Changes

Բլրի բարձունքից աչքերի առաջ բացվում էին Ռոհանի կանաչ հարթավայրերը, որոնք , գետի մոտից սկսվելով , կորչում էին մոխրագույն հեռվում: Քամին քշում էր հեռավոր անձրևների թեք վարագույրները: Արևմուտքում դեռ մոլեգնում էին մռայլ, փոթորկաբեր ամպերը, բայց քամին արդեն հյուսիսից էր փչում , և արևելքից եկած փոթորիկը աստիճանաբար հեռանում էր հարավ՝ դեպի ծովը: Հանկարծակի արևի շողը ճեղքեց ամպերը և ընկավ բլրի վրա: Փայլփլացին անձրևի արծաթե թելերը, իսկ հեռվում բյուրեղապակյա ժապավենի պես կայծկլտաց գետը:

–Այստեղ — Այստեղ շա՛տ ավելի լուսավոր է,– — գոչեց Թեոդենը:

–Դու — Դու իրավացի ես,– — ասաց Գենդալֆը: — Եվ տարիներն էլ այնքան չեն ծանրացել քո ուսերին, որքան որոշ բարի կամեցողներ ներշնչում են քեզ: Դե՛ն նետիր այդ ձեռնափայտը:

Սև ձեռնափայտն ընկավ թագավորի ձեռքից և գլորվեց քարերի վրա: Թեոդենը դանդաղ ուղղեց փայտացած, ասես ինչ որ բեռի տակ կորացած մեջքը, հայացքն ուղղեց դեպի երկինք, և նրա աչքերը փայլեցին երկնային կապույտով:

–Մութ — Մութ էին իմ երազները,– — ասաց նա,– — բայց այժմ ես արթնացել եմ: Ափսոս, որ ավելի շուտ չես եկել, Գե՛նդալֆ: Վախենում եմ հիմա արդեն ուշ է: Իմ տոհմը վերջին օրերն է ապրում, և այս ապարանքը, որ Բրեգոն է կառուցել Էորլի որդի, որդի՝ երկար կանգուն չի մնա: Ռոհանի թագավորների գահը կոչնչանա պատերազմի հրդեհի կրակում: Ի՞նչ անեմ ես հիմա:

–Դու — Դու դեռ շատ շա՛տ բան կարող ես անել,– — ասաց Գենդալֆը,– — բայց , սկզբում , ուղարկիր ինչ որ մեկին Էոմերի հետևից: Դու նրան կալանքի տակ ես պահում Գրիմայի խորհրդով, որին բոլորը, բացի քեզանից, Օձի Լեզու Օձալեզու են անվանումկոչում: Այդպե՞ս է:

–Այդպես — Այդպես է,– — պատասխանեց Թեոդենը,– — բայց Էոմերը ըմբոստացավ իմ հրամանին և իմ գահի մոտ Գրիմային սպառնաց մահով:

–Կարելի — Կարելի է սիրել քեզ և միևնույն ժամանակ չսիրել Օձի լեզվին, առավել ևս նրա խորհուրդները,– — առարկեց Գենդալֆը:

–Միգուցե— Միգուցե... Բարի՛, ես կկատարեմ քո խնդրանքը: Կանչիր ԳայմայինՀամային, որպես թիկնապահ նա իրեն լա՜վ արդարացրեց: Տեսնենք որպես հանձնակատար ինպե՞ս իրեն կդրսևորի: Թող մի մեղավորը բերի մյուսին:

Այդ ամենը նա ասաց խստորեն, բայց , նայելով Գենդալֆին , ժպտաց, և նրա դեմքին դեմքի տագնապից ու կեղծ խնամքից առաջացած կնճիռները հարթվեցին և ու այլևս չհայտնվեցին:

Գայման Համան հեռացավ կատարելու հրամանը, իսկ Գենդալֆն ուղեկցեց թագավորին նստարանի մոտ և ինքն էլ նստեց աստիճաններին՝ նրա ոտքերի տակ: Արագորնը և մյուսները կանգնեցին նրանց կողքին:

