ, կերգի այն երգը, թե ինչ քաղցր էին իր համբուրած շուրթերը և այլն։ Եվ ինքը դուրս կգա հաղթող։ Իսկ կնոջս ավելի քիչ բան կարող եմ անել։ Եթե նա չի արել, բայց ուզում է, իսկ ես գիտեմ, որ ուզում է, ապա ավելի վատ․ շատ ավելի լավ կլիներ՝ աներ, որ իմանայի, որ վերանար անորոշությունը։ Ես չէի կարող ասել, թե ինչ էի ուզում։ Ես ուզում էի, որ նա ցանկանար այն, ինչ պետք է ցանկար։ Դա կատարյալ խելագարություն էր։
'''XXVI'''
― Նախավերջին կայարանում, երբ ուղեկցորդը եկավ տոմսերը հավաքելու, ես իրերս վերցնելով դուրս եկա արգելահարթակ, և այն գիտակցությունից, որ մոտ է, ահա ուր որ է կատարվելու է լուծումը, հուզմունքս ավելի սաստկացավ։ Ցուրտ զգացի, և ծնոտս սկսեց դողդողալ այնպես, որ ատամներս կափկափում էին։ Ամբոխի հետ մեքենայորեն դուրս եկա կայարանից, կառք վարձեցի, նստեցի ու ճամփա ընկա։ Գնում էի՝ հայացք գցելով անցորդներին, դռնապաններին, այն ստվերներին, որ նետում էին լապտերներն ու իմ երկտեղանի կառքը՝ մերթ առջևից, մերթ ետևից,— գնում էի այդպես՝ ոչ մի բանի մասին չմտածելով։ Մի կես վերստ անցնելուց հետո զգացի, որ ոտքերս սառչում են, և հիշեցի՝ բրդե գուլպաներս հանել էի վագոնում ու դրել պայուսակս։ Որտե՞ղ է պայուսակս, մո՞տս է։ Մոտս է։ Իսկ զամբյո՞ւղը։ Գլխի ընկա, որ բոլորովին մտքիցս գցել էի ուղեբեռը, բայց հիշելով ու գրպանիցս հանելով ստացագիրը՝ որոշեցի, որ չարժե վերադառնալ դրա ետևից, և շարունակեցի ճանապարհը։
Հիմա որքան էլ ջանում եմ հիշել ոչ մի կերպ չեմ կարողանում միտքս բերել իմ այն ժամանակվա հոգեվիճակը․ ի՞նչ էի մտածում, ի՞նչ էի ուզում չգիտեմ։ Հիշում եմ միայն, որ այն գիտակցությունն ունեի, թե ինչ-որ սարսափելի և շատ կարևոր բան է նախապատրաստվում իմ կյանքում։ Այն բանի՞g ծագեց արդյոք կարևորության այդ զգացումը, որ ես այդպես էի մտածում, թե՞ նրանից, որ կանխազգում էի՝ չգիտեմ։ Գուցե այստեղ դեր ունի և այն, որ արդեն կատարվելուց հետո դրան նախորդող բոլոր պահերն իմ հիշողության մեջ մռայլ երանգ ստացան։ Ես մոտեցա առմուտքին։ Ժամը մեկի մոտերքն էր։ Մի քանի կառք էր կանգնած առմուտքի մոտ, սպասում էին ուղևորների՝ դատելով լուսավոր պատուհաններից (մեր բնակարանի պատուհաններից մի քանիսը լուսավոր էին՝ դահլիճինն ու հյուրասենյակինը)։ Առանց ինձ հաշիվ տալու, թե ինչու այդ ուշ ժամին դեռ լույս կա մեր պատուհաններում, ես նույն վիճակում՝ ինչ-որ սարսափելի բանի սպասումով ելա սանդուղքն ու զանգը քաշեցի։ Դուռը բացեց սպասավորը՝ բարի, ջանասեր ու խիստ կարճամիտ Եգորը։ Առաջին բանը, որ աչքովս ընկավ նախասենյակում, նրա վերարկուն՝ գրատն էր կախիչի վրա, մի ուրիշ հագուստի կողքին։ Ես պետք է որ զարմանայի, բայց չզարմացա, կարծես սպասում էի դրան։ «Այդպես է որ կա»,— ասացի ինքս ինձ։ Երբ հարցրի Եգորին, թե ով է եկել, և նա Տրուխաչևսկու անունը տվեց, հարցրի, թե նրանից բացի ուրիշ մարդ կա՞ արդյոք։ Նա ասաց․
― Էլ ո՛չ ոք։
Հիշում եմ, նա այս պատասխանը տվեց այնպիսի ինտոնացիայով, կարծես ուզում էր ուրախացնել ինձ և ցրել իմ այն կասկածները, թե ուրիշ մեկն էլ կա։ «Ոչ ոք։ Այդպես, այդպես»,— կարծես խոսում էի ինքս ինձ։
— Իսկ երեխանե՞րը։
― Փառք աստծո, առողջ են։ Վաղու֊ո՜ւց են քնած։
Ես չէի կարողանում շունչս ետ բերել և դադարեցնել ծնոտիս դողը։ «Այո, ուրեմն այնպես չեղավ, ինչպես մտածում էի․ մինչ այս մտածում էի՝ դժբախտություն է լինելու, մինչդեռ ամեն ինչ լավ էր դուրս գալիս, առաջվա պես։ Իսկ այժմ ահա առաջվա պես չէ, այլ այն ամենը, ինչ պատկերացնում ու մտածում էի, թե պատկերացնում եմ միայն, ահա ամեն ինչ իրականում կա։ Ամեն, ամեն ինչ․․․»։
Քիչ էր մնում հեկեկայի, բայց նույն պահին սատանան հուշեց․ «Դու լացուկոծդ կդնես, սենտիմենտալություն կանես, իսկ նրանք հանգիստ կբաժանվեն, հանցանշան չի լինի, և դու հավիտյան կկասկածես ու կտանջվես»։ Եվ հենց տեղնուտեղը գերզգայնությունս չքացավ, և հայտնվեց տարօրինակ մի զգացում,— չեք հավատա,— ուրախության զգացում, որ հիմա արդեն կվերջանան իմ տառապանքները, որ այժմ ես կարող եմ պատժել կնոջս, կարող եմ պրծնել նրանից, որ ես կարող եմ ազատություն տալ իմ կատաղությանը։ Եվ ես ազատություն տվի իմ կատաղությանը՝ դարձա գազան, չար ու նենգ գազան։
― Պետք չէ, պետք չէ,— ասացի Եգորին, որ ուզում էր հյուրասենյակ գնալ,— այլ տես ինչ արա․ դուրս արի, շտապ կառք վերցրու և գնա կայարան՝ իրերս ստացիր, ահա անդորրագիրը։ Գնա՛։
Եգորը միջանցքով գնաց վերարկուն հագնելու։ Վախենալով, որ կարող է խրտչեցնել նրանց, ուղեկցեցի Եգորին ու սպասեցի իր խցիկի մոտ, մինչև հագնվեր։ Մի սենյակ այն կողմ գտնվող հյուրասենյակից խոսակցության ձայներ և դանակների ու ափսեների չխկչխկոց էին հասնում։ «Միայն թե հիմա դուրս չգան»,— մտածում էի ես։ Եգորը ելավ խցիկից՝ աստրախանյան գառնամորթու օձիքով իր վերարկուն հագած։ Դուրս թողեցի նրան ու ետևից փակեցի դուռը, և սահմռկեցի՝ զգալով, որ մենակ եմ մնացել ու պետք է գործեմ անհապաղ։ Թե ինչպես՝ դեռ չգիտեի։ Գիտեի միայն, որ այժմ արդեն ամեն ինչ վերջացած է, որ այլևս երկմտանք չի կարող լինել, թե անմեղ է կինս, և որ հենց հիմա կպատժեմ նրան ու հաշիվներս կփակեմ նրա հետ։
Առաջներում դեռ տատանումներ էի ունենում, ասում էի ինքս ինձ՝ «Գուցե ճիշտ չէ դա, գուցե ես սխալվում եմ»,— իսկ այժմ այդ բանը չկար։ Ամեն ինչ վճռված էր անդառնալիորեն։ Ինձնից թաքուն, առանձնացած այդ մարդու հետ, գիշերով․․․ Դա արդեն նշանակում է կատարելապես մոռացության մատնել ամեն ինչ։ Կամ՝ ավելի վատ բան․ մեղսագործությունը կատարվում է նման միտումնավոր համարձակությամբ, հանդգնությամբ, որ այդ հանդգնությունն ընդունվի իբրև անմեղության նշան։ Ամեն ինչ պարզ է։ Ոչ մի կասկած այլևս։ Ես վախենում էի մի բանից միայն՝ հանկարծ չփախչեին, էլի մի նոր սուտ չհորինեին ու դրանով ինձ չզրկեին թե հանցանշանի ակներևությունից և թե պատժելոլ հնարավորությունից։ Եվ որպեսզի ավելի շուտ բռնացնեմ նրանց, ես ոտքերիս մատների վրա գնացի դեպի դահլիճ, ուր նստած էին նրանք, ոչ թե հյուրասենյակով, այլ միջանցքով ու մանկանոցով։
Առաջին մանկասենյակում տղաներն էին քնած։ Երկրորդ մանկասենյակում դայակը շարժվեց, քիչ էր մնում արթնանար, ու պատկերացրի՝ ինչ կմտածի նա, երբ իմանա ամեն ինչ, և այդ մտքից այնպիսի խղճահարությամբ համակվեցի ինքս իմ նկատմամբ, որ չկարողացա արցունքներս պահել և, որպեսզի չարթնացնեմ երեխաներին, ոտքերիս մատների վրա դուրս փախա միջանցք, այնտեղից էլ իմ առանձնասենյակը, ընկա բազմոցին ու սկսեցի հեկեկալ։
«Ես ազնիվ մարդ եմ, ես զավակն եմ իմ ծնողների, ես ամբողջ կյանքում ընտանեկան երջանկություն եմ երազել, ես մի տղամարդ եմ, որ երբեք չի դավաճանել իր կնոջը․․․ Եվ ահա․․․ հինգ երեխայի մայր է, բայց գիրկն է առնում ինչ-որ երաժշտի այն բանի համար, որ նա կարմիր շուրթեր ունի։ Ո՜չ, մարդ չէ դա։ Շան քա՜ծ է, նողկալի շան քած։ Այն էլ՝ երեխաների սենյակի կողքին, մինչդեռ ցույց է տվել միշտ, թե սիրում է նրանց։ Եվ ինչե՜ր էր գրել ինձ։ Եվ ի՜նչ անպատկառությամբ մարդու վզովդ է ընկնում․․․ Բայց ես ի՞նչ գիտեմ որ, գուցե միշտ էլ այդպես է եղել։ Գուցե վաղուց կապված է սպասավորների հետ և նրանցից է վաստակել բոլոր երեխաները, որոնք իմն են համարվում։ Եվ եթե վաղը գայի, նա իր սանրվածքով, իր այդ ձգված մեջքով ու հույլ, գեղանազ շարժումներով (աչքիս առջև էր նրա ողջ հրապուրիչ, ատելի կերպարանքը) պիտի դիմավորեր ինձ, և խանդի այդ գազանն ընդմիշտ պիտի մնար իմ սրտում ու հոշոտեր սիրտս։ Ինչ կմտածի դայակը։ Եգորը։ Եվ խեղճ Լիզոչկան․․․ Նա արդեն հասկանում էր ինչ֊որ բաներ։ Եվ այդ լկտիությո՜ւնը․․․ և այդ կեղծի քը․․․ և այդ անասնական հեշտասիրությունը, որ այնպես ծանոթ է»,— ասում էի ինքս ինձ։
Ուզում էի ոտքի ելնել, բայց չէի կարողանում։ Սիրտս այնպես էր զարկում, որ չէի կարողանում մնալ ոտքի վրա։ Այո, կմեռնեմ կաթվածից։ Նա կսպանի ինձ։ Իր ուզածն էլ դա է։ Ուրեմն ինչ, ի՞նքս նրան սպանեմ։ Ոչ, ոչ, դա չափից դուրս նպաստավոր կլինի նրա համար, և ես այդ հաճույքը չեմ պատճառի նրան։ Հա, և ես նստած եմ դեռ, իսկ նրանք այնտեղ ուտում են, ծիծաղում և․․․ Այո, չնայած նա թարմությունը կորցրած էր արդեն, այդ երիտասարդը չէր խորշում նրանից․ այնուհանդերձ, բավական դուրեկան էր նա, իսկ որ գլխավորն է՝ համենայն դեպս անվտանգ էր ջութակահարի թանկագին առողջության համար։ «Եվ ինչո՞ւ չխեղդեցի այն ժամանակ»,— ասացի ինքս ինձ՝ հիշելով այն պահը, երր մի շաբաթ առաջ դուրս քշեցի նրան առանձնասենյակից և ապա իրեր փշրեցի։ Պարզորոշ մտաբերեցի իմ հոգեվիճակն այդ պահին, և ոչ միայն մտաբերեցի, այլև զգացի ջարդելու, ոչնչացնելու նույն պահանջը, որ զգում էի այն ժամանակ։ Հիշում եմ, թե ինչպես էի ուզում գործել, և ամեն դատողություն, գործելու համար անհրաժեշտ նկատառումներից բացի, դուրս էր թռչում գլխիցս։ Ես այժմ վտանգի պահին ֆիզիկական գրգռմունքի ազդեցության տակ գտնվող գազանի կամ մարդու այն վիճակում էի, երբ մարդը գործում է ճշգրիտ, անշտապ, բայց և չկորցնելով ոչ մի ակնթարթ և ամեն ինչ անելով միայն որոշակի մի նպատակով։
'''XXVII'''
― Իմ արած առաջին բանը եղավ այն, որ հանեցի կոշիկներս ու, մնալով գուլպաներով, մոտեցա պատին՝ բազմոցից վեր, ուր կախված էին իմ հրացաններն ու դաշույնները, և վերցրի դամասկյան կեռ դաշույնը, որ ոչ մի անգամ չէի օգտագործել և ահավոր սուր էր։ Հանեցի պատյանից։ Պատյանը, հիշում եմ, ընկավ բազմոցի ետևը, և հիշում եմ, որ ասացի ինքս ինձ․ «Հարկավոր է հետո գտնել, թե չէ կկորչի»։ Ապա հանեցի վերարկուս, որ այդ ընթացքում շարունակ հագիս էր, և, ոտքերիս միայն գուլպաներ, փափուկ քայլերով գնացի այնտեղ։
Եվ հուշիկ մոտենալով դռանը՝ բացեցի մեկեն։ Հիշում եմ նրանց դեմքերի արտահայտությունը։ Հիշում եմ, որովհետև այդ արտահայտությունն ինձ տանջալի բերկրանք պատճառեց։ Սարսափի արտահայտություն էր դա։ Եվ ինձ հենց այդ էր պետք։ Ես երբեք չեմ մոռանա հուսահատ սարսափի արտահայտությունը, որ առաջին վայրկյանին հայտնվեց երկուսի դեմքերին, երբ նրանք տեսան ինձ։ Տրուխաչևսկին նստած էր կարծեմ սեղանի մոտ, բայց տեսնելով ինձ կամ լսելով իմ մտնելու ձայնը՝ ոտքի թռավ ու կանգնեց թիկունքով դեպի պահարանը։ Նրա դեմքին միայն և միայն սարսափի խիստ որոշակի արտահայտությունն էր։ Կնոջս դեմքին էլ նույն սարսափը կար, բայց կար նաև մի ուրիշ արտահայտություն։ Եթե միայն մեկը լիներ, գուցե չպատահեր այն, ինչ պատահեց․ սակայն նրա դեմքի արտահայտության մեջ կար նաև,— համենայն դեպս ինձ այդպես թվաց առաջին պահին,— կար նաև ափսոսանք, դժգոհություն այն բանի համար, որ ընդհատեցին իր սիրային հափշտակվածությունն ու երանությունն այդ մարդու հետ։ Նրան կարծես ոչինչ պետք չէր, բացի այն բանից, որ իրեն չխանգարեին երջանիկ լինել այժմ։ Թե՛ մեկ, թե՛ մյուս արտահայտությունը միայն մի ակնթարթ մնաց նրանց դեմքերին։ Տրուխաչևսկու դեմքի վրա սարսափի արտահայտությունն անմիջապես փոխարինվեց այս հարցի արտահայտությամբ՝ կարելի՞ է ստել, թե ոչ։ Եթե կարելի է՝ պետք է սկսել։ Եթե ոչ ինչ֊որ ուրիշ բան է սկսվելու։ Բայց ի՞նչ։ Նա հարցական նայեց կնոջս։ Նրա դեմքին, ինչպես ինձ թվաց, երբ նայեց Տրուխաչևսկուն, ափսոսանքի և սրտնեղության արտահայտությունը փոխարինվեց անհանգստությամբ նրա վիճակի համար։
Մի ակնթարթ կանգ առա դռան մոտ՝ դաշույնը թիկունքումս պահած։ Այդ իսկ վայրկյանին Տրուխաչևսկին ժպտաց և ծիծաղելիության աստիճանի անտարբեր տոնով սկսեց․
— Իսկ մենք հենց նոր, այ, նվագում էինք․․․
— Այ, չէինք սպասում,— միաժամանակ սկսեց և կինս՝ ենթարկվելով նրա տոնին։
Բայց ոչ նա, ոչ սա չավարտեցին իրենց խոսքը․ ինձ համակեց նույն կատաղությունը, որ ունեցել էի մի շաբաթ առաջ։ Նորից կործանելու, բըռ-նանալու, մոլեգնության բերկրանք ապրելու պահանջ զգացի ու տրվեցի դրան։
Երկուսն էլ չաւէարտեցին իրենց խոսքը․․․ Սկսվեց այն ուրիշ բանը, որից վախենում էր Տրուխաչևսկին, որ մեկեն ավերում էր այն ամենը, ինչ ասել էին նրանք։ Ես նետվեցի կնոջս կողմը՝ դեռ դաշույնը պահած, որ Տրուխաչևսկին չխանգարեր նրա կողքին, կրծքի տակ զարկելու։ Ես այդ տեղն էի ընտրել հենց սկզբից։ Այն պահին, երբ նետվեցի նրա կողմը, Տրուխաչևսկին տեսավ և, որ երբեք չէի սպասում նրանից, բռնեց ձեռքս ու գոռաց․
― Ուշքի եկեք, ի՛նչ եք անում։ Հե՜յ, ծառաներ։
Ես պոկեցի ձեռքս ու անխոս նետվեցի նրա վրա։ Մեր աչքերը հանդիպեցին, նա հանկարծ քաթանի գույն առավ, սփրթնեց մինչև շրթունքները, աչքերը մի առանձին փայլ ստացան, և, որ նույնպես երբեք չէի սպասում, սողոսկեց ռոյալի տակ ու իրեն դուրս գցեց դռնից։ Ուզում էի ետևից վազել, բայց իմ ձախ ձեռքից ծանրություն կախվեց։ Կինս էր։ Փորձեցի պոկվել։ Նա ավելի ծանր կախվեց ու բաց չթողեց։ Անսպասելի այդ արգելքը, ծանրությունն ու ինձ համար զզվելի նրա հպումը ավելի բորբոքեցին ինձ։ Զգում էի, որ կատարելապես մոլեգնած եմ և պետք է որ սարսափելի կերպարանք ունենամ, և ուրախ էի դրա համար։ Ամբողջ ուժով թափ տվի ձախ ձեռքս, և արմունկս դիպավ ուղիղ նրա դեմքին։ Նա ճչաց ու բաց թողեց ձեռքս։ Ուզում էի վազել Տրուխաչևսկու ետևից, բայց հիշեցի, որ ծիծաղելի կլիներ գուլպաներով կնոջս սիրեկանին հետապնդելը, իսկ ես չէի կամեն ում ծիծաղելի լինել, այլ կամենում էի լինել զարհուրելի։ Չնայած իմ ահավոր կատաղությանը, ես հիշում էի շարունակ, թե ինչ տպավորություն եմ թողնում դիմացինի վրա և նույնիսկ մասամբ ղեկավարվում էի այդ տպավորությամբ։ Շուռ եկա նրա կողմը։ Նա ընկած էր օթոցին և, իմ արմունկի հարվածից վնասված աչքը բռնած, նայում էր ինձ։ Դեմքին զարհուրանք ու ատելություն կար իմ հանդեպ, թշնամու հանդեպ, ինչպես բռնված առնետի աչքերում, երբ բարձրացնում են թակարդը։ Ես համենայն դեպս ուրիշ ոչինչ չէի տեսնում նրա մեջ, բացի իմ հանդեպ այդ վախից ու ատելությունից։ Դա հենց այն վախն ու ատելությունն էր իմ նկատմամբ, որ պետք է սեր առաջ բերեր մի ուրիշի հանդեպ։ Բայց գուցե դեռևս զսպեի ինձ ու չանեի այն, ինչ արեցի, եթե նա լռեր։ Բայց նա հանկարծ սկսեց խոսել ու ետ մղել դաշույն բռնած ձեռքս։
― Ուշքի եկ։ Ի՞նչ ես անում։ Քեզ ի՞նչ պատահեց։ Ոչինչ չկա, ոչինչ, ոչինչ․․․ Երդվո՜ւմ եմ։
Ես դեռ էլի կհապաղեի, բայց նրա այդ վերջին խոսքը, որից հակառակ եզրակացությանը եկա, այսինքն՝ որ ամեն ինչ եղել է, պատասխան էր ուզում։ Եվ պատասխանը պետք է ներդաշնակ լիներ այն հոգեվիճակին, որին հասցրել էի ինքս ինձ, իսկ այդ հոգեվիճակն անընդհատ զարգանում էր crescendo-ով և պետք է շարունակեր այդպես բարձրանալ։ Մոլեգնությունն էլ իր օրենքներն ունի։
― Մի՛ ստիր, ստո՜ր արարած,— աղաղակեցի և ձախ ձեռքով ճանկեցի ձեռքը, բայց նա դուրս պրծավ։ Այդժամ ես այնուամենայնիվ, չգցելով դաշույնը, ձախ ձեռքով բռնեցի նրա կոկորդը, տապալեցի մեջքի վրա ու սկսեցի խեղդել։ Ի՜նչ պինդ վիզ ուներ․․․ Նա ձեռքերով կառչեց ձեռքերիցս՝ պոկելով կոկորդից, և ես կարծես հենց դրան էլ սպասում էի, դաշույնով ամբողջ թափով հարվածեցի նրա կողքին, կողոսկրի տակ։
Երբ մարդիկ ասում են, թե իրենք կատաղության մոլուցքի մեջ չեն հիշում ինչ են անում՝ դատարկ բան է, սուտ։ Ես ամեն ինչ հիշում էի և ոչ մի վայրկյան չէի դադարում հիշել։ Որքան ավելի էի ներսումս բորբոքում մոլեգնության կրակը, այնքան վառ էր գիտակցության լույսն արծարծվում իմ մեջ, որի տակ չէի կարող չտեսնել այն ամենը, ինչ անում էի։ Ամեն վայրկյան գիտեի, թե ինչ եմ անում։ Չեմ կարող ասել, թե նախապես գիտեի թե ինչ եմ անելու, բայց այն վայրկյանին, երբ անում էի, նույնիսկ թվում է՝ դրանից էլ փոքր֊ինչ առաջ, գիտեի, որ անում եմ, կարծես այն բանի համար, որպեսզի հնարավոր լիներ զղջումը, որպեսզի կարողանայիր ասել ինքս ինձ, թե կարող էի կանգ առնել։ Ես գիտեի, որ հարվածում եմ կողոսկրից ցած, և որ դաշույնը կմխրճվի։ Այն պահին, երբ անում էի դա, գիտեի, որ ինչ֊որ սարսափելի բան եմ անում, այնպիսի բան, ինչպիսին ես երբեք չեմ արել, և որը սարսափելի հետևանքներ է ունենալու։ Բայց այդ գիտակցությունը փայլատակեց ու անցավ կայծակի նման, և գիտակցությանն անմիջապես հետևեց արարքը։ Եվ արարքն էլ գիտակցվեց արտակարգ հստակությամբ։ Ես լսեցի և հիշում եմ սեղմիրանի և էլի ինչոր բանի ակնթարթային դիմադրությունը և ապա շեղբի մխրճումը փափուկ բանի մեջ։ Նա բռնեց դաշույնը, մատները կտրեց, բայց չկարողացավ պահել։ Ես հետո բանտում, երբ արդեն բարոյական հեղաշրջում էր կատարվել իմ մեջ, երկար մտածում էի այդ պահի մասին, մտաբերում ինչ կարող էի և քննում եղածը։ Հիշում եմ, մի ակնթարթ, արարքին նախորդող մեն֊մի ակնթարթ այն ահավոր գիտակցումն ունեցա, որ սպանում ու սպանել եմ կնոջ, անպաշտպան կնոջ, ի՛մ կնոջր։ Այդ գիտակցության սարսափը մնացել է հիշողությանս մեջ և այդ պատճառով եզրակացնում ու մինչև անգամ աղոտ հիշում եմ, որ դաշույնը մխրճելուց հետո անմիջապես դուրս քաշեցի՝ ցանկանալով ուղղել եղածն ու դադարեցնել։ Մի վայրկյան կանգնած մնացի անշարժ, սպասելով, թե ինչ է լինելու, թե կարելի է արդյոք ուղղել։ Նա ոտքի թռավ, ճչաց․
― Դայա՜կ․․․ նա սպանե՜g ինձ։
Աղմուկից արթնացած դայակը կանգնել էր դռան մեջ։ Ես շարունակում էի այդպես կանգնած մնալ սպասելով ու չհավատալով։ Բայց այդ պահին նրա սեղմիրանի տակից դուրս հորդեց արյունը։ Այդ ժամանակ միայն հասկացա, որ ուղղել անհնար է, և իսկույն էլ որոշեցի, որ պետք էլ չէ, որ իմ ուզածն էլ հենց դա է և հենց այդ բանն էլ պետք է անեի։ Սպասեցի, մինչև նա ընկավ ու դայակը «Տե՜ր աստված» կանչելով վազեց նրա մոտ, և այդ ժամանակ միայն դեն նետեցի դաշույնն ու դուրս եկա սենյակից։
«Հարկավոր չէ իրար անցնել, պետք է իմանամ, թե ինչ եմ անում»,— ասացի ինքս ինձ՝ չնայելով նրան ու դայա կին։ Դայակը ճչում էր, կանչում աղախնին։ Ես անցա միջանցքով և, ուղարկելով աղախնին, գնացի իմ սենյակը։ «Հիմա ի՞նչ է հարկավոր անել,— հարցրեցի ինքս ինձ և իսկույն էլ հասկացա, թե ինչ։ Մտնելով առանձնասենյակ, ես ուղիղ մոտեցա պատին, իջեցրի ատրճանակը, զննեցի,— լցված էր,— և դրեցի սեղանին։ Հետո բազմոցի ետևից հանեցի դաշույնի պատյանն ու նստեցի բազմոցին։
Երկար նստեցի այդպես։ Ոչինչ չէի մտածում, ոչինչ չէի հիշում։ Դռան ետևից ոտնաձայներ էին հասնում ականջիս։ Լսեցի, որ ինչ-որ մեկը եկավ, հետո՝ էլի մեկը։ Այնուհետև լսեցի ու տեսա, թե ինչպես Եգորն առանձնասենյակ բերեց կայարանում մնացած իմ զամբյուղը։ Կարծես պետք էր որևէ մեկին․․․
— Լսեցի՞ր ինչ է պատահել,— ասացի։— Դռնապանին ասա, որ իմաց տան ոստիկանությանը։
Նա ոչինչ չասաց ու դուրս գնաց։ Վեր կացա, կողպեցի դուռն ու գլանակ և լուցկի հանելով սկսեցի ծխել։ Դեռ չէի ծխել վերջացրել, երբ քունը հաղթեց ու տապալեց ինձ։ Քնեցի հավանաբար մի երկու ժամ։ Հիշում եմ, երազում տեսնում էի, որ ես ու նա համերաշխ էինք, վիճել էինք մինչ այդ, բայց հաշտվում էինք, և չնայած էլի ինչ֊որ բան մի քիչ խանգարում էր՝ հաշտ էինք արդեն։ Արթնացա դռան թակոցից։ «Ոստիկանությունն է,— մտածեցի՝ զարթնելով։— Ախր սպանեցի կարծես թե։ Բայց գուցե նա է, և ոչինչ չի եղել»։ Դուռը դեռ թակում էին։ Չէի պատասխանում, փորձում էի որոշել այդ հարցը՝ եղե՞լ է դա, թե ոչ։ Այո, եղել է։ Հիշեցի սեղմիրանի դիմադրությունն ու շեղբի մխրճվելը, և սարսուռ անցավ մարմնովս։ «Այո, եղել է։ Այո, այժմ հարկավոր է նաև ինքս ինձ»,— ասացի մտքումս։ Բայց ասում էի այդ բանն ու գիտեի, որ ինձ չեմ սպանի։ Սակայն վեր կացա ու նորից ձեռքս առա ատրճանակը։ Բայց, տարօրինակ բան․ հիշում եմ, թե ինչպես առաջներում շատ անգամ եմ մոտ եղել ինքնասպանության, թե ինչպես նույնիսկ այդ օրը գնացքում դա հեշտ էր թվում ինձ, հեշտ՝ հենց այն պատճառով, որ մտածում էի, թե դրանով կհաղթեմ նրան։ Իսկ այժմ ես ամենևին չէի կարող ոչ միայն ինքնասպան լինել, այլև մտածել այդ մասին։ «Ինչո՞ւ այդ բանն անեմ» հարցնում էի ինքս ինձ ու պատասխան չէի ստանում։ Նորից դուռը ծեծեցին։ «Այո, նախ հարկավոր է իմանալ, թե ով է բախում։ Դեռ ժամանակ կունենամ»։ Ցած դրի ատրճանակն ու ծածկեցի թերթով։ Մոտեցա դռանն ու ետ քաշեցի սողնակը։ Կնոջս քույրն էր՝ բարի, պարզամիտ մի այրի։
— Վա՜սյա․․․ սա ի՞նչ բան է,— ասաց նա, և հոսեցին միշտ թափվելու պատրաստ նրա արցունքները։
― Ի՞նչ ես ուզում,— հարցրի կոպտորեն։ Զգում էի, որ բոլորովին պետք չէր և կարիք չկար նրա հետ կոպիտ լինել, բայց որևէ այլ տոն գտնել անկարող էի։
— Վասյա, նա մեռնո՜ւմ է։ Իվան Ֆյոդորովիչն ասաց։— Այդ Իվան Ֆյոդորովիչը բժիշկ էր, նրա բժիշկը, խորհրդատուն։
― Մի՞թե նա այստեղ է,— հարցրի, և կնոջս հանդեպ ողջ չարությունը նորից գլուխ բարձրացրեց իմ մեջ։— Է՛, ուրեմն ի՞նչ։
― Գնա նրա մոտ, Վասյա։ Ա՜խ, ինչ սարսափելի է,— ասաց։
«Գնամ նրա մո՞տ»,— հարց տվի ինքս ինձ։ Եվ անմիջապես պատասխանեցի, որ հարկավոր է գնալ նրա մոտ, որ հավանաբար միշտ այդպես է արվում, որ երբ ամուսինն ինձ նման սպանում է կնոջը՝ անպայման պիտի գնա նրա մոտ։ «Եթե այդպես է ընդունված՝ հարկավոր է գնալ,— ասացի ինքս ինձ։— Եվ եթե անհրաժեշտ լինի՝ միշտ էլ ժամանակ կգտնեմ»,— մտածեցի ինքնասպանություն գործելու իմ մտադրության մասին և գնացի կնոջս քրոջ ետևից։ «Հիմա պարապ խոսքեր կլինեն, ծամածռություններ, բայց ես չեմ ենթարկվի դրանց»,— ասացի ինքս ինձ։
― Սպասիր,— ասացի կնոջս քրոջը,— ծիծաղելի է առանց կոշիկների, թող գոնե տուֆլի հագնեմ։
'''XXVIII'''
― Եվ զարմանալի՜ բան։ Կրկին, երբ դուրս եկա առանձնասենյակից ու գնացի սովոր սենյակներով, իմ մեջ նորից հույս ծագեց, թե ոչինչ չի եղել, բայց բժշկական այդ գարշանքի՝ յոդոֆորմի, կարբոլաթթվի հոտը ցնցեց ինձ։ Ոչ, ամեն ինչ եղել է։ Միջանցքով մանկասենյակի կողքից անցնելիս տեսա Լիզոչկային։ Նա նայում էր ինձ վախվորած աչքերով։ Ինձ նույնիսկ թվաց, թե այդտեղ էին բոլոր հինգ երեխաները և բոլորն էլ ինձ էին նայում։ Մոտեցա դռանը, և աղախինը ներսից բացեց իմ առջև ու դուրս եկավ։ Առաջին բանը, որ աչքովս ընկավ, կնոջս բաց մոխրագույն զգեստն էր աթոռի վրա՝ արյունից ամբողջովին սևացած։ Մեր երկտեղ անկողնու, ավելի ճիշտ՝ նույնիսկ իմ անկողնու վրա,— ավելի հեշտ էր այդ կողմից մոտենալը,— պառկած էր նա ծնկները բարձր։ Պառկած էր ուղիղ, միայն բարձիկների վրա, կոճակներն արձակած կոֆտայով։ Վերքի վրա ինչ-որ բան էր դրված։ Սենյակը բռնված էր յոդոֆորմի ծանր հոտով։ Ամենից առաջ և ամենից ավելի ինձ զարմացրեց ուռած ու այտուցից կապտած երեսը, քթի մի մասն ու աչքի տակը։ Իմ արմունկի հարվածի հետևանքն էր դա, երբ ուզում էր ձեռքս պահել։ Գեղեցկության հետք անգամ չկար, այլ ինչ-որ նողկալի բան էր նա իմ աչքում։ Կանգ առա շեմին։
― Մոտեցիր, մոտեցիր նրան,— ասաց ինձ քույրը։
«Այո, հավանաբար ուզում է ապաշխարել»,— անցավ մտքովս։ «Ներե՞մ։ Այո, նա մեռնում է, և կարելի է ներել նրան»,— մտածեցի՝ աշխատելով մեծահոգի լինել։ Կիպ մոտեցա։ Նա դժվարությամբ վրաս բարձրացրեց աչքերը, որոնցից մեկը վնասված էր, և ճիգով ասաց․
— Վերջը հասար քո ուզածին, սպանեցիր․․․— Եվ նրա դեմքին, ֆիզիկական տառապանքի և նույնիսկ մոտալուտ մահվան տագնապի միջից արտահայտվեց նույն վաղեմի, ինձ ծանոթ պաղ անասնական ատելությունը։— Երեխաներին․․․ ես այնուամենայնիվ քեզ․․․ չեմ տա․․․ Նա (իր քույրը) կվերցնի․․․
Իսկ այն, ինչ գլխավորն էր ինձ համար՝ իր մեղքի, դավաճանության մասին կարծես անկարևոր համարեց հիշել։
― Այո, նայիր ու հիացիր քո արածով,— ասաց՝ նայելով դռան կողմը և հեծկլտաց։ Դռան մեջ կանգնած էր քույրը երեխաների հետ։— Այո, ահա թե ինչ արեցիր դու։
Նայեցի երեխաներին, նրա ջարդված կապտած, դեմքին և առաջին անգամ մոռացա ինքս ինձ, իմ իրավունքները, իմ հպարտությունը, առաջին անգամ մարդ տեսա նրա մեջ։ Եվ այնքան աննշան թվաց այն ամենը, որ վիրավորել էր ինձ՝ իմ ողջ խանդը, և այնքան նշանակալի՝ իմ արածը, որ ուզում էի երեսս սեղմել նրա ձեռքին ու ասել՝ «Ներիր», բայց չհամարձակվեցի։
Նա լռում էր փակ աչքերով, ըստ երևույթին ուժ չունենալով շարունակելու։ Հետո նրա այլանդակված դեմքն սկսեց դողալ ու կնճռոտվեց։ Նա թույլ ետ հրեց ինձ։
― Ինչի՞ համար եղավ այս ամենը։ Ինչի՞ համար։
— Ներիր ինձ,— ասացի։
― Ներե՞մ․․․ հիմարությո՛ւն է այդ ամենը․․․ Միայն թե չմեռնե՜մ․․․ — աղաղակեց նա՝ մի փոքր տեղից բարձրանալով, և նրա տենդագին փայլող աչքերը սևեռվեցին վրաս։— Այո, դու հասար քո ուզածին․․․ Ատո՜ւմ եմ․․․ Ա՜յ․․․ Ա՛խ,— հավանաբար զառանցանքի մեջ, ինչ֊որ բանից վախենալով, ճչաց նա։— Ըհը, սպանիր, սպանիր, ես չեմ վախենում․․․ Միայն թե ամենքին, ամենքին, ու նրան էլ։ Փախա՜վ, փախա՜վ․․․
Զառանցանքը շարունակվեց անընդհատ։ Նա չէր ճանաչում ոչ ոքի։ Նույն օրն իսկ, կեսօրի մոտ նա մեռավ։ Ինձ մինչ այդ, ժամը ութին տարան քաղաքամաս և այնտեղից՝ բանտ։ Եվ այնտեղ նստելով տասնմեկ ամիս, սպասելով դատին, ես մի լավ քննության ենթարկեցի ինձ ու իմ անցյալը և հասկացա ամեն ինչ։ Սկսեցի հասկանալ երրորդ օրվանից։ Երրորդ օրը ինձ տարան այնտեղ․․․
Պոզդնիշևն ինչ-որ բան էր ուզում ասել, բայց այլևս անկարող լինելով պահել հեկեկանքները՝ կանգ առավ։ Ուժերը հավաքելով, շարունակեց․
— Ես սկսեցի հասկանալ այն ժամանակ միայն, երբ տեսա նրան ղագաղում․․․— Նա հեծկլտաց, բայց իսկույն էլ շարունակեց շտապով։— Միայն այն ժամանակ, երբ տեսա նրա անկենդան դեմքը, հասկացա, թե ինչ եմ արել։ Հասկացա, որ ես, ես եմ սպանել նրան, և ինձնով է պայմանավորվել այն, որ նա ողջ, շարժուն, տաք է եղել, իսկ հիմա դարձել է անշարժ, մոմագույն, պաղ, և որ այդ բանը չի կարելի ուղղել երբեք, ոչ մի տեղ, ոչնչով։ Ով չի ապրել այդ բանը, չի կարող հասկանալ․․․ Ո՜ւ-ո՜ւ-ո՜ւ․․․— ճչաց նա մի քանի անգամ ու լռեց։
Մենք երկար նստած էինք անխոս։ Նա հեծկլտում էր ու լուռ օրորվում իմ դեմ։
― Էհ, ներեցեք․․․
Նա շուռ եկավ ինձնից ու թեք ընկավ նստարանին՝ ծածկվելով պլեգով։ Այն կայարանում, ուր պետք է իջնեի,— առավոտվա ժամը ութն էր,— ես մոտեցա նրան հրաժեշտ տալու։ Քնած էր թե քնած էր ձևանում՝ չհասկացա, բայց նա չէր շարժվում։ Թեթևակի ձեռք տվի նրան։ Աչքերը բացեց, և երևաց, որ քնած չէր եղել։
― Մնաք բարով,— ասացին ձեռքս մեկնելով։
Նա սեղմեց ձեռքս ու թեթև ժպտաց, բայց այնպես խղճալի, որ լացս եկավ։
― Այո, ներեցեք,— կրկնեց նա նույն խոսքը, որով և եզրափակել էր իր ողջ պատմությունը։