Անցյալում կամ ներկայում մարդկանց վրա իշխած բոլոր պետությունները և տերությունները եղել են հանրապետություն, կամ միահեծան կառավարվող միապետություն։ Վերջիններս կարող են լինել ժառանգած, եթե տիրակալի տոհմը իշխել է երկար ժամանակ, կամ նորելուկ։ Նոր կարող է լինել ամբողջ պետությունը (այդպիսին է Միլանը Ֆրանչեսկո Սֆորցայի համար), կամ դրա մի մասը, որը նվաճման հետևանքով միացվել է ժառանգված պետությանը (այդպիսին է Նեապոլի թագավորությունը Իսպանիայի թագավորի համար)։ Նոր պետությունները լինում են երկու տեսակի՝ պետություններ, որտեղ հպատակները ընտելացել ու հնազանդվել են տիրակալներին, և պետություններ, որտեղ նրանք վաղնջական ժամանակներից ապրել են ազատ։ Պետությունները ձեռք են բերվում սեփական կամ ուրիշի զենքով, ճակատագրի բարեհաճությամբ կամ քաջությամբ։
== Գլուխ II։ Ժառանգական մենիշխանության մասին ==
Ես չեմ անդրադառնա հանրապետություններին, քանզի դրանց մասին խոսելու եմ այլ տեղում։ Այստեղ խոսքը կվերաբերի միահեծան կառավարմանը և, հետևելով վերը նախանշած կարգին, կբացատրեմ, թե տիրակալներն ինչ միջոցներով կարող են ղեկավարել պետություններն ու պահպանել պետական իշխանությունը։
Սկսեմ նրանից, որ ի տարբերություն նոր տիրակալի, ժառանգություն ստացածի համար շատ ավելի հեշտ է պահպանել իշխանությունը, որի հպատակները հասցրել են համակերպվել իշխող տան կարգուկանոնին, քանզի դրա համար բավական է, որ նա չխախտի նախնյաց ավանդույթներն ու հետագայում եյնելով նոր հանգամանքներից փոփոխություններ կատարի առանց շտապելու։ Նման գործելակերպի դեպքում նույնիսկ միջակ տիրակալը չի կորցնի իշխանությունը, եթե միայն գահընկեց չանեն հզոր ու ահեղ ուժերը, թեև այդ դեպքում էլ նա՝ օգտվելով նվաճողի առաջին իսկ անհաջողությունից, կարող է հետ խլել իշխանությունը։
Մեզ մոտ՝ Իտալիայում, ասվածի օրինակ կարող է ծառայել Ֆեռարայի դուքսը, ով իշխանությունը չկորցրեց 1484 թվականին վենետիկցիներից և 1510-ին Հուլիոս պապից կրած պարտություններից հետո, միմիայն շնորհիվ այն բանի, որ նրա տոհմը Ֆեռարայում իշխել էր հնագույն ժամանակներից։ Քանզի իշխանությունը ժառանգաբար ստացած տիրակալը, հպատակներին ճնշելու ավելի քիչ պատճառներ ու անհրաժեշտություն ունի, ուստիև նրանք նրա հանդեպ մեծ սիրով են համակված։ Ու եթե նա չափից ավելի մեծ արատներ չունի, որոնք կարող են ատելություն հարուցել, ապա օրինաչափորեն վայելում է համաքաղաքացիների համակրանքը։ Վաղեմի և սերնդեսերունդ ձգվող կառավարումը մոռանալ է տալիս երբեմնի հեղաշրջումներն ու դրանք ծնող պատճառները, մինչդեռ, եթե սկսես փոփոխություններ կատարել, դրանց անպայման հաջորդելու են նորերը։
== Գլուխ III։ Խառը պետությունների մասին ==
Նոր տիրակալը դժվարությամբ է իր ձեռքում պահում իշխանությունը։ Նույնիսկ պետությանը նոր տիրույթներ կցած գահաժառանգած տիրակալը մի տեսակ խառը դարձնելով այն, դժվարությամբ է իշխում նախևառաջ այն բնական պատճառով, որ նման իրավիճակը հեղաշրջումներ է առաջացնում բոլոր նորաստեղծ պետություններում։
Բանն այն է, որ մարդիկ, հույս ունենալով, որ նոր տիրակալը ավելի լավը կլինի, ըմբոստանում են հնի դեմ, բայց շուտով փորձով համոզվում, որ խաբվել են, քանզի նոր տիրակալը միշտ էլ հնից վատն է լինում, ինչն, այնուամենայնիվ, բնական է և օրինաչափ, որովհետև. նվաճողը ճնշում է նոր հպատակներին՝ նրանց վրա զանազան հարկեր դնելով ու հարկադրելով օթևան տալ զորքին, մի բան, որ անխուսափելի է նվաճման ժամանակ։ Եվ, այսպիսով, դառնում է ճնշվածների թշնամին և կորցնում այն մարդկանց բարեկամությունը, ովքեր աջակցել էին նվաճմանը, քանզի չի կարող պարգևներ տալ նրանց ակնկալիքի չափով, բայց և պարտական լինելով, չի կարող նրանց նկատմամբ կտրուկ միիցներ ձեռնարկել։ Չէ որ առանց այդ մարդկանց օգնության նա չէր կարող մտնել երկիր, որքան էլ որ ուժեղ լիներ նրա զորքը։ Հենց դա էր պատճառը, որ Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս XII-ը արագորեն գրավելով Միլանը, նույնպիսի արագությամբ էլ այն կորցրեց։ Եվ դուքս Լոդովիկոյին հենց այն բանի շնորհիվ հաջողվեց այդ անգամ սեփական ուժերով հետ խլել Միլանը, որովհետև ժողովուրդը, որն ինքն էր արքայի առաջ բացել դարպասները, շատ շուտ հուսախաբվելով հրաժարվեց կրել նոր տիրակալի լուծը։
Ճիշտ է, եթե խռովարար երկիրը կրկին անգամ է նվաճվում, տիրակալի համար ավելի դյուրին է այնտեղ ամրապնդել իր իշխանությունը, քանզի խռովությունբ նրան առիթ է տալիս նվազ զգուշավորությամբ պատժել մեղավորներին, մերկացնել կասկածյալներին, պաշտպանական միջոցներ ձեռնարկել առավել խոցելի տեղերում։ Առաջին անդամ Ֆրանսիան Միլանը հանձնեց, երբ հազիվ էր դուքս Լոդովիկոն մի փոքր աղմկել նրա սահմանների վրա, բայց երկրորդ անգամ Ֆրանսիան Միլանն իր ձեռքում պահեց այնքան ժամանակ, մինչև, որ նրա դեմ ոտքի ելան բոլոր իտալական պետություններն ու ցիրուցան անելով նրա զորքերը, վտարեցին Իտալիայի սահմաններից, ինչը տեղի ունեցավ վերոհիշյալ պատճառներով։ Այնուամենայնիվ, Ֆրանսիան երկու դեպքում էլ կորցրեց Միլանը։ Թագավորի առաքին անհաջողության պատճառը, որն ընդհանուր է բոլոր նմանատիպ դեպքերի համար, ես նշեցի, մնում է պարզել երկրորդի պատճառը և հասկանալ, թե ինչ միջոցներ ուներ Լյուդովիկոսը և նրա փոխարեն յուրաքանչյուր ոք, որպեսզի նվաճումն ավելի խելացի ձևով ամրապնդեր, քան դա արեց Ֆրանսիան։
Սկսեմ նրանից, որ նվաճված և իբրև, ժառանգություն ստացած տիրույթները կարող են պատկանել մեկ երկրի և ունենալ մեկ լեզու, կամ տարբեր երկրների և ունենալ տարբեր լեզուներ։ Առաջին դեպքում դժվար չէ նվաճյալը պահել, հատկապես, եթե նոր հպատակները նախկինում էլ ազատ չեն եղել Նրանց վրա իշխանությունն ամրապնդելու համար բավական է բնաջնջել նախկին տիրակալի տոհմը․ սովորույթների ընդհանրության և հին կարգերը պահպանելու դեպքում ուրիշ ոչ մի բանից խռովություններ չեն ծագի։
Մենք գիտենք, որ բանն այդպես էր Բրետանում, Բուրգունդիայում, Նորմանդիայում և Գասկոնում, որոնք վաղուց են մտել Ֆրանսիայի կազմի մեջ։ Ճիշտ է, նրանց բարբառները իրարից փոքր֊ինչ տարբերվում են, բայց սովորույթների նմանության շնորհիվ նրանք իրար հետ համերաշխ են։ Նման դեպքերում նվաճողը պետք է ձեռք առնի նախազգուշության լոկ երկու միջոց. առաջին՝ հետևի, որ նախկին տիրակալի տոհմը բնաջնջվի, երկրորդ՝ պահպանի նախկին օրենքներն ու հարկերը,― այդժամ նվաճված հողերը կարճ ժամանակամիջոցում կմիավորվեն զավթիչի բուն պետության հետ։ Բայց եթե նվաճված երկիրն այն երկրից, որի մասն է դարձել, տարբերվում է լեզվով, սովորույթներով ու բարքերով, ապա այստեղ, հիրավի, դժվար է պահել իշխանությունը, այստեղ պահանջվում են և՛ մեծ հաջողություն և՛ մեծ հմտություն։ Դրան հասնելու ամենաճիշտ ու անմիջական ուղիներից մեկը բնակության համար այնտեղ տեղափոխվելն է։ Նման քայլը կամրապնդի ու վտանգից զերծ կպահի նվաճումը։ Հունաստանը նվաճելով, հենց այդպես վարվեց թուրքական սուլթանը, որն ինչքան էլ ջանար, չէր կարող իր իշխանության ներքո պահել այդ երկիրը, եթե մայրաքաղաքը չտեղափոխեր այնտեղ։ Քանզի միայն երկրում ապրելով կարելի է նկատել սկսվող խռովությունն ու ժամանակին դրա դեմն առնել, այլապես այդ մասին կիմանաս այն ժամանակ, երբ դա այնքան կխորանա, որ ուշ կլինի միջոցներ ձեռնարկել։ Հաստատվելով նվաճված երկրում, տիրակալը, նաև երկիրը կազատի պաշտոնյաների կողոպուտից, որովհետև հպատակները հնարավորություն կստանան անմիջականորեն դիմել նրա դատաստանին, ինչը հնազանդներին նրան սիրելու, իսկ անհնազանդներին վախենալու ավելի շատ առիթներ կտա։ Եվ, եթե նույնիսկ հարևան երկրներից որևէ մեկը մտքին դրել էր հարձակվել, ապա հիմա ավելի մեծ զգուշավորություն հանդես կբերի, այնպես որ տիրակալը հազիվ թե կորցնի նվաճած երկիրը, եթե բնակության համար տեղափոխվի այնտեղ։ Մյուս արդյունավետ միջոցը մեկ-երկու գաղութ հիմնելն է այն վայրերում, որոնք նոր հողերը միացնում են նվաճողի պետությանր։ Ընդսմին, դա երկրում մեծ քանակությամբ հեծելազոր ու հետևակ տեղաբաշխելու միակ հնարավորությունն է։ Գաղութները մեծ ծախսեր ու աշխատանքներ չեն պահանջում, և դրանք պահելը գրեթե ոչինչ չի նստում տիրակալի վրա։ Դրանք ունեզրկում են լոկ այն բնակիչներին, որոնց հողակտորներն ու տներն անցնում են նորաբնակներին, այսինքն՝ տուժում են միայն մի բուռ մարդիկ, որոնք աղքատանալով ու երկրով մեկ սփռվելով, ոչնչով չեն կարող վնասել տիրակալին, իսկ մնացածները ձեռնպահ մնալով կխաղաղվեն, և բացի այդ, կվախենան անհնազանդություն ցուցաբերելով արժանանալ ընչազրկված հարևանների բախտին։ Այնպես որ, գաղութները տիրակալի վրա էժան են նստում, նրան ծառայում են հավատարմորեն և սնանկացնում են սոսկ փոքրաթիվ մարդկանց, ովքեր աղքատանալով ու ցաքուցրիվ լինելով տիրակալի համար վտանգավոր չեն։ Այս առիթով տեղին կլիներ նկատել, որ մարդկանց կամ պետք է սիրաշահել կամ ոչնչացնել, քանզի պատճառած փոքր չարիքի համար մարդը կարող է վրեժխնդիր լինել, իսկ մեծ չարիքի համար չի կարող, ինչից հետևում է, որ մարդուն պետք է վիրավորանք հասցնել այն հաշվարկով, որ վրեժից չվախենաս։ Իսկ եթե գաղութների փոխարեն զորք մտնի երկիր, որին պահելը շատ ավելի թանկ է նստելու և կլանելու է նոր պետությունից ակնկալվող բոլոր եկամուտները, ձեռքբերումը կվերածվի վնասի։ Բացի այդ, կտուժեն շատ ավելի մեծ թվով մարդիկ, քանի որ զորքին կացարանով ապահովելը դրվում է ամբողջ բնակչության ուսերին, դրա համար էլ նեղությունների մեջ հայտնված յուրաքանչյուր ոք դառնում է տիրակալի թշնամին։ Իսկ այդքան մեծ թվով թշնամիներ վաստակելը վտանգավոր է, քանզի նրանք թեև պարտված, բայց իրենց տանն են։ Եվ այսպես, որ կողմից էլ որ նայես, նման կայազոր պահելը վնասավոր է, մինչդեռ, գաղութներն օգտաբեր են։
Սովորույթներով ու լեզվով օտար երկրում նվաճողը պետք է դառնա ավելի թույլ հարևանների ղեկավարն ու պաշտպանը՝ աշխատելով թուլացնել ուժեղներին, և բացի այդ, հետևելով, որ հանկարծ երկիր չմտնի իրեն ուժով չզիջող օտարերկրացի մի այլ տիրակալ։ Այդպիսիներին միշտ հրավիրում են երկրում դժգոհ մնացած մարդիկ՝ ավելորդ փառասիրության կամ վախի պատճառով։ Ժամանակին այդ կերպ էտոլացիները Հունաստան կանչեցին հռոմեացիներին։ Ասենք, մյուս բոլոր երկրներ էլ նրանց նույնպես տեղի բնակչությունն էր հրավիրել։ Իսկ իրավիճակն այնպիսին է, որ, երբ հզոր տիրակալը մտնում է երկիր, պակաս ուժեղ պետությունները անմիջապես կիպ-կպչում են նրան, սովորաբար իրենցից ավելի ուժեղների հանդեպ ունեցած նախանձի պատճառով, այնպես որ նա կարիք չունի նրանց իր կողմը գրավելու, որովհետև նրանք հաճույքով կմիանան նրա ստեղծած պետությանը։ Միայն թե պետք է թույլ չտալ, որ նրանք ընդարձակվեն ու ամրանան և այնժամ սեփական ուժերով ու նրանց աջակցությամբ դժվար չի լինի զսպել ավելի խոշոր տիրակալներին ու դառնալ տվյալ երկրի լիիրավ տերը։ Իսկ եթե տիրակալը չհոգա այդ ամենի մասին, նա շուտով կզրկվի նվաճածից, բայց մինչ այդ կունենա բազմաթիվ անախորժություններ։