–Ես — Ես ժամանակ չունեմ պատմելու քեզ այն ամենը, ինչը դու պետք է իմանաս,– — սկսեց Գենդալֆը,– — բայց եթե իմ հույսերը փարատվեն, շուտով ես կկարողանամ պատմել քեզ ողջ ճշմարտությունը սկզբից մինչև վերջ: Իմացած եղիր, օ օ՛ թագավոր, քո երկրին մեծ վտանգ է սպառնում, այնքան մեծ, որքան դու նույնիսկ քո մթին երազներում չես տեսել, որ Օձի Լեզուն Օձալեզուն էր քեզ ներշնչում: Բայց Սակայն դու քնած չես այլևս: Դու սթափվել ես, օ օ՛ թագավոր: Գոնդորը և Ռոհանը միայնակ չեն: Թշնամին ավելի ուժեղ է, քան մենք կարող ենք պատկերացնել, բայց մենք ունենք հույս, որի մասին նա պատկերացում անգամ չունի:

–ճշմարիտ — ճշմարիտ որ այդպես է,– — բարձր և հստակ ձայնով խոսեց Գենդալֆը,– — մեր հույսը հիմա այնտեղ է, որտեղ գտնվում է մեր ամենամեծ վախը: Ամեն ինչ մազից է կախված: Բայց , ամեն դեպքում հույսը , հույս կա, միայն թե կարողանանք մինչ այդժամ դիմանալ:

Գենդալֆին և Թեոդենին հետևելով հետևելով՝ մյուսներն էլ իրենց հայացքները դարձրեցին արևելք: Առջևում անծայրածիր տարածություն էր և մոխրագույն մշուշի մեջ թաղված հորիզոն, բայց նրանք մտովի տեղափոխվեցին լեռներից այն կողմ ընկած մահաբեր Խավարի Երկիրը: Որտե՞ղ է հիմա մատանու պահապանը: Եվ իսկապես, ինչքա՜ն բարակ է թելը, որից կախված է ընդհանուր ճակատագիրը: Լեգոլասը լարեց տեսողությունը, և էլֆի սուր աչքերը նկատեցին հեռու՜ հեռավոր գոնդորյան պահակային աշտարակի գագաթին ընկած արևի պայծառ ցոլքը, իսկ աշտարակից այն կողմ՝ աննկարագրելի հեռավորության վրա, հազիվ նկատելի բոսոր կրակի սպառնալի հրացոլքը:

Թեոդենը ծանրացած նստեց նստարանին. ասես ծերունական թուլությունը թուլությունը՝ պայքարելով Գենդալֆի կամքի հետ , հաղթանակ տարավ:

–Ավաղ— Ավա՜ղ,– — ասաց նա,– — չարագույժ օրեր բաժին ընկան ինձ կյանքիս մայրամուտին: Ես էլ հույս ունեի կյանքիս վերջին տարիներն ապրել խաղաղության մեջ, որին արժանացել եմ: Ավա՛ղ Ավա՜ղ քաջարի Բորոմիրին: Ջահելները զոհվում են հերոսի մահով, իսկ ծերերը անիմաստ ձգում են իրենց օրերը և ավելի ծերանում:

–Ձեռքերդ — Ձեռքերդ կվերականգնեն իրենց երբեմնի ուժը, երբ կրկին սեղմեն սրիդ բռնակը,– — ասաց Գենդալֆը:

Թեոդենը վեր կացավ տեղից և նրա ձեռքը սահեց տարավ դեպի ազդրը, բայց սուր չկար այնտեղ:

–Որտե՞ղ — Որտե՞ղ է պահել Գրիման իմ թուրըսուրը,– — քթի տակ փնթփնթաց նա:

–Վերցրու — Վերցրու այս մե՛կըմեկը, տիրակա՛լ,– — լսվեց ինչ որ մեկի բարձր ձայնը: –Այն — Այն միշտ էլ հավատարմորեն ծառայել է քեզ:

Երկու ռազմիկ անաղմուկ մոտեցել էին նրանց և կանգնել մի քանի քայլ այն կողմ: Նրանցից մեկը Էոմերն էր, առանց սաղավարտի և զրահի: Նա ծնկի իջած բռնել էր առանց պատյանի թրի շեղբից, և բռնակը մեկնել Թեոդենին:

