== Կղզու մասին տեսած երազը ==
<b>1</b>
Թափառական շունը հատակի տակ ձագեր էր ցնկնել։ Ցնկնե՜լ, այդպես կարող են ասել միայն կողմնակի մարդիկ։
Բայց շունը չէ՞ որ Սինգոյի ընտանիքի համար էլ օտար էր։
— Մայրիկ, Տերուն ոչ երեկ, ոչ էլ այսօր տուն չի եկել, գուցե ձագեր է բերել, դրա համա՞ր,— մի յոթ օր առաջ խոհանոցում ասաց Կիկուկոն։
— Չեմ իմանում, շատ հնարավոր է,— անտարբեր պատասխանեց Յասուկոն։
Սինգոն, ոտքերը մանղալի մոտ տաքացնելով իր համար թեյ էր եփում։ Այս աշնանից նա սովորություն է դարձրել առավոտները կանաչ թեյ խմել, որը պատրաստում էր իր ձեռքով։
Կիկուկոն Տերուին հիշեց նախաճաշ եփելիս և խոսակցությունը դրանով էլ ավարտվեց։
Երբ նա Սինգոյի մոտ չոքելով՝ նրա առջև դրեց սոյայի ապուրը, Սինգոն հարսի համար էլ թեյ լցրեց
— Գուցե մի գավաթ կխմե՞ս։
— Երևակայեք, կխմեմ։
Այդպիսի բան դեռ չէր եղել։ Կիկուկոն ավելի հարմար նստեց։
Սինգոն նայեց նրան.
— Քո և՛ օբիի, և՛ կիմոնոյի վրա քրիզանթեմներ են նկարած։ Բայց չէ՞ որ քրիզանթեմների սեզոնն արդեն անցել է։ Այս տարի Ֆուսակոյին պատահած անախորժության պատճառով ծննդյանդ օրն էլ չնշեցինք։
— Չէ, ինչու, իմ օբիի վրա չորս ազնվաբույսերն էլ կան։ Այնպես որ կարելի է տարվա բոլոր եղանակներին կապել։
— Իսկ ի՞նչ է նշանակում «չորս ազնվաբույս»։
— Խոլորձ, բամբուկ, սալոր, քրիզանթեմ...— զրնգուն ձայնով ասաց Կիկուկոն,— դուք դրանց, անշուշտ, որևէ բանի վրա տեսել եք, հայրիկ, և պետք է, որ իմանաք։ Լինում են և՛ նկարներում, և՛ կիմոնոների վրա։
— Համեստ նախշ է։
Կիկուկոն գավաթը ցած դնելով ասաց․
— Շատ հա մեղ էր։
— Այս կանաչ թեյը նվեր եմ ստացել այն հանգուցյալի ընտանիքից, որի հիշատակը հարգելու էի գնացել։— Սպասիր, ի՞նչ էր նրա անունը, մտածեց Սինգոն ու շարունակեց,― և այժմ նորից սկսեցի կանաչ թեյ խմել։ Առաջ միշտ կանաչն էի խմում։ Ասենք մեր տանն առհասարակ ուրիշ թեյ չէր էլ լինում։
Սյուիտին այդ առավոտ ֆիրմա գնաց սովորականից վաղ։
Նախասենյակում կոշիկները հագնելիս Սինգոն ջանում էր մտաբերել հանգուցյալ ընկերոջ անունը, որի ընտանիքն իրեն կանաչ թեյ էր նվեր ուղարկել։ Կարելի էր, իհարկե, հարցնել Կիկուկոյին, բայց չհարցրեց։ Իր այդ ընկերը հանկարծամահ էր եղել հանքային տաք ջրերի հյուրանոցում, ուր գնացել էր մի երիտասարդ կնոջ հետ։
— Տերուն ինչ֊որ վաղուց չի երևում,— ասաց Սինգոն։
— Այո, ոչ երեկ, ոչ այսօր չի երևացել,— պատասխանեց Կիկուկոն։
Տերուն սովորաբար, զգալով, որ Սինգոն պատրաստվում է տանից դուրս գալ, մոտենում էր սանդղամուտքին, ուղեկցում նրան մինչև դարբասը։
Սինգոն հիշեց, որ Կիկուկոն մի երկու օր առաջ սանդղահարթակում շոյում էր Տերուի փորը։
― Մի տեսակ անախորժ ուռած է,— մռայլվելով ասաց նա և փորձեց շոշափել ձագերը։— Քանի՞ հատ կլինեն։
Տերուն Կիկուկոյին նայեց տարօրինակորեն սպիտակած աչքերով, հետո պառկեց կողքի վրա ու փորը դեմ արեց նրան։
Շան որովայնն այնպես ուռած չէր, որ, ինչպես նկատեց Կիկուկոն, տհաճություն առաջացներ։ Աճուկի մոտ մաշկը բարակել էր ու վարդագունել, իսկ պտուկներին ցեխ էր կպած։
— Պտուկները տա՞սն են։
Կիկուկոյից հետո Սինգոն ինքն էլ սկսեց հեռվից շան պտուկները հաշվել։ Ամենավերևինները փոքր էին, ասես թոշնած։
Տերուն տեր ուներ, պարանոցին նույնիսկ համարով վզնոց էր կապած, բայց տերն, ըստ երևույթին, վատ էր կերակրում նրան, և շունը հետզհետե դարձավ թափառական։ Սկզբում պտույտ֊պտույտ էր գալիս հարևանների խոհանոցների շուրջը։ Երբ Կիկուկոն նախաճաշի և ընթրիքի մնացորդների վրա սկսեց հատուկ նրա համար պահած համեղ պատառներ ավելացնել, շունն արդեն Ժամանակի մեծ մասն անց էր կացնում Սինգոյի տան մոտ։ Գիշերները այգուց հաճախ լսվում էր Տերուի հաչոցը․ դրանից կարելի էր ենթադրել, որ շունը վերջնականապես ընտելացել էր նրանց։ Սակայն Կիկուկոն անգամ նրան չէր համարում իրենց բակի շունը։
Իսկ ձագերը նա միշտ տիրոջ տանն էր ծնում։
Դրա համար էլ, երբ Տերուն մի քանի օր շարունակ չերևաց, Կիկուկոն մտածեց, որ նա տիրոջ տանն է ցնկնել։
Սինգոյին մինչև իսկ վիրավորական էր թվում, որ այդ շունը ձագեր բերելու ժամանակ, այնուհանդերձ, վերադառնում է տիրոջ մոտ։
Բայց այս անգամ Տերուն ցնկնել էր Սինգոյի տան հատակի տակ։ Այդ մասին մոտ տաս օր ոչ ոք չգիտեր։
Մի երեկո, երբ Սինգոն Սյուիտիի հետ ֆիրմայից վերադարձավ, Կիկուկոն լուր տվեց.
— Հայրիկ, Տերուն ձագեր է բերել։
— Ի՜նչ ես ասում։ Որտե՞ղ։
— Հատակի տակ․․․ Սպասուհու սենյակի։
— Հը՛մ․․․
Երբ սպասուհին իրենց տնից գնաց, նրա փոքրիկ սենյակը վերածեցին խորդանոցի և այնտեղ զանազան ավելորդ իրեր լցրին։
— Բանից դուրս է գալիս Տերուն մտել է հատակի տակ։ Ես նայեցի, ձագերն էլ այնտեղ են։
— Հը՛մ։ Եվ քանի՞սն են, այդ ձագերը։
— Մութ էր, ինչպես հարկն էր չտեսա։ Նրանք ամենահեռավոր անկյունում են։
— Այդ դեպքում հասկանալի է։ Ուրեմն ցնկնել է մեր տանը։
— Մայրիկն ինձ դեռ վաղուց էր ասում. «Տերուն անընդհատ պտտվում է խորդանոցում և տարօրինակ է պահում իրեն, թաթերով փորում է հողը»։ Հավանաբար իր համար տեղ էր փնտրում։ Եթե խորդանոցում դարման փռեինք, շունը երևի այնտեղ էլ կցնկներ։
— Երբ ձագերը մեծանան, ի՞նչ ենք անելու,— միջամտեց Սյուիտին։
Սինգոն նույնպես ուրախացել էր, որ Տերուն ձագերն իրենց տանն է բերել, բայց դրա հետ մեկտեղ կար նաև այն տհաճ միտքը, թե ստիպված են լինելու դուրս նետել դրանց։
― Տերուն մի՞թե ցնկնել է մեր տանը,― հարցրեց Յասուկոն։
— Բանն էլ հենց այդ է։
— Ասում ես սպասուհու սենյակի տա՞կ. դա մեր տան միակ սենյակն է, որտեղ ոչ ոք չի ապրում։ Ուրեմն Տերուն այդ տեղն ինքն է իր համար ընտրել։
Յասուկոն, շարունակելով նստած մնալ մանղալի առջև, աչքի պոչով նայեց Սինգոյին։
Սինգոն ինքն էլ նստեց կրակի մոտ և, կում անելով թեյը՝ դարձավ Սյուիտիին․
— Հիշում ես, Տանիձաքին մի անգամ խոստացավ օգնել մեզ սպասուհի ճարել, հետն այդ մասին այլևս չե՞ս խոսել։
Երբ Սինգոն ուզեց թեյի երկրորդ գավաթը լցնել, Սյուիտին բռնեց ձեռքը․
— Մոխրամանն է, հայրիկ։
Սինգոն ցրվածությունից քիչ մնաց թեյը լցներ մոխրանմանի մեջ։
<b>2</b>
— Մենք ծերացանք և այդպես էլ ոչ մի անգամ չբարձրացանք Ֆուձիի գագաթը,— մրմնջաց ֆիրմայի իր աշխատասենյակում նստած Սինգոն։
Բերանից հանկարծակի դուրս թռած խոսքեր էին, բայց նրան թվաց, թե դրանց մեջ ինչ֊որ թաքնված իմաստ կա, և նորից կրկնեց։
Այդ խոսքերը գուցե արտաբերվեցին այն պատճառով, որ նա գիշերը երազում տեսել էր Մացուսիմա կղզին։
Սինգոն Մացուսիմայում երբեք չէր եղել և, այնուհանդերձ, այդ կղզու մասին երազ տեսավ։ Առավոտյան դա նրան զարմանալի թվաց։
Մինչև հիմա, մտածեց Սինգոն, ինքը ոչ մի անգամ չի եղել ճապոնիայի տեսարժան վայրերում, ոչ Մացուսիմայում, ոչ Ամա֊նո հասիդատեում։ Մեկ անգամ ձմռանը, եղանակի վատ ժամանակ, եղավ Ամակոյի Միյաձիմա կղզում, այն էլ կարճատև կանգառով, երր վերադառնում էր Կյուսյուի գործուղումից։
Առավոտյան նա մտաբերում էր երազից մնացած լոկ առանձին պատկերներ, սակայն հիշողության մեջ վառ տպավորվել էին կղզու սոճիները և ծովի գույնը։ Նա որոշակի հիշում էր, որ դա Մացուսիման էր սոճիների կղզին։
Մարգագետնում, սոճիների տակ, Սինգոն գրկել էր մի աղջկա։ Նրանք վախենում էին, որ իրենց կտեսնեն և թաքնվել էին։ Երևի երկուսով անջատվել էին ընկերների խմբից։ Աղջիկը դեռ բոլորովին մատղահաս էր, գրեթե աղջնակ։ Սինգոն ինքը քանի տարեկան էր, չգիտեր։ Դատելով այն բանից, որ աղջկա հետ վազվզում էր սոճիների միջև, նույնպես երիտասարդ պետք է լիներ։ Համենայն դեպս, աղջկան գրկելիս իր և նրա միջև տարիքային տարբերություն չէր զգում։ Պահում էր իրեն այնպես, ինչպես երիտասարդները։ Թեև չէր թվում, թե ինքը վերադարձել է դեպի երիտասարդություն, որ այդ ամենը տեղի է ունեցել վաղուց։ Մնալով այնպես, ինչպես այժմ՝ վաթսուներկու տարեկան, իրեն պատկերացնում էր քսանամյա պատանի։ Երազը հենց դրանով էլ առեղծվածային էր։
Ընկերների խումբը մոտորանավակով լողում էր ծովի հեռավոր մասում։ Նավակում հասակով մեկ մի կին կանգնեց ու սկսեց թաշկինակը ճոճել նրանց կողմը։ Սինգոն արթնանալուց հետո էլ որոշակի տեսնում էր ճերմակ թաշկինակը՝ ծովի կապույտ ֆոնին։ Սինգոյին և աղջկան փոքրիկ կղզում մենակ էին թողել, սակայն դա նրանց ամենևին չէր մտահոգում։ Սինգոն լոկ մի բանի մասին էր մտածում՝ ինքը ծովում լողացող նավակը տեսնում է, իսկ նավակից թաքստոցը, որտեղ պատսպարվել է աղջկա հետ, չի երևում։
Արթնացավ երազում ճերմակ թաշկինակը ճոճվելու պահին։
Անկողնուց վեր կենալիս այլևս չէր հիշում, թե երազի աղջիկն ինչ տեսակ էր։ Նա արդեն ոչ դեմք ուներ, ոչ էլ նույնիսկ ընդհանուր կերպարանք։ Նրա հետ ունեցած հպումներից էլ ոչ մի զգացում չէր մնացել։ Վառ տպավորվել էին միայն բնապատկերների գույները։ Բայց այդ բոլորն ինչո՞ւ էր տեղի ունենում Մացուսիմայում, երազում ինչո՞ւ Մացուսիման տեսավ, չէր կարողանում հասկանալ։
Նա Մացուսիմայում երբեք չէր եղել, նավակով ոչ մի անգամ չէր գնացել անմարդաբնակ կղզին։
Կուզենար խոսել տնեցիների հետ, պարզելու համար՝ գունավոր երազ տեսնելը արդյոք նյարդերի հյուծվածությունից չէ՞, սակայն այդպես էլ սիրտ չարեց խոսել։ Անհարմար էր զգում, որ երազում աղջիկ է գրկել։ Իսկ որ երազում իրեն՝ այսօրվա Սինգոյին, տեսել է երիտասարդացած, մի՞թե հակաբնական է։
Երազում ժամանակների առեղծվածային տեղաշարժը Սինգոյին նույնիսկ զվարճացրեք։
Եթե հանկարծ գլխի ընկներ, թե ով էր այն աղջիկը, երազի առեղծվածը վայրկենապես կվերանար, մտածում էր Սինգոն, նստած ֆիրմայի իր աշխատասենյակում, սիգարետի մոխիրը թափ տալիս։ Հենց նույն պահին լսվեց թեթև բախոց, և դուռը բացվեց։
— Բարի՛ լույս,— ներս մտավ Սուձումոտոն,— որոշեցի գալ մոտդ, ասի կարող է արդեն եկած լինես։
Սուձումոտոն հանեց գլխարկը։ Հիդեկոն տեղից վեր թռավ նրա վերարկուն վերցնելու, բայց նա աթոռին նստեց վերարկուով։ Սինգոն զարմանքով նայեց Սուձումոտոյի ճաղատ գլխին։ Ականջների մոտ ծերունական շագանակագույն բծեր էին հայտնվել, և նա ամբողջապես մի տեսակ անդուր տեսք ուներ։
— Ի՞նչ է պատահել։ Առավոտ վաղ֊վաղ եկել ես ուղղակի ինձ մոտ։
Սինգոն ժպիտը զսպելով զննեց իր ձեռքերը։ Ժամանակ առ ժամանակ ափերի երեսներն ու դաստակները նույնպես ծածկվում էին դարչնագույն բծերով։
— Միձուտան․․․ Հիշո՞ւմ ես, այդ նա էր, որ մահացավ մի երիտասարդ կնոջ գրկում։
— Այո՛, այո՛, Միձուտա,— մտաբերեց Սինգոն,— միանգամայն ճիշտ է, ես հենց հանգուցյալ Միձուտայի ընտանիքից նվեր ստացա կանաչ թեյը և կրկին սովորություն դարձրի առավոտները խմել։ Նրանք ինձ սքանչելի թեյ նվիրեցին։
— Կանաչ թեյը, իհարկե, լավ է։ Մեռնել երիտասարդ կնոջ գրկում, այ դա արդեն սքանչելի է։ Ես լսել էի, որ այդպիսի մահ լինում է, բայց երբեք չէի մտածի, թե նման բան կարող է պատահել մեր Միձուտային։
— Հը՛մ։
— Նույնիսկ նախանձելի է։
— Դու էլ ես գեր ու ճաղատ, այնպես որ նման մահով մեռնելու բոլոր տվյալներն ունես։
— Բայց ես նրա նման բարձր ճնշում չունեմ։ Միձուտան միշտ վախենում էր արյան զեղումից և երբեք մենակ չէր մնում, մանավանդ երբ մեկնում էր որևէ տեղ։
Միձուտան հանկարծամահ եղավ հանքային տաք ջրերի հյուրանոցում։ Նրա թաղմանը ընկերները շշնջում էին միմյանց ականջի, որ նա, ինչպես ասաց Սուձումոտոն, մեռել մի երիտասարդ կնոջ գրկում։ Միձուտան մահացավ երիտասարդ կնոջ հետ լինելու պատճառով։ Ինչո՞ւ էին ենթադրում, թե Միձուտան մահացել է հենց դրանից, մտածեց Սինգոն թաղումից հետո և որոշեց, որ այդ պատմությունը քիչ է ճշմարտանման։ Թեև այն Ժամանակ, այնուամենայնիվ, հետաքրքրվում էր՝ տեսնես այդ կինը թաղմանը կգա՞։ Ոմանք պնդում էին որ, կյանքում ամենագարշելի բանը կին արարածն է, ոմանք էլ, ընդհակառակը, համարում էին, որ եթե կինը սիրում է տղամարդուն, ապա նա ինքն էլ անչափ բաղձալի է։
Սինգոյի կարծիքով ծերունական հյուծանքի դրսևորումներից մեկն էլ դա էր, երբ վաթսունամյա իր ընկերները, ելնելով այն բանից, որ մի ժամանակ միասին սովորել էին համալսարանում, թույլ էին տալիս իրենց ուսանողական տարիների պես վայրախոսություններ շաղ տալ և այժմ էլ միմյանց դիմել մականուններով կամ համալսարանական օրերից հիշողության մեջ մնացած փաղաքշական կրճատ անուններով։
Նրանք գիտեին իրար պատանի հասակից, այդ ոչ միայն մտերմացնում էր նրանց, այլև փոխադարձ անբարյացականություն առաջացնում, չէ՞ որ նրանցից յուրաքանչյուրը ամուր պատսպարված էր եսասիրության մամռակալվող իր պատյանում։ Հիմա նրանք սրախոսում էին Միձուտայի մահվան առիթով, իսկ Միձուտան իր հերթին վաղուց չէ, ինչ ծաղրում էր մահացած Տորիյամային։
Սուձումոտոն թաղման ժամանակ էլ տենչանքով ու նախանձով էր խոսում կնոջ գրկում մեռնելու մասին, բայց Սինգոն բավական էր պատկերացներ Սուձումոտոյի մահը նրա համար այդքան բաղձալի թվացող պատճառից, անմիջապես ցնցվում էր։
— Ո՛չ, հասակավոր մարդու համար այդպիսի մահն անպատշաճ է,— ասաց նա։
— Ինչ խոսք։ Չէ որ մենք երազներում այլևս կին չենք տեսնում,— զգաստացավ Սուձումոտոն։
— Դու Ֆուձիի գագաթը բարձրացած կա՞ս։
— Ֆուձիի՞։ Ֆուձի լեռա՞ն։— Սուձումոտոյի դեմքին տարակուսանք հայտնվեց։— Ոչ, չեմ բարձրացել։ Իսկ ինչո՞ւ ես հարցնում։
— Ես նույնպես չեմ բարձրացել։ Այնպես էլ ծերացանք ու ոչ մի անգամ չելանք Ֆուձի լեռը։
— Ի՞նչ։ Դրա մեջ ինչ֊որ երկիմաստություն կա, հա՞։
— Հիմարություններ մի ասա,— արհամարհական նետեց Սինգոն։
Դռան մոտ, սեղանի առջև նստած, համրիչը չխկչխկացնող Հիդեկոն թաքուն փռթկաց։
— Ես հետզհետե համոզվում եմ, որ այն մարդկանց թիվը, որոնք հասնում են իրենց կյանքի ավարտին՝ դեռ ոչ մի անգամ չբարձրանալով Ֆուձիի գագաթը ու չտեսնելով Ճապոնիայի երեք դիտարժան վայրերը, այնքան էլ քիչ չէ։ Հետաքրքիր է, ճապոնացիների քանի՞ տոկոսն է ելել Ֆուձիի գագաթը։
— Կարծում եմ մեկ տոկոսն էլ չի ստացվի։
Սուձումոտոն վերադարձավ իր սիրած թեմային․
— Իսկ այնպիսի երջանիկներ, ինչպիսին Միձուտան էր, աասը հազարից մեկն է լինում, ինչ եմ ասում, երևի հարյուր հազարից մեկը։
— Լավ, ենթադրենք թե նրա բախտը բերել էր, հապա ընտանի՞քը, ընտանիքի վիճակն ինչ է։
— Հա՛, իսկապես, հենց ընտանիքի մասին էի ուզում ասել։ Միձուտայի կինն ինձ մոտ էր,— գործնական տոնի անցավ Սուձումոտոն։— Եկել էր խնդրանքով,— նա բացեց սեղանին դրված իր ֆուրոսիկին,— սրանք դիմակներ են։ Նո դիմակներ։ Ինձ խնդրեց գնել։ Քեզ մոտ մտա ցույց տալու։
— Դիմակներից ես ոչինչ չեմ հասկանում։ Այնպես, ինչպես երեք դիտարժան վայրերից, գիտեմ, որ դրանք գոյություն ունեն Ճապոնիայում, բայց ոչ մի անգամ այնտեղ չեմ եղել։
Ֆուրոսիկիում պատյանի մեջ դրված էին երկու դիմակ։ Սուձումոտոն հանեց․
— Այս մեկը կոչում են Ձիդո, մյուսը՝ Կացուսիկի։ Երկուսն էլ մանկական են։
— Դրանք երեխանե՞ր են։
Սինգոն ձեռքը պարզեց Կացուսիկիի դիմակին, բռնեց ականջների անցքերով անցկացրած քուղից, սկսեց ուշադիր դիտել։
— Ճակատին մազափունջ է նկարած։ Ձևով հիշեցնում է գինգոյի պտուղը։ Սա դեռ բոլորովին երեխա է, հասունության տարիքի ծիսական արարողությամբ չանցած։ Ժպտում է բերանով մեկ։
— Հը՛մ։
Որպեսզի դիմակն ավելի լավ զննի, Սինգոն այն աչքից հեռու տարավ։
— Տանիձաքի-կուն, ակնոցս այդտեղ է,— դիմեց Հիդեկոյին։
— Ո՛չ, ո՛չ, հարկավոր չէ։ Ավելի լավ է առանց ակնոցի։ Նո դիմակը լավ է դիտվում, երբ ձեռքդ պարզում ես առաջ ու դիմակը մի քիչ վեր բարձրացնում։ Այս դեպքում մեր ծերունական հեռատեսությունը նույնիսկ օգնում է։ Դիմակն այդ ձևով ցած է նայում և մթնեցվում է։
— Ինչ֊որ մեկին շատ նման է։ Ոնց որ կենդանի լինի։
— Գոյություն ունեն հատուկ տերմիններ՝ «մթնեցնել» դիմակը, կնշանակի թեքել առաջ, և այն իսկույն թախծոտ է դառնում, իսկ «լուսավորել» դիմակը՝ թեքել դեպի ետ, դրանից նա ուրախ է թվում,— բացատրում էր Սուձումոտոն։— Աջ ու ձախ պտտեցնելը կոչվում է «ընդունել» և «մերժել»։
— Այնուամենայնիվ, ինչ֊որ մեկին շատ նման է,— կրկնեց Սինգոն։
— Համենայն դեպս, նման չէ մանչուկի, երևի ավելի շուտ պատանի է։
— Հին ժամանակներում երեխաները վաղ էին հասունանում։ Ավելացնենք նաև, որ սրա դեմքը վերցրած է հեքիաթային կերպարներից։ Թատրոնի համար։ Բայց այս դիմակը հրաշք է։ Մի լավ նայիր տես, երեխա է։ Ձիդոն կարծեմ բարի ոգին է։ Նրան միշտ ներկայացնում էին հավերժական մանուկի տեսքով։
Սինգոն սկսեց Ձիդոյի դիմակը աջ ու ձախ պտտեցնել, ինչպես հենց նոր սովորեցրեց Սուձումոտոն։
Ձիդոյի մազերն առջևից Կապպայի նման կարճ խուզած էին։
— Դե, ի՞նչ ես մտածում։ Արի ընկերացիր ինձ,— ասաց Սաձումոտոն։ Սինգոն դիմակը դրեց սեղանին,
— Միձուտայի կինը քեզ է դիմել, դու էլ գնիր։
— Ես գնել եմ։ Բանն այն է, որ նա հինգ դիմակ էր բերել։ Կանացի երկու դիմակը ես վերցրի։ Մեկը համոզեցի՝ Ումինոն գնեց։ Քեզ նույնպես առաջարկում եմ գնել։
— Ուրեմն, ինձ՝ մնացորդնե՞րը։ Իսկ ինքդ կանանց դիմակներն ես ընտրել։ Համա խորամա՜նկն ես։
— Քո կարծիքով կանանց դիմակներն ավելի լա՞վն են։
— Անշուշտ, լավն են։ Բայց այլևս չկան։
— Ուզո՞ւմ ես քեզ տամ։ Եթե դու դրանք գնես, խնդրեմ, կբերեմ։ Միձուտան այնպիսի մահով գնաց... Նրա կնոջ դեմքը որ տեսա, խղճահարվեցի, չկարողացա մերժել։ Բայց այս դիմակներն անհամեմատ արվեստով են արված, քան ինձ մոտ եղածները։ Մի՞թե այդ հավերժական մանուկը վատն է։
— Միձուտան մահացել է, իսկ նրանից առաջ մահացել էր Տորիյաման, որը երկար տարիներ այս դիմակները տեսնում էր Միձուտայի տանը։ Չէ, ինձ համար տհաճ կլինի։
— Գուցե Ձիդոյի դիմա՞կը գնես, այնուհանդերձ, վատը չէ։ Ինչքան չլինի հավերժական մանուկ է։
— Դու Տորիյամայի հոգեհանգստին կայի՞ր։
— Ոչ, ներողություն խնդրող երկտող էի ուղարկել, որ գնալ չեմ կարող։
Սուումոտոն վեր կացավ․
— Մի խոսքով, սրանք կթողնեմ քեզ մոտ. հանգիստ ժամանակդ նայիր։ Եթե դուր չեկան, կարող ես մեկ ուրիշին առաջարկել։
— Դուր գան, թե դուր չգան, ոչ մի նշանակություն չունի, ես չեմ ուզում այդ դիմակների հետ կապվել։ Դրանք իրոք հոյակապ են, բայց Նո թատրոնը զրկել դիմակներից և անօգտագործելի պահել տանը, կնշանակի սպանել դրանց համաձայն չե՞ս։
— Դրա համար մի անհանգստանա։
— Ի՞նչ արժեն։ Թանկ են, երևի,— ասաց Սինգոն։
— Հա՛, որպեսզի չմոռանամ, Միձուտայի կնոջը խնդրեցի գինը գրել։ Ահա այստեղ, թղթերի մեջ է։ Դիմակները մոտավորապես հենց այսքան էլ արժեն, բայց նա, ըստ երևույթին, պակասով կզիջի։
Սինգոն դրեց ակնոցը, քուղը, որից կապված էր թուղթը, ձեռքն առավ, և այն պահին, երբ բոլոր առարկաները նրա աչքին հստակ ուրվագծեր ստացան, քիչ մնաջ հիացմունքից հեծկլտար, այնքան սքանչելի էին դիմագծերը, հատկապես Ձիդոյի շրթունքները։
Սուձոլմոտոյի դուրս գնալուց հետո Հիդեկոն մոտեցավ Սինգոյի սեղանին։
— Գեղեցիկ են, չէ՞։
Հիդեկոն լուռ գլխով արեց։
— Չե՞ս ուզում հագնել։
— Ինչ եք ասում, տարօրինակ տեսք կունենամ։ Ուրիշ բան, եթե կիմոնոյով լինեի,— հրաժարվեց Հիդեկոն, բայց Սինգոն դիմակն արդեն մոտեցրել էր նրան, և աղջիկը հագավ, քուղերը կապեց ծոծրակին։
— Այժմ, եթե կարելի է, գլուխդ դանդաղ շրջիր։
Հիդեկոն տեղում կանգնած սկսեց գլուխը մեկ աջ, մեկ ձախ դարձնել։
— Հոյակա՜պ է, սքանչելի՜ է,— իր համար անսպասելի գոչեց Սինգոն։ Այդ շարժումները բավական էին, որպեսզի դիմակները կենդանանային։
Հիդեկոն բալագույն զգեստ էր հագել, դիմակի երկու կողմից դուրս էին թափվել ճոխ մազերը. նա այդպես անչափ հրապուրիչ էր։
— Բավակա՞ն է, թե՝ էլի։
— Հերիք է։
Սինգոն Հիդեկոյին ուղարկեց Նո դիմակների մասին տեղեկագիրք գնելու։
<b>3</b>
Երկու դիմակի վրա էլ՝ թե՛ Կացուսիկիի և թե՛ Ձիգոյի, վարպետների անունները կային։ Սինգոն տեղեկագրքով ստուգելիս պարզեց, որ նրանք, ճիշտ է, Մուրոմատիի դարին պատկանող հին վարպետներ չէին, բայց, այնուամենայնիվ, ավելի ուշ շրջանի բավական հայտնի նկարիչներից էին։
— Ո՛ւյ, ինչ տհաճ տեսք ունեն։ Ովքե՞ր են սրանք։— Յասուկոն ակնոցը դրեց քթին, սկսեց դիմակները զննել։
Կիկուկոն կամացուկ ծիծաղեց․
— Մայրիկ, հայրիկի ակնոցը դիտավորյա՞լ եք դրել։
— Նշանակություն չունի։ Ծերունական ակնոցը բոլորի աչքին էլ հարմար է գալիս,— կնոջ փոխարեն պատասխանեց Սինգոն։
— Հա, ումից էլ վերցնում եմ միշա լավ հարմարվում է աչքիս,— հաստատեց Յասուկոն։
Նա դրել էր այն ակնոցը, որ ամուսինը գրպանից հանել տվել էր պահելու։
— Տղամարդիկ սովորաբար ավելի ժիր են լինում։ Իսկ մեր տանն այդ առավել ևս նկատելի է, չէ՞ որ տատիկը տարիքով մեծ է ինձանից։
Սինգոն իրեն հոգեպես լավ էր զգում։ Առանց վերնազգեստը փոխելու նստեց կրակարանի մոտ, սկսեց ոտքերը տաքացնել։
— Ծերացած աչքերի վատն այն է, որ քեզ մատուցած կերակուրը պարզ չես տեսնում։ Մանավանդ եթե մանրահատիկ բան են տալիս, ոչ մի կերպ չես տարբերում, թե ինչ է։ Երբ իմ տեսողությունը սկսեց թուլանալ, ամանի միջի բրինձը աչքիս վերածվեց միաձույլ զանգվածի, հատիկներն այլևս իրարից չէի ջոկում։ Դրանից բրինձը դադարեց առաջվա պես համեղ թվալ,— Նո դիմակները դիտելով խոսում էր Սինգոն։
Վերջապես նկատեց՝ Կիկուկոն նրա տնային կիմոնոն ձեռքին պահած սպասում է, որ հագուստը փոխի։ Նկատեց նաև, որ Սյուիտին դեռ տուն չի եկել։
Աչքը չկտրելով կրակարանի մոտ դրված դիմակից, վեր կացավ փոխեց շորերը։
Այդպես ակնապիշ նայելու պատճառը նաև այն էր, որ վախենում էր շրջվել ու հանդիպել Կիկուկոյի հայացքին։
Հարսը հավաքեց նրա հագուստը, փորձ անգամ չանելով մոտ գնալ, դիմակները տեսնել։ Երևի տրամադրությունն ընկել է, որ Սյուիտին դարձյալ ժամանակին տուն չի վերադարձել, վշտացած մտածեց Սինգոն։
— Ինչ անախորժ են, կարծես մարդկային դեմքեր լինեն,— ասաց Յասուկոն։
Սինգոն ետ եկավ մանղալի կրակի մոտ։
— Քո կարծիքով ո՞րն է ավելի լավ։
— Ոնց որ թե․․․ սա,— առանց մտածելու ձեռքը Կացուսիկիին դիպցրեց Յասուկոն։— Ասես կենդանի մարդ լինի։
— Հը՛մ։ Համոզվա՞ծ ես, որ դա։
Սինգոն կնոջ կողմնորոշումը համարում էր խիստ հապճեպ։
— Դրանք պատկանում են միևնույն ժամանակաշրջանին, թեև վարպետները տարբեր են։ Դա Տոյոտոմի Հիդեյոսիի դարն է։— Այսպես ասելիս, Սինգոն բռնեց Ձիդոյի դիմակն ամենավերին ծայրից։
Կացուսիկին տղամարդու դիմակ էր, հոնքերն էլ էին տղամարդկային, իսկ Ձիդոն, հավանաբար, անսեռ էր, աչքերն իրարից հեռու֊հեռու, աղեղնաձև բարակ հոնքերը գրեթե աղջկական։
Սինգոն կռացավ դիմակի վրա։ Ողորկ, ասես աղջկական մաշկ։ Նրան թվում էր, թե դա իսկապես մաշկ է, որը նրա ծերունական աչքին հանկարծ փափկություն ու մարդկային մարմնի ջերմություն ստացավ և... դիմակը Ժպտաց, ինչպես կենդանի արարած։
— Օհո՜,— Սինգոն գրեթե շնչասպառ եղավ։ Նա ավելի կռացավ դիմակի վրա։ Ժպտում էր իսկական, կենդանի կինը։ Ուրախ, հմայիչ ժպիտով։
Աչքերն ու բերանն իրոք կենդանի էին։ Դատարկ ակնախոռոչներում երևում էին նույնիսկ սև բիբերը։ Վառ կարմիր շուրթերը թվում էին ենթարկվող, խոնավ։ Սինգոն շունչը պահելով հպվեց նրա քթին․ ներքևից վեր լողացին կապտասև բիբերը, վարի շուրթը ձգվեց դեպի Սինգոն։ Նա քիչ մնաց համբուրեր դիմակը։ Հետո խոր շնչեց ու ետ քաշվեց դիմակից։
Ետ քաշվեց, և պատահածը նրան թվաց անճշմարտանման։ Շնչում էր ընդհատումներով։
Նա խոժոռվեց և Ձիդոյի դիմակը թաքցրեց պատյանում։ Պատյանը կարմիր փայտից էր։ Կացուսիկիի պատյանը մեկնեց կնոջը.
― Դիմակը մեջը դիր։
Վառ կարմիր ներկը,— հնում շրթներկը այդ գույնի էր,— ոչ միայն ցայտուն էր դարձնում շուրթերը, այլև ասես ներս էր թափանցել տալիս, և Սինգոյին թվում էր, թե Ձիդոյի վարի շուրթը տեսնում է ամբողջությամբ, նույնիսկ ամենաթաքնված մասերով։ Դիմակի բերանը փոքր֊ինչ բացված էր, դրանից շուրթերը նմանվում էին ձյան վրա ընկած կարմիր ծաղկի։
Նո դիմակի մեջ ինչ֊որ ձգող բան կա, մարդու հարկադրում է նորից ու նորից նայել, մինչև իսկ հպվեք նրան։ Հավանաբար պատրաստող վարպետը չի էլ ենթադրել, որ դիմակն այդպիսի ուժեղ տպավորություն կգործի։ Նո թատրոնի բեմում, որոշ հեռավորությունից, դիմակները միշտ կենդանի են երևում, և դա բնական է։ Բայց հիմա էլ, մոտիկից դիմակը կարծես կենդանի լիներ։ Սինգոյին թվում էր՝ դա դիմակը սիրող վարպետի գաղտնիքն էր։
Այդ բոլորը նրանից էր, որ ինքը՝ Սինգոն, նույնպես դիմակի հանդեպ հատուկ տենչանք էր տածում։ Դյութում էր նա իրեն ավելի ուժեղ, քան որևէ իրական, կենդանի կին։ «Մեղավորը երևի իմ ծերացած, հիվանդոտ աչքերն են»,— մտածեց նա ժպտալով։
Բայց չէ՞ որ երազում գրկախառնվել էր մի աղջկա հետ։ Հիդեկոն էլ, երբ հագավ դիմակը, իրեն զարմանալի առինքնող թվաց. հենց այժմ քիչ էր մնում համբուրեր Ձիդոյին։ «Ինչ կպատահի ընտանիքին, եթե իր կասկածելի արարքների շղթան գնալով մեծանա»,— մտորում էր Սինգոն։
Այն օրվանից, ինչ աչքերը սկսեցին տառապել ծերունական հեռատեսությամբ, նա երիտասարդ կանանց չէր մոտենում։ Արդյոք այն պատճառո՞վ, որ ծերունու աչքերը ամեն ինչ տեսնում են ավելի մեղմացած ու աղոտ ուրվագծերով։
— Այս դիմակները Միձուտայինն են։ Հիշո՞ւմ ես, մահացավ տաք ջրերի հյուրանոցում, իսկ հետո մենք նրա ընտանիքից նվեր ստացանք կանաչ թեյ,— ասաց Սինգոն Յասուկոյին։
— Ինչ անդուր բաներ են,— կրկնեց Յասուկոն։
Սինգոն թեյի մեջ վիսկի լցրեց ու սկսեց խմել։
Կիկուկոն խոհանոցում սոխ էր կտրտում, որպեսզի սոյայի թթվաշոռով Ու բանջարեղենով պերկես տապակի։
<b>4</b>
Նոր տարուց մի քանի օր առաջ, ամսի քսանիննին, լվացվելու ժամանակ Սինգոն ականատես եղավ, թե Տերուն ինչպես է իր թուլաներին արևերես դուրս բերում։ Շունն առաջ էլ էր ձագերին հատակի տակից դուրս քարշ տալիս, բայց Սինգոն ստույգ չգիտեր դրանք քանիսն էին՝ չո՞րսը, թե՞ հինգը։ Ձագը հատակի տակից երևում էր թե չէ, Կիկուկոն իսկույն ճարպկորեն բռնում էր նրան ու տուն տանում։ Բավական էր լակոտին սեղմեր իրեն, անմիջապես դադարում էր վնգստալ, իսկ մյուսները մարդ տեսնելով՝ կրկին խցկվում էին հատակի տակ, այնպես որ բոլոր ձագերը միասին դեռ ոչ մի անգամ այգի դուրս չէին եկել, դրա համար էլ Կիկուկոն մերթ հավատացնում էր, որ դրանք չորսն են, մերթ հինգը։
Այժմ արևի տակ տաքանում էին իրոք հինգ ձագ։
Դա լեռնալանջի այն տեղում էր, որտեղ Սինգոն մի անգամ տեսել էր ճնճղուկներին ու դրախտապաններին և կանգնած դիտել դրանց։ Ռումբից պաշտպանվելու համար ապասաարաններ փորելիս հողը բերել լցրել էին այդտեղ և պատերազմի ժամանակ կուտակված այդ հողաթմբի վրա նույնիսկ բանջարեղեն էին աճեցնում։ Իսկ այժմ արևի տակ պառկել տաքանում էին շան թուլաները։
Պամպասի խոտերը, որոնց հասկերը ճնճղուկներն ու դրախտապանները լրիվ կտցահարել էին, չոր ցողուններով ցցվել էին լեռնալանջին, միայն հողաթմբի վրա եղածներն էին մնացել առաջվա պես հյութալի։ Հողաթումբը պատած էր փափուկ կանաչով, Սինգոն զարմացավ, որ Տերուի խելքը կտրել է ձագերի համար ընտրել հենց այդ տեղը։
Արդեն դեկտեմբերի քսանինն էր, սակայն Կամակուրայի արևն այնպես էր տաքացնում, ասես դեռ վառ աշուն լիներ։
Նախքան մարդկանց վեր կենալը,— իսկ նրանք վերկենալուց հետո զբաղվում են նախաճաշ պատրաստելով,— Տերուն լակոտներին քարշ է տալիս մի լավ տեղ և արևի տակ տաքանալով՝ կերակրում նրանց։ Սկզբում, խանդաղատվելով հովվերգական տեսարանից, այդպես էր մտածում Սինգոն։
Բայց ուշադիր դիտելով, տեսավ, որ այդտեղ ոչ մի հովվերգություն էլ չկար։ Հինգ լակոտն էլ իրար հրմշտելով կռվատում էին պտուկների համար, առջևի թաթերի ամբողջ ուժով սեղմոտում դրանց, դուրս մղելով կաթը, ինչպես պոմպից։ Նա տեսավ, որ լակոտները ձեռք էին բերել մեծ կենսունակություն։ Թերևս նրանից, որ արդեն մեծացել էին և կարողանում էին ինքնուրույն բարձրանալ հողաթմբի վրա։
Տերուն ձագերին ժամանակ առ ժամանակ թափ էր տալիս պտուկներից ու փորը ներս քաշում, որպեսզի նրանք չկարողանան իրենց սուր ճանկիկներով հասնել արյունլվիկ լինելու աստիճան չանկռտած կրծքին։
Վերջապես շունը ոտքի ելավ, վճռաբար թափահարեց պտուկներին կպած լակոտներին և հողաթմբից փախավ։ Սև թուլան, որ մյուսներից պինդ էր կառչել մորը, գլուխկոնծի տալով ցած գլորվեց։
Նա ընկավ գրեթե մի մետր բարձրությունից։ Սինգոն վախեցավ՝ բան չպատահի՞։ Բայց լակոտը, կարծես ոչ մի բան չէր եղել, ոտքի ցատկեց և, հողը հոտոտելով, սկսեց վազել։ Ահա թե ինչ, մտածեց Սինգոն։ Նրան թվաց, թե առաջին անգամն է այդպիսի տեսարան դիտում և միաժամանակ նման բան կարծես արդեն տեսել էր։
— Դե իհարկե, Սոտացուի նկարում,— մրմնջաց նա։— Հը՛մ։ Կեցցես։
Սինգոն մի անգամ տեսել էր Սոտացուի «Լակոտը» նկարի վերատպությունը և սկզբում կարծեցլ, թե այնտեղ պարզապես զարդարանքի համար է խաղալիք շնիկ նկարված, իսկ հիմա ապշել էր, գլխի ընկնելով, որ նկարի լակոտը միանգամայն իրական է, համարյա կենդանի շնիկ։ Բավական է այս սև թուլային մի քիչ ավելի նրբագեղություն ու նազանի շարժումներ հաղորդել, որպեսզի աչքիդ առաջ կանգնի այն նկարը։
Այդ մասին մտածելիս, Սինգոն հիշեց, որ Կացուսիկիի դիմակն էլ զարմանալիորեն կենդանի է և նման ինչ-որ մեկին։
Կացուսիկիի դիմակը պատրաստող վարպետը և նկարիչ Սոտացուն ապրել են միևնույն դարում։
Պարզ ասած, Սոտացուն նկարել է բակապահ շների լակոտներ։
— Եկեք ինձ մոտ, տեսեք, բոլոր ձագերն այստեղ են,— կանչեց նա տնեցիներին։
Չորս լակոտ ոտքերը քարշ տալով ու երերալով իջան հողաթմբից։
Սինգոն զգում էր, որ ոչ սև թուլան, ոչ էլ մյուսները Սոտացուի նկարում պատկերված տեսարանն այլևս չեն կրկնի։
Հայտնություն չէ՞ արդյոք, մտածեց նա, որ լակոտը վերածվել է Սոտացուի նկարի, իսկ Ձիդոյի դիմակը՝ Ժամանակակից կնոջ։ Կամ գուցե հակառակը՝ մեկը հակազդել է մյուսին։
Սինգոն Կացուսիկիի դիմակը կախեց պատից, իսկ Ձիդոյինը թաքուն պահեց պահարանի ամենախոր տեղում։
Յասուկոն ու Կիկուկոն, նրա կանչի վրա, մոտեցան լվացարանին, լակոտներին տեսնելու։
— Այդ ո՞նց է, որ դուք լվացվելու ժամանակ դրանց վրա ուշադրություն չեք դարձրել,— նախատեց Սինգոն։ Կիկուկոն թեթևակի գրկելով սկեսուրի ուսերն ասաց.
— Առավոտները կանանց գլուխը պտտվում է հոգսերից, չէ՞, մայրիկ։
— Իհարկե։ Իսկ որտե՞ղ է Տերուն, երևի փախել է, և ձագերը թափառում են։ Խեղճեր, կարծես մոլորված են կամ լքվաձ,— ասաց Յասուկոն։
— Սարսափելի է, որ հարկադրված ենք դրանց դուրս նետել,— ասաց Սինգոն։
— Երկուսին մենք անպայման կտեղավորենք,— ուրախ ասաց Կիկուկոն։
— Ի՞նչ ես ասում, մի՞թե որևէ մեկն ուզում է վերցնել։
— Այո։ Մեկըւ հենց Տերուի նախկին տերն է։ Ասաց որձ ձագ է ուզում։
— Այ թե ինչ։ Տերուին տանից կտրեց, հիմա որոշել է նրա փոխարեն լակոտին վերցնե՞լ։
— Այդպես է երևում։ Իսկ ինչ վերաբերում է Տերուին, մայրիկ, նա հավանաբար գնացել է բան ուտելու,— Յասուկոյի քիչ առաջվա տված հարցին պատասխանեց Կիկուկոն և դարձավ Սինգոյին,― Տերուն խելոք է, բոլորն ուղղակի զարմացած են նրա հնարամտության վրա։ Նա ճշգրիտ գիտե, թե մեր փողոցի որ տանը երբ են նստում հաց ուտելու, և առանց ուշանալու գնում է այնտեղ։
— Տե՛ս է, հարմարվել ու ճարպկությամբ գլուխ է պահում։
Սինգոն մի քիչ հիասթափվեց։ Ուրեմն երբ ինքը նախաճաշում կամ ընթրում է, ենթադրելով, որ Տերուն իրենց տանն է, նա ուտելու ժամերը ճիշտ գուշակելով՝ թափառում է հարևանների օթախների շուրջ։
— Գնում է, ճիշտն ասած, ոչ թե ուղղակի ուտելու պահին, այլ անմիջապես հետո, թերմացքի վրա,— ավելացրեց Կիկուկոն։— Երբ մեր տանը ձագեր բերեց, ասացի հարևաններին, դրանից հետո նրանք շարունակ հետաքրքրվում էին Տերուով։ Իսկ երեխաները եկան, խնդրեցին ինձ, որ ձագերն իրենց ցույց տամ։ Դուք այդ ժամանակ տանը չէիք, հայրիկ։
— Ա՛յ թե հռչակ է ձեռք բերել։
— Չտեսնված։ Մի կին ինձ հետաքրքիր բան պատմեց։ Եթե Տերուն, ասում է, եկել ձեր տանն է ցնկնել, դա նշան է, որ ձեր ընտանիքում ևս մեկը պետք է ծննդաբերի։ Տերուն որոշել է երիտասարդ տանտիրուհուն այդ ձևով խելք հասկացնել։ Սա մի՞թե ուրախ իրադարձություն չէ,— ասաց Յասուկոն։ Կիկուկոն կարմրելով ձեռքերը նրա ուսից ետ քաշեց։
― Է՛, մայրի՜կ։
— Հարևանուհին այդպես ասաց։
— Կարելի՞ է շանը մարդու հետ համեմատել,— ասաց Սինգոն, բայց նրա խոսքն էլ այնքան պատշաճին չէր։
Կիկուկոն բարձրացրեց խոնարհած գլուխը։
— Տերուի նկատմամբ ամենից շատ հոգատար է Ամամիանի պապը։ Գուցե մի ձագն ինձ կտաք, ասում է։ Իմ կարձիքով նա հուսալի մարդ է։ Հետո այնպես սրտանց էր խոսում, որ նույնիսկ անհարմար զգացի։
— Ահա թե ինչ։ Դե ինչ արած, թող վերցնի,— ասաց Սինգոն։— Լավ, մտնենք ներս։
Ամամիան Տերուի տիրոջ հարևանն էր, բայց աշխատանքից զրկվելուց հետո վաճառեց տունն ու տեղափոխվեց Տոկիո։ Նրա հետ միասին ապրում էին երկու ծերունի՝ մարդ ու կին և օգնում նրան տնային գործերում։ Տոկիոյում Ամամիայի տունը շատ էր փոքր, որպեսզի կարողանար ծերունիներին տանել իր մոտ։ Նրանք մնացին Կամակուրայում և բնակարան վարձեցին։ Ամամիայի տանն ապրող ծերուկին ամբողջ կյանքում բոլորը Ամամիայի պապիկ էին անվանում։
Տերուն Ամամիայի պապի հետ ավելի էր բարեկամ, քան մյուսների։ Նույնիսկ, երբ նրանք սենյակ վարձեցին և ուրիշ տեղ փոխադրվեցին, ծերունին գալիս էր Տերուին տեսնելու։
— Պետք է որքան կարելի է շուտ հայտնել ծերունուն, որ մենք համաձայն ենք ձագերից մեկն իրեն տալ։ Կուրախանա,— ասաց Կիկուկոն ու տնից դուրս եկավ։
Սինգոն նրա ետևից չնայեց։ Սև լակոտին հետևելիս նա հանկարծ նկատեց, որ պատուհանի տակ աճող մեծ էրիժնակը ընկել է։ Ծաղիկները վրայից ցրիվ էին եկել, ցողունը արմատի մոտ կոտրվել էր, բայց դեռ մնացել էր կանաչ։
— Էրիժնակը դիմացկուն բույս է,— ասաց նա։
== Բալենին ձմռանը ==