Հռոմեացիները, նվաճելով երկիրը, հետևում էին նշյալ բոլոր կանոններին, հիմնում էին գաղութներ, հովանավորում թույլերին՝ այդուհանդերձ, նրանց թույլ չտալով ուժեղանալ, սանձում էին ուժեղներին ու միջոցներ ձեռք առնում, որ երկիր չթափանցի հզոր օտարերկրացիների ազդեցությունը։ Կսահմանափակվեմ Հունաստանի օրինակով։ Հռոմեացիներն իրենց կողմը գրավեցին աքայացիներին ու էտոլացիներին, նվաստացրին մակեդոնական թագավորությունը, այնտեղից վտարեցին Անտիոքոսին։ Բայց հաշվի չառնելով ոչ մի ծառայություն, աքայացիներին ու էտոլացիներին թույլ չտվեցին ընդլայնել իրենց տիրույթները, տեղի չտվեցին Փիլիպոսի շողոքորթությանն ու նրա հետ դաշինք չկնքեցին, քանի դեռ նրան ուժաբեկ չէին արել և չնահանջեցին Հունաստանում տիրույթներ ձեռք բերելու Անտիոքոսի համառ նկրտումների առաջ։ Հռոմեացիները գործում էին այնպես, ինչպես պետք է գործեն բոլոր իմաստուն տիրակալները, այսինքն մտածում էին ոչ միայն ներկայի, այլև գալիքի մասին և աշխատում էին բոլոր ուժերով կանխել հնարավոր աղետները, ինչը դժվար չէր անել, եթե ժամանակին անհրաժեշտ միջոցներ ձեռք առնվեին։ Եթե սպասենք աղետի վրա հասնելուն, ապա էլ ոչ մի միջոց չի օգնի, քանզի հիվանդությունը կդառնա անբուժելի։
Այս երևույթը նման է թոքախտի․ բժիշկներն ասում են, որ սկզբում այդ հիվանդությունը դժվար է ախտորոշել, բայց հեշտ է բուժել, իսկ եթե այն աչքաթող է արված, ապա հեշտորեն է ախտորոշվում, բայց բուժելը դժվար է։ Այդպես էլ պետական գործերում․ եթե նոր սկսվող հիվանդությունը ժամանակին հայտնաբերվի, ինչն անելու ընդունակ են լոկ խելացի տիրակալները, ապա դրանից ազատվելը դժվար չէ, բայց եթե դա խորացել է այնքան, որ տեսանելի է բոլորին, ապա ոչ մի կերպ հնարավոր չէ դարմանել։
Հռոմեացիները կանխատեսելով աղետը, անմիջապես միջոցներ էին ձեռք առնում, և առանց հապաղելու, աներկյուղ պատերազմ սկսում, քանզի գիտեին, որ չի կարելի պատերազմից խուսափել, այն կարելի է լոկ հետաձգել հօգուտ հակառակորդի։ Ուստիև, նրանք Փիլիպոսի և Անտիոքոսի դեմ պատերազմ սկսեցին Հունաստանի տարածքում, որպեսզի հետո ստիպված չլինեն նրանց հետ Իտալիայում կռվել։ Այդ ժամանակ դեռ հնարավորություն կար խուսափելու ինչպես մեկի, այնպես էլ մյուսի դեմ պատերազմելուց, բայց հռոմեացիները չկամեցան դա անել։ Նրանց հաճո չէր մերօրյա իմաստակների սիրած ասացվածքը՝ հույսներդ դրեք բարենպաստ պահի վրա։ Նրանց համար բարենպաստ էին լոկ իրենց քաջությունն ու հեռատեսությունը։ Մինչդեռ հապաղումը հղի է վտանգներով, քանզի ժամանակը չարիքի հետ բերում է բարիք, բարիքի հետ՝ չարիք։
Սակայն, վերադառնանք Ֆրանսիային և տեսնենք, թե նա կատարե՞լ է արդյոք իմ նշած պայմաններից գոնե մեկը։ Ես պիտի խոսեմ ոչ թե Կարլի, այլ Լյուդովիկոսի մասին․ նա ավելի երկար ժամանակ է մնացել Իտալիայում, ուստի նրա գործելակերպը մեզ ավելի տեսանելի է,― և դուք կհամոզվեք, որ նա արել է ճիշտ հակառակն այն ամենի, ինչ պետք է աներ տիրակալը՝ սովորույթներով ու լեզվով օտար երկրում իշխելու համար։
Լյուդովիկոս արքան Իտալիա մտավ վենետիկցիների շնորհիվ, որոնք կամենալով իրենց տիրույթներն ընդլայնել, աջակցության դիմաց պահանջեցին Լոմբարդիայի կեսը։ Ես այդ գործարքի համար արքային չեմ մեղադրում։ Ցանկանալով թեկուզ մեկ ոտքով մտնել Իտալիա և այնտեղ չունենալով դաշնակիցներ, հատկապես այն բանից հետո, երբ Կարլի պատճառով Ֆրանսիայի առաջ փակվել էին բոլոր դռները, նա հարկադրված էր դաշինքներ կնքել առանց խտրականության։ Անշուշտ, նա կարող էր հաջողություն ակնկալել, եթե հետագայում սխալներ թույլ չտար։ Նվաճելով Լոմբարդիան, նա անմիջապես վերադարձրեց Ֆրանսիայի՝ Կարլի օրոք կորցրած հեղինակությունը։ Ջենովան հպատակվեց, ֆլորենցիացիները դաշինք առաջարկեցին, Մանտուայի մարքիզը, Ֆեռարայի դուքսը, Բենտիվոլիոյի տունը, կոմսուհի Ֆոռլին, Ֆաենցայի, Պեզարոյի, Ռիմինիի, Կամերինոյի, Պիոմբինոյի, Լուկայի, Պիզայի, Սիենայի տերերը,― բոլորն էլ բարեկամության հավաստիացումներով շտապեցին Լյուդովիկոսի մոտ։ Հենց այստեղ էլ վենետիկցիները հասկացան, թե որքան թեթևամիտ քայլ են արել՝ հանուն լոմբարդական երկու քաղաքի արքայի իշխանությանը հանձնելով Իտալիայի երկու երրորդը։
Հիմա դատեք, թե արքան ինչ հեշտությամբ կարող էր ամրապնդել իր գերազանցությունը, դրա համար հարկավոր էր լոկ հետևել նշված կանոններին և ապահովել դաշնակիցների անվտանգությունը։ Բազմաթիվ, բայց թույլ վախով համակված, որը եկեղեցու, որը վենետիկցիների հանդեպ այդ դաշնակիցները պարզապես ստիպված էին փնտրել նրա հովանավորությունը։ Իսկ նա կարող էր նրանց միջոցով իրեն ապահովել դեռևս ուժեղ հակառակորդներից։ Սակայն, նա հազիվ էր Միլան մտել, երբ ձեռնարկեց հակառակը՝ Ալեքսանդր պապին օգնեց զավթելու Ռոմանիան, չնկատելով, որ դրանով խարխլում է իր հզորությունը, վանում դաշնակիցներին ու նրանց, ովքեր կամովին իրենց բախտը հանձնել էին նրա հովանավորությանը։ Չնկատեց նաև, որ զգալիորեն ամրապնդում է պապականության աշխարհիկ իշխանությունը, որն առանց այդ էլ ամուր էր հոգևոր իշխանությամբ։ Առաջին սխալը կատարելով, նա ստիպված էր ընթանալ նույն ուղով, այնպես որ հարկադրված եղավ անձամբ գալ Իտալիա, որպեսզի սանձի Ալեքսանդրի փառասիրությունն ու նրան թույլ չտա նվաճել Տոսկանան։ Բայց Լյուդովիկոսի համար կարծես թե քիչ էր եկեղեցին ուժեղացնելն ու դաշնակիցներին վանելը։ Ձգտելով տիրանալ Նեապոլի թագավորությանը, նա այն կիսեց Իսպանիայի թագավորի հետ, այսինքն Իտալիա՝ իր տնօրինության տակ գտնվող երկիր կանչեց հավասարազոր մրցակցի, երևի նրա համար, որ դժգոհ ու պատվախնդիր մարդիկ իմանան, թե ում մոտ ապաստան փնտրեն։ Վտարելով մի տիրակալի, որ կարող էր նրա հարկատուն դառնալ, նա թագավորություն հրավիրեց մի այլ տիրակալի, որը կարող էր հենց նրան վտարել։
Հիրավի, նվաճումների կիրքը բնական ու սովորական բան է, և նրանց, ովքեր այդ անելիս ծանրութեթև են անում իրենց հնարավորությունները, բոլորը հավանություն են տալիս և կամ չեն դատապարտում, բայց դատապարտման արժանի սխալ են գործում նրանք, ովքեր հաչվի չառնելով իրենց հնարավորությունները, նվաճումների են ձգտում ինչ գնով էլ որ դրանք ձեռք բերվելու լինեն։ Ֆրանսիան պետք է փորձեր Նեապոլին տիրել սեփական ուժերով, բայց նա չպիտի դրան հասներ թագավորությունը բաժան-բաժան անելու գնով։ Եթե վենետիկցիների հետ Լոմբարդիան կիսելը դեռ կարելի է արդարացնել այն հանգամանքով, որ դա թագավորին թույլ տվեց հաստատվել Իտալիայում, ապա այս երկրորդ բաժանումը միայն դատապարտման է արժանի, քանզի չի կարող արդարացվել նման անհրաժեշտությամբ։
Եվ այսպես, Լյուղովիկոսը ընղհանուր հաշվով հինգ սխալ կատարեց․ վտարեց մանր տիրակալներին, օգնեց, որ Իտալիայի ներսում ուժեղ տիրակալն ավելի ուժեղանա, երկիր հրավիրեց իրեն հավասարազոր օտարերկրացու, չտեղափոխվեց Իտալիա, այնտեղ գաղութներ չհիմնեց։
Այս հինգ սխալը կարող էին նրա կենդանության օրոք այնքան էլ կործանարար չլինել, եթե նա չգործեր վեցերորդը՝ ոտնձգություններ չկատարեր վենետիկցիների տիրույթների վրա։ Վենետիկին նա պիտի սաստեր դեռ մինչև եկեղեցու հզորացմանը սատարելն ու իսպանացիներին հրավիրելը, բայց գործելով այդ երկու սխալները, չէր կարելի թույլ տալ, որ Վենետիկը կործանվի։ Քանզի մնալով ուժեղ, նա ուրիշներին թույլ չէր տա գրավել Լոմբարդիան, թեկուզ այն պատճառով, որ ինքն էլ նրա վրա աչք ուներ, բացի այդ, որ ոչ ոք չէր կամենա պատերազմել Ֆրանսիայի հետ հանուն այն բանի, որ Լոմբարդիան բաժին ընկնի Վենետիկին, իսկ միաժամանակ Ֆրանսիայի ու Վենետիկի դեմ ոչ ոք չէր համարձակվի կռվել։ Եթե ինձ առարկեն, ասելով, թե Լյուդովիկոսը Ռոմանիան Ալեքսանդրին, իսկ Նեապոլը Իսպանիայի թագավորին է զիջել պատերազմից խուսափելու համար, ես կպատասխանեմ նախորդ փաստարկներով, այն է. չի կարելի անկարգությունների վրա աչք փակել, որպեսզի խուսափես պատերազմից, քանզի դրանից խուսափել չես կարող, իսկ ռազմական գերազանցությունդ էլ կկորցնես։ Եթե իմ աչքը խոթեն այն, որ թագավորն իր ամուսնալուծությունը գլուխ բերելու և Ռուանի արքեպիսկոպոսին կարդինալի գլխարկ շնորհելու դիմաց էր պապին խոստացել օգնել նվաճելու Ռոմանիան, ապա դրան կպատասխանեմ այն գլխում, որտեղ խոսքը տիրակալների խոստումների և այն մասին է, թե ինչպես պետք է դրանք կատարել։
Եվ այսպես, Լյուդովիկոսը կորցրեց Լոմբարդիան որովհետև շեղվեց այն կանոններից, որոնց հետևում էին նվաճած երկիրը պահել կամեցող տիրակալները։ Եվ դրանում ոչ մի անսովոր բան չկա, ընգհակառակն՝ ամեն ինչ սովորական է և օրինաչափ։ Ես այդ մասին Նանտում խոսել եմ Ռուանի կարդինալի հետ, երբ Վալենտինոն (ժողովուրդն այդպես էր անվանում Չեզարե Բորջային՝ Ալեքսանդր պապի որդուն) գրավեց Ռոմանիան։ Կարդինալը նկատեց, որ իտալացիներն անվարժ են ռազմական գործում, ես նրան պատասխանեցի, որ ֆրանսիացիներն էլ թույլ են քաղաքականության ասպարեզում, այլապես նրանք թույլ չէին տա, որ եկեղեցին այդքան հզորանա։ Ինչպես փորձը ցույց տվեց, եկեղեցին ու Իսպանիան Ֆրանսիայի շնորհիվ Իտալիայում ընդլայնեցին իրենց տիրույթները, իսկ Ֆրանսիան նրանց պատճառով այնտեղ կորցրեց ամեն ինչ։ Այստեղից կարելի է բազմիցս հաստատված մի հետևություն անել․ վա՜յ նրան, ով կբազմապատկի ուրիշի հզորությունը, քանզի հզորության հասնում են խելամտությամբ կամ ուժով, և մոլորություն է կարծել, թե նա, ով հզորացել է ոչ թե իր, այլ քո արժանիքների չնորհիվ, կդառնա քո բարեկամը։
== Գլուխ IV։ Թե ինչու Դարեհի թագավորությունը, որը նվաճվել էր Ալեքսանդրի կողմից, Ալեքսանդրի մահից հետո չապստամբեց նրա հաջորդների դեմ ==
Խորհրդածելով այն մասին, թե ինչ ջանքեր են պահանջվում նվաճված պետությունում իշխանությունը պահպանելու համար, կարելի է միայն ապշել, թե ինչու Ալեքսանդր Մեծի ամբողջ տերությունը նրա անժամանակ մահից հետո հակառակ սպասումների ոչ միայն չլուծարվեց, այլև առանց արյունահեղության անցավ նրա հաջորդներին, ովքեր այն կառավարելիս այլ հոգսեր չունեին սեփական փառասիրության պատճառով իրենց համար ստեղծած հոգսերից բացի։ Ի բացատրություն դրա, պետք է ասել, որ բոլոր միահեծան կառավորվող տերությունները, որքանով որ դրանք մնացել են մարդկանց հիշողության մեջ, բաժանվում են պետությունների, որտեղ տիրակալն իշխում է շրջապատված ծառաներով, որոնք նրա ողորմածությամբ ու բարեհաճությամբ բարձր պաշտոններ են զբաղեցնում և օգնում նրան կառավարել պետությունը, և պետությունների, որտեղ տիրակալն իշխում է բարոններով շրջապատված, որոնք կառավարում են ոչ թե տիրակալի ողորմածության, այլ տոհմի հնության շնորհիվ։ Այդ բարոններն ունեն ժառանգություն ստացած պետություններ ու հպատակներ, որոնք խոնարհվում են նրանց իշխանության առջև և ի ծնե պարտավոր են նրանց սիրել։ Այնտեղ, որտեղ տիրակալը կառավարում է ծառաների միջոցով, ունի մեծ իշխանություն, որովհետև հպատակներն ամբողջ երկրում ճանաչում են միայն մեկ տիրակալի, և եթե հնազանդվում են նրա ծառաներին, ապա սոսկ որպես աստիճանավորների ու պաշտոնատար անձանց՝ նրանց նկատմամբ առանձնապես ոչ մի սեր էլ չտածելով։
Մեր Ժամանակներում տարակերպ կառավարման օրինակներ են հանդիսանում թուրքական սուլթանն ու Ֆրանսիայի թագավորը։ Թուրքական միապետությունը ենթարկվում է մեկ միապետի. տերության մեջ մնացած բոլորը նրա ծառաներն են։ Երկիրը բաժանված է օկրուգների՝ սանջակների, որտեղ սուլթանը կուսակալներ է նշանակում, որոնց փոխում ու վերանշանակում է ըստ իր ցանկության։ Ֆրանսիայի թագավորը, ընդհակառակն, շրջապատված է բազմաթիվ տոհմիկ ազնվականներով, որոնք ընդունելի ու սիրելի են հպատակների համար, և, բացի այդ, օժտված առանձնաշնորհումներով, որոնց վրա թագավորը չի կարող անպատիժ կերպով ոտնձգություններ կատարել։
Եթե մենք համեմատենք այդ պետությունները, ապա կտեսնենք, որ սուլթանի միապետությունը դժվար է նվաճել, բայց նվաճելուց հետո հեշտ է պահել, և, ընդհակառակը, Ֆրանսիայի նման պետությունը որոշ իմաստով ավելի հեշտ է նվաճել, բայց պահելն անհամեմատ դժվար է։ Սուլթանի պետությանը դժվար է տիրանալ, որովհետև նվաճողը չի կարող հույս ունենալ, որ կհրավիրվի որևէ տեղական տիրակալի կողմից, կամ, որ սուլթանի մերձավորների մեջ հասունացած խռովությունը կդյուրացնի իշխանության զավթումը։ Ինչպես վերն ասված է, սուլթանի մերձավորները նրա ստրուկներն են, և, քանի որ ամեն ինչով կախված են նրա ողորմածությունից, ապա նրանց կաշառելն ավելի դժվար է, ասենք, այդ կաշառվածներից էլ առանձնապես օգուտ լինել չի կարող, քանզի հիշյալ պատճառով նրանք չեն կարող ժողովրդին տանել իրենց հետևից։ Հետևաբար, սուլթանի վրա հարձակվողը պետք է պատրաստ լինի միահամուռ հակահարվածի, և ավելի շատ ապավինի սեփական ուժերին, քան հույսը դնի ուրիշների անմիաբանության վրա։ Բայց, եթե սուլթանի դեմ հաղթանակ է տարված ու նրա զորքերը ճակատամարտում գլխովին ջախջախվել են, նվաճողը սուլթանի արյունակից հարազատներից բացի, թերևս էլ ոչ մեկից զգուշանալու կարիք չունի։ Իսկ եթե նրանք էլ են բնաջնջվել, ապա կարելի է ոչ մեկից չվախենալ, քանզի ուրիշ ոչ ոք չի կարող հպատակներին տանել իր հետևից, և ինչպես մինչև հաղթանակը պետք չէր հույս դնել ժողովրդի օգնության վրա, այնպես էլ հաղթանակից հետո չարժե նրանից զգուշանալ։
Բանն այլ է այնպիսի պետություններում, ինչպիսին Ֆրանսիան է։ Դժվար չէ այդ երկիր ներխուժել համաձայնության գալով բարոններից որևէ մեկի հետ, որոնց մեջ միշտ էլ կգտնվեն դժգոհներ ու փոփոխությունների սիրահարներ։ Նշված պատճառներով նրանք կարող են ապահովել նվաճողի ներխուժումը և դյուրացնել նրա հաղթանակը։ Բայց այդպիսի երկիրը դժվար է պահել, որովհետև վտանգ է սպառնում ինչպես նրանց կողմից, ովքեր քեզ օգնել են, այնպես էլ նրանց կողմից, ում հաղթել ես ուժով։ Եվ այստեղ արդեն բավական չէ բնաջնջել տիրակալի տոհմը, քանզի միշտ էլ կլինեն բարոններ՝ պատրաստ գլխավորելու մի նոր խռովություն, և քանի որ չես կարող բավարարել նրանց պահանջները և կամ ոչնչացնել նրանց, ապա նրանք առաջին իսկ հնարավորության դեպքում քեզ գահընկեց կանեն։
Եթե հիմա դառնանք Դարեհի պետությանը, ապա կտեսնենք, որ դա նման էր սուլթանի պետությանը, որի պատճառով էլ Ալեքսանդրն այն պետք է խորտակեր մեկ հարվածով՝ ճակատամարտում գլխովին ջախջախելով Դարեհի զորքը։ Բայց այդ հաղթանակից ու Դարեհի զոհվելուց հետո նա, նշված պատճառով, կարող էր չանհանգստանալ իր իշխանության ամրության համար։ Եվ նրա հաջորդներն էլ հոգսեր չէին ունենա, եթե փոխհամաձայնության գային։ Երբեք նրանց պետության մեջ այլ խռովություններ չեն ծագել, բացի նրանցից, որոնց հարուցողը հենց իրենք են եղել։
Մինչդեռ, այն պետություններում, որոնք իրենց կառուցվածքով նման են Ֆրանսիային, տիրակալի գլխին շատ ամպեր կկուտակվեն։ Իսպանիայում, Ֆրանսիայում, Հունաստանում, որտեղ մանր տիրակալներ շատ կային, մերթ ընդ մերթ հռոմեացիների դեմ ապստամբություններ էին բռնկվում։ Եվ քանի դեռ թարմ էր հիշողությունը նախկին կարգերի մասին, Հռոմի իշխանությունը դեռևս խախուտ էր։ Բայց այդ հիշողության խամրելուն զուգընթաց հռոմեացիներն իրենց հզորության ու երկարատև տիրապետության շնորհիվ այդ երկրներում ավելի ու ավելի էին ամրապնդում իրենց իշխանությունը։ Այնպես որ, ավելի ուշ, երբ հռոմեացիները կռվում էին միմյանց դեմ, կողմերից յուրաքանչյուրը պայքարի մեջ էր ներգրավում այն նահանգները, որտեղ ավելի ամուր արմատներ ուներ։ Եվ տեղացիները, որոնց բնիկ տերերը բնաջնջվել էին, հռոմեացիներից բացի այլ իշխողներ չէին ճանաչում։ Եթե այս ամենը նկատի առնենք, ապա կհասկանանք, թե ինչպես էր Ալեքսանդրն այդքան հեշտությամբ իր ձեռքում պահում ասիական տերությունը, մինչդեռ Պյուռոսից և ուրիշ շատերից հսկայական ջանքեր էին պահանջվում իրենց նվաճած երկրները պահելու համար։ Պատճառն այստեղ ոչ թե հաղթողի ավելի կամ պակաս քաջությունն է, այլ նվաճված պետությունների կառուցվածքի առանձնահատկությունը։
== Գլուխ V։ Ինչպես կառավարել այն քաղաքներն ու պետությունները, որոնք մինչև նվաճվելը ապրել են սեփական օրենքներով ==
Եթե, ինչպես ասված է, նվաճված պետությունն անհիշելի ժամանակներից ապրում է ազատ և իր օրենքներով, ապա այն պահելու երեք միջոց կա։ Առաջին՝ կործանել, երկրորդ՝ բնակության համար տեղափոխվել այնտեղ, երրորդ՝ քաղաքացիներին իրավունք տալ ապրել իրենց օրենքներով, ընդսմին նրանց վրա տուրքեր դնել և կառավարումը հանձնել սակավաթիվ մարդկանց, որոնք կերաշխավորեին քաղաքի բարեկամական վերաբերմունքը տիրակալի նկատմամբ։ Այդ վստահյալ անձինք ամեն կերպ օգնելու են տիրակալին՝ գիտակցելով, որ իչխանությունը նրանից են ստացել և ուժեղ են լոկ նրա բարեկամությամբ ու հզորությամբ։ Ընդորում, եթե ազատ ապրելու սովոր քաղաքը կործանել չես ուզում, ապա գերադասելի է այն պահել տվյալ բնակավայրի քաղաքացիների միջոցով։
Դիմենք Սպարտայի ու Հռոմի օրինակին։ Սպարտացիներն իրենց ձեռքում էին պահում Աթենքն ու Թեբեն՝ այնտեղ ստեղծելով խմբիշխանություն, սակայն հետագայում երկու քաղաքն էլ կորցրին։ Հռոմեացին երբ Կապուան, Կարթագենն ու Նումանցիան պահելու համար դրանք ավերեցին ու պահեցին իրենց իշխանության ներքո։ Հունաստանը նրանք փորձեցին պահել սպարտացիների նման, այսինքն՝ այնտեղ խմբիշխանություն հաստատելով և չխլեցին ազատությունն ու սեփական օրենքներով ապրելու իրավունքը, այնուամենայնիվ, անհաջողություն կրեցին, և, որպեսզի ամբողջ Հունաստանը չկորցնեն, հարկադրված եղան այնտեղ շատ քաղաքներ կործանել։
Քանզի իրականում չկա քաղաքին տիրելու ավելի հուսալի միքոց, քան կործանելը։ Եթե մեկը զավթի վաղնջական ժամանակներից ազատության համը տեսած քաղաքն ու խնայի այն, քաղաքը նրան չի խնայի։ Այնտեղ միշտ մի առիթ կգտնվի խռովություն բարձրացնելու համար՝ հանուն ազատության ու հին կարգերի, որոնք մոռանալ չեն ստիպի ոչ ժամանակը, ոչ էլ նոր իշխանության բարի գործերը։ Ինչ էլ անես, ինչքան էլ որ ջանաս, եթե չտարանջատես ու ցաքուցրիվ չանես քաղաքի բնակիչներին, նրանք երբեք չեն մոռանա ոչ երբեմնի ազատությունը, ոչ էլ նախկին կարգերը, և առաջին իսկ հարմար պահն ընտրելով՝ կփորձեն դրանք վերականգնել, ինչպես արեց Պիզան ֆլորենցիացիների տիրապետության տակ ընկնելուց հարյուր տարի հետո։
Բայց, եթե քաղաքը կամ երկիրը սովոր են ապրել տիրակալի իշխանության ներքո, իսկ նրա տոհմը բնաջնջված է, ապա քաղաքի բնակիչներին դժվար է զենքի կոչել, քանզի, մի կողմից ենթարկվելու սովոր լինելով, մյուս կողմից՝ կորցրած լինելով հին տիրակալին, նրանք չեն կարող համաձայնության գալ նորի ընտրության հարցում, ոչ էլ կարող են ազատ ապրել։ Այնպես որ, նվաճողը բավականաչափ ժամանակ կունենա շահելու նրանց համակրանքն ու դրանով ապա հովելու իր անվտանգությունը։ Մինչդեռ, հանրապետություններն ավելի լեցուն են կյանքով, խոր ատելությամբ, վրեժի առավել մեծ պաշարով։ Այնտեղ երբեք չի մեռնում և հավերժ կենդանի է երբեմնի ազատության հիշողությունը։ Ուստի, դրանք իշխանության ներքո պահելու ամենահուսալի միջոցը կործանելն է, կամ էլ այնտեղ բնակություն հաստատելը։