–Ի՞նչ — Ի՞նչ է սա նշանակում,– — խստորեն հարցրեց թագավորը, թագավորը՝ շրջվելով դեպի Էոմերը: Երկու ռազմիկներն էլ զարմանքից քարացան, ասես չճանաչելով իրենց թագավորին: Նրանց առջև կանգնած էր ալեհեր մազերով, բայց վեհ և փառահեղ մի տղամարդ: Ու՞ր էր կորել այն կորացած ծերունին, որին վերջին ժամանակներս նրանք տեսել էին միայն ձեռնափայտին հենված, կծկված , նստած իր գահին:

–Դա — Դա իմ մեղքն է տիրակալ,– — դողալով խոսեց ԳայմանՀաման: –Իմ — Իմ հասկանալով , դու ներեցիր և ազատ արձակեցիր Էոմերին, և ես այնքան ուրախացա, որ , երևի , սխալ թույլ տվեցի: Ես որոշեցի, որ նա կրկին Ռոհանի երրորդ զորավարն է, և պետք է կատարել նրա խնդրանքը ու վերադարձնել նրա թուրըսուրը:

–Ես թուրը — Ես սուրը խնդրեցի միայն նրա համար, որ դնեմ քո ոտքերի տակ, տիրակա՛լ,– — գոչեց Էոմերը:

Լռություն տիրեց: Թեոդենը ոտից գլուխ չափչփում չափում էր իր առջև ծնկի իջած Էոմերին: Բոլորն անշարժ կանգնած էին:

–Գուցե թուրդ — Գուցե սուրդ վերցնե՞ս,– — լռությունը խախտեց Գենդալֆը:

Թեոդենը դանդաղ մեկնեց ձեռքը և սեղմեց թրի սրի բռնակը: Բոլորին թվաց, թե ծերունական չորացած ձեռքը աչքի առաջ լցվում է ուժով և եռանդով: Հանկարծակի Թեոդենը բարձրացրեց շողշողացող թուրը, և սոլուցով ճեղքելով օդը, մի քանի շրջան գծեց իր գլխավերևում: Այնուհետև նա բարձր ձայնով մարտի կոչեց իր ռազմիկներին իր մայրենի լեզվով:

Թիկնապահները որոշեցին, որ թագավորը կանչում է իրենց և նետվեցին աստիճաններով վեր: Տեսնելով իրենց տիրակալին տիրակալին՝ նրանք ապշած կանգ առան, ապա , մի մարդու պես դնելով իրենց սրերը թագավորի ոտքերի տակ տակ՝ գոչեցին.

–Հրամայի՛ր— Հրամայի՛ր, թագավո՛ր:

–Ուեստու — Ուեստու Թեոդեն հա՛լ (առողջ եղիր, Թեոդե՛ն),– — բացականչեց Էոմերը: –Մեծ — Մեծ ուրախություն է մեզ համար տեսնել երբեմնի մեծության զարթոնքը: Դե հիմա թող ինչ որ մեկը համարձակվի ասել, որ Գենդալֆը միայն չարիք է բերում:

–Ետ — Հետ վերցրու սուրդ , Էոմե՛ր, քրո՛ջ որդի,– — ասաց թագավորը: –Գա՛յմա— Հա՛մա, գնա իմ սրի հետևից, Գրիման է պահպանում այն: Գրիմային նույնպես հետդ բեր: Գե՛նդալֆ, դու ասացիր, որ պատրաստ ես լինել իմ խորհրդատուն, բայց ես քեզանից դեռ ոչ մի խորհուրդ չեմ լսել:

–Դու — Դու արդեն դրա կարիքը չունես,– — ժպտաց Գենդալֆը: –Իմ — Իմ խորհուրդն էր էր՝ վստահել Էոմերին և ոչ թե ստախոս ու խորամանկ Օձի ԼեզվինՕձալեզվին: Մի կողմ նետիր ափսոսանքն ու վախը, ժամանակն է գործի անցնել: Թող բոլորը, ովքեր կարողանում են թամբին նստել, առանց հապաղելու արշավեն արևմուտք, ինչպես Էոմերն էր ձեզ խորհուրդ տալիս: Պետք է , քանի դեռ ուշ չէ , Սարումանի հարցը լուծել: Եթե մենք չհաղթենք Սարումանին, ապա ամեն ինչ կորած է, իսկ եթե հաղթենք՝ մեզ նոր գործեր են սպասում: Բոլորը, ովքեր մնում են այստեղ՝ ծերերը, կանայք և երեխաները, պետք է թաքնվեն լեռներում, Ռոհիրրիմները . Ռոհիրիմները այնտեղ ապաստարան ունեն ունեն՝ հատուկ այսպիսի իրավիճակների համար նախատեսված: Թող մարդիկ ուտելիք վերցնեն իրենց հետ, բայց թույլ չտաս չափից շատ բարձել ձիերին ավելորդ իրերով ու գանձերով: Խոսքը գնում է կյանքի և մահվան մասին:

–Քո — Քո խորհուրդն իմ սրտով է,– — համաձայնվեց Թեոդենը: –Թող — Թող ռոհանցիները պատրաստվեն արշավի՛: Իսկ դուք, իմ բարեկամներ... ճիշտ Ճիշտ ասացիր , Գենդալֆ, որ մենք անքաղաքավարի ենք դարձել: Դուք ամբողջ գիշեր արշավել եք: Հիմա արդեն կեսօր է, իսկ դուք դեռ ոչ քնել եք, ոչ հաց կերել: Հիմա ձեզ համար ննջասենյակներ կպատրաստեն, բայց սկզբում պետք է միասին սեղան նստենք:

–Ոչ — Ոչ, տիրակա՛լ,– — առարկեց Արագորնը,– — հոգնած ճանապարհորդների համար դեռ վաղ է հանգիստ փնտրել: Ռոհանի ռազմիկները պետք է հենց այսօր ճանապարհ ընկնեն, իսկ մենք՝ սուրը, տապարը և աղեղը, կմիանանք նրանց: Մեր զենքերը չպետք է ծուլորեն պառկած մնան քո ապարանքի դռների տակ: Ես խոստացել եմ Էոմերին, որ կկռվեմ նրա հետ ուս ուսի տված:

–Այդժամ — Այդժամ հույս կա, որ հաղթանակը մե՛րը կլինի,– — գոչեց Էոմերը:

–Հույս — Հույս կա,– — հաստատեց Գենդալֆը,– — բայց Իզենգարդն ամուր է: Եվ բացի այդ, այդ՝ ավելի սարսափելի վտանգներ են մոտենում... Մի՛ հապաղիր , Թեոդե՛ն: Մեր արշավանքն սկսելուց անմիջապես հետո տար քո ժողովրդին Դունհորրոյի թաքստոցը, որ լեռներում է:

–Ոչ — Ոչ Գենդալֆ, դու , երևի , ինքդ էլ չգիտես, թե ինչ մեծ բուժակ ես: Այն պահից սկսած, երբ դու ինձ բուժեցիր, բուժեցիր՝ ամեն ինչ փոխվեց: Ես ի՛նքս կառաջնորդեմ իմ զորքին, և եթե ճակատագիրն այդպես որոշի, որոշի՝ կընկնեմ առաջին շարքերում: Այդժամ իմ քունը հանգիստ կլինի:

–Այդ — Այդ դեպքում նույնիսկ ռոհանցիների պարտությունը փառավոր կլինի և կարժանանա երգի,– — բացականչեց Արագորնը:

–Կեցցե՛ — Կեցցե՛ թագավորը, առա՛ջ, Էորլինգնե՛ր:

–Բայց — Բայց չի կարելի առանց առաջնորդի թողնել քո ժողովրդին,– — հիշեցրեց Գենդալֆը: –Ո՞վ — Ո՞վ պետք է կառավարի նրանց քո բացակայության ընթացքում:

Դռեների մեջ հայտնվեց ԳայմանՀաման, իսկ նրա հետևից , երկու ռազմիկների ուղեկցությամբ՝ ուղեկցությամբ, Գրիմա Օձի ԼեզունՕձալեզուն: Նրա դեմքը մեռելային գունատ էր, և արևի տակ հայտնվելով հայտնվելով՝ աչքերը թարթում էր կույրի պես: Մոտենալով, Գայման Մոտենալով՝ Համան ծնկի իջավ և Թեոդենին մեկնեց ոսկեզօծ պատյանով և ու կանաչ քարերով զարդարված երկար սուրը:

–Ահա — Ահա քո հնագույն սուրը՝ Հերուգրիմը, օ օ՛ թագավոր,– — ասաց նա: –Այն — Այն հայտնաբերվեց Գրիմայի սնդուկում, որի բանալիները նա ոչ մի կերպ չէր ուզում տալ: Այնտեղ այլ իրեր էլ կային, որ վաղուց կորած են համարվում:

–Սու՛տ — Սու՛տ է,– — բղավեց Օձի լեզունՕձալեզուն: –Տիրակալն — Տիրակալն ինքն է ինձ տվել իր սուրը սուրը՝ պահպանելու համար:

–Եվ — Եվ հիմա էլ վերցնում է հետ,– — ասաց Թեոդենը,– դա — ինչ որ բան քո սրտով չի՞:

–Ինչ — Ի՜նչ ես ասում , տիրակա՛լ,– — շտապ վրա բերեց Օձի ԼեզունՕձալեզուն: –Ես — Ես միայն խոնարհաբար հոգ եմ տանում քո գույքի մասին, մասին՝ ինչքան կարողանում եմ: Խնայիր ուժերդ, տեր իմ, մի ծանրաբեռնիր քեզ: Թող մեկ ուրիշը զրուցի այս ձանձրացնող հյուրերի հետ: Ուտելիքը շուտով պատրաստ կլինի: Չե՞ք ցանկանում ճաշել:

–Ցանկանում — Ցանկանում եմ,– — պատասխանեց Թեոդենը: –Սեղա՛ն — Սեղա՛ն գցեք իմ ինձ և իմ հյուրերի համար, մենք միասին ենք ճաշելու: Զորքը այսօր ևեթ պետք է շարժվի: Ուղարկե՛ք մունետիկներին, թող հավաք հայտարարեն և կանչեն բոլորին, ովքեր մոտակայքում են ապրում: Բոլոր տղամարդիկ և տղաները, ովքեր տիրապետում են զենքին և ի վիճակի են ձի հեծնել, թող թամբեն իրենց ձիերին և կեսօրից հետո երկրորդ ժամին հավաքվեն դարպասի մոտ:

–Ա՜խ— Ա՜խ, տիրակալ,– — բացականչեց Օձի ԼեզունՕձալեզուն,– — հենց դրանից էլ ես վախենում էի: Այս կախարդը կախարդել է քեզ: Մի՞թե դու ոչ մեկին չես թողնի հսկելու քո պապերի կառուցած Ոսկեզօծ ապարանքն ու քո գանձարանը: Մի՞թե թագավորն առանց հսկողության կմնա:

–Կախարդե՞լ — Կախարդե՞լ է ասում ես,– — կրկնեց Թեոդենը: –Իսկ — Իսկ իմ կարծիքով , այս կախարդանքն ավելի օգտակար է, քան քո խորհուրդները: Քո «հոգատարության» պատճառով ես քիչ էր մնում սկսեի չորեքթաթ սողալ: Այստեղ ոչ ոք չի մնալու, և դա քեզ էլ է վերաբերվում: Գրիման կարշավի զորքի հետ: Շտապի՛ր, դու դեռ կհացնես թրիդ սրիդ վրայի ժանգը մաքրել:

–Ողորմա — Ողորմա ինձ, տիրակա՛լ,– — գետնին փռվելով տնքաց Օձի ԼեզունՕձալեզուն: –Խղճա — Խղճա դժբախտ Գրիմային, ով տվել է քեզ այն ամենը ինչ ունի, ունի՝ չխնայելով նույնիսկ սեփական առողջությունը: Մի՛ ուղարկիր ինձ, թող մնամ քեզ հետ: Ես կխնամեմ քեզ մինչև վերջ: Մի՛ վտարիր քո հավատարիմ Գրիմային: