Մահապուրծ օրագիր

Չորեքշաբթի 20. ― Դեպքերը կսկսին ահավոր դառնալ։ Չարձանագրել դեպքերը կնշանակե անելին առջև դնել այն պատմագրին, որ ապագային պիտի ցանկա մեր օրերու պատմությունը գրել։ Ուստի այս օրվնե ձեռք կառնեմ գրիչը՝ գրելու օրը օրեն պատահածը, հաճախ պատահեցնելու նաև չպատմածը։

Հինգշաբթի 21. ― Ճապոնիո մեջ մեծ հեղեղում ու երկրաշարժ։ Գետերը ետ կերթան, ծովերը առաջ կուգան, հրդեհ ու անլուր աղետ։ Բայց Ճապոնիան այնքան բարձր օգնություն չկանչեց աշխարհին, ինչքան այսօր կինս՝ ինձի։ Շաքարամանը մրջյուն է քաշվեր, հեշտ բան չիմանաք։ Աղետը անով է մեծ, որ ես եթե ցանկայի, կրնայի կանխել ու չեմ կամեցած։ Գործս թողած՝ աղետին վայրը կփութամ։ Ութը մրջյուն շաքարամանին մեջ կշարժեն, ու զարմանալու ոչինչ կա, բայց պիտի զարմանամ, ի՞նչ ընեմ։ Չորս մրջյուն ալ ճիգ կգործեն վարեն բարձրանալու․ զայրանալու չէ, բայց պիտի զայրանամ, ի՞նչ ճար ունիմ, խոմ ձեռներս ծալած դիտելու չե՞մ կանչված աղետը։ Ես չեմ կրնար ջրկիրին պես անկարեկից, դույլը վերցնել ու ջրի երթալ, իրավունք չունիմ կառապանին պես կառքը քշել֊անցնել պատուհանի տակեն։ Ի՜նչ անամոթություն, հարևանուհիս այնպես անվրդով կուրծք կուտա իր մանկանը, ըսես մեր շաքարամանը մրջյուն քաշված չըլլա։ Բայց․․․ բայց սա Հայաստանի կառավարությունը ի՞նչ կխորհե, ինչո՞ւ չի ուզեր նոր «հաղթանակ» մը տանել՝ լիկվիդացիայի ենթարկելով աղետը։ Չի՞ տեսներ, որ ութը մրջյուն արդեն շաքարամանին մեջ են ու չորսը բարձրանալու կմիտեն։ Օ՜հ, Աստված իմ։ Այսքան խոշոր աղետը մեր պզտիկ դուռնեն ինտո՞ր ներս մտավ։

Հինգշաբթի 23. ― Նոր դեկրետ։ Ով գլուխ ունե՝ հարկ պիտի վճարե կառավարությանը։ Դեկրետը, սակայն, անորոշ կետեր շատ ունի։ Օրինակ՝ հարկը գլխո՞ւն վրա կդրվե, թե՞ խելքին։ Պարապ գլուխները նույնպե՞ս հարկի ենթակա են, գլուխներ, որք ոչ մեկ շահ բերած են տերերուն։

Եկամտային, հավասարեցուցիչ, քաղաքացիական, գյուղացիական, գիլդի, փաթենթ, թաղային, հողային, կավային, ավազային տուրքերու ատեն աղքատներն ի նկատի են առնված միշտ։ Արդ, պատճառ մը կա՞, որ նույն կառավարությունը հարկառության ժամանակ անտես առնե մտքով աղքատները։

Ուրբաթ 24. ― Նոր ռեժիմը ամեն բանի մեջ «նոր» մը դրավ։ Երեկ գացի տեսնելու թատրոնին «նորը»։ Ներկայացուցին «Քաջ Նազարը»։ «Նորը» սա թատրոնին մեջ այն էր, որ 80 տարեկան ծերունիները կվազվզեին բեմի վրա 10 տարեկան մանչերու պես։ Եթե ծերոց վազելն է «բնականը», կնշանակե ծերունի մայրս անբնականության մեջ է, որ չի կրնար վազել։

Դարձա մորս ըսի․

― Մա՛յր, ձեռնափայտդ դեն ձգե ու վազե, չէ նե կկանչեմ պետթատրոնին ռեժիսորը, որ վազցնե քեզի։

Շաբաթ 25. ― «Խորհրդային Հայաստանին» մեջ սա ամիս մըն է դաշնակցությունը ամեն օր կմեռնե։ Թերթին խմբագրությունը ամիս մը շարունակ կմեռցնե, և ըստ երևույթին երկու ամսվան ալ մեռցնելիք ունի։ Ըսողներ կան, թե քանի բոլշևիկյան կառավարությունը ողջ է, դաշնակցությունը պիտի մեռնե․․․

Չեմ գիտեր կուսակցականորեն արդարանալի՞ է այս վարմունքը, գիտեմ միայն՝ տնտեսապես միանգամայն անհնար է, վասնզի յուրաքանչյուր մեռնելը նյութական մեծ ծախսերու կապված է։ Դաշնակցությունը որքա՜ն հարուստ պիտի ըլլա, որ ամեն օր մեռնելու կարողություն ունենա․․․

Կիրակի 26. ― Այսօր մեր հավը չածեց։

Երկուշաբթի 27. ― Անգլիա ամիս մը առաջ Եգիպտոսին հագցուցած «անկախությունը» այսօր կհանե։ Անգլիական բոլոր թերթերը լայն կգտնեն այն ու կառաջարկեն նեղցնել։

Երեքշաբթի 28. ― Ես իմ գլուխը յուր բոլոր սարոք վարձու կուտամ, կծախեմ նույնիսկ։ Ներկա կարգերու մեջ ապրողի մը համար մարմնույն այդ մասը ոչ միայն ավելորդ է, այլև վնասակար։

Ինչո՞ւս է պետք գլուխ․ ինչ պետք է գիտնալ՝ Լենինը գիտցեր է արդեն, ինչ պետք է լսել՝ անիկա ըսեր է։ Չկա բան մը, որ այդ մեծ մարդը տեսած չըլլա, չկա բան մը, որ կերած չըլլա։ Փորձածը նորեն կրկնել ժամավաճառություն է։

Անցյալ օրը բաղնիսին մեջ, երբ քիսաճին եռման ջուրը գլխուս թափեց, ու կպատրաստվեի խաշվել, երբ Լենինի անունով հավատացույց, որ սառն է, մրսեցի։

Այո՛, գլուխս վարձու կուտամ։ Օր մը չգիտությամբ հանկարծ կարծեմ բան մը, որ Լենինը չի կարծած՝ Չեկա՞ նստիմ։

Կուտամ։ Առեք։ Ձրի։ Բան մալ վրան կուտամ, միայն ինձի ազատեցեք այս վնասակար մասեն։

Չորեքշաբթի 29. ― Կարդացի նոր թերթը։ Դաշնակցությունը այսօր չի մեռեր։ Ինչո՞ւ։

Այս կուսակցությունը արդեն բանի մը մեջ հարատևել չի գիտեր, օր մը մեռցնել, օր մը կենդանի թողել ի՞նչ կնշանակե։

Ուրբաթ 31. ― Խորհրդային Ռուսաստանը հարուստ է իր ոսկու հանքերով ու կոմունիստական գաղափարներով։

Ճապոնիա ամեն անգամ, երբ Սախալին կուգա ռուսական ոսկին տանելու, Ռուսաստանը բեռը Ճապոնին կռնակը հանելուն՝ քիչ մըն ալ կոմունիզմ կթխմե։ Իսկ Ճապոնիան սահմանագլխին, կամացուկ մը, կոմունիզմը վար կթափե՝ ոսկին կտանե։

Այս է պատճառը, որ հետզհետե Ռուսաստանին մեջ ոսկին կպակսի՝ կոմունիզմը կավելնա։

Շաբաթ 1․ ― Բարեկամս կգանգատեր, որ կոշիկը ծակվեր է, ու միջոց չունի նորը առնելու։ Խորհուրդ տվի իրեն ժողովրդական որևէ կոմիսար դառնալ։ Ինչո՞ւ՝ հարցուց ան։ Վասնզի այլևս կոշիկի պետք չես ունենար, օրը մինչև իրիկուն օթոմոբիլի մեջ անցունելուդ համար։

Կիրակի 2. ― Ամեն անգամ երբ փողոցին մեջ Գրիգոր Վարդանյանը կտեսնեմ, կխորհեմ՝ Արարատ գործարանը իր հին գինիները ինչո՞ւ չի լեցներ սա հին տիկին մեջ․ չէ՞ որ այլապես տիկը կպատռի ու գինին կթափվի․․․

Երկուշաբթի 3. ― Խումբ մը մանուկներ հավաքված, ինքզինքնին պրոլետ գրող կանվանեն ու ոտանավոր կգրեն։ Թող գրեն, բարով գրեն, եթե չկարդալու համար է։

Սակայն, այսօր կըսեմ, որ խնդրանքով մը դիմել են կառավարությանը՝ պահանջելով 15 տարի բանտ ուղարկել այն ամենուն, որք չեն կարդար իրենց գրածները, 50 տարի բանտ անոնց, որք կկարդան ու չեն հիանար, իսկ բոլորովին չհավնողներուն՝ 100 տարի, չհաշված նախնական կալանքը։ Այդ վճիռը կուզեն, որ ըլլա անբեկանելի․․․

Յա՞։ Որ ոչ լվիցի ակամբ՝ ՝ լվիցի թիկամբ։

Երեքշաբթի 4. ― Անգլիացի գիտնական մը, որի անունը մոռցեր եմ՝ կըսե․ «Շարունակ մեկ բան տեսնելը, ոչինչ տեսնել կնշանակե»։ Եթե այս բանաձևն ընդունենք, պիտի ընդունենք նաև, որ Խորհրդային Միության մեջ ապրողները կույր են, վասնզի Լենինի պատկերեն զատ բան մը չեն տեսներ, և խուլ՝ ինչու որ լենինիզմեն զատ ուրիշ բան չեն լսեր։

Չորեքշաբթի 5. ― Թերթեն կիմանամ, որ Սամաղարի բջիջը քներ է։

Հինգշաբթի 6. ― Աշտարակի բջիջն ալ է քներ։

Ուրբաթ 7. ― Ղամարլուինն ալ։ Ի՞նչ բան է աս։ Ժամը քանի՞սն է, որ բոլոր բջիջները կպառկեն։

Բայց թող քնանան, արթնցնելու չէ։ Սոցիալիզմն երազին մեջ ավելի շուտ կիրականանա, քան հարթմնի։

Շաբաթ 8. ― Երբ կմտնեմ մասնավոր խանութ մը գնում կատարելու՝ հաճույք կպատճառեմ խանութպանին, իսկ երբ կոոպերատիվ կերթամ՝ տհաճություն կկարդամ գործակատարին դեմքին վրա։

Իսկ ես այնքա՜ն բարի եմ, որ մեկի մը նեղություն չտալու համար կոոպերատիվ բնավ չեմ մտներ։

Կիրակի 9․ ― Պարտեզիս մեջ երկու հավ կուտի մը վրա կկռվեին․ քաղաքացիական կռիվ, անշուշտ, վասնզի միևնույն ազգության պատկանող թռչուններ էին։ Ժամ մը ամբողջ դիտեցի մարտը, գիտնալու համար, թե ի՞նչ կուսակցության կպատկանեին հակառակորդները, կամ ի՞նչ համոզում կպաշտպանեին, վասնզի կենդանի մը ինչքան ալ անպատկառ ըլլա՝ չի խոստովանի, որ կռիվը կուտի համար է։

Բոլշևիկներուն անգամ եթե հարցնեք, պիտի ըսեն, թե այս բոլոր սպանությունները, կողոպուտները ու ծանր հարկառությունը ժողովրդին երջանկությա՜նը համար կգործենք։

(Փակագծի մեջ ըսեմ, որ հիմա սովորություն չկա իր համար աշխատելը՝ միայն ուիշի։)

Կռիվը վերջացավ, ու ես մինչև վերջն ալ չկրցի գիտնալ, թե հավերես ո՞րն էր բոլշևիկ, ո՞րը մենշևիկ։

Երկուշաբթի 10․ ― Ձեռքս ընկավ Լենինի կենսագրականը․ ի՜նչ թանկագին մանրամասներ մեծ վարպետին կյանքեն։ Միակ կետը, որ մութն է թողեր գրքին հինակը, այն է՝ թե ինչո՞ւ Լենինը մե՛րթ սրածայր կոշիկ կհագներ, մե՛րթ բութ ծայրով։ Վերջապես մասսան պիտի իմանա՞, թե իր առաջնորդին նախասիրությունը որո՞ւ կողմն է։

Երեքշաբթի 11. ― Եվրոպական գլխարկ է, որ կհոսե Տաճկաստան։ Այնպես, ինչպես ժամանակ մը կարմիր ներկ՝ հեղափոխական Ռուսիա։

Ես միշտ ըսեր եմ՝ եթե այս զույգ հեղափոխությունները ուրիշ որևէ օգուտ չունենան մարդկության համար՝ գլխարկ և որդան կարմիր պատրաստող գործարանները աղեկ պիտի շահեն։

Մուստաֆա Քեմալը նախքան Թուրքիո ազգաբնակչության թվով «շապխա» ապահովելը, դեկրետով մը թուրքական ֆեսերը վար առնել կուտա սա ձյուն ձմռան։ Այս առթիվ հեռագիրը կըսե, թե սովորական բան է այսօր Թուրքիո մեջ տեսնել երկու մարդ, որք կպտտեն մեկ «շապխայի» տակ։

Ինչքան ալ տխուր ըլլա՝ երկու գլուխ մեկ գլխարկին մեջ, սակայն փաստն այն է, որ Թուրքիա այսօր քաղաքակիրթ ազգերու կարգը կանցնե․․․ գլխարկով։

Չորեքշաբթի 12. ― Ռուսաստանը Գերմանիո Լոկարնոյի կոնֆերանսն երթալն արգելելու մտոք Չիչերինին Բեռլին հյուր ղրկեց։ Հյուրընկալը, սակայն, առանց իր որոշումը փոխելու, ռուս արտաքին գործերու կոմիսարին հյուրանոցն առաջնորդեց, ալբոմը դրավ առջևը քրքրելու, արտաքնոցի տեղը ցույց տվավ ու գնաց Լոկարնո, ռուսներու դեմ հանված որոշումներում մասնակցելու։

Եթե Գերմանիա անհատ ըլլար, այլ ոչ թե պետություն՝ պիտի ըսեինք․

― Գերմանիա, ի՞նչ անքաղաքավարի մարդ։

Հինգշաբթի 13. ― Ձեռքս կառնեմ այսօրվա լրագիրը՝ Փարաքարի կոմբջիջը քներ է, Շահապի գյուղխորհուրդը պետք է թարմացնել, Բասարգեչարի բանկոոպը իր կոչման բարձրության վրա չէ, այլ իր կոչման ցածրության վրա, Գյամրիզի գյուղկոոպը թալանվել է, դաշնակցությունը մեռեր է․․․ սա կարծես երեկվա նոմերը ըլլա։ Բայց ո՜չ, երեկի թիվը 173 էր՝ այսօրվանը՝ 174: Երեկ Դողսի կոմբջիջն էր քներ, այսօր՝ Փարաքարինը, երեկ Քանաքեռի բանկոոպը իր կոչման բարձրության վրա չէր, այսօր՝ Բասարգեչարինը․ երեկ Թեչբաբակի գյուղկոոպը թալանվել էր, այսօր՝ Գյամրիզի։ Միայն դաշնակցությունն է երեկի պես «մեռեր․․․»

Ուրբաթ 14. ― Լուսբաժինը պաշտոնե արձակեց այն ուսուցչին, որ համարձակվեր է ապտակել անսանձ աշակերտի մը։

Կհարցնեմ։

Դպրոցին մեջ ապտակ մը թույլ չի տվող կառավարություն մը ինչպե՞ս է, որ այդքան մահապատիժներ կստորագրե։ Մի՞թե դպրոցն ու կյանքը այդքան հեռու են ընկած իրարեն։ Ոչ, դպրոցն ու կյանքը պիտի ներդաշնակվեն ու կազմեն իրարու օրգանական շարունակությունը, այսպես կըսեն բոլոր մանկավարժները։ Եթե այո, ուրեմն կամ կյանքը քնքշացնելու է, կամ դպրոցը խստացնելու։ Ըստ իս՝ բնավ դատապարտելու չէ ուսուցիչ մը, որ կվիրավորե աշակերտին անվնաս տեղանքը։ Պետք է կյանքի համար տոկուն, սրտոտ աշակերտություն պատրաստել։ Այս է ներկա դպրոցին հրամայական պահանջը։

Շաբաթ 15. ― Անցյալ օրը, երբ ըսի Թուրքիո մեջ երկուսը մեկ գլխարկ ունին, զարմացաք։ Ի՞նչ պիտի ընեք այսօր, երբ հայտնեմ, թե Լենինի օրոք ողջ բոլշևիկյան կուսակցությունը մեկ գլխով կպտտեր։

Գլուխներու «էկոնոմիկա»․․․

Սակայն փա՜ռք այն օրվան․ թող ըլլար, թող մեկ գլուխ ըլլար․ հապա ի՞նչ ընե խեղճ կուսակցությունը, որ Լենինի մահեն ասդին․․․ անգլուխ կպտտե։

Կիրակի 16․ ― Բոլշևիկյան կուսակցությունը, որ իր թշնամիները սարսափահար վախցուց, այսօր կկզած կդողա ներքին տարաձայնութենե։ «14֊րդ կուսակցական համագումարին մեջ․ ― կը գրե թերթը, ― երբ Ռիկովը խոսեցավ հօգուտ միասնականության, պատգամավորները երեսնին դեպի ամբիոնը դարձուցած միաձայն «Ինտերնացիոնալ» երգեցին»։

Չեմ գիտեր․ գուցե միաձայնությունը կուսակցության համար անհրաժեշտ է, բայց գիտեմ, որ երաժշտության մեջ այնքան ալ գովելի բան մը չէ։ Ինձի, օրինակ, քառաձայնը ավելի ախորժալուր է, քան միաձայնը։

Երկուշաբթի 17․ ― Փոքրիկ տղաս օրն ի բուն կճռվողե, բայց րոպե մը, որ ձայնը կտրեց, մայրը, գիտնալով պատճառը, քովը կշտապե․ «Աշոտիկ, ա՞յ կընես» ըսելով։

Իտալիան, որ ժամանակ մը Մուսոլինո բերնով կճռվողեր Անգլիո և Ֆրանսիո հետ, սա չորս ամիս է ձայնը կտրեր է։ Անպատճառ «այ» կընե։

Թերթերը կըսեն թե, մութին մեջ Խորհրդային Ռուսաստանին դուռները կփնտրե։

Այսօր կնկատեմ, որ կինս բարկանալու կարիք ունի, բայց պատճառ չկա։

․․․ Ճշմարիտ է, հնազանդ ամուսին ըլլալն աղեկ բան է, բայց ես չափազանցության կտանեմ։ Կզգամ, որ գեթ ամիս անգամ մը պետք է առիթ տամ կնոջս բարկանալու, եթե չեմ ուզեր, որ ճաթի։ Ամուսիններն, ըստ իս, բավարարելու են փոխադարձաբար բոլոր պահանջները։ Որո՞ւ երթա խեղճ կինս պատճառ խնդրելու՝ բարկանալու համար։ Կմոտիկնամ իրեն․

― Կինս, քաղցրիկս, եթե ժամանակը եկեր է, թափի՛ր, ի՞նչ ընենք, որ պատճառ չկա։ Բարկացիր առայժմս, ես վերջեն պատճառը կուտամ։ Մեր բանտերը եթե կանխիկ գործ բռնեին՝ այսօր ոչ մեկ բանտարկյալ պիտի չունենային մեջներին, բայց ի՜նչ, անոնք բերնե բերան կլցվեն այն պայմանով, որ դուրս գալեն զկնի կատարեն պիտի եղած հանցանքը։ Բարկացի՛ր․․․ և վերջապես ի՞նչ նախապաշարում է անպատճառ պատճառ մը փնտրել բարկանալու համար․․․

Երեքշաբթի 18․ ― Ռուսական կոմունիստական կենտրոնական կոմիտեն մերժեր է համագումարին մեջ լսել այն մարդոց, որ կամեցեր են լենինիզմի սխալ կետերը մատնանշել, հետևապես և ուղղել։

Համագումարը քաջալերեր է Կենտկոմին այս արարքը։

⁕ ․․․Եթե կաթոլիկ հոգևորականությունը այնպես փակեր Գալիլեյի բերանը, ինչպես այսօր Կենտկոմը կփակե, հիմա ոչ թե երկիրը պիտի դառնար արևին շուրջը, այլ արևը պիտի շարունակեր պտտել երկրի բոլորտիքը։

Չորեքշաբթի 19. ― Երևանի սափրիչներու 2֊րդ արտելի աշխատավորներեն մեկը կտրեր է անկուսակցական հաճախորդի մը ականջը։

― Է՜յ, զգույշ ականջներու հետ, ընկե՛ր սափրիչ։ Եթե յուրաքանչյուր սափրիչ ականջ մը կտրե, ժողովուրդն ինչո՞վ պիտի լսե այն ճառատարափը, որ կխոսվի «պլենար նիստերու», «համագումարներու» և «կոնֆերասներու» մեջ։ Ինչպե՞ս ունկնդրե այն «զեկուզումները», որ կարտասանվեն պատշգամբներեն, պատերու վրայեն, տանիքներեն, ամբիոններեն, աթոռներու վրայեն (վերջապես գետնեն թիզ մը բարձր բոլոր տեղերեն)։

― Խորհրդայի՛ն սափրիչ, զգո՜ւյշ՝ քեզի կըսեմ։ Կառավարությունը այսօր խոշոր մաքսեր կնշանակե քաղաքացոց բերնին վրա, որ չխոսեն ու արտոնություններ կշնորհե ականջներուն, որ լսեն․․․ իսկ դուք ականջ կկտրեք։

Եթե անպատճառ բան մը կտրել կուզեք, գեթ ժողովրդին լեզուն կտրեք, որ տիրող կուսակցության բոլոր անարդարությունները «արդար» ըլլան։

Հինգշաբթի 20. ― Կկարդամ Դարվինի տեսակներու ծագման թեորիան, ուր կճառե, թե կենդանիները նախնական շրջանին միատեսակ են եղեր, ապա հետագային տարբեր միջավայրերու մեջ ապրելով, փոփոխության են ենթարկվեր ֆիզիկապես ու դարձեր իրարմե բոլորովին տարբեր տեսակներ։ Առհասարակ, կավելցունե գիտնականը, կենդանին այն անդաման է ենթակա զարգացման, որով ան հաց կվաստակե։

Ահավո՜ր թոքեիա։

Եթե սա թեորիան ճշմարիտ ըլլա, տարիներու ընթացքին Խորհրդային Ռուսաստանին մեջ պիտի առաջ գա երկու ուրույն տեսակ․ բոլշևիկներ, որք ունենան միայն լեզու և անկուսակցականներ, որք ունենան միայն ականջ։ Առաջին տեսակը պիտի ունենա երկու սատմոքս՝ այնքան ուտելիք ունի, երկրորդ տեսակը ոչ մեկ ստամոքս՝ այնքան ուտելիք չունի։

Ուրբաթ 21. ― Հրապարակեն անցածս ատեն, տեսա զինվորական մը, նժույգի մը վրա բազմած, աջ ու ձախ խրոխտ նայվածք նետելով կանցներ՝ «խաբարդա» ըսելով։

Կեցա ու երկար անցնողին ետևեն նայեցա․ «խաբարդա», որովհետև ձին գեցի՞կ է, թե՞ «խաբարդա», որովհետև ինքը կարևոր մեկն է։

Շաբաթ 22․ ― Կըսեն, թե ռուս֊հայ բառարանին հեղինակ Դաղբաշյանը մտադրված է երկրորդ հրատարակությունն ընել իր բառարանին՝ կարևոր փոփոխություններով։ Իզուր կշտապե Դաղբաշյանը։ Խորհրդային Միության մեջ սոցիալիզմի իրականացումը օրերի խնդիր է այլևս։ Արդեն Խարկովի գործարանը օրական 300 մետր կտավ կգործե։ Շուտով մենք թևակոխելու ենք նոր հասարակարգ, ուր արդեն գործածվող բառերու 90 տոկոսը ավելորդ է, հետևապես անգործածելի։ Ապագա բառարանին մեջ, օրինակ, տեղ չունին «հարուստ֊աղքատ», «թշվառ֊երջանիկ», վասնզի բոլորն են երջանիկ․ «տգետ֊լուսավոր»․ ինչու որ բոլորն են լուսավոր, «գեղեցիկ տգեղ», «հաստ֊բարակ», «լայն֊նեղ», «գեր֊նիհար», «մաքուր֊կեղտոտ», «շատ֊քիչ», «տաք֊պաղ», «չար֊բարի», «ստոր֊ազնիվ»։

Եթե սա հակադիր գաղափարներեն որևէ մեկը գոյություն ունենա, հավասարությունը կխաթարվե ու մարդիկ նորեն պիտի սկսին տառապել կապիտալիստական կարգերու մեջ։

«Միջակ» բառը կմնա հարկավ, բայց մեկ բառով բառարա՞ն կկազմվի։

Չէ՛, իմ կարծիքով Դաղբաշյանը քիչ մըն ալ սպասելու է։ Գուցե այդ երանավետ հասարակարգին մեջ բառի բոլորովին պետք չկա, ալ ի՞նչ բառարան։

Կիրակիի 23․ ― Հիվանդ եմ։ Մասնավոր բժիշկ չեմ ուզեր կանչել, վասնզի ապրելու փափագս մեծ չէ։ Լուր կուտամ, որ գա պետական բժիշկը։

Կանչեցի ու զղջացի։

Ինձ տես եկած բարեկամ մը կպատմե, որ ատ բժիշկները սաստիկ կբարկանան, երբ կանչվեն անանկ հիվանդի մը, որ սաստիկ ծանր չէ, ու հույս կա ապրելու, ու կպատմե հետևյալը։

Վեց օր առաջ, խեղճ շալագործ մը կհիվանդանա, ու իբրև պրոֆմիության անդամ, կկանչե պետական բժիշկը։ Բժիշկը, գալով, սաստիկ կբարկանա, թե ինչո՞ւ կանչեր է զինքը, թե հիվանդությունը թեթև է, և կրնար հիվանդը իր ոտքով բուժարանը գալ։ Ու առանց դեղգիր տալու, սրդողած կձգե կերթա։

Բժիշկին մեկնելեն կես ժամ ետքը, հիվանդը իր գործած սխալը շտկելու համար․․․ կմեռնի։

― Է՜, եթե մեռնելով կարելի է սխալը շտկել, ան ատեն շատ վախնալու չեմ, ― ըսի, ― աջ կողքիս վրա շուռ գալով կրնամ հիմա իսկ մեռնիլ։

― Օ՜, ի՞նչ կընես, ― գոչեց անդիեն կինս սարսափած, ― կուզես ինքդ ազատվես, մեզի՞ կրակի մեջ նետես, ― բժիշկը չի՞ ըսեր՝ եթե մեռած էր ինո՞ւ կանչեցիք․․․

Երեքշաբթի 2․ ― Ութ օր բժշկի սպասելով, ճարահատ առողջացա։ Հասցես կորսնցուցեր էր բժիշկը, ինչպես ետքեն իմացա։

Չորեքշաբթի 3. ― Աշակերտ ժամանակս, մեր բնագիտության վարժապետ Տերյանը կպատմեր հետևյալը։ Ֆրանսան, կըսեր, որպես զինվորական գաղտնիք, իր հրացաններու ութ մասերը ութ տարբեր քաղաքներու մեջ շինել կուտար։ Պատերազմի ատեն միայն այդ տարբեր մասերը տարբեր քաղաքներե բերել տալով՝ կրակ կբանար թշնամու վրա։

Ամեն անգամ, երբ Հայաստանի կառավարության անդամներեն որևէ մեկին հետ գործ ունենամ, միշտ սա ֆրանսական հրացանին պատմությունը կհիշեմ։

Եթե կառավարության անդամ կոմիսարի մի բարև տաս, անկարելի է, որ «Աստծու բարին» ըսե՝ առանց «ընկերներու» կարծիքը առնելու։ Եվ որովհետև «ընկերներու» շարանը վերջ չունի, բարևդ տուր ու գնա, տարի մը ետքը եկուր պատասխանն առնելու սա կոտորակ կոմիսարներեն։

Կատարյալ ֆրանսական հրացան, միայն սա տարբերությամբ, որ մինչ հրացանին ութ մասերը իրար քով պիտի բերվի գնդակ մը արձակելու համար, հոս քսանութ «ընկեր» պիտի քով֊քովի գան՝ կարծիք մը կրակելու համար։

Հինգշաբթի 4․ ― Սև ծովի ափին, Սուխում քաղաքին մեջ կա սանատորիա մը, որ Մոսկվայեն բուժվելու կղրկվին բոլոր անոնք, որք Կենտկոմին մեջ անկախ կարծիք կհայտնեն։ Անցյալ ամռան Տրոցիկին անանք կարծիք մը հայտնեց, որ երեք ամսեն հազիվ բուժվեցավ։

Այս տարի Զինովևն ու Կամենևն ալ կուզեն տարբեր կարծիք հայտնել, առանց ստուգելու, թե սանատորիային մեջ պարապ մահճակալ կա՞։

Կմտածեմ։ Շատ աղեկ, կըսեմ, Ռուսաստանին գործը դյուրին է․ տարեկան հազիվ երկու ազատ կարծիք հայտնվե երկրին մեջ, ու երկու ազատ մահճակալ միշտ կարելի է ճարել Սուխումին մեջ․ ի՞նչ պիտի ըլլա Եվրոպայի դրությունը, ուր ամեն մարդ ազատ կարծիք կհայտնե։

Ձեզի կհարցնեմ՝ Եվրոպա քանի՞ սանատորիա պետք է շինել տա Սև ծովի ափին՝ այդքան «հիվանդ» բուժելու համար․․․

Ուրբաթ 5․ ― Հայաստանի ժողովրդական կոմիսարներու նախագահ Կարո Համբարձումյանը սա երեք տարի է լույծ ունի։ Լույծ անանկ երկրի մը մեջ, որի կառավարությունը տարեկան14 հազար դեսյատին ճահիճ կչորցունե՝ միանգամայն անհասկանալի է։

Երկուշաբթի 8․ ― Ուրիշ է խիղճը, ուրիշ՝ ստամոքսը։

Առջի օր, առտուն, քունես վեր կելնեմ՝ պատրաստ բոլորին բարիք ընելու։ Կինս, սակայն, աջ ձեռքս դանակ մը կուտա, ձախը՝ ոտները կապած հավ մը, թե՝ մորթե․․․

― Սակայն ի՞նչ մեղադրական ակտի հիման վրա, ― կհարցնեմ կնկանս՝ աչքերուն մեջը նայելով։

― Մեղք չունի, ― կպատասխանե կինս։

― Մեղք չունի՝ չեմ մորթեր։ Ես «Չեկա» չեմ, ― ըսի, թռչունն ազատ արձակեցի ու դանակը պատյան դրի։

Ճաշին կինս կերակուր չէր պատրաստեր։ Պանիրով կշտացանք թեև, բայց տրամադրություննիս ինկավ առանց տաք կերակուրի։ Երեկոյան դեմ, անոթությանս հետ կաճեր նաև ատելությունս դեպի հավը, թե ինչո՞ւ անմեղ էր․․․

Մյուս օրն առավոտյան նամակով մը կկանչեմ Արամայիս Երզնկյանը, որ գա մեղադրե հավս՝ մորթելու համար․․․

Երեքշաբթի 9․ ― «Պրավդա» թերթին մեջ Ռուսաստանի տնտեսական գործերու վարիչը երկրի զարգացման հաշվետեսը կընե։ Ըստ այդ հաշվետեսին Ռոսիո արդյունաբերության բոլոր ճյուղերը նախապատերազմյանին չի հասեր դեռ։ Միայն «ապարատներու թերությունն» ու կոոպերատիվներու գողությունը նախապատերազմյանեն անցեր են։ Ու ասիկա ռուսերեն լեզվով՝ «վերելք» կկոչվի։

Չորեքշաբթի 10. ― Բարեկենդանի տոները կմոտենան։ Սազանդարները կլարեն սազերնին, բայց շվարած՝ չեն գիտեր ի՞նչ պիտի երգեն։ Հին, ազգային երգերը արգելված են, կառավարությունն ալ նոր, ապազգային երգեր չի հորիներ։

Կմտածեմ, ի՞նչ պիտի ըլլա այս տարի մեր ժողովրդյան դրությունը։

Հինգաշբթի 11․ ― Եթե Անգլիա Երևան գա ու տեսնե պետական գրախանութի ցուցափկին մեջ դրած ռուս հեծելազորի պետ Բուդյոնիին սրած, ահարկու պեխերը՝ Ռուսաստանի դեմ ամեն տեսակ ռազմական պատրաստությանց վերջ պիտի տա անմիջապես՝ համոզված ըլլալով, թե ասանկ պեխեր ունեցող հրամանատարի մը անկարելի է հաղթել։

Կըլսվի, թե պատերազմնին ատենը միայն կսրե իր պեխերը ռուս հրամանատարը։ Ի՜նչ զարհուրելի զենք։ Եթե Բուդյոնին Զվիցերիա մտնե ու կենա երեսը դեպի արևելք՝ պեխերեն մեկը Ֆրանսա մտնե պիտի, մեկալը՝ Իտալիա։

․․․ Եվ դեռ ըսողներ կան, որ Սովետական Ռուսիո մեջ պատերազմական տեխնիկան չի զարգացեր։

Ուրբաթ 12. ― Վերջերս համատարած սովորություն է դարձեր՝ Եվրոպայեն բանվորական ներկայացուցիչներ կուգան Ռուսիա, քանի մը շաբաթ կուտեն, կգովեն սովետական կարգերը ու կերթան։

Այսօրվա հեռագրով կիմանանք, որ Ավստրիո բանվորները կուզեն գալ՝ կառավարություննին չի ձգեր։

Չի՞ կարելի արդյոք՝ իրենց բաժինը կապել Ավստրիա ղրկել, որպեսզի հոն տեղնուտեղը ուտեն ու մեր կարգերը փառաբանեն։

Շաբաթ 13. ― Բարեկենդան է, այո՛, բուն Բարեկենդան, սակայն ոչ մեկը չի ուզեր թամադա ընտրվել ուրախության սեղանին։ Ինչո՞ւ, վասնզի այսօր Չեկա ծառայողներուն 90 տոկոսը թամադաներ են։

Ճշմարտությունը միայն երեխաներն ու խենթերը չէ, որ կըսեն, հարբածներն ալ նույն դժբախտությանը ենթակա են։ Ու կառավարությունը ամենայն աչալրջությամբ կփակե գինետունները, որ ոչ մեկը ճշմարիտ չզրուցե։

Կիրակի 14. ― Պառակտում ու աղմուկ։ Մոսկվայի մեջ Կամենևն ու Ստալինը պառակտված են իրարմե ու նիզակներ կճոճեն իրարու դեմ։ Հոս, Երևանի Պետհրատը իր գրախանութին ցուցափեղկին մեջ սա զույգ ախոյանները հաշտեցնելու և կուսակցությունը չպառակտելու համար անոնց պատկերները քով֊քովի է բերեր։

Այս համերաշխությունը խորհել կուտա ինձի, որ եթե կոմունիստական կառավարությունը կուզե ընդմիշտ ապահովված զգալ ինքզինքը կածիքներու տարբերութենե, եկող տարի՝ 15֊րդ համագումարին, իր համար ընտրելու է անանկ կոմիտե մը, որ բաղկացած ըլլա․․․ պատկերներե ու արձաններե։

Երկուշաբթի 15. ― Պրոլետ գրողներու ոտանավորներու մեջ բոլոր հարուստները և կուլակները դուրս են բերված մեծ, լոշտակ ականջներով, այլանդակ քիթերով ու ճարպոտ մարմիններով։

Եթե ճշմարիտ է, որ բոլոր հարուստները այդպիսի այլանդակ մարմին կունենան, ապա թողեք իրենց հանգիստ, վասնզի այդքան տգեղությունն արդեն կբավե իրենց՝ ատկե ավելին պատժելը անխղճություն ըսել է։

Երեքշաբթի 16. ― Հունաստանեն Հայաստան մեկնող 3000 հայ գաղթականները «Հարալամբո» նավեն հեռագրով մը կփառաբանեն Լենինը։

Հայաստանի կառավարությունը, եթե կուզե երկար ատեն Լենինը փառաբանված տեսնել, պիտի մաղթե, որ Սև ծովին մեջ փոթորիկ ըլլա ու նավը բնավ Բաթում չհասնի․ եթե ոչ, «Հարալամբոն» շուտ տեղ հասնելով, Լենինի փառաբանությունը նզովքի պիտի փոխվի եկողներու բերնին մեջ․․․

Չորեքշաբթի 17․ ― Մեր Գասպարը Չեկայեն ազատվեր էր երեկ՝ գացի որպիսությունը հարցնելու։ Հոն էր նաև իր բաժնված եղբայր Սամսոնը, որուն կպատմեր հետևյալը։

― Ախպա՛ր, ― կըսեր, ― ատ տարտարոսի որդիք օրական մեկ անգամ, տասը րոպեով միայն զբոսանքի կհանեին բանտարկյալները և կստիպեին անպատճառ ատ տասը րոպեն մեջ հոգալ բնական կարիքը։ Ատ բնական կարիքն ալ, սատանան տանի, մուսայի բնավորություն ունի․ երբ ուզես գա՝ չի գար, երբ բնավ մտքեդ չի անցներ՝ կելնի կուգա։ Է՛, ես ալ, դե գիտեք ազատության սովոր մարդ եմ․ մինչև տասն անգամ չխորհեմ հետևանքին վրա՝ գործ մը չեմ սկսեր։ Իսկ անոնք հանկարծ պետքարանին դուռը կբանան, թե համեցեք, հանպատրաստեն ձեր կարիքը հոգացեք։ Այս ըլլալի՞ք բան է։

― Այդ խորհրդային արտադրության հետ կապ ունեցող խնդիր է, ― ըսավ Սամսոնը, ― բնական է, որ ուզենան արտադրությունը հասցնել նախապատերազմյանի 100 տոկոսին։ Բայց եկուր տես, որ անցնող հոկտեմբերյան տոնին ինձի բեմը քաշեցին, թե պիտի խոսես հանպատրաստեն։

― Ասիկա առավե՜լ դժվար, ― վրա բերավ Գասպարը։

― Հազար անգամ, ― մեջ մտա ես, ― ինձի համար բյուր անգամ ավելի հեշտ է հանպատրաստի դուրս երթալ, քան խոսել չեղած ու չըլլալիք բաներու մասին․․․

Հինգշաբթի 18. ― Հաստատ աղբյուրե կիմանամ, որ մեռած դաշնակցությունը մտադիր է կենդանանալ՝ սա սովետական մամուլին ձեռքեն ազատվելու համար։ Ինչպես կերևի դաշնակցությունը, «մեռնելով» գաղութին մեջ, հավիտենական կյանք է ժառանգեր «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթին մեջ։

Ուրբաթ 19. ― Դիլիջանեն կգրեն․ «Ամսույս 12֊ին ընկեր Ա․ Մռավյանը, տեղս ժամանելով, զեկուցեց ու բանաձև դուրս բերավ օպոզիցիայի դեմ»։

Իջևանեն կգրեն․ «Ամսույս 13֊ին ընկեր Ա․ Մռավյանը, տեղս ժամանելով, զեկուցեց ու բանաձև դուրս բերավ օպոզիցիայի դեմ»։

Ղարաքիլիսայեն կգրեն․ «Ամսույս 14֊ին ընկեր Ա․ Մռավյանը տեղս ժամանելով, զեկուցեց ու բանաձև դուրս բերավ օպոզիցիայի դեմ»։

Հարց․

«Ընկեր Մռավյանին չէ՞ր կարելի փոխարինել արդյոք զեկուցող ու բանաձև դուրս բերող մեքենայով մը։ Եվրոպային մեջ, ասկե շատ ավելի պակաս կրկնվող բաներու համար մեքենաներ կշինեն»․․․

Կիրակի 21. ― Կոմունիստական կուսակցությունը սոցիալիզմին հասնելու համար ամսական մեկ ճանապարհով կվազե, ու ամեն անգամ տեսնելով, որ սխալ փողոց է մտել, հետ կուգա ու կսկսե մտածել։ Քերականության մեջ կա երկու տեսակ մտածել՝ նախադաս և հետադաս։ Նախադաս մտածելն այն է, որ նախ՝ կգործե, ապա կմտածե։

Խորհրդային Ռուսաստանը սովորաբար մտածողության երկրորդ ձևը կընտրե։ Եթե Լենինը նախ մտածեր, անկարելի էր, որ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը կատարվեր։

Շիտակը եթե կուզեք, այս կուսակցությանը մտածելը չի հարմարեր։

Երեքշաբթի 23. ― Սա եղավ շաբաթ մը, դաշնակցությունը օրը մեջ կմեռնի «Խորհրդային Հայաստանին» մեջ՝ ի՞նչ է պատահեր։

Միգուցե սահմանադիր ռամկավարներու հետ համաձայնության են եկեր, որ օր մեջ մեռնի։

Չորեքշաբթի 24․ ― Կըսեն սեռականը նույնպիսի բնազդ մըն է, ինչպես ուտելու բնազդը։

Ո՛չ։

Ինչո՞ւ մուրացկան մը ամենայն իրավունքով փողոցին մեջ «աղա՛, աղա՛, կոպեկ մը տա՜ս» կըսե ու «տիկի՛ն, համբույր մը տա՜ս» չի ըսեր։

Կամ ավելի պարզ։

Ինչո՞ւ ծածուկ ողորմություն տվող մը արքայություն կերթա, իսկ ծածուկ համբույր տվողը՝ դժոխք։

Հինգշաբթի 25. ― Այսօր Անդրկովկասյան կենտրոնական կոմիտեն կսկսե իր երկրորդ նստաշրջանը Երևանի պետթատրոնի շենքին մեջ։ Նիստեն ժամ մը առաջ սվինավոր զինվորները կշրջապատեն շենքը․․․ վախեն։

Հետո էլ Խորհրդային կարգ մը անխորհուրդ թերթեր չեն դադրեր գրելե, թե բոլշևիկ կառավարությունը սիրելի է ժողովրդին, կառավարիչները իր ծոցեն ելած են, ժողովուրդը կգուրգուրա անոնց վրա, զանոնք իր աչքերու բիբերուն նման կպահե, երբ նստեն վարիչները, ժողովուրդը գզած բամբակ կդնե տակները։

Գործը և խոսքը չե՞ն հակասեր իրար։

Չէ՛, կըսեն կոմունիստները։

Ան ատեն ստիպված ենք կարծել, որ ժողովուրդը այնպես կսիրե կառավարությանը, ինչպես կապիկները իրենց ձագերուն՝ կուզեն կրծքին սեղմելով․․․ մեռցնել։

Հիմա կհասկանամ, թե ինչո՞ւ հայկական պետական թատրոնը շրջապատված է ռուս զորքով։

Մինչդեռ այն հակաժողովրդական ու անպիտան դաշնակցականները դուռն անգամ չէին գոցեր նման ժողովներուն։

Բնական է, անոնց ո՞վ կսիրեր․․․

Ուրաբաթ 26․ ― Ամեն անգամ, երբ կոմունիստ մը մտնե Երևան, պրոֆմիությունը կոճակը կսեղմե ու բոլոր չեզոք պաշտոնեությունը, որ կատե կոմունիստը, պիտի շարքո՜վ անցնե «հյուրին» առջևեն ու «հարգանք» մատուցե։

Այսօր դուրս է եկեր նաև հայ զորքը իր թնդանոթներով ու գնդացիրներով ու զորանցք կկատարե։

Հայ ժողովուրդը կնայե հայ զորքին ու չի գիտեր՝ ի՞նչ գործ է ատ, որո՞ւ պիտի պաշտպանե՝ և որո՞ւ դեմ։

Շաբաթ 27. ― Կոմկուսակցությունը Եղիա Չուբարը Փարիզ էր ղրկեր՝ կոմունիստական գաղափարներ տարածելու գաղութահայության մեջ։ Չուբարը, սակայն, կես ճանապարհին ծոցատետրը կորսնցուցած ըլլալով, հեռագրով մը նոր դիրեկտիվներ կպահանջե Երեվանեն այն մասին՝ թե ո՞ր քաղաքը պիտի երթա ու ի՞նչ գաղափարներ քարոզե։

Կիրակի 28․ ― Եթե մարդս իր տեսած երազին համար ալ պատասխանատու ըլլար, հիմա ես Չեկա նստած պիտի ըլլայի։

Գիշերն երազիս մեջ երկիր մըն էի գացել, ուր մարդիկ ազատ էին (ի՜նչ խայտառակություն)։

Այնտեղ ինչ կարծիք ուզենայիր՝ կհայտնեիր (կարծիք չհայտնելու ազատություն ալ կար)։ Ուզեիր դաշնակցական ըլլայիր, ուզեիր՝ հնչակյան։ Դեպի սոցիալիզմ գացողները, երբ կես ճամբին սոցիալիզմեն դարձողներու հանդիպեն՝ սիրով գլխարկ կհանեին իրարու։ Լենինը ուզեիր կհարգեիր՝ չուզեիր՝ չէիր հարգի։ Տղա մը ծնվելուն՝ ծնողներեն էր կախված անունը որոշել։ Մարդիկ, երբ բանի մը մեջ համոզված չէին՝ չէին ըներ այդ բանը։ Սեփական դատողությանն այնքան տեղ կտրվեր, որ մարդիկ կափսոսային երկու գլուխ չունենալուն համար։ Երբ հայտնեցի, թե կուզեմ գլուխս ծախել, արմացա՜ն, զարմացան, ապշեցին ու չէին հավատար, թե մեր աշխարհին մեջ բոլոր մարդիկ միայն Լենինի գլուխովը կմտածեին։ Ինչո՞ւ, կըսեին, Խորհրդային Միությունը ավելորդ գլուխները չի արտահաներ մեր աշխարհ, առնենք քիչ մը մտածենք։ Չեմ գիտեր՝ կպատասխանեմ։

Այդ երկրի ազատությունը այնպիսի ծայրահության էր հասել, որ մարդիկ հացի նստելուն կամենային աջ կողմով կծամեին, կամենային՝ ձախ։

Կրնա՞ք երևակայել։

․․․ Սիրեցի՜ այդ երկիրը, կուզեի երկար մնալ հոն, բայց գիշերը լուսացել էր, պետք էր արթննալ։

Արթնցա։

Ափսո՜ս։ Երանի խորհրդային երկրներու մեջ գիշերը 23 ժամ ըլլար, ցերեկը՝ մեկ․․․

Երկուշաբթի 29․ ― Ձեռքս ինկավ Ռուսաստանի աշխարհագրության դասագիրք մը, որ շատ հին է։

Ինձի եթե հանձնարարվի կազմել նոր մը, այսպես կկազմեմ։

Ռուսաստանը, կըսեմ, անտառապատ երկիր մըն է։ Ցարի ժամանակ նշանավոր էր իր սպիտակ արջերով, խորհրդային տարիներում կարմիր թութակներով։ Այժմ Ռուսիո մեջ կհաշվվի մեկ միլիոն թութակ մոտավորապես, որք նույնությամբ կկրկնեն Լենինի ըսածները, շատերը՝ մինչև իսկ չասածները, այսինքն՝ այն խոսքերը, որ Լենինը պիտի ըսեր, եթե ողջ ըլլար։

Երեքշաբթի 30. ― Կոտայքի կեդրոնական կոոպերատիվը, որ սնանկացեր էր, 10 նոր ճյուղեր կբանա զանազան տեղեր։

«Ահա մեռյալ մը, որ կծնե», ― կըսեն չարախինդ մարդիկ։

Ինչո՞ւ տեսեր եմ մեռած կովեր, որոնց հորթերը ժամ մը ամբողջ ապրեր են մեռած մոր որովայնին մեջ․․․

Չորեքշաբթի 1․ ― Մինչ Եվրոպիո մեջ սպորտը կամրացնե խաղցողներու մարմինը, հոս, ընդհակառակը, կթուլացնե։ Ինչո՞ւ։ Վասնզի հոս երկսեռ խաղացողները իրենց անանկ բաներու մեջ կմարզեն, որ միայն վնաս կբերե իրենց։

Այսպես ամեն ուղիղ գաղափար սահմանեն ներս մտնելով մեզ մոտ կբեկվի ինչպես ձողը բաժակ մը ջուրի մեջ։

Ուրբաթ 4. ― Հայաստանի կոմկուսակցության մեջ երկու ամբողջական մարդ միայն գոյություն ուներ։ Մեկը Մյասնիկյանն էր, որ մեռավ, մյուսը՝ Լուկաշինը, որ կա։ Եթե կուսակցական մարդահամարը ինձի հանձնարարվեր, կգրեի․ «Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը ունի մեկ ամբողջ մեկ հազարերորդական մարդ»։

․․․Ամեն անգամ, երբ կտեսնեմ Համբարձումյանը Լուկաշինին աթոռին նստած, քերականության մեջ դերանունը կհիշեմ, որ կդրվի անվան տեղ․․․

Շաբաթ 5. ― Գիշերն երազիս մեջ (չեմ գիտեր՝ ինչ գործով) Հայաստանի գրաքննիչ Մելիքսեթյանի քովն էի։ Շեքսպիրը հարություն էր առեր, հայացեր ու եկեր էր արտոնություն առնելու, որ տպել տար իր «Համլետը»։

― Շեքսպիր Միքաելյա՛ն, ― պոռաց ցենզորը տետրակ մը հանելով գզրոցեն։

― Ես եմ, ― ըսավ Շեքսպիրը՝ վախվխելեն առաջ գալով ու իր հայացքը Մելիքսեթյանի վրա սևեռելով, որից կախված էր իր գրական բախտը։

― Ընկե՛ր Շեքսպիր, դուք դեռ ձեր անունը գրել չեք սովորեր, ու ելեր պիես կգրեք։ Դեռ շուտ է, դեռ պիտի կարդաք, անընդհատ կարդաք։ Մենք ունենք կլասիկ գրողներ, ինչպես օրինակ, Նաիրի Զարյան, Ալազան, Դանչո․․․ Իմ անկեղծ խորհուրդն է ձեզ՝ կարդալ, անվերջ կարդալ․․․ Ճշմարիտ է, կան մարդիկ, որք կգրեն առանց կարդալու, ատոնք ալ բացառիկ պրոլետ գրողներ են։

Ըսավ, տետրակը տվավ ու ետ ճամբեց Շեքսպիրին, որն ամոթեն կարմրեր էր մինչև ականջի ծայրը։

Հետո չիմացա՝ ինչ եղավ Շեքսպիրը, երևի ամոթեն գետինը մտավ․․․ նորեն, ու ես արթնցա։

Արթնցա, լվացվեցի, թեյ խմեցի, երեխայիս համբուրեցի ու դուրս ելա։

Դուրս ելա, առաջին փողոցեն երկրորդը պիտի շուռ գայի՝ առջևս կայնած է․․․ Մելիքսեթյանն ինքը։ (Եվ դեռ կըսեն երազը սուտ բան է)։

Այո՛, Մելիքսեթյանը։ Խոսեցա հետը զանազան բաներու մասին, մեկեն, չեմ գիտեր՝ ինչպես խոսքը Շեքսպիրի ստեղծագործությանց վրա եկավ։

― Ձգե՛ ջանըմ, ― ըսավ ցենզորը, ― ատոնք բոլորը բուրժուական նեյնիմներ են, ու ես բոլորը դուրս ձգեցի այս տարվա պետթատրոնին ռեպերտուարեն․․․

․․․Կնշանակե դեռ քնած եմ, ու դեռ չեմ արթնցեր, մտածեցի ես ու ժամացույցիս նայեցա։

Պա՛, ժամի տասը։ Ո՞ր օրն ես այսքան երկար քնանայի․․․

Կիրակի 6․ ― Մեր երկրին մեջ սաստիկ տարածված է տուներ, գյուղեր, փողոցներ, նավեր ու նման առարկաներ կնքել կուսակցական գործիչներու անունով։ Կառավարությունը ձող մը, որ տնկեց, կա՛մ Լուկաշինի անվանն է, կա՛մ Սաքո Համբարձումյանի։

Անցյալներ Ախտայի ակումբը Վառվառա Քեչեգիչյանի անվանը կոչեցին։

Շատ աղեկ, բայց եթե հերթը Վառվառաներուն հասնի՝ Հայաստանին մեջ այնքան իր չկա, որքան «հայտնի» գործիչ։

Ան ատեն Գործադիր կոմիտեն ստիպված պիտի ըլլա տնկված երկու կանգունանոց հեռագրական սյան մը երեք մարդու անունով կոչել, կան նոր շինված դռան մեկ երեսը մեկին, մյուս երեսը երկրորդին նվիրել։ Դրությունը անով կդժվարանա, որ գործիչի մը ոչ միայն իսկական անունը կանմահացնեն, այլև իր գրական կեղծանունները։ Ալեքսանդր Մյասնիկյանը ժամանակին գրեր է հոդվածներ Մարտունի կեղծանունով։ Այսօր Հայաստանին մեջ դպրոց մը կա Մյասնիկյանի ու գավառ մըն ալ կա Մարտունիին անվան։ Չեմ կասկածեր, որ մըն ալ անշունչ առարկաները վերջացնելով պիտի մարդկանց վերանվանեն։ Պատրաստվեցեք, օրինակ, ըսելու՝ «Լենինի անվան Սաքո Համբարձումյան» կամ «Լուկաշինի անվան Օնիկ Դուրգարյան․․․»

Երկուշաբթի 7.― Արևելքի որ ժողովուրդը Եվրոպայի դեմ զենք վերցունե, Խորհրդային Ռուսաստանը անոր քովը կվազե ըսելու՝ մի վախնար, ես քեզի հետ եմ։

Չենք կասկածեր Ռուսիո բարեսրտությանը վրա, հարկավ, սակայն հարցն այն է, թե թվաբանության մեջ երկու աղքատ գումարած, հավասա՞ր է մեկ հարուստի, կամ էլ երկու հիմար՝ մեկ իմաստունի, կամ երկու տգեղ՝ մեկ գեղեցիկի։

Եթե հավասար ըլլար, խոսք չկար, որ Ռուսիո ցույց տվածը մե՜ծ օգնություն էր արևելքի ճնշված ժողովուրդներին։

Երեքշաբթի 8. ― 3000 ռուբլի նվեր կուտամ անոր, ով ցույց տա ինձի, որ պրոֆմիության վարչությունը, իր ստվար պաշտոնյաներով, ամսական առնելե զատ ուրիշ բան կընե․․․

Քեզի 4000 ռուբլի՝ ապացուցե։

Չորեքշաբթի 9․ ― Անցյալ օրը վախ հայտնեցի, որ մարդոց անուններն ալ կրնան վերանվանվել կոմիսար գործիչի մը անունով։ Այսօր հավանական չեմ գտներ այդ, վասնզի եթե հասարակ մարդու մը վրա կամիսարի մը անունը դնեն, անոր ալ պիտի մեծ ռոճիկ նշանակեն՝ ինչը որ չըլլար։

Ան ատեն ես պիտի խնդրեի, որ իմ անունը Ասքանազ Մռավյան դնեին, որ հինգ պաշտոնի համար ռոճիկ առնեի ու ամուսնանալով տասնութ տարու օրիորդի մը հետ՝ կառքով պտտեի․․․

Կըլլար։ Հարկավ ոչ։

Հինգշաբթի 10. ― Առջի ամսին սանիտարական կառքերը 180 բանվորի դիակ են փոխադրեր գերեզմանոց։

Ամեն անգամ, երբ գավառեն կուսակցական ընկերներ կուգան քաղաք և կուզեն վերադառնալ, «Ագիտ֊պրոպ» բաժինը սա հայտարարությունը կտպե՝ «Կխնդրվե գավառ մեկնող ընկերներին Երևանի կոմիտե անցնել՝ թեզիսներ վերցնելու համար»։

Ինչո՞ւ նման հայտարարություն մըն ալ անդիի աշխարհը մեկնողներուն չի ուղղեր «բաժինը»։ Ինչո՞ւ կոմունիստական գործունեությունը չի տարածվեր նաև գերեզմանոցին մեջ, տեղ մը, ուր իրենց բոլոր ըսածներուն համաձայն, կուռ մասսա մը պիտի գտնեն (եթե ընդունենք, որ լռությունը համաձայնության նշան է)։ Տեղ մը, ուր բնավ վտանգ չի սպառնար միասնականության խախտմանը։ Բավական է, որ ննջեցյալը ուղիղ լենինյան գիծով պառկած ըլլա, այդ գիծով հավիտյանս անշեղ կերթա ու կերթա։

Ուրաբթ 11․ ― Դատարանին պատեն կախված այն շրջանակեն, որմե երբևէ Նիկոլա ցարը կնայեր, այսօր այդ նույն շրջանակեն Լենինի պատկերը կնայե։

Շրջանակը նոփ֊նոր է սակայն, ու դեռ երկու բռնակալ ալ կրնան նայել․․․

Շաբաթ 12. ― Դաշնակցությունը, որ «մեռած» էր գաղութին մեջ, ՀՕԿ֊ին դեմ դավեր կլարե։ Կենդանին ու «մեռյալը» ի՞նչ գործ պիտի ունենան իրարու հետ։ Միգուցե՞ ՀՕԿ֊ն ալ է մեռեր․․․

Կիրակի 13. ― Եթե հանդերձյալ կյանքը գոյություն ունենար, Կարլ Մարքսը, երկինքին մեջ Լենինի օձիքը բռնելով, պիտի գոչեր․

― Ծո՛, քեզի ո՞վ ըսավ սոցիալիզմն ատանկ շուտ իրականացնես, որ փորձանքի մեջ իյնաս։ Դու չե՞ս գիտեր, որ սոցիալիզմը լոկ ճառելու համար ստեղծված գիտություն մըն է։ Վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ, եթե մինչև օրս երկու մարդ կհավատար սոցիալիզմին, հիմա մեկն ալ չի հավատար․․․ Ասանկ ալ տղայությո՞ւն։

― Իջի՛ր, իջի՛ր, ― ըսե պիտի, ― «Լենինյան գիծը» ջնջե, թող հետևորներդ ավելի հարմար կյանքի գիծերով քալեն։ Դուն այստեղ հանգիստ կյանք կվայելես, իսկ թշվառ հետնորդներիդ թողեր ես իրար օձիքեն կախ։

Երկուշաբթի 14. ― Սա եղավ երկու տարի, ինչ Չինաստանը հուզված է․․․ խորհրդային մամուլիմ մեջ։

Եթե իրավցնե այսպիսի տևական հուզում կապրե Չինաստանը, անհավանական չէ, որ օր մըն ալ սաստիկ ջղագրգռութենե խելագարվե այդ հսկայածավալ երկիրը ու հիվանդանոց փոխադրելու պետք ըլլա։

Է՛, ուրկե՞ գտնանք անանկ մեծ հոգեկան հիվանդանոց մը․․․ եթե Ռուսաստանը տեղ չիտա հանկարծ։

Երեքշաբթի 15. ― Լիտվանիո մեջ Ռուսաստանի դիվանագիտական սուրհանդակներեն Նետտեն սպանված է, Մախմաստալը՝ վիրավորված։

Մախմաստալը թեև վիրավորված է մահացու և մտադիր է մեռնելու, բայց կսպասե՝ տեսնելու, թե Խորհրդային Ռուսաստանը ինչպե՞ս կթաղե իր պարտականության ճանբուն վրա ինկած զինվորին։

Ու Մախմաստալը իմացավ, որ եթե մեռնի, դիակը «անմիջապես» Մոսկվա պիտի տեղափոխեն, երեք օր պառկած պիտի մնա Քաղբյուրոյի դահլիճին մեջ, Չիչերինը պատվո պահակ պիտի կենա դագաղի վրա, «հազարավոր ամբոխի ցույց», ճառեր, պատվո խաչ ու վերջապես առևտրական «Սորիա» շոգենավը պիտի կոչվե իր անունով։ Այսքան։

Ու Մախմաստալը պառկած մահիճին մեջ կմտմտա, թե այսքանի մը համար արժե՞ մեռնել։

Բայց Մախմաստալը պետք է շտապե իր որոշմանը մեջ, վասնզի ընդամենը նավ մըն է մնացեր, որի անունը տակավին չի փոխվեր․ ան ալ իրմե առաջ մեռնողի մը անվանը կնվիրեն ու Մախմաստալին հիշատակը անկե ետք ոչ մեկ նավ պիտի օրորե ծովին վրա․․․

Չորեքշաբթի 16. ― Չէ՜, սա դիվանագիտական սուրհանդակներու գործը կսպառնա բարդություն առաջացնել Ռոսիո և Լիտվանիո միջև։

Ռուսիա կպահանջե, որ Լիտվանիա խոստովանե, որ իր գործն է ու ծունկի չոքե իր առջև՝ ներողությամբ հանդերձ։

Լիտվանիա, առանց ետևը նայելու, տեսնելու համար, թե ո՞վ է իր հետ խոսողը, կհայտնե, թե սպանությունը անձնական բնույթ ունի, թե սպանողները վրեժ են լուծել իրենց այն հարազատներու համար, որ սպանված են Ռուսաստանին մեջ, խորհրդային «շինարարության» ատեն, ու՝ ոչինչ, սիկարան կվառե ու իր գործին կանցնե։

Զվիցերիան ալ ճիշտ նույն պատասխանը տվավ ասքե երեք տարի առաջ՝ Վորովսկիին սպանության ժամանակ․․․

Վրեժ․․․ բայց վրեժ լուծելու հնարավորություն չկա։ Բոլշևիկները, որք կես միլիոն էին, հինգ միլիոն մարդ սպանեցին, իրենց «շինարարության» համար։ Արդ, հինգ միլիոնի վրեժը կես միլիոնեն առնելու համար, հարկավոր է մեկ բոլշևիկի վերցնել և տասն անգամ սպանել, ինչու որ կեսը հինգի մեջ տասն անգամ կա։ Հետո, որովհետև բոլշևիկներու սպանածները բոլորն ալ խելացի, որակյալ մասնագետ մարդիկ էին, որոց մեկը նույն օրվա կուրսով, կարժենար տասը բոլշևիկ։ Տասը առավել տաս՝ հավասար է քսան։ Կնշանակե բոլշևիկներեն վրեժը լիովին լուծելու համար պետք է վերցնել մեկ բոլշևիկ ու քսան անգամ մեռցնել, բան մը, որ անասելի անգթություն է։ Իրենք, բոլշևիկները, որ հռչակված են աշխարհիս մեջ իրենց անզորությամբ, երբեք մեկի մը երկու անգամ սպանած չեն․․․

Հինգշաբթի 17. ― Բայց վտանգը երթալով կմեծնա։ Այս անլուր ոճիրին ի տես ողջ հարավային Ռուսաստանը հուզված է, իսկ հյուսիսային Ռուսաստանն ալ Մոսկվայեն հրահանգի կսպասե հուզվելու համար։ Երկրի բոլոր ծայրերեն հարցումներ կուղղվեն Կեդրոն, թե սկսի՞նք բողոքի միթինկները, թե ոչ։ Կեդրոնը կպատասխանե․ «Ո՛չ, Վորովսկիի մահվան առթիվ եղած «ցույցերուն» կեսեն ավելին կմնա անգործածելի»։

Ուրաբթ 18. ― Այսօր գաղութահայ աշխատավորությունը երես կթեքե դաշնակցութենեն, ու պիտի մեռնի այդ կուսակցությունը։ Իսկ ասկե շաբաթ մը առաջ արդեն մեռած էր։ Ո՞ր քերականությամբ կառաջնորդվե սա «Խորհրդային Հայաստանը», որու մեջ առաջ «կմեռնին», հետո «նոր պիտի մեռնին»։

Կերևի առաջին լուրին մեջ դաշնակցությունը մեռած էր առանց աշխատավորության երեսեն թեքված ըլլալու, ստոր համար լավ չէր մեռեր․․․

Շաբաթ 19. ― ․․․Որ կըսեի, թե խնդիրը կբարդանա՝ չէիք հավատար։

Այսօր Խորհրդային կառավարությունը Լիտվանիո հանձնեց իր վերջնագիրը։ Լիտվանիա, ըստ այդ վերջնագրի, կա՛մ պետք է խոստովանի իր մեղսակցությունը և գա ներողություն խնդրե, կա՛մ չպիտի խոստովանի իր մեղսակցությունը և չի գա ներողություն խնդրե։

Ուրիշ ոչ մեկ ճանապարհ։

․․․Չէ՜, կկարծե, թե Խորհրդային Միության պատվին հետ կարելի է խաղալ․․․

Կիրակի 20. ― Կիրակի է՜, ամեն մարդ իր հոգին միտն է ձգեր։ Քրիստոնյաները եկեղեցի կերթան, լենինյանները՝ կարմիր անկյուն։

Իրոք, ի՜նչ բան է սա մարդ արարածը․․․

Երկուշաբթի 21. ― Երեխանե՛ր, ներս եկեք՝ դուռը գոցեցեք։ Հղի՛ կանայք, պատերու տակն անցեք, լուսի՛ն, դեռ մի ելներ, արև՛, շտապ անցիր, կատու փըը՜շտ՝ Խորհրդային մամուլը «ճշմարտությունը պիտի գրե»․․․ այսօր։

Երեքշաբթի 22. ― Աշոտ եպիսկոպոս Շախյանը ձեռները ետևը դարսած կանցներ։

Տարի մը առաջ դուրս եկավ լուսավորչական եկեղեցու ծոցեն շռնդալից հայտարարությամբ, կազմեց «նոր եկեղեցի», որուն, սակայն, հիմա հետքն անգամ չկա։ Միակ «նորը» այդ եկեղեցիին, որ տակավին կմնա, ատիկա սրբազանին ցիլինդր գլխարկն է ու կարճ փարաջան։

Խե՜ղճ մարդ․․․

Քանի՜ քեզի պես մարդիկ բոլշևիկներու զուռնայով պարի էին ելեր, նվագը հանկարծ կտրվեր է, ու շվարած կեցեր են՝ չիմանալով ինչ եղանակ պարեն։

Չորեքշաբթի 23. Սկսվեր է խորհուրդներու «ընտրությունը»։ Քաղաքացի՛ք, դեպի քվեատուփ, ընտրելու արդեն նախապես ընտրվածը։

Փողոցներու պատերին կախված է ձայնազուրկներու ցանկը։ Անոնց իրավունք է վերապահված բողոքելու ձայնազրկության համար։

Իրավունք մը, որմե ոչ ոք կուզե օգտվել։

⁕Լենինի «պատգամները» ավաղավեր են։ Ամեն մարդ մեկ տեսակ կհասկանա այլևս։

Պետք է նոր Լենին մը ծնվե, ու եթե կարելի է, այս անգամ կույսե մը․․․

Հինգշաբթի 24. Այսօր «Խորհրդային Հայաստանին» մեջ նկարված են այն դատարկ սնդուկները, որով կառավարությունը սիգա ձկան ձվիկներ էր բերեր՝ Սևանի լճին մեջ աճեցնելու համար։

Ո՜վ հակառակորդներ, ինչո՞ւ չեք հավատար, որ Խորհրդային կառավարությունը շինարարությամբ կզբաղի։ Ինչո՞ւ թույլ կուտաք, որ հասարակ ձկնկիթի ներմուծումը ապացուցելու համար, ելլե քանդոտված հակեր նկարե իր միակ օրաթերթի էջերուն մեջ։ Վերջապես ի՞նչ պիտի ըլլա խեղճ բաժանորդներուն դրությունը, եթե օր մըն ալ թերթն սկսե նկարել այն դատարկ տոպրակները, որոնցով կառավարությունը ալյուր կներմուծե Ռուսաստանեն։

⁕Ամիս մը առաջ Կովկասյան Կեդրոնական Գործադիր Կոմիտեն Երևանին մեջ նիստ գումարելով, կես միլիոն ռուբլի հատկացուց Հայաստանին՝ ժողովրդական տուն կառուցելու համար։

Ամենուրեք լռություն։ Ժողովուրդի կողմեն ոչ մեկ ուշադրություն․ ըսես Կովկասյան Գործադիր Կոմիտեն կես միլիոն ռուբլի նվիրած չըլլար։

― Ուրախացե՛ք է՜, ինչո՞ւ եք լռեր, ― կգրե Մռավյանը, ― ուշքի եկեք, 500000 է նվիրված։ Նկարիչնե՛ր, բանաստեղծնե՛ր, ձայնը ձերն է։

Նկարիչ․

― Ժողովրդական տունը ո՛չ մեծ պիտի ըլլա, ո՛չ պզտիկ։

Բանաստեղծ․

― Ո՛չ բարձր, ո՛չ ցածր։

Ճարտարապետ․

― Կառաջարկեմ միջակ մեծության։

― Հայաստանին մեջ այսպես են բոլոր այն կարծիքները, որոց համար չի վճարվեր։

Լսեցի, որ գեղագետներու մասնակցությամբ նախապատրաստական ժողով մըն է գումարվեր, շենքին վրա հազիվ թե ազդեր․․․

Ուրբաթ 25. ― Ղարաքիլիսեի քաղաքային խորհուրդը Մարտունիին հիշատակը անմահացնելու համար հաներ է որոշում մը, որով Ղարաքիլիսեն Մարտունաշեն պիտի կոչվի այսուհետ։

Եթե Մարտունաշեն պիտի կոչվի քաղաք մը, որ Մարտունին չի շիներ, հապա ի՞նչ պիտի կոչվեր այն քաղաքը, եթե իրապես Մարտունին շինած ըլլար։

Կզարմանամ սա բոլշևիկներու անվանամոլությանը ու պատկերամոլությանը վրա։ Մի՞թե անունն ու պատկերը բավական են գաղափար մը տարածելու համար։ Տարիներ շարունակ Երևանին մեջ փողոց մը Ցարսկի կոչվեցավ (ու կկոչվե), բայց ոչ մեկը ցարը չսիրեց։ Ու այսօր ալ Երևանի այլ փողոց մը Լենինի կոչվելը, բնավ պատճառ մը չէ, որ Լենինը հարգենք։ Չեմ խոսեր այն կարգ մը փողոցներու մասին, որք կկոչվեն Ալավերդյանի, Միշայի, Գրիշայի, որոց անունները Աճառյանի արմատական բառարանն ալ չի հիշատակեր․․․

Իսկական հեղափոխությունը ամենեն քիչ մտահոգված է անուններով անմահանալու։ Այս ընթացքը պիտի կոչվե ոչ թե Հոկտեմբերյան հեղափոխություն՝ այլ անուններու տեղափոխություն։

Շաբաթ 26. ― Անգլիական հինգ միլիոն ածխահատներու գործադուլ։ Համաշխարհային հեղափոխությունը կսկսե կոր․․․ Խորհրդային Ռուսաստանը իր կոտրած նավուն առագաստը կբանա՝ քիչ մըն ալ սա քամիով քալելու։

Հոն էի՝ «Խորհրդային Հայաստանին» խմբագրատանը։ Խմբագիրը ձուլարանը մտավ՝ պատվիրելու խոշոր տառեր սա «ցնցող» լուրը հայտարարելու համար։

― Ետքեն ալ չսկսե՞նք շատ մանր տառեր ձուլելու աշխատանքը, ― կհարցնե ձուլիչը։

― Ինչո՞ւ․․․

Բանվորներու պարտությունը տպելու համար․․․

Կիրակի 27. ― Այսօր պաշտոնատան մը ճակատին տեսա Լենինի նկարը, որու տակ գրված էր․ «Լենինը մեռավ, բայց իր գործը կենդանի է»։

Ափսո՜ս։ Երանի իր գործը մեռներ, բայց Լենինը կենդանի մնար, եթե երկուսեն մեկը անպատճառ ողջ պիտի մնար․․․

Երկուշաբթի 28. ― Ահա՜ քեզի անգլիական գործադուլ և համաշխարհային հեղափոխություն․․․

Երեք օր Լոնդոնին մեջ աշխարհը իրար է խառնվեր, սակայն մարդ մը չի սպանվեր, ոչ մեկ հրացանի ձայն, սուրերը չեն մերկանար, բանվորները փոխանակ բարիկադներու ետև չոքելու, զբոսավայրերուն մեջ․․․ ֆուտբոլ կխաղան եղեր ոստիկաններու հետ։ Ահա՜ քեզի խայտառակություն։ Ու անկարգության պարագաներուն զորքը ռետինե մտրակով ու ջուր ցանելով կցրե ամբոխը․․․ Սա արդեն տղայություն ըսել է։

Ո՛չ, ընկեր անգլիական բանվորներ, ատանք հեղափոխություն չըլլար։ Հեղափոխությունը մարդ սպանել ըսել է, խանութները կողոպտել ու դահլիճներուն մեջ կացինով փայտ ջարդել ըսել է։ Եթե անգլիացիին կյանքը այդքան թանկ է՝ պատվեր տվեք Ռուսաստանի ձեր եղբայր պրոլետարիատին, անմիջապես պետք եղած չափով մարդ սպանել ու խանութ կողոպտել։ Իր չկրցածը ուրիշին պատվիրելը ամոթ բան չէ։ Ռուսաստանն ալ իր բոլոր մեքենաները Անգլիա պատվիրած է։

Խորհրդային Ռուսաստանը իր պողպատի ծանր արդյունաբերությունը, շիտակ է, նախապատերազմյան, այսինքն՝ ցարական Ռուսաստանին, հինգ տոկոսին է հասեր, սակայն սպանության կուլտուրան 200 տոկոս կկազմե արդեն։

Այսօր թերթին տառերը քիչ մը պզտիկցեր էին ըսես․․․

Երեքշաբթի 29. ― Բացվեցավ վերջապես Երևանի էլեկտրակայնը։

Կայանն ունի 600 ձիու ուժ։

Ճա՛ռ, ճա՛ռ, ճա՛ռ․․․

Եթե ասքան ճառ պատշաճ բարձրութենեն վար թափվեր, կշարժվեր անիվ մը 700 ձիաուժի։

Բավական չէ միայն բնական ուժերեն օգտվել, պետք է օգտվել գիտնալ նաև արհեստական ուժերեն։

․․․Բայց որքա՜ն նման են իրար այդ ճառերը։ Նույն բառերը։ Այդ աստիճանի նմանություն ունեցող հավերու ոտները տարբեր գույնի լաթ կկապվի հավատերերուն կողմե՝ չշփոթելու համար։

Խոսեցան 16 հոգի, ու բոլորի ճառերուն մեջ Լենինն ըսեր է՝ «Խորհրդային իշխանություն պլյուս էլեկտրիֆիկացիա, օրինակի համար, հավասար է ոչ թե սոցիալիզմի, այլ, ենթադրենք՝ դեսպոտիզմի․․․

Բավական է քիչ մը տկար ըլլալ թվաբանութենեն՝ այդ ըսելու համար, չէ՞։

Երեքշաբթի 30. ― Այսօր «Խորհրդային Հայաստանը» դաշնակցության մասին բան մը չէր գրեր։

Չորեքշաբթի 31. ― Գիրքն մըն է ընկեր ձեռքս «Կրոններու պատմության մասին», ու կկարդամ։

Ինչքա՜ն այլազան կրոններ կան։ Ըստ իս, կրոն է նաև կոմունիզմը, որու համար ավելի հավատք է պետք, քան քրիստոնեությանը, ու որուն խոստացած երկրային արքայությունը ավելի հեռու է, քան քրիստոնյաներու երկնայինը։ Մեկի պաշտամունքի վայրը կկոչվե եկեղեցի, մյուսինը՝ կարմիր անկյուն։ Մեկի պաշտոնյան տերտեր կկոչվե, մյուսինը՝ կուսկոմ։ Մեկը մորուք կթողու, մյուսը՝ ոչ։ Մեկը Քրիստոսի անունովը իր հացը կվաստակե, մյուսը Լենինի։

Ես, առաջ նախքան սա գիրք կարդալը, կկարծեի, թե կրոնները ոչ թե մարմնի, այլ հոգու փրկությանը միայն կծառայեն․․․

Հինգշաբթի 1. ― Զարմանալի բան։ Աշխարհ աշխարհի հետ հաշտվեցավ, սա Սերոբը խորհրդային կարգերուն հետ չհաշտվեցավ։

― Գիտե՞ս ինչ, ― կըսե՝ սենյակս մտնելով, ― կոմունիստական սա աշխարհի բնակիչներս տեսակ մը բանտարկյալներ ենք՝ ցմահ դատապարտված, սա տարբերությամբ միայն, որ փոխանակ պետական հացը ուտելու, մեր աշխատանքով կհայթայթենք։ Մտադիր եմ իսկական բանտը նստել։ Ըսե, չգիտե՞ս՝ ի՞նչ հանցանք պետք է գործել, որքան կմտածեմ, չեմ գտնար։

― Վա՜յ, տնաշեն, ― կպատասխանեմ իրեն, ― խորհրդային կարգերուն մեջ հանցանք գործելեն ավելի դյուրին բա՞ն․․․ Կոմունի՞ստ ես․․․

― Ոչ։

― Ահա քեզի մեկ հանցանք։

― Շիրակի ջրանցքը տեսա՞ր։

― Այո։

― Տեսնելուդ հիացա՞ր ու դաշնակցությանը հայհոեցի՞ր։

― Ոչ։

― Երկու հանցանք։ Խնդրի մը շուրջ ք՞ո խելքովը կդատես, թե Լենինի ասածը կկրկնես։

― Իմ խելքովը։

― Սա քեզի երրորդ հանցանք։ Քաղգրագիտություն գիտե՞ս։ Լենինի կիսանդրին ունի՞ս սեղանիդ։

― Ոչ, ոչ։

― Ահա քեզի չորրորդ, հինգերորդ հանցանք։ Անդա՞մ ես ՄՈՊԸ֊ի, Ավիաքիմի։ Հավատք ունի՞ս, թե այս ճամբան դեպի սոցիալիզմն կտանե։

― Ոչ, ոչ, ոչ։

― Աս ալ, ուրեմն, վեցերորդ, յոթերորդ, ութերորդ հանցանք։ Չեմ երկարեր՝ վերջապես դու խելք ունի՞ս։

― Ունիմ։

― Պրծա՜վ։ Ազատ կերպով բանտապետին ներկայացիր ու պահանջե, որ ներս առնե։ Այսքան հանցանքներուդ համար ոչ միայն քեզ, այլ եթե կուսակցությունը Իսրայելի Աստծո չափ վրեժխնդիր ըլլար, մինչև յոթ պորտդ կպատժեր․․․

Ուրբաթ 2. ― Այսօր երկու ժամ ամբողջ հերթի էինք կեցեր նկարչին մոտ։ Նկարվելու էր նստեր տիկին մը, որ շարունակ կխնդար ու չէր կրնար քիչ մը լուրջ նայել, որ վարպետը ապակին փականե հաներ ու դներ։

Համբերութենես ելած, մոտեցա և ըսի․

― Տիկին, ենթադրեք, թե ձեր ամուսինը մեռեր է․․․

Դեռ խոսքս չավարտած՝ տիկինը փռթկաց․

― Հապա ինչի՞ համար է այսքան ուրախությունս․․․

Շաբաթ 3. ― Երեկ մեր վերի հարկն ապրող Հայրապետը խելագարվեցավ, ու չորս հոգով բռնած գժանոցը տարինք։ Ամիս մը առաջ տեսեր էի զինքը, լենինիզմ կուսումնասիրեր։

Զարմանա՜լի տոկունություն։

Ամիս մը ամբողջ կրցեր է կարդալ լենինիզմը․․․ առանց խելագարվելու։

Կիրակի 4. ― Ժամի իննին կանչվեցի գժանոցը՝ ցուցմունքներ տալու հիվանդին մասին։ Հայրապետն իր անունն անգամ մոռցեր է։ Խե՜ղճ տղա։ Կնշանակե՝ ինչքա՜ն առաջ կրնար երթալ լենինիզմին մեջ։

Ցուցմունքես վերջը շրջեցի հիվանդնոցը ու ծանոթացա խելագարներու հետ։ Մեկի հետ խոսածս ժամանակ, երևաց, որ հիշյալը կողմնակից է կոմունիզմին և հավատացած է, որ կառավարության բռնած ընթացքը ուղիղ դեպի սոցիալիզմը կտանե։ Ուրիշ մը այն կարծիքին է, որ այս կառավարությունը բանվորական է, ու միայն բանվորներու համար կաշխատե։ Երրորդ մը, որ խելքը գլխին խելագար մըն է, կկարծե, թե ներկա իշխանությունը բոլորի համար կաշխատե, միայն բանվորներու համար չաշխատեր, և այլն։

․․․ Ի՞նչ տեսակ է քններ բժիշկը։

Առաջին երկուսը, հիմա՝ ներկա ռեժիմին մեջ, չեն արգելափակվեր գժանոցին չորս պատերուն մեջ, պաշտոնապես խելագարներ չեն հաշվվեր անոնք, ու այդպիսինները դուրս՝ կյանքին մեջ «շինարարություն» կընեն և 500 ռուբլի ամսական կառնեն։

Երրորդին համար խոսք չունի՜մ։ Անիկա և անոր նման բոլոր անոնք, որք հիմարաբար խելոք կխոսեն, պետք է մեկուսացվին շտապ կարգով։

Երկուշաբթի 5. ― Պատմե՞ր եմ ձեզի, թե երկու շաբաթ առաջ մանչ զավակ մը ունեցա։ Այո՛։ Ես շուկա էի ելեր, վերադարձիս տեսա կինս ծներ է երեխան ու երեք ժամ շարունակ չիմանալով ինչ անունով կոչեր (անունը ես պիտի դնեի)՝ անհամբեր ինձի կսպասեր։ Անմիջապես ձեռքիս փաթեթը վար դրի, տղուս Աշոտ կոչեցի ու սկսեցիք սիրել։

․․․Դեռ մինչև մեկ ամիս մտադիր չեմ հայտնել տղուս, որ ինքը խորհրդային կարգերու մեջ է ծնվեր։ Մեղք է, ամիս մը գեթ թող անհոգ ապրե։

Երեքշաբթի 6. ― Ծանոթ գյուղացի մը իր տասներկու տարեկան մանչը քաղաք է բերեր ու խորհուրդ կհարցնե, թե ո՞ր ծխական դպրոցը տա։

― Առանց Հայաստանի պետական համալսարանն ավարտելու նախակրթական չեն ընդունվեր։ Նախ, ― ըսի, ― տղուդ կղրկես համալսարանը, որ «պատմական մատերիալիզմ» սորվե, հետ կդնես միջնակարգ՝ երկրորդ աստիճանի դպրոց մը, որ գիտցածները բոլորը մոռնա «դալտոն պլան» մեթոդով, նո՜ր մաքրված ուղեղով ծխականը կղրկես, որ այբ ու բեն սորվե։ Բժիշկներն ալ, մինչև լուծողականով աղեկ մը չմաքրեն ստամոքսը, նոր դեղ չեն նշանակեր։

Այս մեթոդը մանկավարժության մեջ «դեդուկտիվ» կկոչվե ու կերթա անծանոթեն՝ ծանոթը ու ընդհանուրեն՝ մասնավորը։

Չորեքշաբթի 7. ― Կըսեն, թե համալսարանին դասախոսներեն մեկը գանգատեր է տեղ մը, որ ուսանողներու մեջ կան այնպիսիներ, որք չգիտեն, թե Փարիզը որու մայրաքաղաքն է։ Ի՞նչ կա զարմանալու։ Այսօր Ֆրանսա, այդքան զարգացած երկիր ըլլալով հանդերձ «չի ճանչնար Ռուսաստանը։ Հայկական համալսարանի ուսանողի մը ինչո՞ւ պիտի զլացվե Փարիզը չճանչնալու իրավունքը։

Ուրբաթ 9. ― Ասկե երեք տարի առաջ, երբ Լեհաստանը հաղթեց Մոսկվային և 300 միլիոն ոսկի տուգանք առավ՝ վարչապետ էր Պիլսուտսկին։

Երեք տարվան հանգստեն ետքը, այսօր Պիլսուտսկին նորեն Լեհաստանի սանձերը ձեռքը կառնե։

․․․Ռուսաստանը, կըսեն, բուռն պատրաստության մեջ է, որ․․․ պարտվե։

Շաբաթ 10. ― «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթին «կուսակցական» բաժնին մեջ ամեն օր «բջիջները» կշարժեն, որ արթննան ու դեպի սոցիալիզմը քալեն։

«Բջիջներու» զարկերակը աղեկ քննելու է, գուցե ոչ թե քնած, այլ․․․ մեռած են։

Այսօր գացի Հայաստանի Կոմկուսի քարտուղար Աշոտ Հովհանիսյանեն պաշտոն ուզելու։

Պատասխանեց․

― Պաշտոնի համար կմտածեմ․․․ բայց դուն քաղգրագիտություն սորվիր ու մարքսիստական աշխարհայացք ունեցիր։ Փակագծի մեջ ավելացնել՝ (որ պաշտոն տամ)։

Անցյալ օրն ալ, երբ Լուսժողկոմ Ասքանազ Մռավյանին նույն խնդրով դիմեցի, ըսավ․

― Դաշնակցության դեմ հոդվածներ գրե։ Փակագծի մեջ ավելացնել (որ պաշտոն տամ)։

Երբ կառավարություն մը իր սկզբունքները պաշտոնի ու դրամի համար վաճառքի կհանե, ըսել է բարոյական հոգեվարքը կապրե։

Երկուշաբթի տասներկուս․ ― Կոմունիստական կուսակցությունը հղացավ և ծնավ լոզունգ մը ևս՝ խնայողության լոզունգ։

Կենդանիներու մեջ երբեք այսքան կանոնավոր ծնունդներ չեն պատահեր։ Ոչխարը ճշմարիտ է զույգ կծնե, սակայն տարի ալ կա ստերջ կմնա ու չի ծներ։ Իսկ այս կառավարությունը ամեն ինն ամիսեն լոզունգ մը կբերե աշխարհ րոպեի ճշտությամբ։

Ծնված լոզունգները, սակայն, բնավ արբունքի չեն հասներ, և մեկ երկու ամիս ապրելով թերթերու մեջ, առանց ժառանգ թողնելու կմեռնին։

Եվ որովհետև Զագսի կողմեն խիստ հրաման կա մեռածներու անունները հանել տնային գրկույքներեն, տեսա Կեդրոնական Կոմիտեի քարտուղարը, ինչպես գրքույկը Զագս բերավ ու իրար ետևե ջնջեցին «Կորչի՜ անգրագիտությունը», «Երեսներս դեպի գյուղ» և «Խնայողության ռեժիմ» լոզունգները։

Հոգ չէ։ Կուսակցությունը սակայն ջահել է, դեռ շատ լոզունգներ կրնա ծնել․․․

Երեքշաբթի 13. ― Հեռագիրները հաղորդեցին, թե Իտալիա ու Անգլիա միացած՝ չխախտեին Հաբեշստանի անկախությունը։ Վասնզի, այս աշխարհի օրենքով, այն անկախ պետությունը, որ թույլ է, ու նստեր է հանքերու վրա, անոր անկախության օրերը համրված են։ Կուգան երկու ուժեղ պետություններ, կկախեն այդ «անկախը» գետնեն բարձր, հանքերը տակեն․․․ կմաքրեն՝ ճիշտ այնպես, ինչպես մայրը կվերցնե փոքրիկին իր աթոռակով մեկտեղ, տակը կավլե ու աթոռը տեղը կդնե։

Չորեքշաբթի 14. ― Մարդ․․․ ի՞նչ է մարդը։ Այն կենդանին, որ աստիճանով իրմե ցածին վրա խոժոռած կաղաղակե ի ձայն մեծ, իսկ գեղեցիկ սեռին քով կքծնե ի ձայն մեղմ, որ պաշտոնատան մեջ տխրամած ըլլա՝ իրապես կմտածե, թե երբ կհնչե ժամը երկուսը, որ հյուրանոցը վազե, համար 14֊ին մեջ նստած իր սիրածին քով, որ տեղեկագիր կազմելուն փոխանակ գրելու՝ «պետք է ծանոթանալ Թիֆլիսեն եկած բոլոր աղջիկներուն և հետզհետե անոնց սիրելու գործին ձեռք զարկել», կգրե «պետք է ուսումնասիրել Հայստանի հողերի որակը և տրակտորիզացիայի ենթարկել զանոնք»։

Այս կենդանին մարդ կկոչվե ու կարհամարհե բոլոր այն կենդանիներուն, որք պաշտոնատուն չեն նստեր, զանգի չեն սպասեր ու իրենց օրում թիֆլիսցի օրիորդի երես չեն տեսեր․․․

Հինգշաբթի 15. ― Պաշտոնես առած 75 ռուբլի ռոճիկս չի բավարարեր մեզի։ Իրիկունը կնկանս հետ երկա՜ր խորհեցանք խնայողություն մտցնել ծախսերու մեջ՝ սակայն ոչ մեկ եզրակացության չեկանք։

― Պետությունը «խնայողության ռեժիմ» ունի, անոր մոդելը բեր, մենք ալ նույն ձևով կխնայենք այսուհետ, ― ըսավ կինս։

― Օ՜, կնիկ, ― ըսի, ― ատ մեզի չի գար։ Այդ ռեժիմով 75 ռուբլի խնայելու համար 170 ռուբլի է հարկավոր․․․

Ուրբաթ 16. Ո՜վ Աստված, դուն այն օրը քո դեմքը խաթարեցիր, երբ մարդը քո կերպարանքով ստեղծեցիր։

․․․Ու պիտի պաշտեի քեզ այսօր, եթե մարդու կերպարանք չունենայիր։

Այն մարդիկ, որք զգեստի, հացի, պանրի ու միսի առուտուր կընեն, «սպեկուլյանտ» կկոչվեն, կհալածվեն օրենքի բոլոր խստությամբ ու 400 ռուբլի տուրք կուտան։

Իսկ այն մարդիկ, որք սկզբունքի, խղճի, կրոնի, զգացմունքի առուտուրով կզբաղվեն, «կոմունիստ» կկոչվեն, կմեծարվեն օրենքի բոլոր մեղմությամբ ու 500 ռուբլի ամսական կառնեն։

Ինչո՞ւ մարմնավոր, անցողական ապրանոց առուտուրը այսքան տարածվի։

Ինչու ամենայն օր հարկահավաքը կմտնե այն տոնավաճառը, որ «մեյդան» կկոչվե ու տուրք կառնե անգամ հինգ կոպեկի ծամոն ծախողե մը (ծամոն, որ սաստիկ կմաքրե ատամները) ու օր մըն ալ իսկ չի մտներ այն մեյդանը, որ «ցեկա» կկոչվե և ուր կծախվեն այն բոլորը, ինչ որ մարդու համար սուրբ են․․․

Աստվա՛ծ, դարձուր երեսիդ թքնեմ, եթե իրավցնե մարդու կերպարանք ունիս։

Շաբաթ 17. ― Այսօր տրամադրությունս շատ խաղաղ է։ Երեկ ես ալ չեմ գիտեր, թե ինչո՞ւ բարկացած էի ու կարծեմ Աստծո դեմ մանչեցի, որու համար՝ մեղա՜ Աստծո։

Չեմ իսկ զարմանար հոգու առուտուրին համար ու «Ցեկա» կբարձրանամ, տեսնելու համար, թե ի՞նչ կրնամ ծախել հոն, եթե օր մը սաստիկ նեղվեմ ու բան մը վաճառելու պետք ունենամ։

Կին մը, իր մանկանը ետևեն ձգված՝ Ցեկայի առաջին քարտուղարին մոտեցավ․

― Ընկե՛ր, որդուս կարմիր կնունքով կնքեցի ու անունը Լենին դրի, բայց խոստացած հինգ մետր ճոթը դեռ չստացա, ― ըսավ՝ ու դառնալով տղուն, ― Պողոս, ― պոռաց, ― եկուր, թող ընկերը քեզ տեսնի։

Ու «Լենինը», որ կշարունակեր դեռ «Պողոս» մնալ, մոտեցավ «ընկերին»։

Երկրորդ քարտուղարին մոտեցավ միջին տարիքի, սափրված մարդ մը ու ըսավ․

― Ընկե՛ր, ես 1904 թվականեն պատկաներ եմ դաշնակցական կուսակցությանը՝ այժմ երես կթեքեմ անկե։

― Իսկ ո՞ր կուսակցության կողմը պիտի նայես այսուհետ։

― Ոչ մեկ, առջևս կնայեմ ու ինձի համար կապրիմ։

― Կյանքդ բաշխված է, գնա՛։

Նույն՝ համար 2֊րդ քարտուղարին մոտեցավ ուրիշ մը։

― Ընկեր, ես ամենասաստիկ դաշնակցականն էի, ամենասարսափելի կերպով կհրաժարեմ ու կատաղաբար կմտնեմ կոմկուսակցության շարքերը։

― Դուն մեր կուսակցության «ակտիվ» անդամն ես, ամեն ամսին կուգաս 500 ռուբլի ամսական ստանալու։

Ես չեմ տեսեր, բայց կըսեն, թե անցյալներ կարիքավոր մարդ մը, որ կյանքին մեջ ոչ մեկ կուսակցության չի պատկաներ, մտնելով՝ ըսեր է, այդ նույն քարտուղարին․

― Ընկեր, սաստիկ նեղն եմ, ինձի տաս մանեթի կոմունիստ գրե․․․

Չէ՛, այս կուսակցության լիկվիդացիան մոտ է ըսես։ Հեռու չեմ տեսներ այն րոպեն, երբ կոմկուսը բոլորովին սնանկացած, իր կուսակցական ողջ ինվենտարը շուկա թափելով ծախե՝ լոկ ճամբու ծախս մը հանելու համար։

Մտադրված եմ «Կարմիր անկյուն» մը առնել, դեղին ներկել ու գործածել․․․

Կիրակի 18. ― Թուրքիա, որ երկու ամիս առաջ Սովետական Ռուսիո հետ բարեկամական դաշն կնքեց, այսօր նույնպիսի դաշինք մըն ալ Ռուսիո թշնամի Անգլիո հետ կկնքե։

Ուրեմն այսուհետ Թուրքիո կարելի է անվանել թշնամիներու բարեկամ։

Երկուշաբթի 19. ― Սա մի շաբաթ մըն է լույծ եմ։

Ինչպե՜ս կուզեի փոխանակ փորիս՝ պաշտոնիս հարցը լուծվեր։ Նյութական դրությունս սոսկալի է, կուզեմ մեռնիլ, բայց ոչ անոթութենե։

Ուստի օգտվելով պետական «ապարատեն»՝ մտադիր եմ հետևյալ դիմումը ուղղել Չեկային․

― Որովհետև զուրկ եմ անձնասպան ըլլալու տեխնիկական հարմարութենեն (ատրճանակ չունիմ), ուստի խոնարհաբար կխնդրեմ գնդակահարել ինձի՝ խոստանալով, սակայն, վերջեն գործել համապատասխան հանցանքը․․․

Եվ հուսով եմ, որ կընդունվի խնդիրս, վասնզի ինձմե շատ ավելի աննշան մարդոց ապառիկ կսպանե, ինձմե ինչո՞ւ պիտի հանցանքը կանխիկ պահանջե։

Երեքշաբթի 20․ ― Սովետական Ռուսիա Լեհաստանին մեջ կոմունիստական պրոպագանդ մղելու համար, որովհետև դրամ չունե, գաղտնի երկու վագոն գարի կղրկե։ Լեհ կառավարությունը, սակայն, սահմանագլխին կբռնե այդ գարին ու իր ձիերուն առջև կլեցնե։

․․․Հեռագիրը կլռե արդյունքին մասին, ու մինչև օրս չգիտենք, թե կոմունիստ դարձա՞ն այդ․․․ ձիերը։

Չորեքշաբթի 21. ― Ի՜նչ խայտառակություն։ Կամ տեսեք, թե ճակատագիրը երբեմն մարդուս ի՜նչ դառն կհարվածե։

Երեկ հոս ու հոն դիմելով՝ երկու ռուբլի ճարեցի ու դեղատուն տարի։ Դեղագործը դրամն առավ ու պատվիրեց արտուն գալ դեղը տանել։

Իսկ այս առտու (ո՜վ դժբախտություն) արդեն բոլորովին առողջ եմ։

Նյութական այսքա՜ն ծանր կորուստ սա անձկությանս մեջ․․․

Կմտածեմ։ Ի՞նչ ընելու է, երբ դեղագործը չուզենա դրամը վերադարձել։ Հիվանդանալ նորեն ու դեղը ընդունել․ ի՞նչ ճար ուրիշ։

Հինգշաբթի 22․ ― Փորթուգալիան իր դարավոր քունեն արթնցավ, լվացվեցավ, ուսերը շարժեց, հզորացավ, աշխարհակալությամբ կուզե պարապել։ Բայց ուշ է, կարծեմ։ Անգլիա արդեն բռներ է երկրագնդի բոլոր բաց տերը, և ուր չի հասեր, իր գլխարկն ու ձեռնափայտն է թողեր՝ ըսել ուզելով «հոդ մարդ չնստե»։

Փորթուգալը խելոք ըլլա նե, դույլ մը կճարե, կերթա Ճիպլարթարին նեղուցին վրա կճկռե և Միջերկրականին ջուրը Ատլանտյանը պարպելով, կգրավե ծովին հատակը։

Իսկ եթե զենքի ուժով գրավումներու մասին կխորհե, խելոքությունը՝ նորեն պառկելն է․․․

Ուրբաթ 23. ― Այսօր փողոցին մեջ դեմս ելավ արկղավոր տղեկ մը ու «Խորհրդային օդային տորմիղին համար հանգանակություն կընեմ» ըսելով, բան մը զարկավ օձիքս և դրամ կուզեր։ Մեկ կոպեկ նետեցի արկղը՝ չընդունեց, հիսուն կոպեկ կուզեր։

― Խե՞նթ ես, տղա՛, ― ըսի, ― հիսուն կոպեկ ունենամ նե, ես կթռչեմ, ալ ինչո՞ւ օդային տորմիղին կուտամ։ Վերջեն ավելցուցի․

― Բավական է, բալա՛ս, դրամ չունիմ։ Առայժմ մեկ կոպեկի թռչի այդ տորմիղը, ետքեն նայենք՝ ինչ կըլլա։

Շաբաթ 24. ― Իմ դերձակը, որուն նորերս պատվեր էի տվել տվեր, մեռավ գործս չավարտած։ Հուղարկավորությանը գացի ու թաղեցինք ինչպես հարկն էր։ Խե՜ղճ այրին։ Ինչո՞ւ պիտի այսպես ըլլա՝ կգոչե ու կուլա։

― Աշխարհ է, տիկին, կը պատահե, ամուր բռնեցեք ձեզի, ― կըսեմ իրեն։

Երեք օր ետքը, երբ գացի կոստյումիս ձևված կտորները ետ ստանալու, պարզվեցավ որ երկու խոշոր կտորներ կորսվեր էին։

Սաստիկ ցավեցա երեք օր առաջ մեռած դերձակին վրա։ Կուզեի ըսել․ «ինչո՞ւ, ինչո՞ւ պիտի այսպես ըլլա» ու լալ մինչև անգամ, վասնզի քսան ռուբլիի կհասներ կորուստս, բայց չըսի, վասնզի այրին այնքան էր հանգստացեր, որ կրնար՝ «աշխարհ է, կպատահե, պարո՛ն, ամուր բռնեցեք ձեզի» պատասխանել։

․․․Չէ՛, ցավալի էր դերձակիս մահը, եթե անգամ ոչ մեկ կտոր կորսնցուներ․․․

Կիրակի 25․ ― Իրավ, ծո՛, ի՞նչ է մահը․․․

Մահը այն վերջակետն է, որ կուգա նստելու նախադասության մը մեջ, իր ուզած տեղը։ Վերջակետ մը, որ բնավ չի դրվեր խոսքը լրանալեն հետո, վերջակետ մը՝ դրվող բային ու դերբային մեջտեղ՝ «որին» ու «որպեսզիին» արանքը, անգամ բառին մեջտեղը․․․

Մահը մեր լեզուն չի հասկանար ու անծանոթ մըն է կյանքի կետադրության կանոններուն։

․․․ Այսպես է կյանքը, եթե անգամ քոստյումիս կտորները գտնվեր։

Երկուշաբթի 26․ ― Այսօր Պետհրատի գրասենյակը մտա։ Հոն, պատին կախված էր Լենինի պատկերը իր ստվերին հետ միասին յուղանկարված։ Այո, Լենինն ու իր ստվերը։ Հակասություն չէ՞ արդյոք կուսակցության ներկա «խնայողության ռեժիմին»՝ մեկ շրջանակի մեջ երկու պատկեր զետեղելը։ Ինչո՞ւ Պետհրատը Լենինի ստվերը առանձին չի նկարեր ու դիմացի պատին կախեր։

Զարմանալի մարդիկ։ Պաշտոնատան մը մեջ երկու անհրաժեշտ մարդոցմեն մեկը կկրճատեն՝ հոս թույլ կուտան, որ մեկ շրջանակի մեջ երկու պատկեր կախված մնա․․․

Երեքշաբթի 27. ― Շքերթ է այսօր Աբովյանի վրա։ Չհարցուցի ինչ տոն ըլլալը, ինչու որ կա՛մ Սեպտեմբեր, կա՛մ Հոկտեմբեր պիտի ըլլար, բայց բան մը, որ սարսափեցուց ինձի, այն լոզունգներու կոթերն էին, որք անտառացած կերթային։

Ո՜վ ծառեր, դուք իզո՜ւր կարծեցիք, թե բոլշևիկները գալով, դադարեցիք եկեղեցական սուրբերուն խաչի ու խաչվառի կոթ մատակարարելե։ Ժամանող կուսակցության սուրբերն այնքան շատ են, որ ձեր կյանքի ողջ օրերն իսկ եթե կոթ մատակարարեք, կոմունիստ սուրբերե դեռ չեք ազատվի․․․

Չորեքշաբթի 28. ― Պետությունը չորս միլիոն ութ հարյուր հազար ռուբլի է հատկացուցեր Ռուսաստանին մեջ ընդհանուր մարդահամար կատարելու համար։

Իզո՜ւր ծախս և անօգուտ վաստակ։

Ի՞նչ պետք կա մտնել շրջանները, համրել մարդոց, նոր գրել։ Հետևելով բոլշևիկյան «պլանային» մեթոդին՝ Կենտկոմը պետք է նիստ մը գումարեր և սկզբունքով որոշեր, թե այսինչ նահանգին մեջ որքա՞ն մարդ պետք է ըլլա, ու գրեր անջինջ մելանով մատյանին մեջ։ Ապա սկսեր հաշվել՝ նշված թիվեն ավելին ջարդելով ու պակասին համար որդեծնության «արդյունաբերությունը» բարձացնելով, նախապես գրված թիվին հավասարեցնելու էր։ Յա՞։

Ի՞նչ իրավունք ունի ժողովուրդը Կենտկոմին թիմեն ավելի կամ պակաս ըլլալու։

Բոլոր ավելիները, այսինքն՝ անոնք, որ նոր պիտի ծնվեն՝ հակահեղափոխականներ են։

Մա՛հ ավելիներուն, կյա՛նք պակասներուն։

Հինգշաբթի 29. ― Լենինականին մեջ մեծ երկրաշարժ։ Յոթ գյուղ կործանված են ու քաղաքի երկու թաղեր՝ ավերված։ Երևանեն, արտակարգ գնացքով, անմիջապես աղետյալ քաղաքը կմեկնե Կենտգործկոմին նախագահ Արտաշես Կարինյանը․․․ սակայն երկիրը կշարունակե շարժել Կարինյանին ոտքերու տակ։

․․․Հայաստանի կառավարությունը ավելի ծանր մարդ չունե՞ր արդյոք իր կազմին մեջ՝ Լենինական ղրկելու համար։

Ուրբաթ 30. ― Աղետին չափը երթալով կմեծնա։ Քաղաքը կիսովին կործանվեր է։ Ժողկոմխորհը կարգադրեր է, որ պաշտոնեության անցյալ երկու ամսականները իսկույն վճարվեն։

Երևանի ուսուցչությունը, որ վեց ամիս է իր հավելումները չի ստացեր, ակնդետ․․․ երկրաշարժի մը կսպասե։

Շաբաթ 1․ ― Աղետը երեկվնե ալ մեծ է, այնքան, որ Վրաստանի կառավարությունը պետք է տեսեր ցավակցական հեռագիր մը տալ Հայաստանի կառավարությանը։

Հեռագիրը սակայն, խիստ լակոնիկ ըլլալով, չի պարզեր, թե ինչի՞ համար կցավե Վրաստանը։ Կցավե ավերվածի՞ն համար, թե՞ կցավե, որ կեսը ողջ է մնացեր․․․

Կիրակի 2․ ― Հայաստանի համալսարանը ձեռնարկած է ուսումնասիրելու երկրաշարժին պատճառները։ Ըստ իս, Հայաստանի սա երկրաշարժ ղրկողը (ով որ է, չեմ գիտեր) «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթ կստանա, և հոն գրված շինարարությանը հավատալով, երկիրը մասամբ ավրեր է, որ մոտիկ ապագայեն ձեռք ձեռքի վրա չկայնի սա «շինարար» կառավարությունը։

Այլապես, եթե անիկա անձամբ տեսած ըլլար մեր երկիրը, հազիվ զիջեր նոր ավերակներ շարել այս համատարած ավերակներու կողքին․․․

Երկուշաբթի 3. ― Լենինականի աղետը բնավ չազդեց կնկաս վրա։ Այն օրվնե, երբ ձյութի շնորհիվ մեր պահարանը ազատվեց մրջյուններեն, այն օրվնե, կըսեմ, կորսնցուցեր է կինս աղետի, թշվառության, դժբախտության ու նման բոլոր գաղափարներու մասին իր հասկացությունը․․․

Երեքշաբթի 4. ― Երևանի սանիտարական վարչությունը սա երկու տարի քրտնաջան կաշխատե քաղաքիս շուները վերացնելու։ Սակայն շուները փոխանակ նվազելու, օր ավուր կբազմանան։

Երկու տարվա փորձը բավական չեղա՞վ համոզելու վարչությանը, որ մարդիկ, հետևաբար և կենդանիք, թույն ուտելով անգամ կրնան ապրիլ, եթե ռեժիմը տանելի է։

Պետք է շուներն ալ ենթարկել բորշևիկյան ռեժիմին։

Հինգշաբթի 6. ― Լենինականի երկրաշարժը մինչև այսօր աղետ մըն էր Հայաստանի համար, բայց այս օրվնե դարձավ բարեբախտություն։ Ինչո՞ւ։ Վասնզի ցույց տվավ, որ Խորհրդային Հայաստանը մենակ չէ, որ Վրաստանն ու Ադրբեջանը եղբայրաբար կօգնեն իր նեղ րոպեին․ բան մը, որ դաշնակցության օրոք անկարելի էր։ Ու Հայաստանի բոլշևիկյան կառավարությունը կցնծա։ Եթե ամեն երկրաշարժ պիտի գա այս նույն բանն ապացուցելու, բարով գա, ամբողջ Հայաստանն իր տրամադրության տակ է։ Հոգ չէ, որ հազարավոր ընտանիքներ սովի ու սառնամանիքի մատնվին։ Բավական է, որ ցույց տան, թե Խորհրդային կարգերը կտարբերվեն դաշնակցական կարգերեն։

Ուրբաթ 7. ― Սա խորհրդային գործարաններու գործած ապրանքներու մեջ ինչքա՜ն օսլա կա, Աստված իմ։ Պզտիկիս համար այնքան լայն վարտիք կարեց մայրը, որ երկու ոտքը մեկ մասին մեջ կմտներ ազատ։ Խիստ բարկացա կնոջս վրա, որ խնայողություն չի գիտեր։ Սկզբունքային հարց դարձավ ու ժամ մը վիճեցինք։

Ժամ մը վիճեցինք այն սկզբունքին վրա, որ փոքրիկս արդեն վճռեր էր կես ժամվա մեջ։ Միայն մեկ անգամ էր միզեր անպիտանը, ու վարտիքը այնքան էր «մտեր», որ մայրը դժվարությամբ կհաներ վրայեն։

․․․Եթե բոլշևիկյան չիթը, որի կեսը միայն օսլա էր, այսքան «մտավ», հապա որքա՞ն պիտի «մտնեն» բոլշևիկյան գաղափարները, որք ամբողջովին օսլա են, եթե օր մը թրջվեն։

⁕Այսօր, երբ պաշտոնատունես տուն եկա, մինչև ծոծրակս ցեխ էի եղել։ Արագ քայլելու չէ՝ վաղվնե նախաճաշ պիտի վերցնեմ հետս ու ճամբան կամաց քալեմ։

Շաբաթ 8. ― Աղայան փողոցին մեջ բարեպաշտ մարդ մը կապրե՝ անունը Թովմաս։ Կպատմեն, որ ատ Թովմասը իր կյանքին մեջ բնավ սուտ խոսած չունի։ Այդ Թովմասը, սակայն, երրորդ անգամն է կփորձե անձնասպան ըլլալ ու չի հաջողեր։

Գացի մոտը այսօր ու կամեցա գիտնալ, թե ինչո՞ւ կուզի մեռնիլ։

― Մեղավոր մարդ մըն եմ, դժոխք երթալ կուզեմ, ու Աստված չի առներ հոգիս։

․․․ Եթե հավատանք անգամ, որ Թովմասը իր կյանքին մեջ սուտ չի խոսած՝ հիմա պարզապես ստեց։ Վասնզի իսկապես դժոխք երթալ ուզող մը երբեք չպիտի ցանկար հեռանալ Խորհրդային աշխարհեն․․․

⁕Այսօր տեսակ մը կզգամ ինձի։

Կիրակի 9. ― Երկու շաբաթ կարգին գիտեի, որ Հայաստանի Ժողովրդական Կոմիսարներու նախագահը Սաքո Համբարձումյանն է։ Մոռցեր էի քիչ առաջ։ Պետք է ամեն օր կրկնել այդ անունը կամ մատին թել մը կապել՝ հիշելու համար։

Այսօր Կարինյանի քով գացի խնդրով մը։ Կատարումը չխոստացավ թեև, բայց խոստացավ օր մը խոստանալ։ Բարի մարդ է շատ, վասնզի չար ըլլալու չափ պատրաստություն չունի։

․․․Իսկ մեր ժողկոմխորհի նախագահն է Սաքո Համբարձումյանը։

Երկուշաբթի 10. ― Հողժողկոմատի չորս գյուղատնտեսները Դարալագյազի գավառին մեջ «ուսումնասիրեր» են 1200 ոչխար, 400 կով ու 160 ավանակ։

Վերջին տեսակի կենդանիները, որք դաշնակներու օրոք անարգանքի միայն կարժանանային, այսօր շոյված կզգան ինքզինքնին Հողժողկոմատին գյուղատնտեսներեն «ուսումնասիրված» ըլլալու համար։

Մյուս կողմանե՝ Ցեկան ամեն օր կհայտարարե, որ գավառ մեկնողները երթալե առաջ նախ իր քովը մտնեն։

Չեմ գիտեր։ Եթե սա գյուղատնտեսները մեկնելեն առաջ «մտեր» են՝ պետք է սպասել օրերս դասակարգային շերտավորումը կենդանիներու մեջ։ Եվ իրոք։ Էշը ի՞նչ պակաս բատրակ է։ Ինչո՞ւ ձին միջակ գյուղացի չէ, իսկ ուղտը՝ կուլակ։ Ձին ու էշը արդեն շարունակ կռվի մեջ են։ Կմնա հասկցնել միայն, որ իրենց այդ կռիվը ոչ թե խոտի ու հարդի համար է կմղեն, այլ հանուն սոցիալիզմի, կոմունիզմի և նման վեհագույն գաղափարներու։

Զարմանալի հակասություն։

Հոս՝ մարդոց մեջ, գիտակից, դասակարգայնորեն կազմակերպ, կազմ ու պատրաստ կեցեր են ու պատճառ մը կփնտրեն, որ կռիվն սկսեն ու չեն գտներ, հոն կենդանիները կկռվեն, բայց դասակարգային գիտակցություն չունին։

⁕․․․Չմոռնամ ըսելու, որ Հայաստանի Ժողկոմխորհի նախագահը Սաքո Համբարձումյանն է։

Երեքշաբթի 11․ ― Խոսք և գործ․․․

Զուգահեռական գիծերն անգամ (որու համար գիտությունը կըսե, որպես թե ինչքան երկարեն, չեն միանար), եթե հինգ տարի շարունակվեին, անտարակույս կմիանային այսօր։ Իսկ սա բոլշևիկները տասը տարի է կշարունակվեն, ու անոնց խոսքն ու գործը միանալու փոխարեն բան մըն ալ կհեռանան իրարմե։

Չեղավ նիստ մը կամ ժողով մը, որու մեջ չհայտարարեին, թե «պետք է Լենինի օրինակին հետևել»։

Այսօր Լենինը մեռեր է, քանի՞սն են հետևեր իրեն։ Երեքը միայն՝ Ձերժինսկին, Ֆրունզեն ու Կրասինը։

Պետք է հարյուր տոկոսով կատարել խոստումը․․․

<b<Չորեքշաբթի 12․</b> ― ․․․Տեսա՞ք, երեկ մոռցա, որ Հայաստանի Ժողկոմխորհի նախագահը Սաքո Համբարձումյանն էր։

Ու որովհետև մոռցա, այդ պատճառով այսօր երկու անգամ Սաքո Համբարձումյանն է։

Կիրակի 16. ― Այսօր կիրակի է ու պաշտոնատուները փակ։

Այսօր Սաքո Համբարձումյանը ազատ է, կրնա Ժողկոմխորհի նախագահը չըլլալ։

․․․Ինչքա՜ն երջանիկ պիտի սեպեի ինքզինքս, եթե շաբաթը վեց օր Խորհրդային իշխանության տակ ապրեի, իսկ մեկ օրը՝ ազատ․․․

Երկուշաբթի 17. ― Բայց չէ, երբեմն ալ կոմունիստներու հակառակորդները չափազանցության մեջ կիյնան։

Բոլորովին սխալ է, ըստ իս, այդ կուսակցության հետևորդներուն ոչխարներու հետ համեմատելը։ Ոչ մեկ նմանություն։

Այս գարնանը, օրինակ, ոչխարներու հիվանդություն կար, ու Հայաստանի ոչխարներուն կեսը սատկեցավ, մինչ կոմունիստներեն ոչ մեկը ընկավ «պարտականության ճամբուն» կամ «բարիկադներու» վրա։ Ատկե զատ, ոչխարը կուտա բուրդ, յուղ, պանիր, միս և առհասարակ օգտակար կենդանի է․․․

Չափազանցություններե պետք է խուսափել առհասարակ։

Այսօր սաստիկ ձյուն եկավ, ջրկիրն ուշացավ, ու կինս սաստիկ բարկացեր է վրաս։ Ուզեցի իր կարծիքն առնել այդ կուսակցության մասին, բայց ոչ, թող մնա վաղը։ Այսօր եթե անգամ օգտակար կուսակցություն ըլլա կոմունիստականը, նորեն անունն անգամ լսել պիտի չուզենա։ Այսօր ամեն բան «գետինն անցնի»։

Երեքշաբթի 18. ― Երեխայամոլ բարեկամ մը ունիմ, որ իր պզտիկեն զատ ուրիշ բան չի ուզեր ճանչնալ աշխարհիս երեսին։ Փոքրիկին, որ տակավին տարին չի լրացեր, հիմակվնե տեսակ֊տեսակ ընդունակություններ կվերագրե ու կստիպե, որ անպատճառ հավատանք։

Այս առտու խելագարի նման ներս ընկավ, թե՝ Սամվելս ազատ կխոսե։

― Սո՛ւտ է, ― ըսի՝ համբերութենես ելած վերջապես, ― Խորհրդային աշխարհին մեջ ազատ խոսել չի կարելի․․․

Չորեքշաբթի 19. ― Ջրային կոնվենցիա Հայաստանի ու Տաճկաստանի միջև։ Հայ կառավարությունը սաստիկ ուրախացեր է, որ Տաճկաստանը թող կուտա սահմանի վրայեն հոսող Արաքսի ջուրեն օգտվե ինքը ու եղբայր կանվանե Տաճկաստանին։ Այդ ջուրը Տաճկաստանը ձեռք բերեց քանի մը տարի առաջ՝ կոտորելով ու գրավելով Կարսն ու Սուրմալուն, որ Հայաստանին կպատկաներ։

Ինչքա՜ն դյուրին է սա մեր կառավարության կողմե եղբայր կոչվել․․․

Ես Տաճկաստանին տեղն ըլլամ նե, կուգամ Երևանն ալ կկոտորեմ, քաղաքը կգրավեմ ու թող կուտամ, որ ազատ կերպով Հայաստանն օգտվե Զանգուի ջուրերեն, որպեսզի ավելի «եղբայր» ըլլամ։

⁕Այսօր Ռուսաստանը Եվրոպայի աջակցության պետք չունի։ Ինքն իր ուժերով կրնա երկիրը վերաշինել։

Հինգշաբթի 20. ― Եթե ճիշտ է, որ Աստված չկա, ուրեմն Աստված կա մեզի համար, վասնզի Խորհրդային Միությունն է այն միակ երկիրը, ուր գոյություն ունին աշխարհիս մեջ գոյություն չունեցող բոլոր բաները։

Արդյունաբերությունը չի աճեր՝ կըսեն կաճե, իշխանությունը բանվորական չէ՝ կըսեն բանվորական է, գրագիտությունը կվերանա երկրեն՝ կըսեն անգրագիտությունն է վերացողը։ Ուրեմն ինչո՞ւ պիտի Աստված գոյություն չունենա։

Պիտի ունենա (եթե միայն իսկապես գոյություն չունի)։

Այսօր ձյուն եկավ։ Ուժեղ քամի կա օդին մեջ, բայց չի փչեր։ Կոմկուսակցությունը պասիվ կանվանե նման բաներն։

Ուրբաթ 21. ― Հայաստանի Ժողկոմխորհի նախագահը Սաքո Համբարձումյանն է։

․․․Մա՜րդ, մա՜րդ, ի՞նչ ես դուն՝ տուն մը, որու մեջ կապրին քանի մը հոգի։

Երեկ մեր լվացարարուհին աղիողորմ կուլար, որ վերջապես չի մեռներ իր հիվանդկախ մարդը՝ ձեռքեն ազատվե։

Այսօր՝ նույնքան աղեխարշ կուլա՝ թե ինչո՞ւ մեռավ իր հիվանդոտ ամուսինը ու ձեռքեն ազատվեցավ։

Ձեզի կհարցնեմ, երեկվա՞ լացողին Մարիամ կոչեմ՝ թե այսօրվան լացողին։

Ի միջի այլօց, այսպես կխոսե․

― Ա՜խ, ― կըսե, արցունքը սրբելով։ Տասնհինգ տարի միասին ապրեցանք, օր մը առողջ չեղավ, սրտիս համար ցավ է այս, գեթ առողջանար, նոր մեռներ․․․

<b/>Շաբաթ 22.</b> ― Այնքան էլ իրականությանը չի համապատասխաներ այն մեղադրանքը, ըստ որու, Հայաստանին մեջ գոյություն ունի ազատ սեր։ Հակառակը, չկա երկիր մը, ուր սերն այնքան բռնի ըլլա՝ ինչքան մեզ մոտ։

Անցյալներ, օրիորդ մը մերժած ըլլալով չեկիստի մը սիրել՝ կբանտարկվե չգործած ու չգործվելիք հանցանքի մը համար։ Ու կազատվե միայն սա «դեկլարացիան» ստորագրելով․ «Ես քսանմեկ տարիե ի վեր աղջիկ եմ։ Վեց տարի է ինչ կսիրեմ Արշակ անունով մեկի մը, բայց այսօր, զգալով իմ սխալը, երես կթեքեմ Արշակեն՝ կպատկանեմ Վաղարշակին․․․»

⁕Այսօր հետաքրքիր բանը մը պատահեց ինձի, բայց չեմ ուզեր պատմել։

․․․Իսկ Ժողկոմխորհի նախագահը, ըստ սովորականի Սաքո Համբարձումյանն է։

Կիրակի23. ― Կոմկուսակցությունը խոշոր հաղթանակ է տարեր Ֆրանսիա մեջ։ Պառլամենտական ընտրության առթիվ, հինգ միլիոն ձայնեն երկու ձայն է շահեր։ Երևանը տոնական շքերթներու ու ճառերու մեջ կխդվե։ Քաղաքի հրապարակին մեջ միթինկ։ Ճառախոսը խոսքի վարպետ չէ ու մտքերը հավաքելու համար, ամեն երկու բառին վերջ «կեցցե կոմկուսակցություն» կպոռա, որ բազմությունը «ուռա՜» պոռա, որ մյուզիքը «ինտերնացիոնալ» նվագե, որ հանդիսականները գլխարկնին հանեն։

Կես ժամվա մեջ 32 անգամ գլխարկս հանեցի, դրեցի։

Եթե գլխարկները մեքենայացման ենթարկվեին, որ իրենք իրենց հանվեին դրվեին, թող «կեցցե՜ր կոմկուսակցությունը», դեմ չէի։

Բայց պիտի խոստովանեմ, որ այսքան դժվարությամբ «կեցնել կոմկուսակցությունը», քիչ մը դժվար է։

Այսօր մեծ ախորժակով ճաշեցի։

Երկուշաբթի 24. ― Կխորհրդածեմ երեկի դեպքերու վրա։

Արժե՞ր այդքան ուրախանալ։ Ճիշտ է, Ֆրանսան չորս տարվա մեջ երկու կոմունիստ կուտա, բայց նույն Ֆրանսան յուրաքանչյուր տարին 136 խելագար կմատակարարե իր երկրի հոգեկան հիվանդանոցներուն։

Կնշանակե ուրախութենեն պիտի խելագարվեին Ֆրանսիո բոլոր խենթերը․․․ եթե խելագար չըլլային։

Ռուսաստանի կոմկուսակցությունը, եթե հեռատես ըլլա, պետք է կես ժամվա մեջ 32 անգամ «կեցցե՜լե» առաջ քիչ մը խելք պահե, պահեստե, պառլամենտական հաջորդ ընտրություններուն, երբ քվեները երկուսեն չորս դառնան՝ ան ատեն խելագարվելու համար։

․․․Անկախ այս բանեն, քիչ մը խելք ունենալ քովը միշտ օգտակար է։

⁕Ազգերու լիգան Ռուսաստանին Ժնև կկանչե խաղաղասիրական կոնֆերանսի։ Վերջինս չի երթար՝ առարկելով, թե Զվիցերիո հետ խռով է ու անոր տուն ոտք չի կոխեր։

․․․Ինչպե՜ս Զվիցերիա զարկավ Ռուսաստանի դիվանագիտական ներկայացուցչին սպանեց ու ազատ մնաց։

Աշխարհի բանն այդպես է՝ անպատիժ ոճրագործություն կատարելու համար, պետություն մը կա՛մ այնքան խոշոր պիտի ըլլա, որ վախ ազդե, կա՛մ այնքան պզտիկ, որ ատամի տակ չիյնա։

Երեքշաբթի 25. ― Այսօր լսենք անգործ բարեկամիս։

― Ատամնաբույժի մոտ էի։ Մինչև անիկա գործիքները կպատրաստեր, ժամանակ ունեցա ծանոթանալու ատամնաբուժական շուկային հետ։ Գործերը գեշ չեն։ Տարի մը առաջ ավելի աղեկ է եղեր։ Այս տարի Հայաստանի սա համատարած գործազրկությունը ազդեր է շահին վրա։ Անգործները բան չեն ուտեր, որ ատամի պետք ունենան։ Ստորին պաշտոնյաները, որք ութեն քսան ռուբլի կառնեն, այնքան քիչ կգործածեն ատամնին, որ բնավ չի փչանար։ Ամբողջ իր հասույթը պատասխանատու պաշտոն վարող կոմունիստներե կուգա, որք 500 ռուբլի ամսական կառնեն ու ամիս անգամ մը նորոգության պետք կզգան։ Վերջիններս ատամները բացառապես ոսկիե շինել տալուն պատճառով, ոսկին սկսեր է սղել երկրին մեջ։ Ամրության տեսակետեն ամենեն հարմարը ոսկին է թեև, բայց ան ալ իր վտանգներն ունի։ Պետք է զգույշ ըլլալ քիչ մը ու իրիկունները շուտ բերանը գոցել։ Անցյալ ուրբաթ, լույս շաբաթ գիշերը, գող մը, օրինակ, Գրիգոր Վարդանյանին բերանը բաց գտնելով, մտեր ու հավաքելով ատամները՝ անհայտացեր է։ Բարեբախտաբար, Վարդանյանը ատամի այնքան պետք չունի․ անիկա միայն կխմե։

― Ի՞նչ նյութե շինեմ ատամներդ, ― վերջապես դարձավ ինձի ատամնաբույժը, հիվանդ ատամներս քաշելե ետքը։

― Ոսկիե, անպատճառ, ― պատասխանեցի։ ― Աշխատանքի բորսան արձանագրվեր եմ, ու խոստացեր են լավ պաշտոն մը տալ։

Այս խոսքիս վրա, ատամնաբույժը աքցանը վերցնելով, բերնիս մոտեցավ ու սկսեց մնացյալ ատամներս ալ հանել։

― Ի՜նչ կընես, ― կճչամ ես։

Իսկ անիկա կըսե ամենասովորական եղանակով․

― Եթե հույսդ բորսայի վրա է, դուն ատամի բնավ պետք չունիս․․․

<b<Չորեքշաբթի 26.</b> ― ․․․Ի՜նչ պարապ մարդիկ կան սա բոլշևիկներու մեջ, Աստված իմ։

Սա ամիս մըն է երիտասարդ բոլշևիկներու օրգան «Ավանգարդին» մեջ բուռն բանավեճ կերթա այն մասին, թե պե՞տք է կոմունիստուհին քսվի, թե ոչ։

Թշվառականնե՜ր, աղջիկը բնական արարած մըն է, որուն քսվածն ալ կսիրվե, չքսվածն ալ։ Փուդրա ունեք պահեցեք ձեր արտառոց վարդապետության երեսը քսելու, որն այնքա՜ն այլանդակ է, ու որուն երեսը նայելուն մարդու սիրտը կխառնե․․․

Այսօր օրն ամպամած է։ Երեխաս սեղանի վրայեն վար նետեց ու կոտրեց հրաշալի վազա մը։ Ասկե զատ ուրիշ նշաններե ալ կերևա, որ մեծնալուն բոլշևիկ պիտի ըլլա անպիտանը․․․

Հինգշաբթի 27․ ― Կոմունիստ բանաստեղծ Եղիշե Չարենցը, որ ասկե չորս ամիս առաջ օրիորդ Այվազյանին վրա մահափորձ կատարելուն համար երեք տարվա բանտարկության էր դատապարտվեր, բանտեն ազատվելու համար կուզե խելագար ձևանալ ու չի հաջողեր։ Սա շաբաթ մըն է քուն չունի․ աջ կհայհոյե, ձախ կթքնե, արևելք կքանդե, արևմուտք կպղծե, անցուդարձողներուն ձևերը կկապկե, ուրիշի խոսքերը կկրկնե, ու առհասարակ ինքզինքը սաստիկ հիմար ցույց տալ կուզե։ Այս բոլորով մեկտեղ, Երևանի հոգեկան հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկը չի ուզեր Չարենցին խելագարի վկայական տա՝ պատճառը հարցնողներուն հետևյալ պատասխանը տալով․

― Հայհոյելը, սրբություններու վրա թքնելը, պղծելը, քանդելը, կապկելը ու հիմարանալը խելագարության նշան չի կրնար սեպվիլ կոմունիստի մը համար, այլ նորմալ վիճակ և կուսակցական բարբառով «ակտիվություն» կկոչվե։ Կոմկուսակցությունը, ― կավելցնե բժիշկը, ― որ այսօր ամեն արտոնություն կվայելե, զրկված է դժբախտաբար խելագարվելու տեխնիքական հարմարություններե։

Ուրախալի բան։

Կնշանակե այս պետության օրոք «անկուսակցականները» ունին «հարմարություն» մը, որ կոմունիստները չունին՝ թող ըլլա խելագարություն։

Հարց․

Ինչո՞ւ «անկուսակցականները» չեն փորձեր օգտվել իրենց տրված սա «հարմարութենեն», ինչո՞ւ չեն խելագարվեր։ Ներկա բռնութենեն ավեի՞ն կսպասեն․․․

⁕Ոսկին այսօր 15֊են 17 ռուբլի բարձրացավ։ Միլիցիան փամփուշտը հրացանին մեջ խոթեց։

Ուրբաթ 28. ― Վաղարշապատի առևտրականները ձերբակալված են՝ վարկերը թեթևցնելու համար «կոլեկտիվ» խնդիր ներկայացնելու համար։ Անհատ֊անհատ պետք էր ներկայացնել։

Զարմանք բան։ Ինչո՞ւ պետական դպրոցներու մեջ կստիպեն միասին մտածել, միասին շարադրություն գրել ու առհասարակ ամեն տեղ «կոլեկտիվը» միայն կփնտրվե, իսկ Վաղարշապատի առևտրականները մեկ֊մեկ պիտի խնդրեին։

Օգտակար է։ Գեթ այս ըլլա պատճառ, որ «անհատականություն» բառը չջնջեն բառարաններեն։

⁕Այսօր կոոպերատիվին մեջ մարդ մը խեղդվեցավ ճնշումեն։ Քանի խորհրդային արդյունաբերությունը «կբարձրանա»․․․ թերթին մեջ, այնքան ապրանքները կնվազեն․․․ խանութին մեջ։

Շաբաթ 29. ― Թեև կտրված ենք դուրսի աշխարհեն ու կապրինք խորհրդային սնդուկին մեջ, բայց բանալիին ծակեն անգամ կերևի, որ քաղաքական հորիզոնին վրա բաներ մը կանցնին կդառնան։

Թուրքիա, օրինակ, «մարդասեր» է դարձեր և «սիրով» տեղ կուտա Իտալիայի գաղթականներուն։ Այո՛, Թուրքիան մարդասիրության վարժանքներ կընե։ Այսօր Իտալիո կսիրե, վաղը Անգլիո, մյուս օրը Ֆրանսիո և այլն։

Արդյոք ե՞րբ հերթը հայրուն կուգա․․․

․․․Երբ Թուրքիա «մարդասեր» է դարձեր, կնշանակե ահավոր դեպքերու պետք է սպասել։

Կիրակի 30. ― Մեր բարեխնամ կառավարության բանն ալ ըսես շատ աղեկ չըլլա։ Մենք ոչ մեկ տեղեկություն չունինք դուրսի աշխարհեն, քանզի մեր աչքը կապված ու ականջը խցված՝ գավազանով կպտտինք լույս ցերեկով․․․

Բայց ինչո՞ւ Ռուսաստանը այդպես բարձր կպոռա իր թերթին մեջ, չըլլա իր պոչը կոխող մը կա։ Որպես թե Լեհաստանի կողմե հարձակում կսպասվե, բայց չեմ հավատար։

․․․Բայց թող հանգիստ մնան իր վրա հարձակվողները։ Ես վստահ աղբյուրեն գիտեմ, որ պատերազմի հրավերին «խաղաղ շինարարական աշխատանքով» պիտի պատասխանե Խորհրդային Միությանը։

Եվ կընե գիտե՞ք պրոլետարական դիկտատուրան խնայել չի գիտեր, եթե բարկացած է։

⁕«Խորհրդային Հայաստանի» այսօրվա առաջնորդողի մեջ Մռավյանը «լկտի» բառը չէր գործածեր։

Երկուշաբթի 1․ ― Չէ, այլևս մեր կառավարության հետ դժվար է երկու խոսք ընել․․․ ձրի։

Եթե փողոցին մեջ հանդիպելուն «բարև ձեզ» ըսես՝

― Գրավոր ներկայացուր և մեկ ռուբլանոց մարկա փակցուր, ― պիտի պատասխանե ու անցնե, առանց «Աստծո բարին» ըսելու։

― Ինչպե՞ս եք, լա՞վ եք, ― ըսես նե՝

― Հարցումը գրավոր ու վրան ռուբլանոց մարկա՝ որ «լավ» ըլլամ, ― պիտի պատասխանե։

― Այս փողոցը ո՞ւր կտանե։

― Առանց մարկայի տեղ մըն ալ չի տաներ։

― Հյուսիս, հարավ, ո՞ր կողմն է։

― Մենք ոչ հյուսիս ունինք, ոչ հարավ, եթե հարցումը գրավոր չէ, ու մարկա չունի վրան։

Չեմ փորձեր, հարսանիքի հրավե՞րն ալ պիտի մերժե առանց մարկայի։

Առաջները չէ, բայց ներկայիս հավատա, որ իրոք լռությունը ոսկի» է եղեր, պետք է գրպանդ լեցուն «մեկ ռուբլանոց» ըլլլա, որ կարող ըլլաս խոսել։

․․․Ըսելիք չունիմ, կառավարությունը իր սկզբունքներն ունի և թող գործադրե, բայց հետաքրքիր է, ինչո՞ւ ժողովուրդը իր հետ երկու բառ խոսած պահուն պետք է մեկ ռուբլանոց մարկա փակցնե՝ ինչո՞ւ ինքը իր անթիվ միթինկներու մեջ ժամերով կճառե ժողովրդյան գլխուն․․․ առանց կոպեկի մը մարկա փակցնելու։

⁕Աջ ոտքս ուռեր է ու սաստիկ կցավի։

Չորեքշաբթի 3. ― Բարեկամներս եկեք մեռնինք, քանի ողջ մնանաք զարմանալի բաներ պիտի լսենք։

Ժամանակ մը, կոմկուսակցությունը գյուղը լուսավորելու համար, քաղաքի իր անդամներուն «Երեսը դեպի գյուղ» լոզունգը տվավ։ Գյուղը, իհարկե, այնքան երեխա չէր, որ խաբվեր սա լոզունգին ու լուսավորվեր, մեկ, մեկ ալ լոզունգին զինվորագրված հրացանակիրները, քաղաքը նստած, ինչքան էլ աշխատեին, իրենց երեսովը գյուղը լուսավորել չպիտի կրնային։ Այնպիսի հեռավորություն, որպիսին ունեն գյուղն ու քաղաքը իրարմե, արևն անգամ հաճախ չի կրնար լուսավորել ամպ օրերը․ ո՞ւր մնաց կոմերիտական մը՝ մանավանդ, որուն «երեսը» փուդրան ավելի թանձր է պատած, քան ամպը արևին։

Ըսել կուզեմ, որ սա վեց տարի է կուսակցությունը իր «երեսը» ամեն կողմ դարձնելե ետքը, երբ բան մը չկրցավ ընել, այսօր «առաջ քաշման» լոզունգը կծնե հանկարծ։

Բացատրեմ, թե ինչ ըսել է «առաջ քաշումը»։

Ենթադրենք մարդ մը, որ ինը տարի դպրոց է գացեր ու իր անունը շիտակ գրել չի սորվեր, կամ չորս տարի համալսարան է հաճախեր ու Փարիզը Ֆրանսիո մայրաքաղաքն ըլլալը չի իմացեր, կամ կյանքին մեջ էշն ու ջորին զաազանել չի կրցեր։ Ենթադրենք նաև, որ այդ մարդը վկայված գյուղատնտես է՝ առաջ կովեն մածուն կկթե, հետո այդ մածունը մակարդելով ընտիր կաթ կստանա, կամ հաշվապահ է՝ ու երկու անգամ երկուսն չորս ընելու համար հինգ սանթիմ կկրծե իր մատիտին ծայրը, կամ սափրիչ է ու չխանգարվելու համար նախ՝ հաճախորդին ականջը կկտրե, կամ ուսուցիչ է ու կհուսա «կոմպլեքս» մեթոդով բան սորվեցնել աշակերտներուն, կամ կոմունիստ է ու կթվի իրեն, թե Լենինի բռնած ուղին դեպի սոցիալիզմ կտանե, կամ, կամ․․․ վերջապես ինչ երկարեմ, մարդ մը որ աշխարհիս երեսին ոչ մեկ բանի կրնա պիտանի ըլլալ, ահա այդ տեսակ մարդ մը, եթե բարձրացնեն, տանեն կոմիսար կամ Կենտգործկոմի նախագահ դարձունեն, իշտե, այդ երևույթը «առաջ քաշում» կկոչվե։

Ի՞նչ լոզունգ է այս։

Այս լոզունգը կձայնե՝ մա՛րդ, եթե կցանկանաս պետական մեծամեծ պաշտոններու հասնել, նախ՝ ավանակ եղիր։

․․․Ես որոշեր եմ տեղս անշարժ մնալ մինչև բոլոր «ետևի» հիմարները «առաջ» քաշվեն, երբ ետևը դատարկվեցավ՝ կխնդրեմ ինձի «ետև» քաշել։

❈Երեխաս այսօր հինգ րոպե առանց բռնելու կայնեցավ։

Հինգշաբթի 4. ― Ծո՜, մարդկային խելքը ի՜նչ հրաշքներ կգործե՝ ծը՛, ծը՛, ծը՛։

Ամերիկյան օֆիսի գործավարին աղջիկը՝ փոքրիկ Լիզան, պուպրիկ մը ունի, որ եթե կռնակին վրա պառկեցնես՝ «աո՜ւ, աո՜ւ» կընե։ Եթե նստեցնես՝ «մամա՜, մամա՜» կըսե։

Փա՛ռք քեզ, Աստված, ի՜նչ օրերու հասանք․․․

Ի տես սա զարմանալի արարածի՝ կըսեմ․

― Ինչո՞ւ կոմկուսակցությունը «կարմիր կնունքով» կկնքե ու «հոկտեմբերիկ» անվանելով՝ կոմբջիջը կառնե նորածինները, որք «աո՜ւ, աո՜ւ» իսկ չեն ըներ, ու թող կուտան, որ սա քաղաքականապես հասունացած պուպրիկները, որք անգամ «մամա՜, մամա՜» կըսեն, անկազմակերպ պտտեն։ Մեխանիզացիայի սիրահար սա կուսակցությունը ինչո՞ւ մարդոց մեկդի թողած իր արդյունաբերությունը մեխանիզացիայի կենթարկե․․․ լրագրին մեջ։ Ամերիկյան գործարանները, որ այսօր շինել են 50 սանթիմանոց «մամա» ըսող արարածներ, մի՞թե պիտի դժվարանան երկու մեթրանոց պուպրիկներ շինել, որք առանց ձանձրանալու, բոլոր ժողովներուն մեջ, օրական 15 ամգամ ելնեն ու ըսեն․

― Մենք սոցիալիզմ կառուցեր ենք, կկառուցենք ու պիտի կառուցենք։

Ուրբաթ 25․ ― Չնայած այն հանգամանքին, որ Զինովևը, Կամենևն ու Տրոցկին կատաղի օպոզիցիա են կազմեր ու համարյա ոչ մեկ ընդհանուր բան չունին լենինյան կուսակցության հետ՝ այսօր սակայն կուսակցությունը կշարունակե իր քլուբները զարդարել անոնց նկարներով։

Այս երևույթը չի՞ հիշեցներ ձեզի այն ամուսինները, որք թեև բաժանված են իրարմե, բայց կշարունակեն իրիկունները իրարու քով պառկել․․․ իներցիայով։

Կլսվի թե Մոսկվայի վերջին համագումարին հարց է հարուցված գեթ Տրոցկու կենդանագիրը փոխարինել Ռուձուտակի պատկերով, բայց դուրս է եկեր, որ միայն այդ փոփոխությունը Միության բյուջեի վրա 26 միլիոն ռուբլի կնստե։

Ավելո՜րդ ծախս։

Վանի մեր թաղի խահվեճին ձեռք մը իսքամպիլի թուղթ ուներ, որուն ոչ մեկ քարտը իսկական չէր։ Խաչի յոթնոցին վրա գրված էր մատիտով՝ «ասիկա քարփիչի թագավորն է», ագռավի տղայեն վրա՝ քուփայի աղջիկն է» և այլն, ու խահվեճին բնավ չէր վնասեր այս հանգամանքեն։

Այդ ինչո՞ւ պիտի վնասի Խորհրդային Ռուսաստանը, եթե օր մը բռնե բոլոր Տրոցկիի պատկերներու տակը գրե՝ «ասիկա Ռուձուտակն է․․․»

Շաբաթ 26. Այսօր մեր կատուն մուկ էր բռներ։ Կես ժամ խաղաց ապա հանգիստ խղճով կերավ՝ իբրև բնութենեն իրեն հատկացված արդար պատառ մը։

Կինս վրդովվեց քիչ մը, անգութ անվանեց կատվին, բայց ես՝ ոչ։ Ես ատանկ բաներու վրա բարկանալու սովորուցեն չունիմ, ու եթե ունենայի իսկ, բնավ չէի բարկանա կատվի մը վրա, որ կերավ՝ միայն ընդամենը կես ժամ չարչարելով իր որսը։ Այլ կբարկանայի այն կես միլիոն բոլշևիկներու վրա, որք սա տասը տարի է կչարչարեն 150 ժողովրդյան ու չեն ուտեր․․․

❈ Ձյունը, որ երեկվեն կուգար՝ կտրեցավ։ Թիակն առնեմ, տանիքը ելլեմ։

Կիրակի 27. ― Առավոտ է, դուրս կելլեմ։ Գետինը ճերմակ է, բայց պատերը սև։ Քաղխորհուրդը պատերու վրա ինչքան բաց տեղ գտեր՝ «պարտադիր որոշում» է փակցուցեր քաղաքացոց համար։ Կարդա՛ մինչև իրիկուն, ո՛չ սկիզբ կա այդ «որոշումներուն», ո՛չ վախճան։ Գլուխս ուռեցավ կարդալեն։ Ու վերջացուցի թեև, բայց չիմացա, թե ինչը պետք է ընել և ինչը պետք է չընել, որպեսզի 100 ռուբլի տուգանքով կամ երեք ամիս բանտով չպատժվեմ։

Ուստի, որևէ պատժե ազատ մնալու համար, վճռեցի ամենակարճ ճամբով կամաց մը տուն երթալ ու նստել անշարժ, առանց բան մը «ընելու» ու բան մը «չընելու»։

․․․Ես աղքատ մարդ մըն եմ ու հանցանք գործելը ինձի համար կատարյալ շռայլություն է։

❈ Ըսի՞, որ անցյալ չորեքշաբթի Չեմբեռլենը անգլիական կառավարության անունեն բողոքի նոտա էր ղրկեր Ռուսաստանին։ Այո, ղրկեր էր։ Ու այսօր Չեմբեռլենին կպատասխանե Ալազանը «Խորհրդային Հայաստանին» մեջ։

Բանեն դուրս կուգա, որ Չեմբեռլենը, տեսնելով, որ խորհրդային արևը «հուրհրան է», ու այդ արևի տակ պատկոմները հաստատուն քայլերով իրենց մարզանքը կկատարեն, նախանձեն ելեր հուշագիր է ղրկեր։

Եթե սա իրողություն է ու բանաստեղծություն չէ, իրոք որ, ի՜նչ ագահություն Անգլիո կողմեն։ Հնդկաստանի ու Եգիպտոսի արևներով չբավականանալով, կուզե Ռուսիո արևեն ալ օգտվիլ։

</b>Երկուշաբթի 28.</b> Եղբորս հնգամյա աղջիկը սա քանի օր է լուսաշխի մանկապարտեզը կերթա։ Առջի օր սորվեր էր «Կըռ, կըռ, կըռ՝ ձայն են ձգեր մի հազար գորտ» Երկրորդ օրը՝ պատմություն մը մուկի մասին, իսկ երրորդ օրը տուն գալեն ի վեր անզուսպ աղաղակով մը «ես պատկոմ եմ միշտ պատրաստ» պոռալով սկսեց սենյակի մեջ ծայրեն մյուսը քալել։ Երբ գլուխս տարավ՝ քովս կանչեցի․

― Ամա՛լ ջան, «պատրաստ» ես գիտե՜մ, լսեցի՜, բայց ի՞նչ ընելու պատրաստ։

― Վաղը պիտի ըսե վարժուհին, հորեղբայր։ Այսօր միայն պիտի պատկոմ ըլլանք, միշտ պատրաստ։

Ամալը, սակայն, այն գիշեր պաղ առավ ու սա շաբաթ մըն է պառկեր է անկողնին մեջ «միշտ պատրաստ»։

Բայց սա վարժուհին անտունին մեկը ըլլալու է։ Եթե երբեք իր նպատակն է այդ պզտիկներեն կոմունիստ պատրաստել, առաջին և երկրորդ դասերուն պետք է անցումը կատարեր ոչ թե գորտերով ու մկներով, որ ամենևին կոմունիստ չեն հիշեցներ, այլ թութակի և կապիկի մասին պիտի տար ծանոթություն, որմե հետո ավելորդ էր իսկ խոսել կոմունիստներու վրա․․․

⁕Փողոցը ձու կպոռան, ելլեմ քսան հատ առնիմ։

Երեքշաբթի 29. ― Պետական թատրոնին նվիրված բանկետի մը մեջ, երբ հայ բանաստեղծ մը բաժակ կվերցնե Հայաստանի կենացը խմելու, կոմունիստ հանդիսականը անդիեն կպոռա․

― Ո՞ր Հայաստանի։

― Առհասարակ Հայաստանի, ― կպատասխանե ճառախոսը։

― Առհասարակ Հայաստան գոյություն չունի, ― կըսե կոմունիստը, ― կա միայն Խորհրդային Հայաստան։

Կնշանակե՝ առհասարակ հա՞յ ալ չկա։

Իսկ առհասարակ մա՞րդ։

Կամ որևէ առհասարակ բան գոյություն ունի՞ սա երկրին մեջ․․․

Ու․․․ եթե իրոք խորհրդայնացումեն անդին Հայաստան չըլլար, ու Արևելքի քաղաքակրթության պատմությունը սկսեր է 1920 թիվեն, այսինքն՝ այն օրվնե, երբ բոլշևիկները Դիլիջանի վրայով Հայաստան արշավեցին։ Գոյություն ունեցած չըլլային Ասորեստանի թագավորները, ոչ ալ իրենց քաջագործությունները պատմող սեպագիր ժայռերը․ ըսել կուզեմ ժայռերը ըլլային, բայց վրան գրություն չըլլար։ Այսօր, այս նոր արշավողները այդ նույն ժայռերու վրա սապես պիտի սեպագրեին․

«Ես, Աթարբեկյանս (կամ Ավիսս), հեղկոմ բոլոր հեղկոմներու, ես սոցիալիստս, ես կոմունիստս, Չիբուխլուի վրայով Ելենովկա արշավեցի․ հավաքեցի բոլոր տաճկահայ գաղթականներուն մի մարագ ածեցի ու կացինով կոտորեցի, 73 հոգի ձեռները ետև կապած ծովի ափ շարեցի, գնդակահարեցի, 120 հոգի սպանեցի ու ձկան նման իրար վրա շարելով հողով ծածկեցի։ Երկրի բոլոր պարենը հավաքելով՝ փառավորվեցի, ե՜ս Աթարբեկյանս (կամ Ավիսս), ես գզո՜րս, ես արդարադատս, որդի Լենինի, որդի Բուխարինի, որդի Ստալինի․․․»

❈ Կբանամ օրաթերթը՝ «Ընկ․ Սաքո Համբարձումյանը Թիֆլիսեն ժամանեց Երևան․․․»

Մի՞թե Համբարձումյանը բացակա էր քաղաքես, մի՞թե ներկա չէր Սաքոն։ Ահա ձեզի ներկայություն մը, որ սաստիկ նման է բացակայության․․․

Չորեքշաբթի 30. ― Հայաստանի կառավարությունը խենթությունը քաջալերելու համար, Երևանի հոգեկան հիվանդանոցին մեջ քսան նոր մահճակալ է բացեր։

Իզուր ծախս։

Հայաստանի ո՞ր բնակչի գլխուն հիմա խելագարվելու մը չափ խելք է մնացեր․․․

Հինգշաբթի 1․ ― Այսօր կանանց տոն է։ Քաղաքիս ողջ մանկապարտեզներու երեխաները փողոցին մեջ կարմիր դրոշակներով, զինվորական մյուզիքի առաջնորդությամբ կքալեն։ Մոտեցա խումբի մը՝ «Կեցցե կանաչ տոն» կպոռար։ Երկրորդ խումբ մը «Կեցցե կամաց տոն կպոռար, բայց չգտա խումբ մը, որ «կանանց տոն» ձայներ։

Լավ է, որ բան մը «կեցցե» պոռալով չէ, որ կկեցցե, չէ նե այսօր կանայք, իրենց «տոնին» հետ միասին մեռնեին պիտի։ Եվ տեղն էր իրենց։

Ինչո՞ւ այդքան մեծ գաղափարներ այսքան պզտիկ բերաններու մեջ զետեղել կուզեմ․․․

⁕․․․Դա՜, ըսել է Սաքո Համբարձումյանը վերադարձե՜ր է։

Ուրբաթ 2. ― Մե՜ծ հաջողություն։ Չորս ամիս փնտրելեն վերջ, դատարանը գտավ վերջապես երեք բժիշկ, որք քննելով Եղիշե Չարենցին՝ խելագար գտան։ Չորս ամիս ամբողջ, ուրեմն, թշվառ բանաստեղծքը համապատասխան բժիշկներ չգտնելու համար, ստիպված էր խելոք մնալ․․․

Դատարանը վերոհիշյալ բժիշկներու քննության վրա, բեկանեց Չարենցին երեքամյա բերդագելության վճիռը ու որոշեց երեք տարվա պարտադիր բժշկություն՝ Ռուսաստանի հանգստի տներեն միույն մեջ։

«Պարտադիր բժշկություն» թերմինը նորություն մը ըլլալով, բերնեբերան զանազան մեկնաբանություններ կստանա։ Շատերը այն կարծիքի են, թե «պարտադիր հիվանդություններուն» միայն կարելի է «պարտադիր բժշկություն» առաջարկել, վասնզի, կըսեմ, դատարանի կամքեն անկախ ալ, ուզած րոպեին կընա առողջանալ։

Այսպես՝ ի՞նչ պիտի ընե դատարանը, պիտի պատժե՞, եթե Չարենցը անսաստելով իր որոշումը մեկ տարիեն ապաքինվե։

Իրավցնե, քիչ մը տարօրինակ է սուր ու սվիններով դատարան տանել մեկը ու վերջեն «պարտադիր բժշկություն» վճռել։ Ասիկա շատ նման է այն կատակին, զոր երբեմն ես կընեմ պզտիկիս հետ։

Հանկարծ, որպես թե սաստիկ բարկացած եմ, հոնքերս կիտած սոսկալի, աչքերս չռած զարհուրելի, ճակատս կնճռոտած անտանելի, մազերս խառնած, պիշ֊պիշ նայելեն վերջ՝ «ես քո հոգուն մատաղ» կըսեմ ու կգրկեմ պզտիկիս․․․

⁕Պետհրատը կծախե իր տպարանները։ Նայինք ինքզի՞նքը երբ պիտի ծախե։

Շաբաթ 3. ― Երեկ երեկո գացեր էի Հայկ Ազատյանին լսելու։ Իմ կարծիքը այս կոմունիստ հռետորին մասին հետևյալն է։ Եթե անիկա այս եռանդով շարունակե հիմարություններ դուրս տալ, պիտի գա օր մը, երբ իր կամքեն անկախ իմաստուն բաներ պիտի խոսե։ Վասնզի աշխարհիս հիմարությունը խոմ անսպա՞ռ չէ․․․

Կիրակի 4. ― Անգլիա, որ մինչև օրս Գերմանիո գետին էր փռեր ու վրան չոքեր, այսօր վեր կհանե, զգեստները կթոթվե ու հետը Լոզանի կոնֆերանսին կտանե։ Անգլիա կուզե հաշտեցնել Գերմանիա Լեհաստանին հետ ու Ռուսիո վրա քշել տալ։ Բայց իզուր, Ռուսաստանը վճռեր է «խաղաղ շինարարությամբ» հաղթել։

⁕Այսօր Չարենցին տեսեր եմ ազատ, փողոցին մեջ պտտելու ժամանակ։ Երևի դատարանը երրորդ վճիռովը մը երեք տարվա պարտադիր ազատության է դատապարտեր Չարենցը․․․

Երկուշաբթի 5. ― Խորհուրդներու ընտրություններու օրեր են․․․

Զեկուցում, շինարարություն, վերելք, տոկոս, բանաձև․․․

Գիտնականնե՜ր, ի սեր մարդկության, ազատվելու հնարք մը ցույց տվեք մեզի այս հեղձուցիչ ճառերեն, որք ավելի սպանիչ են, քան հեղձուցիչ գազերը։ Շուկայի ճամբուն հինգ տեղ բարձրախոս են դրեր, ու ինչքան ալ վազես՝ չես կրնար անցնել, առանց 6 «զեկուցում», 16 «շինարարություն», 116 «վերելք», 1016 «տոկոս» ու մեկ միլիոն տասնվեց «բանաձև» լսելու։

Այսօր բարձրախոսներեն միույն առջև կատարյալ ամայություն էր։ Մինչդեռ երկու քայլ անդին ամբոխը խռնվեր էր ծեր խելագարի մը շուրջ ու հափշտակված կլսեր․ հանգամանք մը, որ ցույց կուտա, որ եթե կառավարությունը կուզե մասսային լսելի ըլլալ, պետք է քիչ մը պակաս խելոք խոսի․․․

⁕Մեր դիմացի բարձր ընկուզենին վրա աս շաբթույս զույգ մը ագռավ բույն շինեց։ Ամեն երեկո որձ ագռավը «խազեինի» մը ինքնագոհությամբ կկենա իր նորակառույց տան դռանը վրա ու հպարտությամբ աջ֊ձախ կնայե։

․․․Թող համարձակվեիր այդ վիճակովդ մարդ ըլլա՜լ, պարո՛ն ագռավ, կտեսնեիր, թե ինչպես «վեշչերդ» փողոցը կնետեր ու մեկ ժամվա մեջ տունդ կգրավեր Գավգործկոմը։

Երեքշաբթի 6. ― Բարեսիրտ տիկին մը միտք է հղացեր «Կենդանիներու պաշտպանության ընկերություն» մը հիմնել Երևանին մեջ ու զիս անդամակցելու կհրավիրե։

― Տիկի՛ն, ― պատասխանեցի իրեն, որովայնիս խորերեն «ա՜խ» քաշելով, ― խորհրդային ներկա կարգերուն մեջ, ոչ թե մարդը կենդանիին, այլ կենդանին «մարդուն» պաշտպանությունը ստանձնելու է․․․ այնքա՜ն ճնշված է մարդը։

⁕Պեկինի կառավարությունը չլսված ձևով վիրավորեր է Ռուսաստանի ներկայացուցչությանը Չինաստանին մեջ, բայց Ռուսաստանը բնավ մտադիր չէ վիրավորվել։

․․․Վիրավորվելու համար հարկավոր է ծախս՝ մանավանդ այժմ։

Չորեքշաբթի 7. ― Տեսած կա՞ք բնավ ինչպես դպրոցի բակին մեջ փչող քամին, անկյուններեն ու խորշերեն դուրս քաշելով թուղթի կտորներ ու քուրջեր, ժամերով կխաղացնե զանոնք հրապարակին վրա։

Դարուս բոլոր «երևելիները» նետված թուղթի պատառիկներ են, որք խորհրդային քամին հրապարակ է բերեր ու կխաղցունե․․․

Բարեկամս, հողմացույց ունիս նե՝ անգամ մը նայե, ե՞րբ կկտրե արդյոք սա անտանելի քամին, ու իրերն իրենց տեղը կվերադառնան․․․

⁕Այսօր ժամի 12֊ին Չինաստանի անցքերու մասին միթինկ տեղի ունեցավ Երևանի հրապարակին մեջ՝ ուր հայ մը, թուրք մը ու տաս տարեկան «պիոներ» մը «կորչի՜ իմպերիալիզմ» պոռացին։

Ինչո՞ւ մոռցված էր բեմ հանել նաև կին մը։ Թեև, ճշմարիտ է, կինը քաղաքականության մեջ խոշոր արժեք մը չի ներկայացներ, բայց թող ըլլա։ Քանի որ տակավին հայտնի չի դարձած, թե «իմպերիալիզմը» ավելի շատ որո՞ւ ձայնեն կազդվե, պետք է ամեն տեսակ ձայներով պոռալ․․․

Հինգշաբթի 8. ― «Ընտրությունները» դեռ կշարունակվեն։

Երևանեն մարդիկ գացին գավառներ։ Գավառային մաշտաբով խոսեցան, կերան, խմեցին, ժողովներ սարքեցին ու պատգամավորները քաղաք բերին։ Քաղաքին մեջ «ընտրվածները» համահայաստանյան մասշտաբով վայելեցին կյանքը, համագումար ըրին ու «ընտրեցին» ու սկսեցին սարեն֊ձորեն խոսել՝ մինչև Թիֆլիսեն Աղամալի օղլին եկավ ու ընտրվածները Թիֆլիս տարավ։ Հոն արդեն համակովկասյան մասշտաբով էր ամեն ինչ։ Եկան ու Թիֆլիսեն Մոսկվա տարան այս անգամ պատգամավորներ․․․ ու այսպես անվերջ։

Սա խորհրդային «ընտրությունները» սաստիկ կհիշեցունեն ինձի գյուղական հարսանիքներ, երբ փեսայի հյուրերը հարսը տանելու ատեն աղջկան հարազատները «խնամի կտանին» իրենց տուն։

Բայց գյուղական հարսանիքներուն ի՞նչ ծախս կերթա օր։ Ամենաշատը եզ մը կմորթեն։ Իսկ հոս ողջ ժողովուրդ մը կմորթվի․․․

⁕Չինական խնդիրը երթալով կմեծնա։ Իմպերիալիստները թեև ռազմապես խիստ ուժեղ են, տեխնիկապես գերազանց, սակայն բոլորովին նշանակություն չունի՝ Ռուսաստանը վճռեր է կռվի պարագային հաղթել անպատճառ։ Միացյալ պետությունները եթե կուզեն հաղթել, պետք է ձգտեն, որ Ռուսաստանի կոմկուսը պարտվելու վճիռ կայացնե։ Ռուսաստանը ջարդելու ուրիշ միջոց չկա․․․

Ուրբաթ 9. ― Հայ բոլշևիկները Զապել Եսայանին Փարիզեն Երևան բերին, որ լծեն իրենց «շինարարությանը»։ Լծված է հիմա։ Ի՞նչ կընե՝ խորհրդային մարագին առջև կուտ կուտե և իրենց փառաբանող օրական երկու հոդված կածե «Երևան» թերթին մեջ, այն ժամանակ, երբ բոլոր հավերը օրական մեկ ձու միայն կածեն։

Ահա ինչ կնշանակե «ռացիոնալ կերակրումը»։

Միայն բոլշևիկները մոռցեր են ածած ձվերը բեղմնավոր դարձնելու համար՝ աքաղաղ մը տրամադրել իրենց հավին․․․

⁕Խորհրդային Ռուսաստանը իր դուռները փակեր ու գացեր Չինաստան կռիվ կընե մեծ պետություններու հետ՝ հետևյալ պայմանով։ Երբ հեղափոխականներն են հաղթող՝ Ռուսաստանն է ապստամբությունը ղեկավարողը, երբ դաշնակիցներն են հաղթող՝ Ռուսաստանը հոդ գործ չունի և զուտ չինական գործ է ատ։

Իսկ Անգլիան ինչպե՜ս գիտի Չինաստանին երեսին վրա Ռուսաստանին ապտակներ հասցնել․․․

Կիրակի 1. ― Այսօրվա թերթը լեցուն է Զվիցերիա գացած խորհրդային ներկայացուցիչներու ճառերով։ «Ան ատեն, ― կգրե խորհրդային թերթը, ― երբ հանդես եկավ Օսինսկին, բոլորը առաջին շարքերը խռնվեցան՝ տեսնելու մեր պատգամավորին։ Ու սաստիկ ոգևորված է թերթը, իզուր կարծելով, թե արտասահմանը խորհրդային մարդու կարոտը կքաշե։

Մինչդեռ, եթե նույն Զվիցերիայի նույն կոնֆերանսին մեջ գորիլա մը ցույց դրվեր, կամ բռա մը, հավատացած եմ լիովին, որ «առաջին շարքերը» ավելի պիտի սեղմվեին, քան հիմա։ Ան ատեն, հարկավ, գորլիաներու կամ բռաներու թերթերը չպիտի հրճվանքի ելլեին, քաջ գիտնալով, որ ամբոխը կխռնե ոչ թե հիանալու, այլ լոկ կենդանական նոր տեսակ մը դիտելու համար․․․

Խե՜ղճ Ռուսաստան․․․ Այնքան պետությունները երեսդ չնայեցան, որ հիմա թեթև ակնարկե մը պար կելնես։

⁕Կարծեմ՝ չեմ հայտնած, որ Մռավյանը Ժողկոմխորհ Սաքո Համբարձումյանի տեղակալն է։ Այո։ Ու սա ամիս մըն է ինչ Համբարձումյանը Մոսկվա է։

Մռավյանը շաբաթ օրը երեկոյան, ըստ սովորականի, երբ կերթա Սաքոյին աթոռին նստելու՝ տակեն «կամա՜ց» կպոռա մեկը ցավագին։

․․․Մի ըսեր, Համբարձումյանը եկեր Մոսկվայեն ու կամաց մը իր աթոռը բռներ է։

Կուսակցության մեջ այս առթիվ մեծ իրարանցում կա։ Ոմանք զՍաքոն կմեղադրեն՝ ըսելով, որ անիկա պարտավոր էր հազալ՝ իր ներկայությունը հիշեցնելու համար, ուրիշներ զՄռավյանին կպարսավեն՝ պահանջելով, որ վերջինս նստելե առաջ «խաբարդա» պոռար։

Երկուշաբթի 2. ― Երեխաս երկու օր է լույծ է, մայրը նստեր շենք֊շնորհքով կուլա։

― Վե՛ր կաց, կնիկ, ― սիրտ կուտամ իրեն, ― երկու օր լուծելեն ի՞նչ կըլլա։ Խորհրդային մամուլը այս տասը տարի է լույծ, ի՞նչ է եղեր։

Երեքշաբթի 3. ― Այսօր արդեն Անգլիա բուն իսկ Խորհրդային Ռուսաստանի երեսին վրա կապտակե Խորհրդային Ռուսաստանը։

Երկու հարյուր ոստիկանով հարձակվեր է Լոնդոնի խորհրդային դեսպանատան վրա, խախտեր բոլոր միջազգային օրենքները, խուզարկեր բոլոր առանձնասենյակները, բռնացեր, օձիքեն քաշեր֊քաշքշեր․․․ վերջապես ըրեր է ան, որուն եթե մեկ հարյուրերորդը վարվեր որևէ այլ պետության հանդեպ՝ քսանչորս ժամվա մեջ պատերազմ սկսեր պիտի։

Բայց Խորհրդային Միությունը շատ է խորամանկ։ Անիկա գիտե, որ Անգլիա կուզե իրեն պատերազմի մեջ քաշել, ու անոր իր նպատակին չհասցնելու համար չի վիրավորվեր։

Ռուսաստանը սկզբունքով վճռեր է՝ Անգլիա ինչ ալ ընե, չվիրավորվի։ Եթե Անգլիա քաշե իր ռազմանավերը ու Կրոնշտադտը ռմբակոծելու ելլի օր մը, Ռուսիա նախ պիտի հարցնե թե՝ պատերազմի՞ համար են այդ բոլորը, թե խաղաղության։ Եթե խաղաղության՝ կվիրավորվի, իսկ եթե ատով Անգլիա պատերազմ կուզե՝ Միությունը ժամանակ չունի ատանկ բաներու։ Թող Պետրոգրադ մտնե, թող Մոսկվայի վրա քալե՝ միևնույն է։

⁕․․․Բայց չէ՞ որ Լենինը ըսեր է, թե մոտ ապագային Խորհրդային Ռուսիա պատերազմ պիտի ունենա իմպերիալիստ պետություններու հետ։ Հետո՞։ Ուրեմն ինչպե՞ս․ բոլշևիկները չե՞ն ուզեր արդարացունել իրենց «Վլադիմիր Իլյիչի» գուշակությունները։

Հետո ալ առանց ամչնալու կըսեն՝ լենինյան գծի վրա ենք կեցած։

Հինգշաբթի 5. ― Այսօր մեզի՝ Գավգործկոմի պաշտոնյաներուս, հրամայվեց հուղարկավորել կոմունիստի մը, որուն երեսը չեմ տեսեր, անունը չեմ լսեր իր կենդանությանը։ Հարգել անծանոթի մը հիշատակ, հորդ անձրևի տակ ժամ մը քալել դագաղին ետևեն՝ կհավատացնեմ ձեզի, ահավոր դժվար է։

Ընկերներս կհայհոյեին իշխանությանը, իսկ ես կորհնեի ճամբին, որ այսքանովը ազատվեցանք։

Ի՞նչ պիտի ըլլար մերին դրությունը, եթե հրամայված ըլլար նաև լալ մեռյալին համար։ Վասնզի ինչպես գիտեք կոմունիստական դիկտատուրան զգացմունքը չի ճանչնար։ Ամեն ինչ արդյունաբերություն է ու հաշիվ։ Ինչպես դուն «պահանջագիր» կներկայացնես բանկին, թե այսքան ռուբլի «դուրս գրե», անանք ալ կրնան հրահանգել քեզի՝ այսքան կաթիլ արցունք «դուրս գրել»։ Ու պիտի գրես․․․

Ո՜վ իսկական արժանիք ունեցող մարդիկ, ձեզի քիչ մըն ալ զսպեցեք, մինչև այս կարգերը տապալվեն, նոր մեռեք։ Կեղծն ու շիտակը անանկ մըն է խառնվեր իրարու, որ մեռնելուն ամենևին չպիտի գիտնաք՝ ո՞վ ձեզի սրտանց հարգեց, ով՝ ոչ։

․․․Ճշմարիտ է՝ կյանքը այլևս հրապույր չունի իր մեջը։ Եվ ես ձեզմե ավելի եմ ձանձրացեր, բայց ճա՞րն ինչ, պիտի ապրինք։

Բանով մը զբաղվեցեք։

Ես Աստվածաշունչ եմ կկարդամ։

Ուրբաթ 6․ ― Տաճկաստանը, որ Համաշխարհային պատերազմեն առաջ իր ատամը «խորթելու» համար Ռուսաստանեն «չոփ» կներմուծեր, այսօր տիրանալով Սարիղամիշի անտառներին՝ 30 վագոն փա՜յտ կնվիրե Ռուսաստանին․․․

«Վերելքին» սա ճամբովը եթե ընթանա Ռուսաստանը, շուտով պիտի գա այն օրը, երբ Տաճկաստանը Ռուսաստանին նվիրե պիտի ճրագ մը նավթ ու մինչև իսկ հաց․․․

Չեմ հասկանար։ «Վայրէջքն» ինչո՞ւ ռուսերեն լեզվով «վերելք» կկոչվե։

⁕ Դատարանին միլիցիան մեր բակին մեջ Գրիգոր Սողոմոնյան չէ, այլ Կոթոյան։ Միլիցիան, հայտնելով, որ շաբաթ մըն է այդ մարդը կփնտրե ու չի գտներ, կստիպե Գրիգորին ստորագրել կոչնագիրը։

Գրիգորը, դիմադրելով հանդերձ, ստիպման տակ կստորագրե ու վաղը ժամի 10֊ին իբրև Սողոմոնյան դատարանը պիտի երթա՝ դատվելու 107֊րդ հոտվածի ա․ մասով։

Ու սաստիկ կբողոքե։

Ես Գրիգորին սա բուռն բողոքը չեմ արդարացներ, վասնզի հոս դեռ կիսով չափ ճշմարտություն կա։ Ճիշտ է, ան Սողոմոնյան չէ, բայց Գրիգոր ըլլալը չի ժխտեր։ Իսկ ի՞նչ պիտի ըսեր նույն Գրիգորը, եթե ոչ անունը իրենը ըլլար, ոչ ազգանունը։ Միլիցիան կիսով չափ ճշմարիտ է, ու պետք է փոխադարձ զիջողությամբ համաձայնության գային ու բանն անուշի կապեին։ Այլ ոչ թե մեր տնվորին պես երկու ոտքը մեկ փապուճին սեղմելով պնդել, որ ինքը Սողոմոնյան չէ․․․

Շաբաթ 7. ― Երեք օր առաջ խորհրդային թերթերը խոշոր տառերով տպեցին Չինաստանի ապստամբ գյուղացոց հաղթանակի մասին, այսօր փոքրիկ տառերով կգրեն թե ապստամբությունը ճնշված է։ Անցյալ տարի նույն թերթերը մեթրանոց գիրերով՝ Լոնդոնի բանվորներու գործադուլն ավետեցին, այս տարի սաստիկ մանր գիրերով՝ նույն բանվորության պարտությունը։

Եթե մեկը կարճատես է կամ ակնոցը տունը մոռցած, մեծ տառերը միայն կարդալով, պիտի կարծե, որ ողջ տարի հեղափոխության մեջ է աշխարհը ու բնավ չի պարտվեր։

Ու քանի որ այս բոլոր կոմունիստները այդ կարծիքին են, ստիպված ես ընդունել, որ ատոնք կա՛մ կարճատես են, կա՛մ ակնոցնին տունը մոռցած։

Կիրակի 8. ― «Ի՞նչ է կյանքը», ― հարցուց ինձի բարեկամս, որ կիրակի օրերը սովորություն ունի փիլիսոփա ըլլալու։

― Կյանքը, սիրելի՛ս, ― պատասխանեցի իրեն, ― նայած մարդու։ Եթե անկուսակցական գրականագետ մըն է, հետևաբար, անգործ ու անոթի։ Այդ տեսակ մարդուն կյանքը հավասար է չորս ժամ Լուսժողկոմ Մռավյանի դռանը հերթի նստել, չորս ժամ՝ Ժողկոմխորհ Համբարձումյանի, երկու ժամ՝ Գավգործկոմ Կոստանյանի, երկու ժամ՝ Արտժողկոմ Վարդապետյանի։ Քսանչորս ժամ լրանալուն եթե բան մը մնաց, ան ալ ուտելու (եթե ունիս), քնելու (եթե քունդ կտանե), կռվելու (եթե կին ունիս), դուրս գալու (եթե կոշիկ ունիս)։

Եթե մեկը կուսակցության շարքերը նոր է մտեր ու բարձր պաշտոններու կմիտե, ապա Մայիսի մեկին Հրազդան պիտի երթա խոսելու, երկուսին՝ Ղամարլու, երեքին Վեդի Բասար, չորսին՝ Բասարգեչար, հինգին՝ Ղարտուղալի, վեցին՝ Մոլլա Գյոնչկա։ Ու փառք տալու է Աստծուն, որ Հայաստանը ընդամենը վեց գավառ ունի, տասնվեց՝ գավառակ։

Եթե կուսակցական չէ, բայց կուզե օգտվել կուսակցականին հավասար՝ օրական վեց ժամ դաշնակցությանը պիտի հայհոյե, վեց ժամ՝ Անգլիա, վեց՝ Ֆրանսիա, վեց՝ Իտալիա, տասնվեց ժամ խորհրդային շինարարությունը գովե՝ չեղածները ստեղծելով, իսկ եղածները հարյուրով բազմապատկելով ու արտադրյալին հինգ հարյուր ավելցնելով։

Եթե մեկը կոմիսար է արդեն ու, մանավանդ, հին ստաժի կուսակցական, սիրե պիտի առավոտ Սիրուշին, Գեղուշին, Հեղուշին, կեսօրին՝ Հրուշին, Վարդուշին, Մաթուշին, իրիկուն՝ և անոր հաջորդող գիշերը՝ Մանուշին ու մնացյալ բոլորին։ Մեկ խոսքով պարապե «խորհրդային շինարարությամբ»։

Ըսի՝ ի՞նչ է կյանքը․․․

⁕ Այսօր կոշիկներս կարկտելու համար էժանագին շուկա գացի ու հնակարկատի մը տաղավարը մտա։ Գջլոտ, կեղտոտ, փայտե տաշտի մը մեջ ջուր էին դրված մանր կոշիկներ, որք սկսեր էին հոտել արդեն։ Այդ հոտած տաշտի ճիշտ վերը հնակարկատը փակցուցեր էր Լենինի պատկերը՝ մեռած։

Լավ է, որ մեռած պատկերն էր զարկեր, վասնզի եթե կենդանի Լենինը զարներ, միևնույն է այդ հոտին չդիմանալով՝ պիտի մեռներ․․․

Երկուշաբթի 9․ ― Նախկին Ջանփոլադյանի թատրոնը վերանվանված էր Տրոցկու անվամբ, ինչպես գիտեք։ Հիմա, երբ Տրոցկին օպոզիցիոներ դարձավ, թատրոնին անունը փոխեցին՝ «Կարմիր աստղի», առանց գիտնալու, որ աստղերու մեջ էլ կան մոլորակներ, որոնք օր մը կրնան մոլորվել, ստիպելով թատրոնի վարչությանը «աստղն» ալ փոխել։

Ու առհասարակ կոմունիստները գիտնալու են, որ մեռյալներեն ու իրենց լենինյան անկենդան դոգմայեն զատ աշխարհիս մեջ ամեն ինչ կշարժվի առաջ կամ հետ։

⁕Մանրավաճառները, արհեստավորները, մինչև իսկ կառապանները տուրքերու ծանրութենեն ազատվելու համար սկսեր են Լենինի մեծադիր նկարներ փակցնել խանութին ու կառքին պատերուն։ Բեռնակիրները, որք պատ չունին, արձաններ կուզեն դնել ուսերուն վրա։

․․․Իսրաելացիք անապատի օձերեն ազատվելու համար պղնձե օձեր կգործածեին։

Երեքշաբթի 10. ― Ժամանակ մը սաստիկ հետաքրքիր էի գիտնալու, թե սա դուրսին չքավորության մասին մտածող, պրոլետարիատի պաշտպանի քղամիդի մեջ փքված կոմունիստները եթե կոտրենք, մեջեն ինչ պիտի դուրս գա։

Այսօր մեկն ատոնցմե պատահմամբ կոտրվեց, և ի՜նչ դուրս գա մեջեն, որ աղեկ ըլլա։ Սպեկուլյանտ մաքսանենգ մը, որ պետական օթոմոպիլով Նախիջևանեն ապրանք կբերեր ծախելու։ Պապյան Վաղինակ՝ հայտնի կուսակցական ու Հեղկոմտրեստին նախագահը։

Սահմանապահ զինվորին գնդակեն կկոտրվի իր կոմունիստական բարակ կեղևը ու դուրս կուգա ներսի իրականը։

Չորեքշաբթի 11․ ― Անգլիա իր հարաբերությունները խզեց Ռոսիո հետ ու իր դեսպանները ետ կկանչե։ Բոլշևիկ Ռուսաստանը ներս է քաշվեր ու ժողովրդյյան դուրս հաներ, որ պոռան պատերազմ չենք ուզեր։ Ժողովուրդը քաջ գիտնալով, որ ինչքան բարձր պոռա՝ Անգլիա իր ձայնը չպիտի լսե՝ բոլոր ձայնով մեկ կպոռա՝ պատերազմ չենք ուզեր։ Երևանի ժողովուրդն ալ ժամի վեցին կանչեցին Գավգործկոմի հրապարակը ու պոռացուցին։

Խոսք չունիմ, աղաղակը բարձր կհնչեր, բայց ոչ մեկը թող տարակուսե, որ եթե ժողովուրդին հրամայվեր պոռալ «պատերազմ կուզենք»՝ ատկե երկու անգամ բարձր ձայն լսվեր պիտի։

Ռուսաստանի ժողովուրդները պատերազմ կուզեն։

Ու պատերազմ կուզեն ոչ թե Անգլիո ջարդելու, այլ անկե ջարդվելու համար։ Ժողովուրդը իր բռնակալ կառավարության գլուխը սալին դրած՝ Անգլիո հզոր կռանին կսպասե, զայն ջախջախելու համար։ Ժողովուրդը ազատության հոտ է առեր ու ռունգերը լայնացուցած, ոտները կդոփե։ Ժողովուրդը, որ գրաստացած է քանի մը տասնյակ բռնավորներու տակ, կպատրաստվե ոտներու տակ առնել անոնց։

Ազատությո՜ւն․․․ երբեք կյանքիդ մեջ այնքան անձկավ չես փնտրված՝ ինչպես այսօր։ Վասնզի երբեք բռնությունը այնքան ծանր չի եղեր՝ ինչպես այսօր։

(Հուզված եմ)։

⁕Այսօր կնկաս հարցուցի․

― Ի՞նչ պիտի կոչե հարևանուհի Մարգարիտը իր տղուն, երբ ազատություն ըլլա։ Նորե՞ն Լենին։

― Լենինը միայն դուրսը կգործածե, իսկ տան անունը Լևոն է, ― պատասխանեց կինս։

Շուտով, շուտով, բոլոր Լենինները Լևոն պիտի դառնան, ու Լենինի պատկերը մուզեյներու մեջ պիտի երթա տեղ բռնելու Լենկ Թեմուրներու և Չինգիզ Խաներու կողքին։

Հինգշաբթի 12 ― Պզտիկ, բայց հետաքրքիր նորություն մը։

Կոմկուսակցությունը վտարեր է իր կուսակցության շարքերեն Վաղինակ Պապյանին․․․ դիակը։

Անիկա արատավորեր է եղեր կազմակերպության անունը։

Կնշանակե այն կոմունիստները, որ չեն արատավորեր կազմակերպության անունը, բայց կմեռնին, անոնց դիակները դեռ կշարունակեն կուսակցության շարքերը մնալ․․․

․․․Ծո՛, միգուցե՞ Սաքո Համբարձումյանը դիակ մըն է, որը սակայն, կուսակցության անունը արատավորած չըլլալուն համար դեռ կշարունակե կուսակցության շարքերը մնալ։

Խե՜ղճ մարդ, որքան պարսավեցի զինքը․․․ կենդանի կարծելով։

Բայց ես մեղք չունիմ։ Կուսակցությունը պարտավոր է պզտիկ նշանով մը զանազանել մեռյալները կենդանիներեն։

Անանկ է նե, մեռնելես վերջ կոմկուսակցության շարքերը պիտի մտնիմ։ Եվ ի՞նչ։ Կենդանի մարդուն բնավ ընդունելի չէ այդ շարքերը։ Մեռելներու մեջ շատ հեշտ է միասնականություն պահպանել։ Եթե Զինովևն ու Տրոցկին մեռած ըլլային, խոմ այսօր փորձանք չէին դառնա կուսակցության գլխին․․․

Ուրբաթ 13․ ― Այսօր սպանեցին Ռուսաստանի դեսպանը Լեհաստանին մեջ։ Ամեն կողմե կխթանեն բոլշևիկներու ինքնասիրությունը, որ պատերազմի ելնի, բայց դժբախտաբար Խորհրդային Ռուսաստանը, ինչպես բազմիցս կրկներ է, վիրավորվելու ժամանակ չունի, զբաղված է սոցիալիստական շինարարությամբ։ Իր զրույցին մեջ խորհրդային արտաքին գործերու կոմիսարը թեև կըսե, թե մեր համբերության բաժակը լեցվելու մոտ է, բայց սո՜ւտ։ Խորհրդային Ռուսաստանի համբերության բաժակը լցվելիք չունի, և ինչպես կերևի նշաններեն․․․ ծակ է։

․․․Եթե մյուս բոլոր պետությունները, հետևելով Խորհրդային Ռուսաստանի օրինակին, պզտիկ ծակ մը բանային իրենց համբերության բաժակին վրա՝ այլևս աշխարհիս վրա բնավ պատերազմ տեղի չէր ունենա։

Շաբաթ 14. ― Աբովյան և Ազատության փողոցի անկյունը դրված է ոմն Սպանդարյանի փառահեղ արձանը։ Ոչ մեկը կճանաչնա ժողովուրդեն, ոչ մեկը լսեր է այդ մարդու մասին։ Բայց այդ արձանը շինված է ժողովրդի ծախսով և ժողովրդի համար, որ նայե վրան։

Հատ մըն ալ արձան «Անգլիական այգու» մեջ կա, որի ով ըլլալը ոչ մեկը չի գիտեր, ու կեցած է իր վես հասակովը որպես իսկական հանելուկ մը։

Չեմ հուսահատվեր։

Երբ բոլշևիկները, ավարտելով իրենց գոյ սորված դերը, վար կիջնեն պատմության բեմեն, ան ատեն ժողովուրդը կկենա այդ ինքնակոչ արձաններու դիմաց ու կհրամայե․

― Մաքրեցեք պատվանդանները, որ նստե մեր սիրածը, մեր ծանոթը։

Չգիտցողները գիտնալու են, որ «մեծ» մարդիկ չեն «շինվեր», այլ կստեղծվեն։

⁕Ի պատասխան Լեհաստանի ռուս դեսպանի սպանությանը, Մոսկվայի կառավարությունը 20 ռուս գնդակահարեց։

Կիրակի15. ― «Պանիր֊յուղ կենտրոնը», որ սա չորս ամիս է ո՛չ պանիր ունի, ո՛չ յուղ, պանիրի փայտե խրտվիլակ մըն է դրեր ցուցափեղկին մեջ, ի հիշատակ այն բանի, որ ժամանակ մը պանիր է ծախված։

Սակայն, մուզեյը կատարյալ ըլլալու համար պետք չէ՞ր, որ փայտե պանիրին կողքը դրվեր փայտե խանութպան ու փայտե հաճախորդ մը․․․

Ատաղձագործնե՜ր, եթե հեռատեսություն ունիք, խանութնիդ փայտ լեցուցեք, վասնզի «շինարարության» այս թափը կանգ չի առնի անշուշտ, և շուտով պատվեր պիտի ընդունեք շինելու փայտե հաց, շաքար, յուղ, մանիֆակտուրա։ Գուցե և փայտե գլուխ մը՝ այս կառավարության համար։

Այնպես որ, փայտ հավաքեցեք․․․ եթե կրնաք ճարել։

Երկուշաբթի 16․ ― ․․․ Ո՜վ հեզաբարո, բարեսիրտ, բարերար ու քնքո՜ւյշ ավազակներ․․․

Ի՞նչ կընեիք որ։ Ամենաշատը կբռնեիք մենավոր ճամբորդը մը, ձեռները ետևը կկապեիք, բերանը թաշկինակ մը խոթելով՝ վրա գլուխը կկողոպտեիք ու շատ֊շատ սանկ թեթև մը կսպանեիք զինքը ու կերթայիք ձեր գործին։

Սա ավազակության քարե շրջանն էր։

Տեսեք, թե հիմա խորհրդային կառավարությունը իր ժողովուրդը կողոպտելու ի՜նչ «ինդուստրիալ» մեթոդ է հնարեր։

Ինչպես որ «ոստիկանը» «միլիցիա» է փոխեր, «պարոնը»՝ «ընկեր», «դասարանը»՝ «խմբակ», անանկ ալ «ավազակությանը» «պետական փոխառություն» անունն է տվեր։

Տարբերությունը այս երկու ավազակությանց այն է, որ ներկա «ինդուստրիալ» ավազակությունը նախկին «հովվերգական» ավազակության բոլոր ձևերը կիրառելեն վերջը կգրե իր թերթերու մեջ․

«Ժողովուրդը խանդավառությամբ կմասնակցե փոխառությանը, սաստիկ ուրախ է, կբողոքե անգամ, թե ինչո՞ւ փոխառություն չես կնքեր, կվիրավորվե․․․

Հիմա հասկացա՞ք հին ու նոր ավազակությանց տարբերությունը։

Հին ավազակը, կողոպտելեն վերջ թաշկինակը կհաներ բերնեդ ու իրավունք կուտար քեզի լավ մը հայհոյել իր ետևեն։ Իսկ նոր ավազակը բերանդ ազատելով, կստիպե, որ իրեն փառաբանես, քո բարերարը հռչակես, «խանդավառվես» ու ուրախ ըլլաս։

Հոստեղեն սա հարցը։

― Ինչո՞ւ բոլշևիկյան կառավարությունը ամեն օր՝ օրական երեք անգամ փոխառություն չի կնքեր։

Չի՞ ուզեր, որ իր ժողովուրդը «ուրախ» ըլլա, ինչ է․․․

Չորեքշաբթի 17. ― «Բանկոպները» աշնան կովերու նման ցամքել սկսած են, բախշվելիք կենսամթերքներու չափը օրեօր կպակսե։

― Ի՞նչ խայտառակություն է աս, կես կիլո կաթով չորս երեխա ինչպե՞ս կերակրեմ, ― կպոռար հարևանուհիս՝ նախկին պանրագործի կինը, խոշոր աման մը ձեռքին․․․

― Ոչ մեկ խայտառակություն, տիկին, ― պատուհանս բանալով, ըսի իրեն։ ― Դուք պարտավոր եք այնքան երեխա ունենալ՝ ինչքան կաթ ունի «բանկոոպը»։ Որտեղ է տեսնված, որ պետությունը մասնավորին հարմարի․․․

Հինգշաբթի 18. ― Գործով միլիցատուն գացի այսօր ու պժգալի տեսարանի մը ականատես եղա։ Տնվոր մը այնքան էր ծեծեր իր տանտիրոջը, որ ողջ ոսկոր չէր մնացեր վրան ու պատգարակով էին բերեր քննության։ Քանի ծեծվածին «դասակարգային վիճակը» պարզ չէր՝ միլիցապետը արգահատանոք կնայեր հիվանդին, բայց քննության ընթացքին, երբ պարզվեցավ, որ սեփական տուն ունի մարդը, որ այդ տունը չորս սենյակ ու երկու նախասենյակ ունի, երեք տարի առաջ վեց կով է ունեցեր ու 12 ոչխար ու ժամանակ մը մտադրված է եղեր առուտուր ընելու՝ վերաբերմունքը դեպի ծեծվածը մեկեն փոխվեցավ։ Հիմա արդեն սկսեցին բարկանալ տնվորին վրա, ոչ թե անոր համար, որ ծեծեր է, այլ անոր համար, որ․․․ քիչ է ծեծեր։

Քննութենեն վերջը, երբ մեկը մեկուսի հարցուց ծեծվածին առողջական դրության մասին՝ միլպետը պատասխանեց․

― Վերքերը վտանգավոր են թեև, բայց հոգ չէ, հարուստ տնատեր է․․․

⁕ Աղջիկը կթված, 24 ժամ բաց ամանի մեջ անշարժ լեցված կաթ է։ Երբ նոր կմոտիկնաս՝ ամբողջովին սեր է, թանձր, մատի մը հաստության։ Բայց օ՜հ, երբ ամուսնացար, հետը ապրեցիր, խառնեցիր այդ կեղծված կաթը, ջուրի ինչ ըլլալը նոր կհասկանաս։

Կի՜ն։ Ո՜վ դու անխուսափելի փորձանք։ Քանի՞ մարդ կամուսնանար հետդ՝ եթե վերջին խոսքդ առաջը զուրցեիր․․․

Ուրբաթ 19. ― Ճաշարան մտնող մը, ինչպես որ իր առջև դրված կերակուրի ցանկին նայելով պարտադրաբար մատը որևէ մեկ կերակուրի վրա պիտի դնե՝ անանկ ալ աս աշխարհ եկողը (մանավանդ այս կուսակցության տարուն) աշխարհայացք մը ունենալու է։

Բայց ի՞նչ արժե այն «հայացքը», երբ չես գիտեր, թե ի՞նչ է աշխարհը։

Աշխարհը անթափանցելի լաթի մը մեջ փողոցեն կանցնե ու մարդիկ պատուհանին առջև կնային։

― Արջ է, ― կըսե մեկը։

― Ուղտ է, ― կձայնե մյուսը։

― Ճանճ է, ― կմրմնջա երրորդ մը։

Իսկ բանը մը, որ միաժամանակ թե՛ արջ է, թե՛ ուղտ, թե՛ ճանճ՝ պարզ չի՞ նշանակեր, որ այդ երեքեն և ոչ մեկն է․․․

Ո՛չ ախպար։ Ես՝ ես եմ, նստած ճաշարանին մեջ, հայացքս կերակրացանկին ու որ անունին կնայեմ՝ սիրտս կխառնե ուժգին։

Երևակայեք նետ մը, որսորդի մը աղեղեն փրթած, ճամբին ինքն իրեն որոշի նապաստակի՞, գայլի՞, թե՞ աղվեսի կուրծքը պիտի մխվե։

Իզո՜ւր հոգ մի՛ ըներ, նետիկ, դուն մտնելու ես այն կենդանու կողքը, որին որսորդը նշան է բռներ․․․

⁕ Սա կառավարությունը․․․

Կուսակցական տոներուն բռնի ուժով ամբոխը փողոցը կքշե ու ետևեն լրագրողը կղրկե նկարագրելու այդ «խանդավառ ցույցը»։

Ճիշտ այնպես, ինչպես որսորդները կաքավները կթողնեն, որ օդին մեջ խփեն․․․

Շաբաթ 20. ― Կոոպերատիվ վարչությունը երեք հազար գործակատար է դրեր իր դատարկ խանութներուն մեջ, որոց պաշտոնը հաճախորդներու բոլոր հարցերուն «չկա» ըսելն է։

Տրամաբանորեն՝ քանի խանութները դատարկվեն, վարչությունը այնքան իր ծառայողներու թիվը ավելցնե պիտի, վասնզի եղած գործակատարները քանի՞ բերնեն ըլլալու են այդքան առատ «չկա» ըսելու համար․․․

⁕ Ամեն տեղ, ուր մտնես՝ պրոֆմիության տոմս կպահանջեն։

Ու եթե օր մը ջուրն իյնալու ըլլաս, չհուսաս, որ ազատել ըլլա քեզի․․․ տոմսդ չտեսած։

Չորեքշաբթի 19. ― Անգլիական այգիին մեջ կանգնեցված Ալեքսան Ռաբինիին արձանը այսօր հանվեց։ Հիշյալ Ռաբինին բանեն դուրս կուգա որ բոլշևիկ չի՜ եղեր ու սխալմամբ երկու տարի անմահացեր է․․․

Հինգշաբթի 20. ― Խորհրդային կառավարությունը սկսեր է մոտակա պատերազմի համար ռազմափորձերու քշել 10-12 տարեկան մանկիկներ երկու սեռեն։

Այսօր տեսա խումբ մը, որոնց ուսին կախված հրացաններու ծայրը ցեխոտեր էր՝ գետինը քսվելուն պատճառով։

Այս հասակի մարտիկները, կռվի ժամանակ կճանկռեն սովորաբար, կամ կկծեն։

Ու այսօր Անգլիա, որ տենդագին պատրաստություն կտեսնե պատերազմի, եթե գիտնա, թե որո՞նք պիտի կռվեն իր դեմ, ոչ թե թնդանոթներ պիտի ձուլե, այլ կոնֆետ ու շաքարեղեն, իր ապագա ախոյանին գրավելու և շտապ հաշտություն կայացնելու համար։

Ուրբաթ 28. ― Կին մը տեսա կերթար։ Հաստ։ Ոտները գերան։ Կզակին օգնական կզակ մը կախ։ Տակառաձև ու ահարկու։

Ինչո՞ւ այդպես։ Այն մկանները, որք պիտի չնպաստեն մարմնույն գեղեցկությանը՝ ինչո՞ւ կրել։

Մեռնելուն՝ վա՜յ իր դագաղը կրողին։ Եթե վարձու մարդ է՝ վա՜յ քո տիրոջ․․․ պիտի մռմռա քիթին տակը։ Եթե հարազատ բարեկամը կամ որդին՝ ա՜խ մայր իմ, պիտի գոչե արցունքներու մեջեն, շատ կցավիմ, բայց ինչո՞ւ այդքան ծանր։

Քաղաքական տեսակետեն կատարյալ խոչընդոտ մը կոմունիզմին հասնելու համար։ Ապագա սոցիալիստական հասարակարգի գնացքներուն ու կառքերուն մեջ միշտ երկու մարդու տեղ պիտի բռնե, բայց մեկի չափ աշխատե։

Շաբաթ 29. ― Շուկա իջա համրիչ մը առնելու, և բանեն երևաց, որ Երևանին մեջ համրիչ չի ճարվեր։ Ի՞նչ ընեն սա բազմահազար անգործները հապա։ Ինչի՞ հետ խաղան։ Ի՞նչ կխորհի Աշխատանքի բորսան, որ պաշտոնն ունի գործավորելու սա անգործները։ Հիմա, մանավանդ, երբ հարյուրեն մեկը պեխ չունի սրելու ու մորուք չունի ծայրը կրծելու։

Մեր կառավարությունը աչքերը պինդ գոցած, ամեն գնով դեպի էլեկտրիֆիկացիա կտանի երկիրը։ Շատ աղեկ, ենթադրենք, թե պատրաստ են հազարներով էլեկտրակայաններ միլիոնավոր ձիու ուժերով, բայց այդ ուժը ի՞նչը պիտի շարժե, երբ գործարան չկա երկրին մեջ։

Եթե բոլշևիկ կառավարությունը այս հանգամանքը ի նկատի չառնե՝ պիտի գա օր մը, երբ էլեկտրական կայաններուն․․․ համրիչ առաջարկե քաշելու։

⁕Երեկոյան թատրոն գացի։

Խումբ մը մարդիկ ուշանալուն պատճառով դուրսը մնացեր էին։ Վարիչը դուրս եկավ, Ցեկայի անդամ երեք պատասխանատու կոմունիստներու ռևերանսով ներս տարավ, մնացյալները, որք բոլորն ալ բանվորներ էին՝ դուրս մնացին։

․․․Իսկ խորհրդային լրագիրը առանց ետևը նայելու արագ քայլելով դեպի «հավասարությունը» կերթա։

Կիրակի 30. ― Այսօրվա «Խորհրդային Հայաստանին» մեջ Կոմկուսի քարտուղարի խոսքերեն կերևա, որ կառավարությունը կվախնա, որ կոմսոմոլի աճող մեծ քանակը, իր շատության պատճառով, «չկարողանա առնել իր հովանավորության տակ»։

Ճիշտ է, կառավարության անդամները երեք հազար, իսկ կոմսոմոլը չորս հազար են, բայց չէ՞ որ վերջիններս հասակով փոքր են, հետևաբար տարածականությունը պզտիկ է։ Ո՛չ, ո՛չ, պետք է նստել վրան ու փորձել։

Ես մեր հավերուն տակ երբեք տասնհինգե պակաս ձու դրած չունիմ, ու ոչ մեկը այդ հավկիթներեն լակ չեղավ։

⁕ Այսօր նախաճաշեն ետքը, սպիտակեղեն առնելու համար, կոոպերատիվին մեջ ճզմվեցա մինչև ճաշ ու բոլորովին կուշտ սեղան նստա։ Առտվան կերածները մարսվելու համար միջոց չէին ունեցեր ստամոքսը իջնելու՝ ճնշումեն։

Երկուշաբթի 2. ― Ի՞նչ է սոցիալիզմը։

Մեկը բոլորի, բոլորը մեկի համար։ Եվ ոչ յուրաքանչյուրը իր համար։

Սոցիալիստական թագավորության մեջ դուն քո ակռայի ցավը պիտի տաս ընկերդ քաշե, ան ալ իր սիրածը պիտի տա դուն վայելես։ Երբ ընկերիդ որդին մեռնի՝ դուն պիտի լաս ու մազերդ փետտես, իսկ անիկա հարսանիք երթա քո փոխարեն։ Ինչո՞ւ։ Վասնզի դուն անոր համար ես, ան՝ քեզի համար։ Եվ բնավ յուրաքանչյուրը իր համար։

Դուն պիտի ընկերոջդ խելքովը մտածես, ընկերդ՝ քո խելքով։ Ու եթե հուսահատեր ես ու ալ անձնասպան կուզես ըլլալ՝ հրազենդ ոչ թե քո, այլ ընկերոջդ քունքին ուղղե։ Եվ աս կըլլա սոցիալիզմ։

․․․Ո՜վ մարդկային տխմարություն։

Այսօր չքավորները կպահանջեն հանուն հավասարության իրենց վրա բաժնել ունևորներու հարստությունը։ Այս դեռ հնարավոր է, իսկ ի՞նչ պիտի ըլլար աշխարհիս վիճակը այն ժամանակ, երբ օր մըն աշխարհիս անտաղանդ բանաստեղծները միացած՝ պահանջեին բաժնել Շեքսպիրին հանճարը իրենց վրա․․․

Չորեքշաբթի 3. ― Այո՛, մեկը բոլորի, բոլորը մեկի համար։

Այս ֆորմուլը եթե հագցունենք Խորհրդային Ռուսաստանին, կստացվի 144 միլիոնը մեկ միլիոն կոմունիստներու համար, իսկ մեկ միլիոն կոմունիստները՝ ոչ ոքի համար։

Աս ալ ձեզի բոլշևիկյան սոցիալիզմ։

⁕ Այսօր պրոֆմիության շենքին պատի տակ մարդ մը և կին մը, երկուքն ալ կույր մուրացկան, իրար գովասանելու էին ելեր։

― Ես քո դեմքեդ ավելի չքնաղը դեռ տեսած չունիմ, ― կըսեր կույր մարդը, դեպի երկինքը ուղղելով փակ աչքերը։

― Ես քոնեն ավելի առնական արտահայտության հանդիպած չեմ, ― կպատասխաներ կույր կինը՝ համեստությանը պատճառով իր աչքերը դեպի վարը հակելով։

Ես անցա սա զույգին քովեն, առանց լսելու աշխարհիս ամենաչքնաղին ու ամենաառնականին հետագա սիրային զեղումները։

Այս սիրահարությունը կհիշեցնե ինձի այն պարագան, երբ Եվրոպայի բանվորներու ներկայացուցիչները Ռուսաստան կուգան ու հայացքը դեպի վեր՝ կհիանան բոլշևիկներու ստեղծած սոցիալիստական կարգերու վրա, իսկ բոլշևիկյան կառավարությունը, աչքը գետնին, կմեծացնե առաջիններու թափած աշխատանքը՝ հայտնելով, որ այդ բոլորը իրենց համար է։

Հինգշաբթի 4. ― Լեհաստանը զորք կտեղափոխե Լիտվայի սահմանը։ Օ՜, կպոռա Խորհրդային Ռուսաստանը սարսափած։ Լորդ Բոլդվինը բան մը կփսփսա Պուանկարեին ականջին։ Օ՜, կաղաղակե Ռուսաստանը, կպատրաստվեն մեր վրա քալելու։ Լեհ վարչապետ Պիլսուդսկին անկարող է շարժում մը կատարել, որ Ռոսիո վրա սարսափ չբերե։ Իր լռությունն անգամ կասկածելի է։

Կճանչնամ 95 տարեկան, ատամները թափած, ներքին արատներով լեցուն, բայց հարուստ ծերունի մը, որ դրամի ուժով տիրացել է քնքույշ, նազելի, բայց աղքատ 16 տարեկան աղջկա մը։ Աղջիկը անխնա վատնեց ծերին ստակը, և երբ վերջինս աղքատացավ՝ քսան տարեկան երիտասարդի մը հետ փախավ։

Մեր պետական կուսակցությանն ալ կսպասե ճիշտ նման վախճան մը։ Արդի մեկ միլիոն անդամները, որ կուսակցությանը կապված են միայն ու միայն դրամով, կուսակցության աղքատության առաջին րոպեին պիտի լքեն լենինյան կուսակցությունը ու փախչեն մենշևիկյան, դաշնակցական կամ մուսավաթ կուսակցության հետ, թողնելով Ստալինին՝ Լենինի փեշը ձեռքին, միայնակ կանգնած իր «անմոռանալի» ուսուցչի գերեզմանին մոտ․․․

Շաբաթ 6․ ― Ամեն անգամ, երբ կդիտեմ տոնական շքերթներում բռնության տակ իրար ետև շարված խեղճ անկուսակցական պաշտոնեությունը ամոթխեղդ կերթա, կհիշեմ «Լիվինգստոնը Աֆրիկայի խորքերը» գիրքը, որու մեջ նկարված է, թե ինչպես վայրենիները գերիներու գլուխը կոճղելու մեջ ամրացած, իրար ետև շարած, կքալեցունեն հրացանավորներու հսկողությամբ։

Մեր շքերթներուն հրացանավորներ չեն ետևեր, անոնք հեռվեն կդիտեն միայն ու բացականերուն, վերջեն, գրչի մեկ հարվածով պաշտոնազուրկ կընեն։

Կիրակի 7. ― Ամեն ինչ դրամով։ Ա՛ռ քեզի 1000 ռուբլի՝ ինձի գովե կիլո մը։ Ա՛ռ սա հարյուրնոցը դիր գրպանդ՝ տես ինչքա՜ն գեղեցիկ են մեր կարգերը։ Համեցեք մեզ մոտ ճաշի՝ տեսեք որքա՜ն շինարար ենք։

Կուզե՞ք ապսամբեցնեմ Ավստրիան։ Ահա կարգադրեմ․ «Ընկեր Ռոլանդ, կուղարկեմ քեզի դրամ և խնդրեմ մեկ միլիոն ութը հարյուր հազարի ցույց կազմակերպե Վիեննային մեջ, վիրավորներու ու սպանյալներու համար առանձին»։ Փարիզի՞ն մեջ՝ ահա․ «Փարիզ․ Խորհրդային Ռուսիո ներկայացուցչին։ Կուղարկեմ ձեզի 16 հազար ռուբլի և կարգադրե, որ հատը մեկ ռուբլիով «կորչի՜ իմպերիալիզմ» պոռացվի գլխավոր հրապարակներեն միույն մեջ։ Բարձր պոռացողներուն՝ երկու ռուբլի»։

Իտալիա՝ համեցեք, «Ալեքսևին։ Կուղարկվի ձեզի 40 վագոն ալյուր, ծախե, ցուցարարներուն բաժնե, թող խլրտեն։ Կամ կուզես հաց թխե, թող ուտեն ու գործեն»։ Զվիցերիա՝ ահա․ «Սիմյոնովին։ Կուղարկեմ հարյուրանոց մը 53 ռուբլիի ցույց կազմակերպե՝ մնացյալը դարձուր»։

Իսկ եթե կուզես գիտնալ, թե բոլշևիկյան իշխանությունը դեռ ինչքա՞ն կապրի՝ քսակը շոշափե, եթե կերևա, որ արդեն դատարկ է՝ մի մտածիր, անմիջապես քահանայի մը ետևեն վազե։

⁕ Կուսակցությունը Տրոցկիին ու Զինովևին վտարեց կուսակցութենեն, բայց դուռը ետևնին չի գոցեր, իմացնել ուզելով՝ թե երբ ալ դառնաք, մեր գիրկը բաց է ձեր համար։

․․․Բայց հետաքրքիր է, եթե սա անառակ որդիները դառնան՝ լենինյան կուսակցությունը քանի՞ մարդ պիտի մորթե ուրախութենեն և քանի օր շքերթ պիտի կազմակերպե 150 միլիոն անկուսակցականներե։

Երկուշաբթի 8. ― Այսօրվա լրագրի մեջ տպված է Ստալինի մեկ քիլոմեթրանոց ճառը օպոզիցիայի դեմ, ուր կըսե․ «Օպոզիցիան մեր դեմն է ելեր, կպայքարե, կդավե՝ այդ դեռ բան մը չէ, մենք կրնանք խնդալ միայն իր զուր ջանքերու վրա, բայց, ընկերնե՛ր, սոսկալին այն է, որ իրեն կգործակցեն ոչ կուսակցականները, դուրսի մարդիկ, որու դեմ մենք արդեն անկարող ենք լուրջ միջոցներ չձեռնարկել»։

Ժամանակով Վանի առաջնորդ Վահրիճ եպիսկոպոսին բռնեցին ախոռին մեջ կովի մը հետ միավորման րոպեին։ Քաղխորհուրդը այս դեպքին առիթով հայտարարած իր վճռին մեջ կըսեր․ «Եթե սրբազան հայրը միավորված ըլլար մարդկային ցեղի որևէ անհատի մը հետ՝ այդ հոգ չէր, բայց միավորվել անասունի՜ մը հետ, Աստված իմ․․․ դեպք մըն է ասիկա, որն հանդուրժել անհնար է․․․»

Երեքշաբթի 9. ― Ի՞նչ է պետական շինարարությունը։ Ամառը ձեռք ձեռքի վրա նստել, ձմեռը տուն շինել, որ շաղախը պաղի, որ գարնանը հալի, որ հաջորդ տարի նորեն շարվի՝ նորեն փլվելու համար։

Ի՞նչ է պետական արդյունաբերությունը։ Պետական արդյունաբերություն կնշանակե երեք հազար զույգ ոչխարի կաշի թաց֊թաց և անաղ իրար վրա դարսել ու վերջեն տանել խորը հողի տակ թաղել։

Իսկ այն հարցին, թե ի՞նչ է պետական առուտուրը և բանկոոպը՝ կպատասխանեմ։ Ձմեռվա դեռ սկզբին մեկ գրամ վառելափայտ չունենալ պահեստներուն մեջ ու երթալ մասնավոր առևտրական թուրք Մաշադի Նաղիեն փայտ գնել 45 կոպեկով, բաժնել դպրոցներուն, պաշտոնատներուն և կոմիսարիատներուն։

Ո՜վ կարգեր, որ մասնավոր առևտրականի դիակների վրայեն դեպի սոցիալիզմ տանեք պիտի ժողովուրդը․․․

Հա՛, ես մոռցա ըսելու, թե ի՞նչ կնշանակե պետական գանձարան։

Պետական գանձարան կնշանակե սնդուկ մը, սնդուկին քով մարդ մը, որ կխաբե փայտավաճառ Մուշադի Նաղիին՝ ըսելով․

― Փայտիդ փողը մեկ շաբաթեն եկուր առ․․․

Այս դրության մեջ, կկարծեմ, եթե այդ «սոցիալիզմ» կոչվող ջենեբեթը, խորհրդային երկրին դռները բացած, ներս մտնելու պատրաստ անգամ ըլլա, տեսնելով այս՝ դուռը շրմփալով փակե պիտի ետևեն ու երթա՝ այլևս չվերադառնալու համար․․․

⁕ Ճաշարանին մեջ, ետևիս սեղանին նստած էր սիրահար զույգ մը։ Տղան այսպես կխոսեր․

― Գոհա՛ր ջան, շուտ չամուսնանանք։ Գեթ ամիս մը իրար հետ ապրինք, բնավորությանց ծանոթանանք՝ նոր պսակվենք։

Անմե՜ղ թռչնիկ։

Ես սա 13 տարի կապրեմ կնկաս հետ՝ իբր կրցած եմ ծանոթանալ իր բնավորությանը, մնաց դուն՝ մեկ ամսվա մեջ։

Ամուսնացի՛ր, ամուսնացի՛ր խեղճ տղա։ 60 տարի անգամ ապրիս կնկա հետ՝ իր ինչ ըլլալը նորեն անծանոթ պիտի մնա քեզի․․․

Չորեքշաբթի 10. ― Մոսկվային մեջ այսօր բացվեց կոմունիստական ինտերնացիոնալի նիստը, որտեղ անգլիացի, ֆրանսիացի, գերմանացի և իտալացի պատգամավորները Եվրոպայեն եկած են բոլշևիկյան կարգերը փառաբանելու ու երթալու։ Կդրվատեն կարգեր մը, որոց մեջ չեն ապրեր ու որոց համը չեն տեսեր։

․․․Եթե դրացիս իր բակին մեջ խոզանոց մը շինելու արտոնություն տար, ես խոզաբուծությամբ պիտի զբաղվեի ու խոզը աշխարհի ամենամաքուր կենդանին հռչակեի։

Պատրաստ եմ ամենաչքնաղ արարածը սատանան հռչակել․․․ եթե խոսք տա՝ ինձ բնավ չերևալ․․․

Հինգշաբթի 11. ― Կոոպերատիվը երեք մեթրո ճերմակեղենի հետ վեց մեթրո կանացի շրջազգեստի համար մետաքսեղեն կուտա պարտադրաբար։ Մետաքսեղեն չուզողը անվարտիք կմնա։ Ի՞նչ պիտի ընե ամուրի մը այդ մետաքսեղենը։ Կամ մեկ կին ունեցող ամուսնացած մը որո՞ւ հագցնե այդքան մետաքսեղենը։ Ինչո՞ւ մենակ սպիտակեղեն չի վաճառվեր։

Խելքիդ պուտուկը սիրեմ, կառավարությո՛ւն, որ ժողովուրդիդ անգամ չես կրնար հագցնել ու հավասարության մասին կխորհես։

Նախ վարտիք՝ ապա սոցիալիզմ։

Ուրբաթ 12. ― Խորհրդային պատվիրակությունը Զվիցերիա կերթա զինաթափության կոնֆերանսին մասնակցելու։

Կառավարությունը Ժնևի գազանանոցին ութը վանդակ պարպեց ժամանող պատվիրակներու համար։

⁕ Այսօր մեռեր էր նախագահիս կինը։ Կերթամ ցավակցության և ճամբին կտնտղեմ մխիթարության զինապահեստս։ Ոչինչ կա այնտեղ, բացի «մենք բոլորս ալ մահկանացու ենք»֊են։ Ներս մտա ու նստեցի նախագահիս դիմացը։ Անիկա, բերնին «շնորհակալությունը» պատրաստ պահած, ինձմե մխիթարություն կսպասեր։ Ըսի, ան ալ իրն ըսալով, ու լռեցինք երկար։

Նախագահս թեև այլևս չէր ուզեր ապրիլ ու վճռեր էր որքան կարելի է շուտ հետևել իր սիրեցյալ կնոջը, բայց բավականին տխրեց, երբ հայտնեցի, թե իր վերարկուն բուրդ չէ և երկար չի դիմանա։

Շաբաթ 13. ― Լեհաստանը այնքան նեղ շերտով է ընկեր Ռուսաստանի և Լիտվանյո միջև, որ երբ ձեռքի ձողով կուզե խրատել վերջինիս, ձողին հակառակ ծայրը Ռուսիո գլխին կդպնա, ու անիկա ավելի բարձր կպոռա, քան փոքրիկ ծեծվողը։

Համաշխարհային քաղաքականությունը հիմա անանկ մըն է դասավորված, որ երկրագնդի որ մասին մեջն ալ, եթե պետություն մը որևէ պետության հարվածե, Ռուսաստանը իր տեղեն կպոռա։

Կատարյալ պատերազմամետը․․․

Կիրակի 14 ― Մեր նոր վարիչը գրասենյակը մտավ ու դրեց ծառայողներուն այնպես, ինչպես նորընտիր ախոռապետ մը իր ստանձնած ձիերուն։

Մենք մարդ ենք ու ձի չենք։

Բայց եթե իրոք ձի ըլլայինք, ու վարիչը փորձեր հեծնել մեզ, ոչ մեկը մեզմե պիտի դիմանար իր սոցիալիստական ծանրությանը։

Հեծնելու սահմանված ձիերուն այլ կերպ կկերակրեն սովորաբար։

Երկուշաբթի 15. ― Ո՜վ Հայաստան։ Երկիր մը, որ բնավ չկոչվեցար զուտ քո անունով։ Տաճկահայաստան, Պարսկահայաստան, Ռուսահայաստան ու այսօր ալ՝ Խորհրդային Հայաստան։

Իսկ ե՞րբ պիտի կոչվես վերջապես առանց մակդիր Հայաստան։

⁕ Երևանի գավֆին բաժինը մտա, վարիչը տարակուսած ու բարկացած նստեր էր։ Հանրի Բարբյուսին ընթրիք է տրված, իսկ ծախսված գումարը չի գիտեր՝ ո՞ր պարագրաֆով անցունե։

Խե՜ղճ երկիր։ Մեկ փոր հացն անգամ վրադ կերևա․․․

Բայց եթե Բարբյուսն գիտնար, թե Հայաստան գալով պետական հաշիվները խառներ պիտի, անկարելի էր, որ գար կամ հացը հետն առած կմտներ մեր երկիր։

Երեքշաբթի 16. ― ․․․ Եթե դրությունը քիչ մըն ալ ասանկ շարունակվի, բոլոր բնակչությունը հաշվապահ պիտի դառնա, ու բանաստեղծությունն ալ, արձակն ալ թվանշանով պիտի գրվե։

Այս միտքը կանցնե գլխովս ամեն անգամ, երբ պետական որևէ հիմնարկ կմտնեմ։

Այն գործը, որ բնականոն երկրի մը մեջ փերեզակները կընեն, հիմա կառավարությունն է ստանձներ։ Երկու մսխալ ծամոն կամ փողկապի մը կոճակ գնելու համար պետական որևէ խանութ պիտի դիմես։ Ու այդ կոճակն ու ծամոնը եթե երեք կոպեկ անգամ արժենա, տարի մը ամբողջ շրջան պիտի ընե ամեն մեծության մատյաններու մեջ՝ անցնելով այնքան զույգ աչքերե, ինչքան պաշտոնյա կա պետության մեջ։ Ատաղձագործները «չոթք» միայն կշինեն ու վարժապետները հաշվապահություն միայն կավանդեն։

Ու եթե իր աղքատությունը հաշվելու համար այսքան աշխատակիցներու պետք է ունեցեր սա Խորհրդային Միությունը, ինչ պիտի ըլլար իր դրությունը, եթե քիչ մը հարուստ ըլլար։

⁕ Այսօր կնկաս հետ կես ժամ վիճեր եմ։ Ան կըսեր տղայի մահճակալը 120 սանթիմ շինելու է, ես՝ 110։ Բայց լավն այն է, որ ընտանիքե փոքր ենք, չէ նե քանի մը կողմնակից կինս պիտի գտներ, քանի մը՝ ես, և ընդամենը տասը սանթիմի տարածության վրա երկու կուսակցություն կազմվեր։

․․․Հետաքրքիր է, լենինիզմի և տրոցկիզմի հեռավորությունը քանի՞ սանթիմ է։

Չորեքշաբթի 17. ― Կանաչ մարգագետնի մը վրա ինկած սալաքար մը տեսած ունի՞ք։ Նկատե՞ր եք՝ ինչպես քարի ծանրության տակ, աևէ ու լույսե հեռու կանաչությունը գետնին կմամլվե, գունատ ու կոտրված ընձյուղներ կարձակե դեպի արևելք, որ լույսի հանդիպի, ապա կհուսահատի ու կաճի դեպի արևմուտք, ապա՝ հյուսիս, հետո՝ հարավ, ստանալով ծուռումուռ տխեղծ կերպարանք մը։

․․․Այդ մենք ենք՝ 150 միլիոն ժողովուրդս, բոլշևիկյան ռեժիմին տակ։

⁕Սենյակիս մեջ նստած լսեցի՝ կիսն ջրկիրին երկու ոտք ջուր պատվիրեց։

Ըսել է՝ ոսպնապուր պիտի ուտենք այսօր․․․

Հինգշաբթի 18. ― Պետական շենքեր կառուցող ճարտարապետները մեծ սխալ մը կգործեն, երբ նախահաշվին մեջ այսքան տակառ ցեմենտ, այսքան գերան, այսքան կղմինդր կգրեն, մոռանալով պահանջել նաև հատ մը Վահան Թոթովենց։

Ենթադրենք ճարտարապետը քսան հատ խոշոր տուն է շիներ կամ մեծ ջրանցք մը, ի՞նչ արժեն այդ բոլորը, երբ Թոթովենց մը չունին, որ այդ մասին գրե «Խորհրդային Հայաստանին» մեջ։ Կառավարությունը խոմ տուն չի՞ շիներ բնակվելու համար, անիկա ինչ որ շինե, թերթին մեջ գրելու համար է։

Մեզի փափուկ քարե ու ամուր փայտե ավելի պետք են թոթովենցնե՜ր։ Զարկ պետք է տալ թոթովենցներու արտադրությանը, որք եթե կատարելագործվեն, օր մը կրնան այնքան ավտոմատիք դառնալ, որ արդեն չկառուցված ու չկառուցվելիք շինությանց համար ալ ներբող ու դրվատիք գրեն։ Շինարարության ձև մը, որ ամենեն դյուրին և ամենեն աժանը պիտի ըլլա։

⁕Կըսեն ամերիկացի գիտնական մը ուսումնասիրելով կենդանիներու կյանքը, գտեր է, որ կապիկներու ցեղ մը կխոսե։

― Այդ ցեղը կոմունիստ ըլլալու է, ― բացականչեցի ես առանց երկար մտածելու, ― վասնզի աշխարհիս մեջ այն բոլոր ցեղերը, որք չպիտի խոսեին, բայց կխոսեն՝ բոլշևիկ են։

⁕ Կեսօրին ծույլ֊ծույլ տուն եկա, նստեցի ճաշի։ Վաղուց էի կշտացեր, վեր պիտի ելնեի սեղանեն, եթե ճաշեն վերջ ընելիք մը ունենայի․․․

― Լեցո՛ւր կին, պնակ մըն ալ լեցուր այդ ապուրեն ու ջրկիրը ջուրի ղրկե։

Ուտենք ոչ թե ապրելու, այլ ուտենք չապրելու համար․․․

Ուրբաթ 19. ― Պաշտոնատունին մեջ աշխատածս ժամանակ, մեկը սեղանիս մոտեցավ ու կըսե․

― Աղվոր խոշորացույց մը ունիմ և կառավարությանը կուզեմ ծախել, ո՞ւր դիմեմ։

― Ո՞ւր դիմես․․․ շինարարության բաժինը գնա, ― պատասխանեցի։ ― Իրենց փոքրիկ գործերը մեծցունելու համար հոգի կուտան և շատ բարձր գնով կառնեն խոշորացույցդ։ Իսկ չունի՞ս խոշոր բաներ սաստիկ մանրացնող գործիք մը։

― Ոչ, ― պատասխանեց անծանոթը։

― Նման գործիք մը մեր կառավարության պակասություններու համար շատ կարևոր պիտի ըլլար ու թանկ ալ պիտի գնահատվեր, ատ ալ ըսեմ, ― ավելցուցի։

⁕ Դուրսը սաստիկ ձյուն կտեղա։

Շաբաթ 20. ― Ժնևի խաղաղասիրական կոնֆերանսին Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Լիտվինովը արտասանեց իր ճառը, որ Մոսկվայեն Զվիցերիա ճամբին սերտած կերևա։

Ֆրանսիո ներկայացուցիչ Պոլ֊Բոնկուրը չփրթկալու համար լեզուն այնպես է կծեր, կըսեն, որ հիմա «ուրիշ լեզվով» կխոսե։ Անգլիո պատվիրակը դանակով վեց տեղ վերք է հասուցեր իրեն․․․ որ չխնդա։

Ա՜յ քեզի խելոք միտք․․․

Եթե տարին անգամ մը բոլշևիկ Ռուսաստանը ասանկ ճառախոսներ ղրկե Եվրոպա, քանի մը տարիեն Եվրոպա արյունաքամ պիտի ընե։

⁕ Ձյունը կարկուտի կվերածվե։

Կիրակի 21. ― Որովհետև բոլոր աչքի զարնող ու անուն ունեցող բոլշևիկները լքեր են կուսակցությունը, այդ պատճառով կուսակցականները բոլոր շունչով մեկ կփչեն Ստալինին՝ զայն կուսակցապետ դարձնելու համար։

Խեղճ մարդը չի կրնար փռնքտալ՝ մեկ ալ տեսար հազարավոր ամբոխ «ուռա՜» պոռաց ու անդին մյուզիքը «ինտերնացիոնալ» երգեց։

Թեև Ստալինը համեստ մարդ է ու նման բաներե խուսափելու համար միշտ բերանը գոց կպահե, սակայն, չէ՞ որ մարդս միայն բերնեն չէ, որ ձայն կհանե․․․

⁕ Այսօր տղուս համար մահճակալ մը բերի տուն՝ մայրը կպոռա, թե մեծ է, չեմ ընդուներ։

― Ամեն բանի համար մի՛ պոռար, կի՛ն, ― ըսի ինքս ինձմե ելած։ ― Տղան փոքր է մահճակալին համեմատությամբ՝ քանի մը անգամ «ուռա՜» կպոռանք ու «ինտերնացիոնալ» կնվագենք, կլմննա կերթա։

Օ՜ֆ, այս կիներ․․․

Երկուշաբթի 22. ― Հայաստանի միակ օրաթերթին մեջ տպված է պետության տարեկան շինարարության մասին։ Հոն կիսատ մնացած շինարարություններու մեղքը ոչ թե պետության վրա է ձգված, որ չի կրցած որոշված ժամանակին ավարտել, այլ դուրս է բերված, որ ձմեռը քիչ մը աճապարեր է այս տարի․․․

Է՜ ձմեռ, դուն ալ։ Ինչո՞ւ կխանգարես մեր շինարարությանը։ Ամիս մը ուշ գալով, ի՞նչ է, կվնասեիր։

⁕ Երեխայիս մահճակալ եմ առեր՝ տասը սանթիմ ավելի երկար, քան կցանկանար կինս։ Ամեն առտու սենյակն ավլելիս պիտի կրկնե․

― Ես քեզի չըսի՝ 110 սանթիմ պատվիրե․․․

Հավատացած եմ, որ եթե հինգ տարի ալ անցնի, երեխան այնքան երկարի, որ մահճակալը 50 սանթիմով կարճ գա իրեն, կինս ամեն սենյակը ավլելիս պիտի շարունակե ըսել․

― Քեզի չըսի՝ 110 սանթիմ պատվիրե։

Այսպես են բոլոր իրենց սկզբանց վրա հաստատ կեցողները։

Ապրի՛ իմ կնիկը։

Երեքշաբթի 23․ ― Կոմկուսակցությունը զոռ է տվեր իր «առաջ քաշման» սիստեմին։

Գիտե՞ք ինչ կնշանակե այդ։

Ըսեմ։ Ենթադրե դռնապան մը, որ մեկ գիշերվա մեջ գանձապահության կկանչվե։ Կամ իր անվան մեջ երկու տառասխալ գործող մը՝ դպրոցական տեսուչ կկարգվե, կամ համետագործ մը «Կանացի շոր» արհեստանոցը կառավարելու կերթա։

Այս «առաջ քաշման» սիստեմը մարդոցմե ավելի կենդանիներուն է հարկավոր։

Կարելի է մեկ գիշերվա մեջ գավառիս բոլոր էշերը ձի դարձնել․․․

⁕ Համար 2 կոոպերատիվին մեջ թոփ մը սպիտակեղեն է դրված ու վրան գրված՝ «Բայց կթողնվի միայն պրոֆմիության անդամներուն»։

Ասով ուրեմն պրոֆմիության տոմսն ավելորդ կդառնա։ Նայելու է, ով վարտիք ունի հագին, ան անդամ է։

Չորեքշաբթի 24. ― Համամիութենական կենտգործկոմի նախագահությունը ողջ Ռուսաստանի համար աչքացավի պարտադիր բժշկություն կսահմանե։

․․․Հոգու ու մտքի աչքերը պարտադիր կարգով կկուրացնեն, մարմնունը՝ կբանան։

Կհարցնեմ․

― Այդ աչքերով ի՞նչ տեսնելու համար։

⁕ Եթե օր մըն ալ համար 2 կոոպերատիվը «արդյունաբերության բարձրացման» հետևանոք ստիպվի միայն կոմունիստներուն բաց թողնել սպիտակեղենը, մենք ի՞նչ պիտի հագնենք։

Եթե անոնց հիները հագնելու ըլլանք, արդյոք «թեկնածու» չե՞նք համարվելու։

․․․Տկլոր կպտտիմ, բայց «թեկնածության» մեջ թույլ չեմ տա կասկածվել։

Հինգշաբթի 25․ ― Ռակովսկիի օպոզիցիա դառնալու պատճառով Կիևի քաղաքային խորհուրդը որոշեր է Ռակովսկիի ռայոնը Հոկտեմբերյան ռայոն կոչելու։

Ռակովսկին երիտասարդ մարդ է և մինչև իր մահը կրնա ութն անգամ իր քաղաքական հայացքները փոխել։ Այդ ռայո՞նն ալ ուրեմն իր անունը ութն անգամ պիտի փոխե։

Խե՜ղճ ռայոն։

Ուրբաթ 26. ― Երեկ քրոջս փեսայի տուն այցի գացի։ Փեսան անասնավաճառ է։ Նիհար անասուններ կառնե, կգիրցնե ու մսագործներուն կծախե։ Վերջերս ութը ղոչ է գներ ու կգանգատեր, թե ինչքան կաշխատե՝ չեն գիրնար։

― Կոմունիստ գրե, ― ըսի ես, ― որպես վերջին միջոց, եթե չպարարտացան՝ հույսդ իսպառ կտրե։

⁕ Լիտվինովը, զինաթափման կոնֆերանսեն Մոսկվա վերադառնալով, զեկուցում կուտա, ըստ որու՝ միակ անկեղծ զինաթափվողը Խորհրդային Ռուսաստանն է հանդիսացեր։

Ի՜նչ խոսք։

Եթե ճիպոտով ու քանոնով զինված վարժապետ մը իր ստահակ աշակերտներու հետ զինաթափման կոնֆերանս մը գումարե՝ ի՞նչ կկարծեք, կրնա՞ պատահել, որ աշակերտները չկամենան հանուն այլևայլ գաղափարներու կատարյալ զինաթափություն․․․

Կամ մուկը պիտի հակառակվի՞, եթե կատուն իր ակռաները քաշել տա։

․․․Մեծ և մինչև իսկ զառամյա՜լ երեխաներ։

Շաբաթ 27. ― Անառակ ընկեր մը ունիմ, որ շարունակ արգելյալ պտուղ է վայելեր։ Խոսակցության մեջ կըսե․

― Ա՜խ, չես գիտեր՝ ինչքան պիտի սիրեի կնկանս, եթե իմս չըլլար․․․

⁕ Ավետիք Իսահակյանը, որ կարոտակեզ Խորհրդային Հայաստան եկավ, կպատրաստվե փախչել իր սիրասուն երկրեն․․․

Այդպես է, առանց հարսնացուին երեսը տեսնելու ամուսնանալ՝ միշտ նման հետևանքներ կունենա։

Կիրակի 28. ― Վեց տարվա աշխատանքով և տասնվեց միլիոն ռուբլի ծախսով Թիֆլիսին մեջ «Զագէս» էլեկտրակայան շինվեցավ։ Բացման օրը ողջ Ռուսաստանն ու Կովկասը իրար անցան։ Բայց, ո՜վ խայտառակություն, տասնյակ հազարավոր ձիու ուժ ունեցող այդ կայանը․․․ գործ չունի կատարելու։ Վրաստանի հատ ու կենտ գործարանները, չունենալով էլեկտրականությամբ շարժվելու համար սարքավորում, նախկին ձևով կշարժեն իրենց մեքենաները, իսկ հիդրոկայանը շարժելու անիվ կփնտրե՝ չի գտներ․․․

Ահա ձեզի հոյակապ բերան մը, որ ուտելիք չունի։

Պետք կա՞ ավելցնելու, որ բան մը ունենալը չի բավեր, զայն գործածել գիտնալու է։

Լիվինգսթոնը կպատմե գդալին անծանոթ վայրենի ցեղի մը մասին, որք երբ ծանոթացան գդալին, երկար ատեն գործածելը չիմանալով՝ ապուրը գդալով կվերցնեին, կլեցունեին ափին մեջ՝ նոր կուտեին։

Մեր վայրենիները էլեկտրակայան շիներ են ու նավթով գործարան կաշխատցունեն։

Տարբերություն կա՞ մեջերնին։

⁕ Այս գիշեր մանչ մը ունեցա ու անվանը համար վեճի եմ մտեր կնկաս հետ։

Երկուշաբթի 29. ― Փողոցին մեջ բոլոր քալողները բերնին մեծ հայհոյանք մը սղմած կքալեն։ Եթե մոտենաս ու հարցնես մեկին, թե՝ ներեցեք ո՞րն է Ռուբենի փողոցը՝ պիտի տեսնես, որ մարդը մինչև բան մը կուլ չիտա, չի կրնար պատասխանել՝ քովի փողոցով դեպի աջ գացեք, ընկե՛ր։

Եթե անանկ երկրաշարժ մը ըլլա, որ բոլոր բնակիչները մեկեն գետին իյնան բերանքսիվայր՝ «կորչի բոլշևիզմ» պիտի գլորվի բոլորի բերնեն՝ միաժամանակ։

․․․Բառեր մը, որ բնավ չի ըսվեր, բայց սաստիկ լսելու պետք ունի ամեն մեկը։

Տաճկաստանին մեջ, Համիդի օրոք, երբ հայ մը հրացան առնելու ըլլար, փորձելու համար ջրհորի մեջ կպարպեր, որ լսելի չըլլար իշխանությանը։

Հոս ջրհորներ չկան։ Ապա թե ոչ, ժողովուրդը գլուխը ներս կոխած պիտի պոռար իր բոլոր ձայնովը՝ «կորչի՜ բոլշևիզմը»։

⁕ Մեր կաթնավաճառ Յուսուֆը որովհետև «ընկեր» կոչել չի ուզեր, «պարոնը» արգելված է, «եղբայր» չի հարմարեր, այդ պատճառով «Արամ ջան» կըսե ինձի։ «Արամ» չըսելու համար։

Երեքշաբթի 30. ― Երեկ երեկոյան մեկ ոտանի չեկիստ մը՝ Դուրգարյան ազգանունով, փողոցին մեջ աղջկա մը պատճառով ինքզինքը սպանեց։ Այսօր մահազդն է տպված, բայց սխալ։ Չէ՞ որ իր մեկ չորրորդ մասը նախանցյալ տարի մեռավ։ Ուրեմն պետք է գրվեր․ «Եղերական մահով մեռավ Դուրգարյանի երեք չորրորդ մասը» և ոչ մեկ ամբողջ։

Եվ Գաբրիել հրեշտակապետն ալ նույն չափով ստացական պահանջելու է։ Չէ՞ ան ալ Աստծո առաջ հաշվետու է։

Իր մահով դժոխքն օժտվեցավ «ակտիվ» սատանայով մը։ Ուներ վեց տարվա դժոխային «ստաժ»։

⁕ Մեր երեխայի անվան շուրջ համաձայնության չեկանք տակավին։ Եթե ասանկ մեր սկզբանց կառչած մնանք, ապահովաբար երեխաս անանուն մնա պիտի։

Չորեքշաբթի 1. ― Գավգործկոմը 32 «պարտադիր որոշում» մեկ անգամեն է փակցուցեր քաղաքի պատերը՝ ի կատարումն քաղաքացոց։ Իզուր այդքան։ Մարդս այս ռեժիմին ընդամեն վեց գործողություն հազիվ կկատարե, ու 32 հանցանք կատարելու տեղ չկա։

32 «որոշում» մեկ անգամեն անօգուտ ըլլալե զատ, շփոթություն կառաջացնե քաղաքացոց գործողության մեջ։ Ավելի տրամաբանական պիտի ըլլար, եթե Գավգործկոմը հրատարակեր ոչ թե այն բոլորը, որ արգելված է ընել, այլ ավելի հակիրճ ըլլալու համար՝ անոնք միայն, որք քաղաքացիք իրավունք ունին կատարելու։

Աստված, օրինակ, Ադամին չըսավ դամոնի, տանձի, սալորի, ծիրանի ծառեն կեր, միայն սա խնձորեն մի ուտեր, այլ՝ այս խնձորեն զատ մնացյալ բոլոր ծառերեն կեր։

Գավգործկոմն ալ, նմանվելով Աստծո, կրնար պատին փակցունել հրաման մը, ըստ որու ուտելեն ու քնելեն զատ, մնացած բոլոր գործողությունները հանցանք համարվեր ու ենթակա 100 ռուբլի տուգանքի կամ երեք ամիս պարտադիր աշխատանքի։

⁕ Սկսվեցավ Համահայաստանյան կուսակցական համագումարը։ Սկսվեցավ «շինարարությանց» ու «վերելքի» շարանը։ Նորեն աղվեսն իր պոչի հետ սկսեց խաղալ։

Հինգշաբթի 2. ― Կոմունիստ երիտասարդության մեջ ինքնասպանության դեպքերը կբազմանան։ Թերթը, այդ բանի առաջն առնելու համար, կառաջարկե շուքով չթաղել այդպիսիններուն, որ խրատվեն։

Պատվական միջոց է։

Ու եթե վաղը Ժողկոմխորհը հրամայե բոլորովին չթաղել մեռելներն ու մինչև իսկ անպատվել դիակները՝ Հայաստանին մեջ, հավանաբար, մահվան սովորությունը իսպառ վերանա․․․

⁕ Այսօր պետքարանին մեջ ընկած պատի օրացույցի թերթիկի մը վրա կարդացի․ «Կան մարդիկ, որոց մահը ավելի նշանակալից է, քան կյանքը»։

Չիմացա, որ թվի օրացույց էր այդ․․․

Մեր ժամանակները կյանքի ու մահվան սահմանները այնքան են ջնջվեր, որ մինչև աձանձին ճիգ չգործադրես, չես իմանա, որ կենդանի ես։

Մեր ո՛չ կյանքն է նշանակալից, ո՛չ մահը։ Կամ իրավունք ունի՞նք մեռնելու, երբ բնավ չենք ապրած․․․

Շաբաթ 4.― Իմ պակասություններու համար բնավ չեմ կարմրեր, թող կարմրի ան, ով ստեղծեց ինձի, իմ առավելությունների վրա բնավ չեմ պարծենար, թող պարծենա ան, որի ձեռագործն եմ ես։

Կուժը մի՞թե պատասխանատու է իր ծուռ բերանին համար։

․․․ Կուզեի անլուր արատ մը ունենալ, որ դատապարտվեր իմ հեղինակը․․․

⁕ Օ՜ֆ, այս վարի անցքեն ինչ ցուրտ կփչե, ըսես սառնարան ըլլա։

Երեքշաբթի 4. ― Դռնապաները Աբովյան փողոցի մայթերը մաքրեցին սառույցեն, բացի Կեդրոնական կոմիտեի շենքեն, որը կոմկուսակցության տունն է։ Այս տան առջևեն անցնող մը կարի զգույշ փոխելու է ոտքը՝ կուսակցության շարքերը չսահելու համար։

․․․ Հետաքրքիր է՝ ամառները ի՞նչ միջոցի կդիմե կուսակցությունը՝ իր մեջ նոր անդամներ սայթաքեցնելու համար։

Եթե բոլոր կուսակցությանց ծրագրերը հավասարապես ճիշտ ըլլային, հետաքրքիր է ճշմարտությունը քանի՞ մասի հարկադրված պիտի ըլլար բաժանվելու։

Չորեքշաբթի 5. ― Մեր գրասենյակեն մեջ կծառայե գեղեցիկ Հեղինեն, որուն տեսնելուն պես սիրեցի։ Բայց սերս խորամանկ քարտուղարին աչքեն ծածկելու համար այնքան սիրալիր եղա դեպի տիկին Թամարը, որ հիմա Հեղինեն թողած՝ Թամարը կսիրեմ։

Խայտառակություն։

Այս սխալն ուղղելու համար պիտի ատեմ երկուսին ալ, նոր վերջեն Հեղինեին առանձին սիրեմ։

Ըսել կուզեմ՝ վերանայեմ պիտի սերս։

Այսօր պաշտոնատուն մը, երբ կուզե պաշտոնեն արձակել անկուսակցական մը, ուղղակի չի ըսեր գնա՝ այլ «վերանայման» կենթարկե անոր պաշտոնը ու «ազատելով»՝ կոմունիստ մը կդնե տեղը։

⁕ Լուսբաժնին մեջ խոշոր վեճ կար այսօր։

Ինչո՞ւ։ Վասնզի դամարլեցի Եղիազարին տարվա կեսին արձակեր էին դպրոցեն։ Ինչո՞ւ։ Վասնզի Եղիազարին հայրը «ձայնազուրկ» է այլևս՝ իր հարստությանը պատճառով։

Իսկ Եղիազարին հոր հարստանալը պատահական էր․ սխալվելով քիչ մը լավ մշակեց այգին ու լավ բերք ստանալով, իր կամքեն անկախ հարստացավ։

․․․ Զգո՜ւյշ, զգո՜ւյշ, չհարստանաք ի սեր աստծո, ձեզի լավ պահեցեք։

⁕ Յոթը խորհրդային տարվա մեջ, այսօր առաջին անգամ հավասարության ակտի մը ականատես եղա։ Բժիշկն ինձի ալ, կոմունիստի մըն ալ հավասարապես վեց պիլյուլ խինին տվավ։

Ուրբաթ 7. ― Քաղաքային վարչությունը փակեց քաղաքիս միակ պետքարանը։ Ճիշտ գործ։ Ի՞նչ պետք է ժողովրդյան պետքարան։

Պետքարանը պետք է անոնց միայն, որք կուտեն․․․

⁕ Տուն գալով ծունկերուս վրա նստեցուցի երկու երեխաներուս, նայեցա իրենց քաղցր երեսներուն ու բացականչեցի․

― Աշխարհիս ամենաերջանիկ մարդը։

― Կամաց պոռա, ― ըսավ կինս պատուհանը վրա բերելով։ ― Հարկահանը լսելով՝ պիտի գա «երջանկությանդ» վրա «նալոգ» դնելու։

Իրավունք ունի։ Ասկե վերջ գաղտնի «երջանիկ» պիտի ըլլամ։

Շաբաթ 8. ― Մինչև այժմ զիրար բզկտող պրոլետ գրողները, մեկդի նետելով զենքերը, իրարու կթափփվեն՝ «միացյալ ֆրոնտով» ստեղծագործելու համար։ Ալազանը Չարենցին կփաթթվե, Չարենցը՝ Վշտունիին, Վշտունին մարդ մը կփտրե, որ ինքը փաթթվի, ու այսպես սեր և անհիշաչարություն։

Պատրաստվեք տեսնել «միացման» արդյունքները։

Հաստատ գիտեմ, որ մեկ կաթիլ անձրևը պարզ ու անհամ ջուր է, իսկ թե այդ կաթիլներեն երկուսի միացումը օշարակի կփոխե անձրևը՝ չեմ գիտեր։

Կիրակի 9. ― Ռուս հայտնի բոլշևիկներեն Զինովևն ու Կամենևը, որք երկու տարի առաջ կուսակցության պաշտոններու համար իրենց զենքերը ուղղեր էին հերձվածող Տրոցկու դեմ, և որք, այս տարի միանալով Տրոցկու հերձվածին զենքերնին կառավարության դեմն էին ուղղեր, այսօր նորեն կառավարության կողմն անցան ու կմերժեն Տրոցկին։

Եթե սկզբունքները մարդ ըլլային ու ոտքով այսքան գնային ու գային՝ շաբաթը մեկ զույգ կոշիկ մաշեին պիտի։

Երկուշաբթի 10. ― Եղիա Չուբար։ Կոմունիստ շեյխ մը՝ մեկ լդրանոց փաթթոցով։ Սալավաթ։

Այսօրվա առաջնորդ հոդվածին մեջ անկուսակցական ինտելեգենցիային մանկապարտեզի մանուկներու տեղ կդնե՝ իր մանուկ խելքով։ Որպեսզի արտասահմանյան հակախորհրդային կառավարությունները առիթ չունենան շահագործելու մեր ինտելեգենցիայի ազգայնական մտայնությունը՝ կառաջարկե թողնել այդ գիծը ու միջազգայնական սկզբունքը դավանել՝ այդ բանին կոմունիստական կուսակցության օգնությունը խոստանալով։

․․․ Ճիշտ այնպես, ինչպես ագռավը խրատ տա սոխակին՝ իր ձայնը փոխելու։

⁕ Աշոտիկս քաղաքային բուժարանի ձրի բժիշկին տարի՝ ըսավ բան մը չէ, կանցնի, այլևս մի բերե։ Մասնավոր բժշկի տարի՝ ըսավ շատ վտանգավոր հիվանդություն է ու ամեն օր պիտի բերես։

Ավելի աղեկ է մարդս աղքատ ըլլա ու հիվանդութեն չունենա, քան հարուստ ըլլա ու ծանր հիվանդությամբ բռնված։

Չորեքշաբթի 11. ― Հայկոպը Պարսկաստան է արտահաներ ութ հազար ռուբլու կոնյակ ու գինի, 1200 ռուբլու պանիր և680 ռուբլի 68 կոպեկի մրգեղեն։

Այս նույնն է, ինչ որ ես վարտիքիս մեկ մասը կտրեմ և ծախեմ՝ հանուն վաճառականության։

Ըսենք նորեն կհարմարի ինձի այդ, և առանձին վնաս մը չի պատահեր, եթե երկուական սանթիմ վարտիքիս երկու վերջավորությունեն կտրեմ (քիչ մը երկար են), բայց Հայաստանն ինչպե՞ս կրնա պանիր արտահանել, երբ գրամ մը պանիրի համար մարդ կսպանեն կոոպերատիվներու դռներուն վրա․․․

Ահա քեզի տնտեսական․․․ զվարճալիք։

⁕84 ամյա մայրս, որ խոսակցության մեջ ցույց կուտա, թե ալ ձանձրացեր է կյանքե ու մեռնել կուզե, այսօր երեկոյան աղոթքին երկար կյանք կխնդրեր Աստծումե․․․

Հինգշաբթի 12. ― Սատանան տանի ինձի, պլանաչափ գործ բռնել չեմ գիտեր։

Անցյալ ամառ Գոհարիկ անունով վարժուհի մը շարունակ կբարևեր ու ծանոթություն կփնտրեր՝ մերժեցի, վասնզի գյուղեն նոր վերադարձած ըլլալով սև էր քիչ մը․․․

Այսօր հակառակի պես այնքան է ճերմակեր ու գերցեր, որ ես է ծանոթություն պիտի փնտրեմ, եթե մերժումե չվախնամ։

․․․ Հիմա՛ր, ըսե, սևության համար մարդ աղջի՞կ կատե, ի՞նչ կա աշխարհիս երեսին ավելի հեշտ, քան սև աղջիկը ճերմակ դարձունելը․․․

⁕ Այսօր քաղաքային վարչությունը պատերուն էր փակցուցեր 32 պարտադիր որոշում՝ որոնցով կարգելվեն շարք մը գործողություններ։ Եթե այս պարտադիր որոշումները շարունակվեն այս եռանդով, հանցանք չգործելու համար ամենաապահովը պառկել և բնավ տեղեն չշարժվելն է․․․ Եթե իհարկե ատ ալ արգելված չէ։

Ուրբաթ 13. ― Եկեղեցու պատմության ապագա գրողը պիտի այսպես խոսի․ Քրիստոսին հետևողները ունեն աստիճաններ՝ «ուրարակիր», «սարկավագ», «վարդապետ», «եպիսկոպոս», «արքեպիսկոպոս», իսկ Լենին հետևողները՝ «կարմիր հոկտեմբերիկ», «պատկոմ», «կոմսոմոլ», «իսկական կուսակցական» և «հին գվարդիական»։

⁕ Բանաստեղծ Ավետիք Իսահակյանը, որ տարի մը առաջ «երկու աչքով» ծիծաղելով Խորհրդային Հայաստան մտավ, այսօր արդեն «մեկ աչքով» սկսեր է լալ․․․

Այսքան շո՞ւտ։ Մեզի պես եթե յոթը տարի սա կարգերու մեջ ապրեր, քանի՞ աչքով պիտի լար արդյոք։ Կամ մենք քա՞ր ենք, որ այսքան արտասուքը միայն երկու աչքերեն կհոսեցունենք․․․

Շաբաթ 14. ― Մեր երկիրը ակնոցավաճառի խանութ մըն է, որն ունի ամեն գույնի ակնոցներ, բացի ճերմակ ակնոցեն, այսինքն՝ թափանցիկ, որ իրերը ցույց տա իրենց իսկական գույնով։

Քաղլուսավար, սոցլուսավար, արևլուսավար և այլն։ Այսպես անվերջ վար֊եր, բայց ոչ երբեք միայն լուսավար։

Դպրոցական հասակի 10-12 տարեկան տղաները փողոցին մեջ կոչնչանան իրենց 60 տարեկան հայրերը քաղլուսվարի դպրոցներում մեջ գրագիտություն կտրվին․․․ որ մեռնին։

Պետք է։ Պետք է այս երկրին մեջ տգետ ապրիլ ու գիտուն մեռնիլ, որ ամեն բան թարս ըլլա։

Պետք է բանաստեղծները համբալություն ընեն, համբալները՝ բանաստեղծություն, որ պրոլետ գրականություն ըլլա։

Պետք է գիտնականը դռնապան ըլլա ու դռնապանը համալսարանի տեսուչ, որ հայկական համալսարան ըլլա։

Պետք է մեկը 15 ռուբլի ամսական առնի ու մեկալը՝ 500, որ հավասարությո՜ւն ըլլա․․․ վերջապես։

⁕ «Պանիր յուղ կեդրոնը ո՛չ պանիր ունի, ո՛չ յուղ։ Իսկական Մեծ պաս, որ կտևե ոչ թե 50, այլ կսպառնա տևել տարվա բոլոր օրերը։

«Բուրժուական» երկրներուն մեջ մարդիկ իրենց ունեցածը կծախեն, հոս պետական խանութները․․․ իրենց չունեցածը։

Կիրակի 15. ― Արտաշես Կարինյան։ Հայկենտգործկոմ։ Հանրապետության նախագահ․․․

Իսկական զեփյուռ, որ բոլորի երեսին խոսք ու խոստում կփչե։ Փոխանակ խոսքե գործի անցնելու՝ խոսքե խոսք կանցնե։ Իր կյանքին մեջ տակավին մեկ գործ է կատարած, այդ ծնվելն է, ու մեկն ալ ունի կատարելիք՝ այդ իր մահն է։ Սպեղանի մըն է, որ տակավին ոչ մեկ վերք չի բուժեր իր կյանքին մեջ։ Ոչ մեկ զոհողության առջև չի կենար՝ քեզի օգտուտ մը չի տալու համար։

Եթե մտնիս իր սենյակը թե՝

― Իշտե, ընկե՛ր Կարինյան, ողջ ընտանյոք սոված, անգործ թափվեր ենք տունը ու կմեռնինք, օգնություն մը։

― Չեմ կրնար, չունիմ։

― Ինչո՞ւ կոմունիստներուն կա՝ մեզի ոչ։ Սա ի՞նչ անարդարություն է։

― Ճիշտ է, անարդարություն է։

― Ձեր կառավարությունը իր ժողովրդյան արյունը ծծելով կապրի, ամոթ չէ՞։

― Բոլորովին ճիշտ է, ես համաձայն եմ քեզի հետ։

― Դուք գայլեր եք։

― Ճիշտ ես նկատեր։

― Ձեր կուսակցության ծրագիրը ամենապակասավորն է աշխարհիս բոլոր ծրագիրներուն մեջ։

― Ես ինքս այդ կարծիքին էի դեռ տարի մը առաջ։

― Ափսոս չէ՞ր դաշնակցությունը։

― Որոշ չափով՝ այո։

Իսկ եթե այս բոլորեն վերջ՝ կարծելով, թե իբրև գաղափարակցի պաշտոն մը պիտի ճարե քեզի ու պաշտոն խնդրես, սապես կպատասխանե։

― Դե՛, ընկե՛ր, բոլոր զոհողությունը մեկ մարդե մի՛ պահանջեք։ Ես համաձայնեցի քեզի հետ, որ մենք գայլեր ենք, որ դաշնակցությունը մեզմե լավ էր, որ մեր կարգերը անարդար են, որ մեր ծրագիրը անպիտան է, իսկ դուն այս բոլորի վրա պաշտոն ալ կուզես։ Այսքանը ես ըրի, ատ մեկն ալ թող ուրիշ մը ընե, ի՞նչ կըլլա․․․

Հետո կավելցունե․

― Գնա՛, թե բանի մը պակասություն ունենաս, առանց քաշվելու դիմե, ես միշտ պատրաստ եմ։

Արդարությունը կպահանջե, որ Կարինյանը, իր ձեռները, ոտները ու մյուս բոլոր զգայարանները Աստծո վերադարձնելով, փոխարենը խոշոր լեզու մը խնդրե, որ դիմանա այսքան խոսքին․․․

⁕ Ակռաներես մեկը կշարժի․․․ անգործութենեն։

Երկուշաբթի 16. ― Կոմկուսակցությունը կանգնած ջուր է նեղլիկ ամանի մը մեջ։ Կբորբոսնե, ու ամիսը անգամ մը Կենտկոմը շերեփով կառնի երեսինը անդին կնետե։

Դեռ ամիս մը չկա, ինչ տրոցկիստներուն շերեփով քաշեցին ամանի երեսեն և Սիբիր թափեցին, հիմա «սպեցիֆիկներն» են երեսին կանգնել․․․

Այս ամանին տակը եթե չծակվի, ողջ պարունակությունը, երեսեն բորբոսնելով, պիտի ապականի։

⁕ Իսահակյանը Հայաստանեն կշտացած, արտասահման կուզե վերադառնալ։

«Կնոջ ու որդու սերը» կքաշե եղեր․․․

Կինն ու որդին միտքն են ինկեր, ու շատ կարելի է «երկու» աչքով կուլա արդեն։

Բայց մեր կառավարիչները հազիվ թույլ տան մեկնել իրեն, նախքան Իսահակյանը կմերկանա իր բոլոր մարդկային առաքինություններեն։

Գյոթեն կըսե իր Ֆաուսթին մեջ․

Ըսել կուզե աղջիկ կմտնես՝ կնիկ դուրս կուգաս։ Այո՛, կնիկ ու բան մըն ալ անդին՝ պոռնիկ։

Բայց երկրի տերերը առայժմ մանկավարժական մեթոդով կուզեն մոռցնել տալ իր «կին ու տղան»։ Կարինյանը կառաջարկե ամսով մը իր հետ Պետրոգրադ պտույտի ելլել։

Այսպես կվարվեն բոլոր այն մայրերը, որ կրծքե կտրել կուզեն իրենց մանկիկները։

Ուրբաթ 17. ― Այսօր կլրանա «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթին 2000 օրինակը։

Նորեն աշխարհը իրար է անցեր, նորեն բաժակի մեջ փոթորիկ։

Հետաքրքիր է ինչե՞ն իմացավ ռուսերեն «Տրուդ» լրագիրը, որ հոս «Խորհրդային Հայաստանին» 2000 օրինակը կհրատարկվե։

Հանցա՞նք պիտի գործեմ, եթե կարծեմ, որ այստեղեն իսկ՝ Երևանեն՝ «Խորհրդային Հայաստանն» ինքը գրեր է «Տրուդին» ալ, «Պրավդային» ալ, թե իմ 2000 օրինակը կլրանա՝ ինձի շնորհակալական հեռագրեր ղրկեցեք։

Հանցանքը ասոր մեջ կասկածելն է։

Շաբաթ 18. ― Կարմիր գիծեն ներս կյանքը պաղեր է այնպես, ինչպես ջերմաչափին կարմիր գիծեն դուրսը։ Երբ ապրիլ ուզենամ, սենյակս կմտնիմ, կբանամ անցյալ կյանքս հիշեցնող թուղթերը ու կսկսիմ ապրիլ․․․

Սա յոթը տարի է, ինչ կապրիմ նախկին կյանքովս ու կմեռնիմ նախկին մահովս։

Կյանքը պաղելու է հիմա։

Ու երբ թղթապանակս ծածկած դուրս կելնեմ փողոց, կըսեմ մտքիս մեջ․

«Իմ կյանքը գզրոցիս մեջ թողի, իսկ մահս կտանեմ փողոց․․․ պտույտի»։

⁕ Գարունը կուգա, բայց Խորհրդային Ռուսաստանը մոռցել է հավարը պոռալուն այն պատերազմի, որ յուրաքանչյուր գարնան ծայր կուտա իր․․․ երևակայությանը մեջ։

Երկուշաբթի 20. ― Կուսդպրոցին պատուհանին տակեն անցածս ժամանակ, տեսա մարդկային կմախք մը, որու շուրջ հավաքված սաները մարդակազմություն կսովրեին։

Կանցնեմ ու կմտածեմ։ Ստուգվա՞ծ էր արդյոք։

Գուցե այդ կմախքը իր կենդանի ժամանակը կուլակ կամ հաստափոր վաճառական է եղեր, որը բանվորական ներկա դիկտատուրայի ժամանակ իրավունք չուներ բնավ ոսկորների այն դասավորությունը ունենալ, ինչ որ դիցուք դազգահի բանվոր կամ կամ հին կադրի կուսակցական մը։

Ի՜նչ է, պզտիկ մահ մը կրնա՞ հավասարցունել այն անդնդախոր տարբերությունը, որ կա բանվորի ու բուրժուայի միջև։

― Ո՛չ։

Կրնա՞ կամ կհամարձակի՞ Կաուցկիին փայծաղը ձախ կողմը գտնվել այն պահուն, երբ Լենինի փայծաղը իր ձախ կողմն է։

― Ամենևի՛ն։

Ինչպե՞ս կրնան երկուքն ալ ձայնական նույն օրգաններն ունենալ, երբ կոմկուսակցությունը «կխոսե», իսկ դաշնակցությունը՝ «կոռնա»։

Կուսակցական որպիսի՜ ատելություն, օ՜, աստված իմ․․․

Հավատացած եմ, եթե դաշնակցությունը օր մը հաջողեր «խոսել», կոմկուսակցությունը նմանվելու վախեն ստիպված պիտի «ոռնար» ապաքեն։

⁕ 84֊ամյա մայրս հիվանդ է ու կվախնամ մեռնի։

Գլուխս այնքան խառն է, գործերս այնքա՜ն խճճված։

Դագաղագործի՞ն երթամ, զա՞գս վազեմ մեռնելու թույլտվություն ստանալու, սոցա՞պ հերթի կենամ թաղման ծաղսի համար, հասցեներու սեղա՞ն շտապեմ անունը «դամավոյ կնիժկայեն» դուրս հանելու։

Գործեր, որք շաբաթներու կնային ու չկատարելու պարագային խոշոր տուգանք կսպառնան ինձի։

Իրիկուն, երբ մայրս «կմեռնի՜մ» ըսավ՝

― Մա՛յր, ― բարկացա վրան, ― ինչո՞ւ կշտապես, չկա՞ն քեզմե ավելի ծերեր, որք 100, 120 տարի կապրին։

Բայց կվախնամ։

Երանի անմահ ըլլար մայրս․․․

Երեքշաբթի 21. ― Այսօրվա թերթը կգրե խոշոր դատավարության մը մասին։ Դոնի ածխահանքերու ճարտարապետները պետությանը նյութապես վնասելու համար՝ ածխի ընտիր շերտերը հողով ծածկեր են ու հորեր փորեր այնպիսի տեղանք, որ ածուխ չկա եղեր․․․

Աս մասնագետները, որոնց թիվը տասնյակներու կհասնե, հավանաբար գնդակահարվեն մասնագետ գնդակահարողներե։

⁕ Գարունը կուգա։ Օ՜հ, բնություն, ողջո՜ւյն քեզի։ Եթե քո փոփոխությունները չըլլային՝ վաղո՜ւց կորսունցած պիտի ըլլայի հասկացողությունը բնականի մասին։

Չորեքշաբթի 22. ― Վա՛, վա՛, խորհրդային մասնագետներու դողը բռներ է։ Բոլորը «զայրույթ» կհայտնեն Դոնի ճարտարապետներուն, բոլորը «նողկանք» կթքնեն նույն ճարտարապետներուն։ Մենք անոնցմե չե՜նք՝ կպոռան անոնք, մենք ձեզի հետ ենք՝ կճչան անոնք։

Կհարցնեմ․

― Եթե այսպես «լծված եք» սոցիալիստական շինարարությանը, եթե այդքան կհամակրեք կոմունիստական շինարարությանը, ինչո՞ւ կոմունիստ չեք։

⁕ Աֆղանստանի թագավորը պտույտի է ելեր Եվրոպա։ Բոլոր պետությունները հացկերույթ կուտան իրեն ու բաժակաճառերու մեջ կուխտեն բարեկամ մնալ իրարու։

Զարմանալի բան։ Ինչքա՜ն դժվար է ճաշի վրա թշնամություն ընել մեկի մը։

Եվրոպայի բանվորական պատգամավորները Ռուսաստան եկան, ճաշե մը վերջ հավնեցին սովետական ռեժիմը ու գացին։

Հինգշաբթի 23. ― Ինչպես որ սովի ժամանակ ձիերու զարմերը կվազեն մեծատանց ձիերուն հետևեն՝ անոնց արտադրանքեն ողջ գարու հատիկներ գտնելու համար, անանկ ալ հիմա «անկուսակցական» մասսան կոմունիստներու ետևեն կերթա․․․

Բայց ավա՜ղ։

Անոնք սաստիկ երիտասարդ են, ակռանին բերաննին պատկոմի պես «միշտ պատրաստ» ու հազիվ հույս ըլլա ողջ հատիկներու․․․

⁕ Մորիս Մետերլինկը կըսե․ «Կուգա ժամանակ, երբ մարդիկ կհասկանան զիրար՝ առանց բառերու օգնության»։

Այդ ժամանակը եկեր է արդեն։ Այսօր ծերունի դերձակիս հանդիպելով բան մը չխոսեցանք, բայց զիրար հասկցանք։

․․․Բայց սա թշվառական հարկահավաքը ինչո՞ւ չի ուզեր լռություն հասկնալ ու շարունակ դրամ կուզե բարձրաձայն։

Ուրբաթ 24. ― Երկու դասակարգ։ Քանի մը կուշտեր՝ անթիվ սովյալներ։ Մարմինս կապելով դժնդակ իրականի, հոգովս կթռնիմ։

Մարմինս լքյալ պանդոկ մըն է հիմա, որ բերանը բերած կորոճա իր 18 տարի առաջվա կյանքը։

⁕ Կնոջս թևը, որ երեք ամիս ի վեր կցավեր, սա քանի օրս լավացավ։ Երբ կգա տքալու ժամանակը, չի գիտեր՝ հիմա ի՞նչ տեսակ ձայն հանե ու տեսակ մը ցավի կարիք կզգա։

Շաբաթ 25. ― Հանգուցյալ բանաստեղծ Հովհ․ Թումանյանի մահվան հնգամյակի առթիվ հուշի երեկո կկազմակերպվե։ Այսպես է հոս։ Կենդանի բանաստեղծները անհուշության կմատնեն, իսկ մեռածներին գերեզմաններեն կհանեն հիշելու։

⁕ Եթե կտեսնաս մարդիկ, որք տուն կերթան երկու ագռավի գլխի մեծության բաներ փաթթած թուղթերու մեջ, գիտցիր, որ 200 գրամ կարագ, 200 գրամ պանիր է, որ գտածի նման ուրախ տուն կտանեն։

Այդ մեր կոոպերատիվի մաքսիմումն է։ Լավ չէ՞ր, եթե ամեն ոք ձեռք մը հաց երկարելով ներսը՝ պոռար․

― Ընկե՛ր, քիչ մը կարագ քսե հացիս։

Կիրակի 26. ― Ահա ձեզի Գավգործկոմի «Լենինյան անկյունը», որուն ճակտին գրված է՝ «Գլխարկները հանել»։

Ինչքա՜ն ազատ է այս կրոնը, որ չի հրամայեր կոշիկներն ալ հանել։

Պատին վրա՝ հոն, ուր պիտի կախված ըլլար Աստվածածնին պատկերը, կփայլե (ուզե կամ չուզե) Լենինի մոր սրբափայլ պատկերը։ Պողոս Առաքյալին տեղը Բուխարինն է բռներ, Զեփիթյա որդոց տեղը՝ Ստալինն ու Կալինինը։

«Կարմիր անկյունը» աշնանս առաջին սրբավայրն էր։ Ամբողջ երեք ամիս սա սենյակին այցելուները առնետներն էին ու սարդի ոստայնները։ Ապա, տեղի սղության պատճառով, երկրորդ սենյակը տեղափոխեցին, ապա՝ երրորդը, հետո՝ չորրորդը, ետքեն՝ հաջորդը ու այսպես սկսեցին շրջան ընել մինչև «00» համար սենյակը ու կանգ առին։

Այս համարը մյուս բոլոր հաստացուցյանց մեջ ալ այն սենյակն է, որ ոչ թե երեք ամիս, այլ երեք օր ալ չի կրնար փակվի։

Այս համարը միակն է մեր բոլոր պաշտոնատանց մեջ, ուր իրական գործ կկատարվե․․․

⁕ Տեղական տնտեսության վարիչը հայտնելով, որ կարդացեր է գրվածքներս ու շատ է հավներ, այնուհանդերձ «ընկ․ Կամսարական» կանվանե զիս։

Այդ ինչպե՞ս է կարդացեր, որ անունս չի գիտեր։

Երկուշաբթի 27. ― Մեր մեքենագրուհին օրական մեկ սանթիմ վեր կքաշե իր շրջազգեստը՝ նպատակ ունենալով ցուցնել իր ամբողջ գերությունը։

Բան չեմ ըսեր, տիկի՛ն, կհավատամ, որ շատ միս ունիք․․․ բայց գեղեցիկ չեն ափսոս։ Լենինն անգամ ըսեր է՝ քիչ, բայց լավ։

⁕ Այսօր կրճատեցին ինձի պաշտոնես։

Երեքշաբթի 28. ― Ինչքա՜ն անոթացեր է մեր պետությունը․․․

Պետքարանը առանձնացածս միջոցին պետական երեք հարկահավաքներ խանգարեցին ինձի։ Մեկը դռնապանի վարձը կուզեր, երկրորդը՝ ջրի գինը, իսկ երրորդը՝ պետապին հասանելիք հարկը։

Ատանկ ալ խայտառակությո՞ւն։

Աղեկ որ լուծ չեմ, չէ նե ով գիտե՝ մինչև ավարտելը քանի հարկահավաքներ ընդունելու հարկին տակ գտնվեի պիտի․․․

Չորեքշաբթի 29. ― Փողոցին մեջ տեսա միլիցիա մը, որ ատրճանակը կողքին կապած կերթար։

Ի՜նչ երջանկություն այս երկրին մեջ ինքնասպանության տեխնիքական հարմարություններ ունենալը։

Զանգու մը ունինք այդ նպատակի համար, որը այնքան կձգձգե իրեն մեջ նետվողին խեղդելու գործը, որ ինքնասպանը ձանձրույթեն ու սրտանեղութենեն կուզե ինքզինքը նորեն ափը նետել ու ապրիլ։

Չէ՛, մերին պես հուսահատ երկրե մը ասանկ պզտիկ գետ անցնելու չէր։

⁕ Այսօոր Աշոտիկս իր ընկերոջմեն «սուտ» բառն էր լսեր ու դիմելով ինձի՝ ատոր նշանակությունը կուզեր գիտնալ։

― Դեռ փոքր ես, բալա՛ս, ― պատասխանեցի, իր գանգրահեր գլուխը շոյելով, ― երբ մեծնաս, կարդալ սովրիս, «Խորհրդային Հայաստան» կարդաս՝ այն ատեն միայն կիմանաս, թե ի՞նչ բան է «սուտը»․․․

Հինգշաբթի 30. ― Այս գարնանս քաղաքիս շինարարությունը հանկարծակի կանգ առավ։ Այնքան հանկարծակի, որ կարծես եղածն ալ կուզե քանդվել։ Ըսես սխալ փողոցով դեպի ստույգ վտանգն առաջացող ճամբորդ մը շտապ ետ կդառնա։

Տեղն է պետությանը։ Եթե առաջվնե շինարարությանց չձեռնարկեր, այսօր այսքան կիսատ շենքեր չէր ունենա այս ունայն փողոցեն մեջ տնկված ու յոթը տարվա անգործության ստաժ կունենար ձեռքին։ Ստաժ մը, որ ավելի կարժե ինձ մոտ (երբ հարկավ խոսքը բոլշևիկի մասին է), քան յոթ տարվա «շինարարական» ստաժը։

Վասնզի հասել ենք վերջապես այն օրվան, երբ «շինելը» «քանդել» կնշանակե։

⁕ Դուրս եկա քիչ մը օդ առնելու։

Երեխաները լճակին մեջ լող կսորվեին։ Մեկը անոնցմե օդով լեցված տիկի մը վրա հեծած կլողար, որը սակայն ծանրացած շարունակ կսուզեր՝ հետը տանելով նաև փոքրիկ լողվորը։

― Տղաս, ― ձայնեցի իրեն, ― օդի փոխարեն «կոմունիզմ» լեցուր պարկիդ մեջ ու հեծիր։ Այս նոր գաղափարը օդեն թեթև ըլլալով, բնավ պիտի չսուզես ջրին տակը․․․

Ուրբաթ 1. ― Ինչպես պատերազմի խեղանդամները, այսօր Երևանի տուներու մեծագույն մասը նեցուկներով կապրե։ Ընդամենը 27 նոր տուն է շինված, մինչ անդին 300 տուներ կպատրաստվեն փուլ գալ։ Ճարտարապետները գործերը թողած օր ու գիշեր գերան կնեցուկեն այս հիվանդ տուներուն։

Ո՜վ ճարտարապետներ, թողեք այդ մանր նեցուկները, փնտրեցեք խոշոր նեցուկ մը սա Խորհրդային Ռուսաստանին տակը տալու, որն սկսեր է դեպի կործանումը հակել։

Եթե դուք փրկեք ծառը տապալումեն, փրկած կըլլաք նաև այդ ծառին վրա շինված հարյուրավոր թռչունի բույները․․․

⁕ Խորհրդային միությունը Ֆրանց Իոսիֆ կղզիեն սկսած մինչև Հյուսիսային բևեռը կհայտարարե իր սեփականությունը։

Վա՛յ, վա՛յ։

Այդ գոտիի բոլոր արջերը, ըսել է պիտի թողնեն իրենց բնակավայրը ու հեռանան։

Դարերով ազատ ապրած արջը «բանվորական դիկտատուրայի՞» կդիմանա․․․

Շաբաթ 2. ― Հայտնի իրավաբան ու բոլոր հանցագործներու պաշտպան Գրիգոր Չուբարը այսօր հոդված մըն է գրեր՝ հայհոյանքի տարափի տակ մեղադրելով դաշնակցությանը՝ 17 թվին տուն վերադառձող ռուս զինվորները ճանապարհին Գանձակի թուրքերու հետ կոտորելու մեջ։

Չենք զարմանար այս զրպարտությանը վրա, վասնզի հարգելի փաստաբանը իր կյանքի մեջ ճշմարտության ինչ ըլլալը դեռ չի տեսեր, ու տեսնա ալ, չի ճանչնար այսօր։ Բայց թե 10 տարի անց ինչպե՞ս մեկեն միտքն ընկավ Շամքորի կոտորածը։

Ըսողներ կան, թե իր օրեօր աճող հարստությունը իշխանության աչքեն ծածկելու համար թոզ կփչե։

Եթե այդ է պատճառը, ուրախալի է, վասնզի գեթ հույս կա օրեն մեկ աղքատանալուն հերքե պիտի իր սուտը ու ետ վերցնե մեղադրանքը։

․․․Մարդիկ, որոց համոզումները արդեն ոչ թե գլխուն մեջ կգտնվե, այլ դրամապանակին։

⁕ Մակդենի վարչապետ Չան ցո Լենի վրա ռումբ է նետված։ Անգլիական թերթերը կգրեն թե նետված ռումբը ռուսական է, չինացիները կգտնան, որ ճապոնական է, Ճապոնիան՝ ամերիկյան է կըսե, ու մեծ վեճ կա։

Չան ցո Լենը վիրավոր է ու մինչև այս ռումբին որու ըլլալը չպարզվե, չպիտի մեռնի։

Երեքշաբթի 5. ― Սարսափելի արագ փոփոխություններ կոմունիստ պաշտոնեության մեջ։ Գլխարկնին փոխելով երևի կուզվե ազդել գլխուն վրա։ Գործերնին անհաջող կերթա կոր, ու դեպի սոցիալիզմ չեն երթար սա անմեղ մանկիկները։

Շաբաթ մը առաջ խնդրով մը դիմեցի Գավգործկոմ։ Պաշտոնյան ըսավ՝ խնդրին ծանոթանամ, վաղն եկուր պատասխանի։ Հաջորդ օրը գացի՝ ուրիշ մըն էր նստած տեղը ու ըսավ՝ կհարցնեմ նախորդիս ու կպատասխանեմ։ Երրորդ օրը գացի՝ երրորդ մըն էր նստած ու կսպասեր իր նախորդեն տեղեկանալ ու պատասխանել։

Փոփոխություններ կինեմատոգրաֆի արագությամբ։

Եթե առաջվնե հայտնի ըլլար սա փոփոխվող պաշտոնեից ցանկը, ան ատեն դյուրին էր՝ խնդիրը կուտայի այն ամենավերջին թեկնածուին, որ պիտի նստեր ամիս մը հետո։ Ճիշտ այնպես, ինչպես որսորդ մը օդին մեջ թռչուն խփելու ատեն նշանը միշտ քայլ մը առաջ կբռնե։

⁕ Ժողկոմխորհն, Կենտգործկոմն ու Չեկան միացած հրաման մը կհրապարակեն, որով սրիկայությանը վերջ տալու համար կսպառնան գնդակահարել հանցավորը, ու արդեն իսկ որպես կանխավճար կուտան երկու գնդակահարվածներու անունները ըսելով․

― Ահա այսպես կընենք։

Եթե լոկ «մուստուսայի» համար գնդակահարվեցան այդ մարդիկ՝ ափսոս երկու կյանքեր։ Առանց տեսնելու ալ աղեկ գիտենք, թե ինչ է գնդակահարությունը։

Կամ։

Ինչո՞ւ կառավարությունը արդարության, ճշմարտության, ազատության գաղափարները ժողովրդյան հասկանալի լինելու համար գործնականի չի դիմեր ու միայն մահապատժի համար կուզե օգտվել այդ գերազանցապես մանկավարժական մեթոդեն։

Չորեքշաբթի 6. ― Երբ կուզեմ ապրիլ, կպառկեմ անկողնակալիս, աչքս առաստաղին կճամբորդեմ ուզածս տեղ և ուզածս րոպեին կհասնիմ։ Անթիվ դրամի տեր կըլլամ ու ժամերով կխորհեմ, թե ինչպես ծախսեմ այդ դրամը։ Կհաղթեմ ու կջախջախեմ իրականի մեջ հզոր թշնամուս։ Այս րոպեներուն սիրահարվելիս, աղջիկներն իրենք սովորաբար կուգան ու կաղաչեն իմ բարեկամությունը։ Կողորմեմ աղքատին ու կսկսիմ ամուր բնակարան մը կառուցել ամեն հարմարություններով։ Միայն կվարանեմ ու չեմ գիտեր կարմի՞ր, թե՞ սև քարեն շինեմ։ Մեկ ժամվա մեջ կհասնիմ այն բոլորին, ինչ մարդիկ կհասնեին իրենց ողջ կյանքի ընթացքին։

Ժամ մը վերջ զգաստացած կխորհիմ։ Լավ է, որ ամեն բանի այսպես դյուրին չի հասնվիր, ապա թե ոչ բոլորը մեկանց վայելելով այլևս մնացյալ կյանքի մեջ իմաստ չէր մնար․․․

⁕ Կենտգործկոմ Արտաշես Կարինյանը նոր իմաստով Մոսկվա, հինով՝ Տիզբոն «ի դուռն Շապուհ արքայի» գնաց արդարանալու, թե ինչո՞ւ 27 թվին Բաքուի «Կոմունիստ» թերթին մեջ գրեր է, թե «բոլշևիկների գալով Հայաստանը վերածնվեց» ու չի գրեր «նոր ծնվեց»։ Մի՞թե 21 թվեն առաջ Հայաստանը գոյություն է ունեցեր․․․

Հինգշաբթի 7. ― Նպարավաճառ Սեդրակին խանութը ճամբուս վրա է։ Պզտիկ խորշ մը, որու հետևանքով ամենայն օր ապրանքը դուրսը կշարե, իսկ երեկոները ներս կառնե ու խառնիխուռն դարսելով կգոցե զայն։

Սեդրակը, սակայն, այսօր շվարած դուրս կդներ իր ապրանքը ու չգիտեր, փակե՞լ ընդմիշտ խանութը, թե՞ շարունակել առուտուրը։

Սեդրակին վրա մեծ «նալոգ» էր եկեր ու կվնասեր խանութին։

«Սեդրակի խանութ» մըն եմ ես ինքս։

Ամեն երեկո, երբ անկողին կմտնեմ, տանջող միտքերուս շարանը ներս կառնեմ մեջս ու աչքերս կփակեմ։

Առտուներ աչքս բանալով, երբ «կյանքս» սկսելու համար պետք է նորեն միտքերս « դուրս շարեմ»՝ կմտմտամ ու կտարակուսեմ, թե այսքան վնասով կարելի՞ է «ապրիլ», թե ժամանակը չէ՞ փակել այն ընդմիշտ։

Ամեն 12 ժամ անգամ մը հիշել թշվառությունս՝ շատ ծանր է։

Երանի՝ ցերեկը կա՛մ բնավ չըլլար, կա՛մ գեթ շաբաթը մեկ ըլլար։

Ուրբաթ 8. ― Այս շաբթու նորեն կարևոր պաշտոնեից փոփոխություն։ Սա կես տարի է ամեն շաբթու կփոխվեն մեր վարիչները։

Հայաստանը կաթսա մը ապուր է, մեջը շերեփ, շերեփին պոչն ալ Թիֆլիս կգտնվե Ս․ Կասյանին ձեռքը։ Նստելուն կամ վեր կենալուն Կասյանը եթե հանկարծ այդ պոչին դիպնա, հոս Հայաստանին մեջ հսկայական տակնուվրայության ականատես կըլլանք։

․․․Ու կըսեն, թե Կասյանը սա կուսակցության մեջ ամենեն անխելք ու տխմար մարդն է։

Ըստ իս՝ այդպես ալ պետք է։

Անկարելի է այսքան անմիտ վարել պետական գործերը առանց գլուխը հանճարեղ տխմար մը ունենալու։

⁕ Թերթը կգրե, որ տեղացող անձրևներեն փլեր է գիշերօթիկ դպրոց մը ու տակը առեր 20 աշակերտ։

Շատ աղեկ՝ բայց ինչո՞ւ այս լուրը «կուսշինարարական» բաժնին մեջ չէր գրված։

Կիրակի 10. ― Գիշերը երազիս մեռեր էի ու առանց դագաղի գերեզման դրին զիս ու Երևանի գերեզմանատան գրանիտե քարակոշտերը գլխուս կթափեին․․․

Արթննալուս պես գացի ու դագաղագործին կանխավճար տվի։

Տուն կդառնամ մտածելով։ Եթե աշխարհիս երեսին մեկը կա, որ չի կրնար անկեղծ ըլլալ՝ ատիկա դագաղագործն է։ Եթե հարցնես․

― Վարպետ, կուզե՞ս, որ շատ մարդիկ մեռնին։

― Չէ, ― պիտի պատասխանե անպատճառ, ինչ որ ստել ըսել է։

Հետո մտածեցի։

Ինչո՞ւ դագաղագործությունը, Խորհրդային Միության մեջ սա ամենաձեռնտու գործը, չի պետականացվեր։ Հազըր պլանաչափություն կմտներ մեռնելու գործին մեջ ու մյուս կողմե դագաղը, որպես պետական արհեստանոցի գործ, թանկելով՝ կանգ կառներ մեռնողներու սա հոսքը։

Կկարծեք ապրուստ չունի ժողովուրդը անո՞ր համար այսքան կմեռնե։ Բնավ երբեք։ Մարդիկ դագաղին սաստիկ աժանությանը համար կուզեն օգտվիլ անկե․․․

⁕ Չեկայեն արձակվեցավ ինձի ծանոթ դերձակ մը, որ տարի մը բանտարկված էր բոլորովին անմեղ։ Վախեն, խեղճ մարդը մեկի մը երես չի նայեր, բարեկամի տուն չերթար, ծանոթի չի բարևեր, հավաքույթե կփախչի ու եթե առաջնորդ մը ունենար, սիրով իր աչքը կհաներ՝ կասկածի տեղիք չի տալու համար։

Երկուշաբթի 11 ― Ծո՛, ծո՛, սա ի՞նչ կլսվե։

Որպես թե Լեհաստանը պատերազմ պիտի հայտարարե Խորհրդային Միությանը ու (առանց այլևայլի) ջարդի վերջույս։

Այս լուրն ինձի բերողը այնքան ուրախ էր, որ անզգուշաբար սկսեր էր ժպտալ։

― Ծո՛, տխրե ու մի ցուցաներ սիրտդ, հիմա կրակի մեջ պիտի ձգես մեզի․․․ կամ դեմքդ հյուսիս դարձուր չտեսնեն․․․ չէ, այդ հարևանիս տղան կոմունիստ է, ձախ դարձիր․․․ ո՛չ, կասկածելի է՝ չեկայի կառապանը կատե այն կողմը․․․ դեպի դաշտը նայե․․․ բայց չեկայի ձիերը կարածեն ու տե՛ս, մեկը մինչև անգամ գլուխը վեր առած շիտակ մեզի կնայե։ Եթե քեզի զսպել չես կրնար, գնա՛ ջրհորի բերանը բաց ու գլուխը հոն կախելով խնդա, ― ըսելով ճամբու դրի լրաբերին, ու ինքս՛ սկսեցի լացողի դային․․․ դժողքեն։

Այսպես է մեր երկիրը։

Երբ մեկը կուլա, գիտցիր, որ ուրախ է, երբ կխնդա՝ ատիկա խոշոր տխրություն կնշանակե։

Այսինքն՝ ամեն բան շրջված։

Երեքշաբթի 12․ ― Ամերիկայեն բարեկամս «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթն էր խնդրած ինձմե։ Ուղարկեցի քանի մը համար՝ կցելով սա բացատրական բառարանը։

«Շինարարություն» ― քանդարարություն, քարը քարի վրա չթողնել,

«լուսաշինություն» ― գիտակցությունը մթնեցնել, գիտցածն ալ մոռցնել տալ,

«կորչի՜ անգրագիտություն» ― կեցցե՜ անգրագիտություն,

«Լենին» ― չաստված,

«լենինիզմ» ― չաստվածություն,

«Պատերազմի պարագային մեր ժողովուրդը մեկ մարդու պես կկանգնե» ― Պատերազմի պարագայեն մեր ժողովուրդը մեկ մարդու պես կնստե։

«Համայն աշխատավորությունը կսկիծ զգաց Ձերժինսկիի մահվան առթիվ»։ ― Համայն աշխատավորությունը ուրախութենեն մեռավ Ձերժինսկիի մահվան առթիվ։

«պայքար անգործության դեմ» ― պայքար գործ ունեցողներու դեմ,

«խոսքի ազատություն» ― ազատություն մը տրված միմիայն համրերուն,

«խորհրդային օրենք» ― անխորհուրդ անիրավություն,

«կոմունիզմ» ― վեց մարդ ուտելով պատռի, մնացյալ մարդիկ անոթի մեռնին։

Չորեքշաբթի 13. ― Չնայած անոր, որ ապրանք չի ճարվեր, մյուս կողմե նոր կոոպերատիվ է որ կբացվե։

Այդ իմաստով վարիչները, գեթ իրարու կպած բանային, որ մեթրո մը կտավ ցուցնելու հնար ըլլար։

Ինչո՞ւ միայն այդ։

Շալվարի մեկ ոտքը մեկ խանութ, մեկալը մյուս խանութը կրնային փռել․․․

Հինգշաբթի 14. ― Այսօր նորեն կարծիքներու տարբերություն կուսակցության մեջ, նորեն պաշտոնանկություններ ու նորեն Կենտկոմի կոչ բոլոր «ընկերներուն»։

Ամեն տարի թոշնած ծաղիկի պես կուսակցականներեն մաս մը աջ «կթեքվեն», մյուս մասը՝ ձախ։ Ու ամենայն տարի կուսակցութենեն կկտրվեն ու անդին կնետվեն սա «թեքվածները»։

Լենինը այն չոր վարդն էր, կուսակցության կենտրոնը խրված, որուն կապված դեպի գերագույն անհեթեթություն կընձյուղվեին իր մատղաշ անդամները։ Ստալինը, որ այսօր կփոխարինե իր վարդապետին, երևի չունի Լենինի չորությունը։

Պատմությունը, չեմ գիտեր, գուցե հանճարներ քանի մը հատ կծնե, բայց ինչ կվերաբերե տխմարին՝ մեկը միայն կծնե։ Լենինը, այդ «գիտական» տխմարը, իր դափնին հազիվ թե երբևիցե մեկի մը զիջե։ Վասնզի անհնարինության չափ դժվար է փայտե շինված չըլլալ ու հաջողել այսքան հարատևել տխմարության մեջ․․․

⁕ Հացի փուռերուն առջև նորեն հերթեր․․․

Ողջո՜ւյն քեզ 1919 սով։

Դուն, որ ոչ դաշնակցություն կնայիս, ո՛չ բոլշևիկ։ Ով կանչե քեզի, անսեթևեթ կելնես կուգաս։

Եթե Հայաստանը քեզի պես երկու անկեղծ բարեկամ ունենար, իր վիճակը այսպես պիտի չըլլար այսօր։

Ուրբաթ 15. ― Փարիզի «Հառաջն» ինկավ ձեռքս՝ կարդացի։

Դաշնակցությունը մեծ խրախճանքի մեջ կտոնե մայիսի 28֊ը, այսինքն՝ իրենց երևակայությանը մեջ միայն գոյություն ունեցող միացյալ և անկախ Հայաստանի տարեդարձը։

Հեռանալով Հայաստանեն, այդ կուսակցությունը կատվի նման թաթերով գլորեց իր հետ տարավ փուչ ընկույզի նման այդ գաղափարը ու հետը կխաղա։

Ասիկա նշան է այն բանին, որ մարդ քանի կենդանի է՝ բանի մը հետ պիտի խաղա։

Բայց տարիներ շարունակ միևնույնը խաղալով չի՞ ձանձրանար դաշնակցությունը։

⁕ Կոմունիստի մը հետ վեճ ունեցա սովի մասին։ Նա ի պաշտոնե կպնդեր, որ հանուն համամարդկային գաղափարներու կարեի է նաև մեռնիլ սովեն։ Կորչե մարդը, կեցցե գաղափար՝ կգոչեր անիկա «ծապլվարյան» ոճով։

Լա՜վ է։

1919-ին մեռանք հանուն ազգային՝ 29֊ին ալ մեռնինք հանուն միջազգային գաղափարի։

Ինձի մնա, չարժե մեռնիլ ոչ մեկ գաղափարի համար։ Վասնզի ամենամեծ գաղափարը բուն կյանքն ինքն է։ Ու կյանքեն մեծ գաղափար մը տիեզերքը չի ծնած տակավին։

Շաբաթ 16. ― Մեծ խայտառակություն։

Հայաստանի Կենտգործկոմի կոլեգիայի անդամ և միաժամանակ գավառային գործադիր կոմիտի նախագահ Հանեսօղլյանը, արքունի բանաստեղծ Եղիշե Չարենցը ու ֆինանսական կոմիսարի տեղակալ Կոստանյանը, կեսգիշերին հարբած, զուռնան առաջնին քեֆ են սարքեր փողոցին մեջ, քնած տեղը բռնաբարել ուզելով օրիորդի մը ու վար թափելով ու ոտներու տակ տրորելով խեղճ գյուղացիի մը խաղողի բեռը։

Սրիկայության դեմ օրենքներ ստորագրողը, ինքը՝ սրիկա։

Սա, հետաքրքիր է գիտնալ, «ա՞ջ թեքում է», թե՝ «ձա՞խ»։

Գուցե և թքում է։

Այո՛, թքում բոլոր այն բաներու վրա, ինչ որ սուրբ է։

Կիրակի 17. ― Իմ սիրելի, Աշո՛տ։

Մեռնելես առաջ հետևյալ կտակը պիտի ընեմ քեզի։ Ամուսնանալիս, գրավոր պայման կապե կնոջդ հետ, որ պարապելուդ ժամանակ իրավունք չունենա սենյակդ ավլելու։

Թե չէ ինչի նման է իմ կյանքը։ Մեկ աչքը թուղթիս, մյուս աչքը դռանը ուղղած սարսափահար կմտածեմ՝ ահա մտավ կինս ավելը ձեռքին․․․

Մաքրասիրությունը շատ անուշ բան է, եթե գործին հետ համերաշխ կքալե։ Բայց երբ կըսե, չէ՝, գո՛րծ, դուն կեցիր, ես առաջ անցնեմ՝ կորսվե թող այդ մաքրասիրությունը։

Ես հավատացած եմ, եթե կինս հանցանքով մը մահվան դատապարտվե՝ անտրտունջ կմեռնե։ Բայց եթե պարզվեցավ, որ զինքը կախելու են անանկ սենյակի մի ձեղունեն, որուն հատակը․․․ ավլված չէ, օ՜, վճռաբեկ բողոք կներկայացնե՝ խնդրելով թույլ տալ գեթ վերջին անգամ․․․ սենյակն ավլելու։

Կիրակի 10 ― Բաներ մը կան բնության մեջ, որբ երբ ծերանան, այլևս չեն տնկվեր, այլ ինչպես թոշնած ծաղիկ՝ կամ աջ, կամ ձախ կթեքին։

Այսօր կոմկուսակցությունը այդ բաներու կարգին կպատկանե՝ մաս մը աջ է «թեքվեր», մաս մը ձախ։

Ես միշտ կըսեի․

― Այն օր, երբ սա կուսակցությունը սկսե մտածել՝ կմեռնե։

⁕ Կրակի վրա յուղ։ Այո, ուրիշ կերպ չկրցա որակել, երբ տեսա քաղաքային հոգեկան հիվանդանոցին բժիշկը «լենինիզմ» կբաժներ հիվանդներուն կարդալու․․․

Երկուշաբթի 11. ― Վերջերս ժողովուրդը ուրիշ ճար չգտնելով՝ կգինովնա ու կսկսե ճիշտը խոսել։

Այդ պատճառով կառավարությունը դեկրետով մը կարգելե հարբեցողությունը։

Շատ աղեկ, բայց չէ որ գինովներե զատ երեխաներն ալ ճշմարտությունն ըսելու մոլությունն ունին։ Սպասենք երկրորդ դեկրետ մը երեխայության դեմ։

Երեքշաբթի 12. ― Երեկ տեղ մը քեֆի էի կանչված։

Մեկը կոչնակներեն համալսարանի վերջի կուրսի ուսանող էր, որն «անհարազատության» մեղադրանքով կրճատված էր ու բարկութենեն լալ կուզեր։

Մյուսը ուսանող մըն էր, որուն կրճատեր էին նույն պատճառով, և մտածելով իր բազմանդամ ընտանիքի վերահաս սովամահության մասին, ահաբեկված էր։

Երրորդը կոշկակար մըն էր, որին նորուս աշակերտը դատ էր բացել վրան, իբրև «աշխատանքն շահագործողի» ու ցավագին մտմտուքի մեջ էր՝ թե վաղը ինչ պիտի վճռի դատարանը, ու թուքը ցամքեր էր բերնին մեջ։

Չորրորդը նորեն կոշկակար էր, որուն կոոպերատիվը երեք օր է ինչ կաշի չէր տար՝ ստիպելով արտելի մեջ մտնել, իսկ արտելի մեջ մտածները արդեն սկսեր են բիզերով զիրար ծակել․․․

Հինգերորդը անասունի առուտուրով կզբաղվեր, որուն վրա այնպիսի մեծ «նալոգ» էր եկեր, որ տունն ալ ծախեր, տակեն չէր ելլեր։

Վեցերորդը ութ տարվա գործազուրկ էր ու կպատրաստվեր Հարավային Ամերիկա մեկնել՝ թողնելով իր մանկամարդ կինը, որն ի դեպ ներկա էր հոն ու որուն նայելով՝ անընդհատ կհառաչեր հեռացողը։

Յոթերորդը, որ կաթնատնտես էր՝ սատկեր էր ամենալավ կովը․․․

Խե՜ղճ տանտերեր, ըսի մտովին, ինչքան գինի հոսցնելու ես, անոնց դեմքին ժպիտ մը փայլեցնելու համար։

⁕ Կոմունիստ ճարտարապետ Մազմանյանը, կքննադատե անկուսակցական մասնագետներուն այն բանում, որ անոնց շինած տան դուռներեն մեռելի դագաղ չի գա դուրս՝ հետևաբար «պրոլետարական» չէ շինվածքին ոճը։

Զարմանք։ Մի՞թե սոցիալիստական արքայության մեջ ալ մարդիկ պիտի շարունակեն մեռնիլ․․․

⁕ Ժողկոմխորհի նախագահ Գաբրիելյանը Մոսկվայեն վերադարձավ։

Չորեքշաբթի 13. ― Փարիզին մեջ, կըսեն, տիկին մը, իր նոր շրջազգեստը հագնելով, դերձակի խանութեն արագ իր տունը կվազեր։ Ու «ինչո՞ւ կվազես» հարցումին պատասխանած է՝ «տուն հասնեմ, քանի մոդան չէ փոխվեր»։

Կոմկուսակցության որոշումներն ալ ասանք վազելու պետք ունին, ինչու որ՝ դեռ տուն չհասած կփոխվեն կես ճամբին։

Ոմն Դեդուշկայի արձանը կկոփեին սա շաբաթ մըն էր, այսօր, երբ հասավ իր ավարտին ու արձանին գլուխը պիտի հաստատեին պատվանդանին վրա՝ որոշումը փոխվեցավ ու կուսակցությունը գտավ, որ Դեդուշկան արժանի չէ հավերժանալու․․․

Ու այսպես՝ հարյուրեն 99֊ը։

⁕ Կառավարական կարգադրություն։ Քրիստոսի ծննդյան օրը չպիտի տոնվե ու փոխարենը հանգստի օր կհայտարարվե Լենինի մահվան երկրորդ օրը։

Համաձայն եմ։ Կուզեի երեք օրով տոնվեր Լենինի մահը․․․ որ չկենդանանար։

Հինգշաբթի 14. ― Զինվոր կոմունիստ մը կհահտարարե թերթին մեջ, որ տակավին ոջիլը չի վերացված զորանոցներուն, իսկ Լենինն ըսեր է՝ «ոջիլը սոցիալիզմի թշնամին է»։

Միա՞ն ոջիլը։

Եթե լուն և թախտաբիթին բարեկամ են այդ վարդապետությանը՝ սոցիալիզմը կիրականանա՞։

Միայն ոջիլը անկարող է խանգարել։

⁕ Կխոսվի, որ Դեդուշկայի մինչև գլուխ շինված արձանին վրա Օրջոնիկիձեի գլուխը պիտի դնեն։

Ահա ձեզի կոմունիստական կենտավրոս մը, որուն մարմինը Դեդուշկա է՝ գլուխը Օրջոնիկիձե։

Տեսեր եմ միևնույն ծառին վրա դամոն ու սալոր պատվաստված։

Ավելի էկոնոմիկ չէ՞ր ըլլա, եթե Օրջոնիկիձեի գլխին վրա ալ մեկ ականջը Ստալինեն, մեկալը Կալինինեն կպցնեին, որով պատվանդանի մը վրա անմահացած կըլլային չորսը։

Փա՜ռք քեզ աղքատություն։

Եթե մեր պետությունը հարուստ ըլլար, մայրաքաղաքիս փողոցները անանցելի պիտի դառնային արձաններու բազմութենեն։

Վասնզի կոմունիստ մը, եթե այբուբենը ավարտեր է մինչև «քեն», անմահության է թեկնածում․․․

Ուրբաթ 15. ― Կուսակցական համագումար է թատրոնի շենքին մեջ, ու տանը մարդ չկա։ Կուսակցականները, պորտֆելներու մեջ թուղթերը սեղմած, անանկ մը կերթան, ըսես փորհարները պետքարանը կվազեն․․․

Այս օրերին ինչ խնդրով ալ իրենց դիմելու ըլլաս՝ «համագումարեն ետքը» կըսեն, առանց նայելու, թե ո՞վ է խոսողը և ի՞նչ է խնդրածը։

«Ստուգիչ թվերը» գրկած սոցիալիզմ «կառուցելու» կերթան թատրոնին մեջ։

․․․Իրոք որ թատրոն։

Միայն ինչո՞ւ այսքան երկար կամ ե՞րբ պիտի իջնե վարագույրը վերջապես սա անհամ, ձանձրալի ու սպանիչ ներկայացումին։

Դերասան մը, քարերեն ըլլալու է, ամբողջ տասը տարի ժողովրդյան սուլոցին տակ խաղալուն համար․․․

⁕ Երեկ Սահակ անունով ոճրագործ մը փողոցին մեջ երկու մարդ սպանելեն ու երեքը վիրավորելեն ետքը, երբ կձերբակալվե, նախնական հարցաքննության համար կեցեր է սա երկու օր ու բառ մըն իսկ չի գտներ ինքզինքը արդարացնելու։

Հիմա՜ր։ Ըսե սոցիալիզմ կկառուցեի՝ լմննա երթա․․․

Շաբաթ 16. ― Կինս սաստիկ կմտահոգվե, թե մեր մեծ տղան ինչո՞ւ չի խոսեր։

― Կնիկ, ― կըսեմ, ― մարդս պիտի խոսելիք ունենա՞, որ խոսե՝ թե ոչ։ Գուցե մեր տղան կհետևե Սողոմոնին այն խրատին թե՝ «ավելի աղեկ է բնավ չխոսել, քան հիմար ինչ խոսել»։

― Մինչև ե՞րբ, ― կհարցնե կինս։

― Դիցուկ մինչև կյանքին վերջը։ Մեր տղան խոմ Հայկ Ազատյա՞նը չէ, որ աշխարհիս բոլոր բաներու մասին ըսելիք մը ունենա լեզվին տակ պատրաստ ու կոճակին սղմումին սպասե՝ զանոնք դուրս զեղելու համար։

Փա՜ռք քեզ Աստված։ Ի՜նչ տեսակ մարդիկ ես ստեղծեր։

․․․Ազատյան ստեղծելով՝ երևի ստանդարտիզացիա՞ ես ուզեցեր մտցնել ստեղծագործությանդ մեջ, տե՜ր։

Կիրակի 17. ― Հետաքրքիր պարագա մը։ Կուս․ համագումարին մեջ հանքագործ բանվոր մը կուսակցապետ Հայկազ Կոստանյանին բանվորական զգեստ կնվիրե ու զայն «պատվավոր հանքագործ» կհորջորջե։

Հարց։

Կնշանակե իրենք՝ այդ բանվորները «անպատի՞վ» բանվորներ են։

Հետո։

Տասներկու տարեկան պիոներ մը, բեմը ելնելով՝ նույն Կոստանյանին վզին կարմիր փողկապ կապելով, «պատվավոր պիոներ» կանվանե։

Լա՜վ, կնշանակե օր մըն ալ առյուծներու համագումարին մեջ, ավանակ մը կրնա ներկայանալ ու համետ մը դնելով «կենդանյոց թագավորին» կռնակին զայն «պատվավոր ավանա՜կ» հայտարարել։

Մանկությունը քաղաքականապես խակություն կնշանակե։ Խակին «պատվավորն», «ամպատի՞վն» ինչ պիտի ըլլա։

Սոցիալ ցերեմոնիաներ․․․

⁕ Եթե ապագային պզտիկ որդիս բոլշևիկ դառնա՝ իր կուսակցական ստաժը այսօրվնե պիտի հաշվել։ Անիկա, որ նոր է սկսեր իրերը բռնել, երեկ կոտրեց թեյի պնակը մը։

Եթե «շինարարության» իր թափը այսպես շարունակե, ապագային, որպես կառուցող ճարտարապետ, խոշոր գործարանի մը վարիչի պաշտոնը ապահոված է արդեն։

>b>Երկուշաբթի 18.</b> ― «Եկող ամսի վեցին Ղարաքիլիսեի մեջ տեղի է ունենալու կույրերու համագումար»՝ կգրե «Խորհրդային Հայաստաին» լուրերու բաժինը։

Կուզեի գիտնալ։

Բոլշևիկյան կուսակցությունը ին կորպորե պիտի մասնակցե՞ այդ համագումարին։

Վասնզի աշխարհիս երեսին դեռ ծնված չէ կույր մը, որ չտեսնի, թե ինչպես «սոցիալիստական» այս ընթացքը երկիրը արագ քայլերով դեպի կործանումը կտանե։

⁕ Օրերս կազմակերպված հայ աշուղներու համերգին ցենզորը արգելեր է «Ձախորդ օրեր» երգելը։

Ասոր ռուսերեն կըսեն՝ «на воре шапка горит»։

Երեքշաբթի 19. ― Բժշկիս նախասենյակին մեջ հերթի էի նստած, միաժամանակ ականջներովս հետևելով խոսակցությանը, որ տեղի կունենար անցորդներու և վարի մանրավաճառին մինջև, որու անունը, ինչպես լսեցի Պողոս էր, եթե «ջանը» անդին նետենք։

― Պողո՛ս ջան, ձվերդ ողջը լակ դուրս եկան։

― Հա՞։ Էսօր նոր ձվեր եմ ստացեր։

― Ձու պետք չէ, բայց․․․ ինձ կրճատեցին գիտե՞ս․․․ Տղա՛, ի՞նչ է քո կարծիքը, ասոնք երկա՞ր կդիմանան։

― Անհոգ կա՜ց, Սերո՛բ ջան։ Հացը Խարկովին մեջ քարտով կուտան արդեն։ Այն սովը, որ ցարին տապալեց, կտապալե նաև սա ցարերուն։

― Յա՜ Աստված։

Սերոբը կերթա։

― Պողո՛ս ջան, կաղամբ ունի՞ս։

― Ամենապատվական կաղամբը։ Ինչքա՞ն կուզես։

― Հետս աման չունիմ, երթան Գրիգորին ղրկեմ, փութ մը տուր՝ բերե․․․ Իմացա՞ր, որ երեսուն հազար «նալոգ» է եկեր վրաս․․․ Պողոս, դուն խելոք մարդ ես, ասանք դեռ ինչքա՞ն ժամանակ մեր հոգին պիտի հանեն։

― Դարդ մի՛ ընե, Գևո՛րգ ջան, կանցնի՛։ Աս գիշեր երեսուն տրոցկիստ են բռնած։

― Աստված ձայնդ լսեր․․․

Գևորգը կերթա ու Պողոսը «Ձախորդ օրերը» կդնդնա քթին տակ։

― Լևո՛ն, ո՞ւր, ― կձայնե Պողոսը՝ այս անգամ ինքը կտրելով երգը։

― Միլիցատուն՝ տուգանք տալու, թե ինչու անցյալ գիշերը քամին մարեր է փողոցի լամպը ու ես կես գիշերին չեմ ելեր վառեր։ Ո՜ւհ, աս տեղս է հասեր, Պողո՛ս (չիմացա, որ տեղը, վասնզի չէի տեսներ)։

― Կանցնե՜, Լևո՛ն ջան, մի՛ մտածե։

― Կանցնե, բայց․․․ իսկապես, Պողո՛ս, ի՞նչ կա֊չկա։

― Ցեցը մեջնին է ընկեր, երկար չի տևի։

― Մեռանք, մեռանք, ալ ճար չկա։

Լևոնն ալ գնաց։

― Պողո՛ս, երեք աստղանի կոնյակ մը տուր։

― Համեցեք, ― ըսավ Պողոսը, և մարդը իր ճամբան շարունակեց՝ առանց իշխանությամբ հետաքրքրվելու։

Զարմանքս բռնեց։ Ինչ մարդ է սա, մտածեցի, որին ոչ պաշտոնե են հաներ, ոչ երեսուն հազար նալոգ է եկեր վրան, ոչ ալ քամին լամպն է փչեր։ Ի՞նչ դասի ու դասակարգի կպատկանե սա երջանիկ էակը, որուն իշխանությունը ոչ մեկ տեղը չի սղմեր։ Լուսնե՞ն կուգա, ինչ է։

Չդիմանալով՝ պատուհանը բացի ու հարցուցի․

― Ներեցեք, ընկե՛ր Պողոս, ո՞վ էր սա անցնողը։

― Կոմունիստ էր, ― ըսավ։

Չորեքշաբթի 20. ― Եթե Սիմոն Հակոբյանը իր կյանքը ապահովագրած ըլլար որևէ ընկերության, պիտի երթայի ու ողջ գումարը պահանջեի։ Վասնզի անիկա իբրև մարդ մեռավ։

Հետո։

Շատ անգամ կարևոր մարդը մեռնելուս կըսեն․

― Այսինչը մեռավ, բայց անոր հոգին կենդանի է։

Արդ, եթե տիար Սիմոն Հակոբյանը կհամառե տակավին ու չի ուզեր մեռնիլ, ան ատեն, թույլ տվեք գործածել սա բանաձևը․ «Սիմոն Հակոբյանը թեև կենդանի է, բայց անոր բարոյականը մեռած է․․․»

⁕ Միլիցատուն մտա ու պետին բան մը առաջարկեցի։ Պետը բարկացավ վրաս։

Բանեն դուրս կուգա, որ «առաջարկները» «հրամայելու» իմաստի է հասեր ու վերադաս մարմինը միայն իրավունք ունի ստորադասին առաջարկելու։

Ինչո՞ւ․ վասնզի հավասարությո՜ւն է արդեն ու հավասար մարդոց համար անհարմար է «հրամայելը»։

․․․Ու որպեսզի քանի մը զույգ մարդիկ զիրար «չհրամայեն», կստիպեսն, որ ողջ ժողովուրդը «խնդրե» իրենց։

Ահա ձեզի ժողովրդավարություն։

Հինգշաբթի 21 ― Առավոտը կինս, սևացած ատամներս տեսնելով, սկսավ հանդիմանել․

― Ա՜յ մարդ, չե՞ս ամչնար ատ ատամներովդ դուրսը կխնդաս մարդոց առաջ։ Չվերցնես պտղունց մը աղ ու մաքրես։

― Երանելի՜ կնիկ։ Դուն ալ կարծեր ես, թե մենք դուրսը կխնդանք․․․

Ու երբ հանգամանորեն բացատրեցի, որ այս ռեժիմին մեջ մարդիկ չեն խնդար, համոզվեց․

― Լավ, ան ատեն՝ ազատությունը։

― Օ՜, անուշիկ կնիկ, ազատության նախօրեին դուն ատամներս կազմ ու պատրաստ շարված կտեսնես՝ խնդալու համար․․․

⁕ Ինչպե՜ս իսկույն կփոխեն մեզ մոտ մարդիկ իրենց սկզբունքները։

Երեկո դաշնակ կպառկեն՝ առտու բոլշևիկ կզարթեն։

․․․Տխմա՜ր պետություն, եկեր Երևանի թա՜ց, ջուրի չափ խոնավ տունե՞ր կապահովագրես հրդեհին դեմ։ Տուներ, որոց վառելու համար պետք է քանի մը ամիս փուռը չորցնել։

Մարդոց սկզբունքները ապահովագրե, որ գեթ մեկը երկու օր միևնույն սկզբունքով ծառայե․․․

Ուրբաթ 22. Խորհուրդներու ընտրության առթիվ, կոլեկտիվ մը կառաջարկե Գավգործկոմին կազմել մեռելներ թաղող կոմիտե մը, որը իր վրա վերցնելով թաղման գլխացավանքները, դյուրություն տա աշխատավորությանը մեռնելու։

Հանճարեղ միտք։

Այս երկրին մեջ նման կոմիտե մը ավելի անհրաժեշտ ապարատ մը չի կրնար ըլլալ։ Երկիր մը, ուր ապրելու բոլոր ճամբաները գոցված են՝ գեթ մահը պետք է դյուրին ըլլա։

Ու ես կոմիտեին հաջողությանը չեմ կասկածեր։

Պետություն մը, որ գիտե սպանել՝ պիտի գիտնա նաև թաղել իր ժողովուրդը․․․

⁕ Գարուն է արդեն։

«Ձմեռը գնաց, բայց «ձախորդ օրերը» կմնան։

Շաբաթ 23. ― Եթե իրավ է, որ բանվորական դիկտատուրա է, որ իշխանությունը, գործարանը, բոլորը բանվորին կպատկանե, ինչո՞ւ չեն ձգեր, որ բանվորը քանի ժամ ուզե՝ այնքան աշխատե, ուզե աշխատե՝ չուզե չաշխատե։ Ինչո՞ւ կպատժեն իրեն, երբ քիչ մը ազատ շարժե։

Ա՜, տեսա՞ք ինչպես իշխանությունը բանվորին չի պատկաներ․․․

⁕ Տեր Վրդանեսին հետ երեկ երեկո խոսակցելով տուն կերթայինք։ Հարյուր տոկոսով քահանա՝ մորուքը տեղը, Ամենակարողը երկնքին մեջ բազմած։

Այս առտու տեսա նույն քահանային միրուքը խուզած, աշխարհականացած, տունեն դուրս կելնե։

― Տերտեր, ի՞նչ եղավ քո երեկի Աստվածը, ― ըսի զաարմանքս պահել չկրնալով։

― Ասոնց հալածանաց Աստվա՞ծ կդիմանա։ Կնկաս ծառայութենեն արձակեցին, աղջիկներուս դպրոցեն հանեցին։ Ու այդ բոլորը երկու մազ միրուքիս համար։ Չուզեցինք ախպար։ Թող կորսվի՛ այդ փունջ մազը, որ կեցած սա չոճուխներու ճամբուն՝ չի թողուր, որ դեպ սոցիալիզմ երթան․․․

― Անանկե նե, բարև ձեզ, ընկե՛ր Վրթանես։

― Աստծու բարին, բարեկա՛մս․․․ ի՞նչ ընենք։

Գնաց։

Տեսա՞ր, Աստվա՛ծ։ Եթե տեր Վրթանեսին կնկան համար պաշտոն մը ճարեիր ու աղջիկներուն համար դպրոց՝ գոյությունդ պիտի շարունակեիր։

Իսկ հիմա՝ չկա՜ս։

Առ քեզի։

Կիրակի 24 ― Սա երեք ամիս է քաղաքիս հացերը չեն ուտվեր։ Ծախվող հացերու մեջ եթե ալյուր ալ խառնված ըլլար, պիտի հայտարարեի՝ մայրաքաղաքիս հացերու մեջ ամեն բան կա․․․

⁕ Ի՞նչ ընեմ, ջանըմ, սա երկու պզտիկներս իրարու միս կուտեն՝ պզտիկ բանի մը համար։

Վա՜յ, իմ ձիու պոչեն մազ քաշեց, վա՜յ, ականջին մեջ ձող տնկեց՝ ու ծեծ, քաշկռտուկ, լաց, աղաղակ։

― Օ՜ֆ, ե՞րբ վերջապես սա սոցիալիզմը կիրականանա՝ պրծնինք։ Ի՞նչ է սա սեփականության երեսեն քաշածնիս, ― կըսե կինս երբեմն սրտնեղած։

― Կնիկ, ― կըսեմ ես, ― չեմ երևակայեր դարաշրջան մը, երբ մեր Աշոտը թող տա, որ մարդկությունը իր փայտե ձիուն դպնա։ Այդ կարելի էր միայն այն ժամանակ, եթե այս անառակները հղանալիս ոչ թե արու և էգ ձվիկներ իրարու հանդիպեցին․․․ այլ Մարքսի և Էնգելսի գաղափարները։

Երկուշաբթի 25. ― Եթե վիճակվեր ինձի օր մը խորհրդային տպարանի մը վարիչ ըլլալ, անանկ ռեֆորմներ կմտցնեի գրաշարական արհեստին մեջ, որ «Խորհրդային Հայաստանին» տպագրությունը իննսունինը տոկոսով աժան նստեր խմբագրությանը վրա։

Ի՞նչ պետք կա տպված հոդվածի մեջ շարվածքը ցրել ու վաղը նորեն նույն բանը տարբեր վերնագրի մը տակ շարել։

Ողջ թերթը արդեն կբաղկանա քանի մը նախադասություներե՝ առաջ կամ ետև շարված։ Այդ հինգ֊վեց ընթացիկ նախադասությունները միշտ շարված պատրաստ ունենալով, պետք է նայել որմնադրի մը նման պատի վրա նստած պատասխանատու խմբագրին։

― Կրակ՝ դեպի աջ վտանգ, ― պոռացած ատեն՝

― Համեցեք, ― ըսելու է գրաշարը վարեն։

― Տուր «կրակ» մըն ալ դեպի «դեպի ձախ տրոցկիստական վտանգ», ― ըսե նե՝

― Ա՛ռ, վարպե՛տ ջան։

― «Մենք կառուցեր ենք սոցիալիզմ, կկառուցենք ու պիտի կառուցենք»։

― Ա՛ռ։

Արդեն պատրաստ է թերթին մեկ սյունակը։ Կրկնե նույնը երեսուներկու անգամ՝ ու թերթը պատրաստ է տպարանեն դուրս գալու։

Պարզապես ստանդարտիզացիա։

⁕ 83 տարեկան մայրս նստեր է դեմս ու ծանր կխոկա։

― Ի՞նչ կմտածես, մա՛, ― կըսեմ։

― Ա՜խ, որդի՛, կմտածեմ, թե ինչպե՞ս պիտի մեռնիմ։

― Վե՛ր, գործիդ կեցիր, մա՛, ― կտրեցի, ― մեր ինչպես մեռնելու մասին մտածողներ կան, մտածե մեր ապրելուն վրա, որու մասին մտածող չկա․․․

Երեքշաբթի 26. ― Պետությունը սպիտակ հաց պիտի բաց թողու հիվանդներուն։

Պետություն մը, որ միայն աղքատություն ու հիվանդություն կքաջալերե, ինչքա՜ն սրտին մեջ ուրախ պիտի ըլլա մեռնողներու համար․․․

Սա խնդրյուն քաղաքական կողմը։

Գալով տնտեսականին՝ հազիվ թե իր խոստումը ի կատար ածե։ Վասնզի առողջներուն կերակրելով այսպես սևով՝ կարճ միջոցի մը մեջ բոլորն ալ ճերմակ հացի թեկնածուներ դառնան պիտի։

Ուրեմն ճերմակին հասնելու համար ինչո՞ւ սևին ճամբան բռնել։

Չկա՞ ավելի կարճ ուղի։

⁕ Ես սխալվեցա անցյալներ ձմեռվա հեռանալն ազդարարելով։ Այսօր հանկարծ վերադարձավ։

Երևի բան էր մոռցեր․․․

Չորեքշաբթի 27. ― Ժամանակ մը բոլշևիկները ինքզինքնին դաշնակցության հետ համեմատելով, միակ առավելությունը այն կցուցունեին, որ իրենք առանց հերթի հաց կուտան ժողովրդին։

Ա՞յժմ ինչով պիտի պարծենան, երբ հացի հերթերը եթե տնկենք, մինչև երկինք կհասնե։

Հերթերը այս ընթացքով զարգանալու ըլլան նե, Կարսի ու Սուրմալուի խնդիրը ակամա հրապարակ պիտի գա, վասնզի սա հերթերը ինչքան ալ կծիկի նման իրար վրա փաթթես, նորեն մեր պզտիկ երկիրը չի վերցներ։

Սա դեռ միայն հացի հերթը։

Բա պանիրի՞ն, բա յուղի՞ն, մանուֆակտուրայի՞ն (մանավանդ), բրինձի՞ն։

Ես կըսեմ․

Եթե մարդկությունը ճառով ապրելու ըլլար, երկրագնդի ամենաերջանիկները մենք պիտի ըլլայինք, վասնզի ճառի ու «բանաձևի» մեջ շշկլեր ենք։

Հինգշաբթի 28. ― Այսօրվնե խորհուրդներու «ընտրության» կատագերգությունը կսկսե։

Նախնի բռնավորներուն ու միպետներուն Աստվածը վերեն կկախեր մեր գլխուն, որ կառավարեին։

Ան ատենները այդ երևույթը կորակեինք իբրև անլուր բռնություն՝ հանդեպ մարդկային սրբազան իրավունքի։

Սակայն, ո՜վ կերեվակայեր, որ պիտի գա ժամանակ մը, երբ մարդիկ իրենք պիտի «ընտրեն» իրենց բռնավորները։

Ցարը մեզի կապտակեր իր ձեռներովը ու մենք կբողոքեինք։

Ի՞նչ պիտի ընենք հիմա, երբ մեզի կստիպեն ապտակել մեզի մեր իսկ ձեռներով․․․

Ուրիշ կերպ անկարող եմ որակել «ընտրություն» մը, որ կոմիտեն կընտրե ու ժողովրդյան բռնի կքաշե մատ բարձրացնելու։

․․․Երանի՜ անոր այս երկրին մեջ, որում մատը կտրված է կամ բազուկը գոսացած։

Անոնք ենք միակ «մարդը»;

⁕ Աչքերս կխաղան, մա՞րդ պիտի գա մեր տուն։

Ուրբաթ 29. ― Առտուն տնքտնքալով ներս մտավ նորքեցի Աբրահամը ու ստիպեց, որ թուղթ ու գրիչ պատրաստեմ խնդրագիր մը գրելու։

Պատրաստեցի։

― Ի՞նչ գրեմ, Աբրամ ցիձա։

― Ծո՛, աղբար, երկու տարի առաջ սատկած իշու համար սա երկրորդ տարին է հարկաթուղթ կուգա։ Ի՞նչ բան է սա, մեռնողներն ալ չեն ազատվեր այս երկրին մեջ․․․

― Ա՜, ― ըսի՝ գրիչս վար դնելով։ ― Այո՛, այն բոլոր կենդանիները, որք եկամուտ կուտան պետությանը՝ իրավունք չունին ինքնակամ մեռնիլ։ Վասնզի սա պետություն է չէ՞, ունի բյուջե, «հնգամյա պլան», խոմ չի՞ կարելի, որևէ իշու մը պատճառով հաշիվը խառնել։

― Հարկի դիմաց գրեր են միակ կարպետս, որ ծապեն․․․

― Ինչքան շուտ ընչազուրկ դառնաս, այնքան լավ։ Առակը կըսե․ «այսօրվան գործը վաղվան ձգելու չե»․․․

Չէ՛, աղքատությունը քաջալերելու համար մեր կառավարությանը մնացեր է մեկ բան միայն՝ խոշոր մրցանակ նշանակել անոր, ով կկարողանա կարճ ժամանակվա մեջ, մինչև վերջին թել աղքատանալ․․․

Շաբաթ 30. ― Պետական օճառի գործարանի երկու բանվորներ, որոց պաշտոնն էր ձեթի եռացող կաթսան հսկել, առջի օր 5֊ական ամսի թիապարտության դատապարտվեցան դատարանին կողմեն՝ պարտականության ժամին քնած ըլլալուն համար։

․․․Դատարանին մեջ օրենքե հասկացող չի եղեր։

Ես եթե ներկա ըլլայի, մատնանշելով բանվորներեն միույն մի ականի ըլլալը՝ ըսեի պիտի․․․

― Երկրի մը մեջ, եթե հարկատվությունը, կոոպերատիվ գրքույկներու արժեքը և առհասարակ ամեն բան համեմատական է (շատին՝ շատ, քչին՝ քիչ), ի՞նչ իրավունքով մեկ աչքով քնողի մը երկու անգամ ավելի հանցավոր է․․․

⁕ Հացի ու ջուրի «պոչերը» իրարու հետ կմրցեն և յուրաքանչյուրը անոնցմե ռեկորդ կուզե խփել իր երկարությամբ։

Միակ բանը, որ կարելի է առանց «պոչ» կենալու ձեռք բերել՝ օդն է, հիմակու֊հիմա կարելի է առատ շնչել։

Իսկ եթե ասոնց «շինարարությունը» այս թափով ընթանա, չեմ կասկածեր, որ օդն ալ նորմայի տակ իյնա․․․

Երկուշաբթի 2. ― Ես հաշված եմ, որ եթե սա ռեժիմը փոխվե, մարդիկ մեկ ժամվա ճանապարհը կես ժամեն պիտի կտրեն։

Ավանակի բեռի մը չափ փաստաթուղթեր կան, որ պիտի կրես վրադ։

Տասներկու տոնազանե անդորրագիր, որ պահանջած ատեն ցուցունես՝ նորեն չգանձելու համար։

Անդորրագիր մը, որով հարկային «դեկլարացիա» ես տվեր, պետական փոխառության անդորրագիր, անդորրագիր, որ տունդ ապահովագրեր ես հրդեհին դեմ, անդորրագիր այծիդ ապահովագրությունը ապացուցող, անդորրագիր, որ գլխահարկ ես վճարեր։

Ապա գրքույկ մը՝ հացի համար, գրքուկ մը՝ պանիրի ու շաքարի համար (եթե ճարվի), անկե վերջ պրոֆմիության գրքույկ, պաշտոնիդ հաշվեգրքույկ, աշխատավորական գրքույկ, անձնական ապահովագրական գրքույկ, երեխայիդ նպաստի գրքույկ, մոպի, պաջավիոքիմի, խնայողական արկղերի, պետական ա և բ միությանց գրքույկներ՝ թվով տաս, հինգն ալ մոռցա՝ տասնհինգ գրքույկ։

Հա՛, անկե վերջ ստաժիդ թուղթերը՝ 1921֊ին ի՞նչ գործի ես եղեր, 22֊ին՝ ի՞նչ, 23֊ին՝ ի՞նչ։ Ինչո՞ւ ես դուրս եկեր, ինչո՞ւ ես մտեր։ Ո՞ւր էիր այսինչ թվին, ինչո՞վ կզբաղեիր այնինչ թվին։ Ու եթե, տեր մի արասցե, անգործ ես եղեր՝ որևէ թուղթ մը աշխատանքի բորսայեն «առ այն», որ դու գրված ես իր մատյանին մեջ։ Թուղթ մըն ալ սոցիալական ապահովագրական գանձարկղեն, որ դու նպաստ ես ստացեր։ Իսկ եթե հիվա՜նդ ես եղեր, ալ պրծավ, աշխարհիս բոլոր փաստաթուղթերը գրպանդ թխմած պիտի քալես․․․

Այս ընթացքով, պիտի գա ժամանակը, երբ ամեն խորհրդային քաղաքացի ձեռնասայլ մը բռնած, իր փաստաթղթերը պիտի քաշե սա թութղի ու ճառի պետության մեջ․․․

⁕ Մյուզիքը մահերգ կնվագե փողոցին մեջ։ «Խե՜ղճ՝ կըսե կինս հանգուցյալին, իսկ ես կնկատեմ․

― Եթե երբեք մեռնողները «խեղճ» են, հիսուն տոկոս մըն ալ մենք ենք «խեղճ», վասնզի, ճիշտ է, թեև չենք մեռներ, բայց չենք ալ ապրեր։

Ուրեմն, հանգուցյալը մեզմե ընդամենը հիսուն տոկոսով է ավելի «խեղճ»։

Անիկա հայրուր տոկոսով է մեռեր։

Երեքշաբթի 3. ― Եթե ինձի հարցվի, թե ո՞ր տեղը աշխարհիս երեսին ամենեն աժանը կապրվի՝ հոս, խորհրդային երկրին մեջ, պիտի պատասխանեմ․ «Ուզես ալ դրամ չես կրնար ծախսել, վասնզի ապրանք գոյություն չունի․․․»

⁕ Երկրորդ դեղատան ծառայող Վասիլը, թույն խմելով, ինքզինքը գետն է նետեր՝ «շտապ մեռնելու համար։

Բայց որովհետև այս երկրին մեջ շտապ որևէ բան չի կատարվեր, այդ պատճառով բռներ են խեղդվողին ու հիվանդանոց տարեր։

Կիմացվի, վերջեն, որ ինքնասպանության պատճառը լեզվի թլպատությունն է եղեր։

Խե՜ղճ մարդ։ Նախկին ռեժիմին, երբ լեզվի կարիք կար, ինքզինքը չխեղդեց, հիմա, երբ լեզու ունեցողներն են համրացեր, անթերի լեզու կփնտրե․․․

⁕ Երեկ կոոպերատիվին մեջ, հղի կին մը սպիտակեղեն առնելու ատեն՝ սեղմումեն․․․ ծներ է։

Եթե երեխան իմս ըլլար՝ անունը «Վերելք» պիտի դնեի․․․

Չորեքշաբթի 4. ― Ցուցադրական դատ։ Իջևանին մեջ կդատվի խորհրդային պաշտոնյա մը՝ «բյուրոկրատիզմի» համար։

«Արտակարգ» դատարան, զարհուրելի կազմ, «Հանուն Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետության» քստմնեցուցիչ մեղադրական հոդվածներ․․․

― Վա՜խ, խե՜ղճ մարդ, ― կըսես մտքիդ մեջ, ― գնդակահարվեցավ։

Բայց ի՞նչ։

«Անել խիստ նկատողություն և այդ հրատարակել թերթին մեջ մեղադրյալի ծախքո՜վ»․․․

Կախաղան կարժասե թելով։

Այդպես խոմ Նունիկս ամե՜ն օր կկախե պուպրիկները․․․

⁕ Սրբագրիչ կարգվեցա «Խորհրդային Հայաստան» թերթին։

Ավելի անմիտ գործ քան այս, անհնար է երևակայել։

Դիցուկ, քեզի կարգեր են գերեզմանատանը կից՝ մեռած մարդկանց գլուխեն ոջիլ հավաքել։

Չնայած մահվանեն մինչև թաղվելը քսան չորս ժամ կտևե։

Իսկ այսօր օրաթերթին տպվելեն մինչև պետքարանը՝ հազիվ չորս ժամ տևե․․․

Հինգշաբթի 5. ― Կոմկուսակցությունը իրենց Կեդրոնական դպրոցի տեսուչին չորս հարյուր լավ կոմունիստի պատվեր էր տվեր՝ կուսակցության շարքերը անցունելու համար։ Քննիչ հանձնաժողովը, ստուգելով ապրանքը, գտեր է, որ վաթսունը «լավ կոմունիստ» չեն ու ետ է դարձուցեր։ Դպրոցին տեսուչը կառաջարկե, այդ վաթսուն խոտանը՝ երկուսը մեկ հաշված, երեսունի մուտք գրե։ Կոմիտեն չի ընդուներ, ու այսպես կագ ու կռիվ։

․․․Բայց կոմիտեն զուր չի ընդուներ՝ պայմանը ձեռնտու է։ Ձու ծախողներն ալ երկու կոտրածը մեկ ողջի հաշվով կվաճառեն։

⁕ Փողոցեն անցածս ժամանակ նկատեցի վաթսուն տարեկան ծերունի մը ուրախ կխնդար։

Այս տարօրինակ երևույթին պատճառը երբ ուզեցա գիտնալ, երևաց, որ հարբած է։

․․․Հետաքրքիր է՝ քանի դույլ գինիով կրցեր էր մոռնալ այս ռեժիմը։

Ուրբաթ 6. ― Եթե ինձի հարցվի, թե աշխարհի ամենամեծ սուտն ո՞վ ըսավ՝

― Բանաստեղծ Ավետիք Իսահակյանը, ― պիտի պատասխանեմ։

Հոդված մըն է զետեղեր թերթին մեջ, որի մեջ կըսե, թե ուսուցիչները իրենց մտավոր պաշարը «Խորհրդային Հայաստան» թերթեն կքաղեն․․․

Նման սուտի մը համար, եթե ինձի ոչ թե ամսական 120, այլ 1020 ռուբլի ալ վճարելու ըլլային, չպիտի կրնայի ըսել։

Նախ և առաջ, այդ սուտն զուրցելու համար, առնվազն Իսահակյանի տաղանդն ունենալու է մեկը։

⁕ Կոոպերատիվին «պոչերը» եթե հնարքով մը քաղաքեն դուրս երկարելու միջոց չգտնե քաղաքապետարանը, այլևս քաղաքին մեջ անցուդարձը անհնարին կդառնա։

Կա՛մ այդպես, կա՛մ խանութի մի կողմը մեկ քիլոմեթր երկարող «պոչը» չորս հավասար մասերու կտրելով, մեկ մասը խանութի դռնեն դեպի աջ երկարելու է, մեկը՝ ձախ, մեկը ստորերկրյա անցքով՝ վար, մեկն ալ՝ դեպի վեր։

Շաբաթ 7. ― Հայտնի դաշնակցական Արշակ Ղազարյանը, լքելով իր կուսակցությունը, Խորհրդային Հայաստան է եկեր՝ ծառայելու բոլշևիկներուն։

Տարի մը լման հոս է Ղազարյանը ու չի սկսեր տակավին «ծառայել»։ (Չի) հայհոյեր դաշնակցությանը ու չի փառաբաներ կուսակցությունը)։ Ի՞նչ էր գաղտնիքը, ոչ ոք չգիտեր, ու հասարակությունը լեցված հրացանի մը բերնին նայող երեխայի պես, ակնդետ կրակվելուն կսպասեր։

Իրոք որ անբնական երևույթ։

Երևակայեք, մարդ մը մե՜ծ հարսանիքով աղջիկ մը առնե կնության, տունը տանե կինը, երկրորդ օրը քահանան կուգա «կսրբե» անկողինը կերթա, բայց ամիսներով ամոլները իրարու քով չեն պառկեր․․․

Ըսենք կպատահե ներկայիս, բայց բացառապես այն պարագաներուն, երբ հարսը դեռ դպրոց կերթա, և ավարտելուն քանի մը ամիս է մնացեր, կամ տարիքով պզտիկ է ու նշանածի իրավունքով կապրե իր մարդուն քով։

Բայց Ղազարյանին միրուքին մեջ սպիտակ մազերը ավելի շատ են, քան մեր «ընտրված» Կենտգործկոմին տուփին մեջ սպիտակ քվեները՝ ինչո՞ւ այսպես։

Բայց այսօր պարզվեցավ։

Պաշտոնի կսպասեր։ Ստացավ։ 220 ռուբլի ամսական։

Երկու կուսակցությանց վիճակը պարզվեցավ վերջապես։

Դաշնակցությունը 220 ռուբլիի քանդեր է Հայաստանը, բոլշևիկները նույն չափով շիներ են։

Այսպես կվկայե այսօրվա թերթին մեջ տպած իր հոդվածը։

Բայց չկարծեք դաշնակցությունը միայն 220 ռուբլու է քանդեր Հայաստանը։

Ո՛չ, այսքանը՝ վասնզի մեր պետությունը աղքատ է․ վաղն եթե հարստանա, դաշնակցության քանդարարության չափը կրնա բարձրանալ մինչև հինգ հարյուր ռուբլիի․․․

⁕ Ըսի՝ չէ՞, սրբագրիչ եմ։ Այսօրվա համարին մեջ «ֆինանսական» ու «ֆրանսական» բառերը իրար ենք խառներ։ Ողջ խմբագրությունը իրար է անցեր ու կպատրաստվե գրավոր «նկատողություն» հղել մեզ։

․․․Եթե ես հանցավոր եմ թուղթին վրա երկու նման բառեր զիրար խառնելուն համար, ապա իրենք որքա՞ն հանցավոր են՝ «ցարական» և «խորհրդային» ռեժիմները իրականին մեջ զիրար խառնելուն համար։

Շաբաթ մը չկա, ինչ սրբագրիչ եմ, երկու անգամ նկատեր են ինձի։

․․․Ա՜խ, տվեք ինձի խոշոր գրիչ մը, որ սրբագրեմ սա սխալներու սխալը՝ բոլշևիկյան ռեժիմը։

Կիրակի 8. ― Այն խնամքը, որ կտանե դիմացիս սենյակը ապրող տիկինը իր երեսի կաշիին վրա, եթե ատոր կեսը խորհրդային կաշեգործարանները տանեին իրենց շևրոներուն վրա, այսօր խորհրդային կաշիները համարձակ մրցեին պիտի եվրոպական շևրոներուն հետ։

⁕ Այսօր բարեկամիս հարցուցի․

― Օրական որքա՞ն ժամանակ կուտաս «Խորհրդային Հայաստան» կարդալուն։

― Նայած ստամոքսիս։

― Ի՞նչ կապ ունի ստամոքսը թերթուն հետ։

― Թերթը պետքարանին մեջ միայն կկարդամ։ Պնդության պարագային ավելի կկարդամ, իսկ երբ լույծ եմ՝ միայն աչքե կանցունեմ։

― Լավ, բայց այդ բանը գաղտնի պահելու ես։

― Ինչո՞ւ։

― Կառավարությունը լսե նե, դեղատուներեն վերցնել կուտա բոլոր տեսակի լուծողականները, ու մինչև իսկ, սանիտարական պատրվակներով կրնա գեղեցիկ օր մը պնդության պարտադիր օրենքը հրատարակե և որոշումը խախտողին սանկ֊նանկ ընե, ինչպես սովորաբար։

Երկուշաբթի 9. ― Կուսակցական զտում։ Կհեռացվեն անհարազատները։ Ոմն Սիմոն Յեվոյան զտող հանձնաժողովի առջև կամբաստանվե այն բանի մեջ, որ իբր իր մեկ ոտքը քաղաքն է, մյուսը՝ գյուղ, մինչդեռ կամ գյուղ, կամ քաղաք՝ իրենց օրենքներով։

Հանձնաժողովը ի պատասխան կհայտարարե, որ այդ ամբաստանությունը չի համապատասխաներ իրականությանը, վասնզի Յեվոյանը ունի ընդամենը․․․ մեկ ոտք։

⁕ Բանկոոպին մեջ, ճզմումի հետևանոք կոտրվեցավ կնոջ մը թև։ Միլիցիան, անմիջապես օգնելով աղետյալին, կառք նստեցուց ու հիվանդանոց տարավ։

Կըլսվե, որ բանկոոպը առանց հերթի այդ կնկանը ութ մեթրո չիթ է տվեր․․․

Օրինակ մը խիստ գայթակղեցուցիչ։ Վասնզի ո՞վ ութ մեթրո չիթի համար իր մեկ թևը չի կոտրեր․․․

Երեքշաբթի 10. ― Հարյուր մարդ կրնամ հաշվել, որք վաղաժամ ծերանալ կուզեն։

Անցյալներ պաշտոնատան մը մեջ ծառայողը զարկավ սպանեց իր պաշտոնակից օրիորդը, որ մերժեր էր իր սերը։ Ասոր նման քանի մը միջադեպերու հետևանոք՝ կառավարությունը կփնտրե ծերունի պաշտոնյաներ։

Հազարավոր գործազուրկ մարդիկ կանիծեն իրենց բախտը հիսուն տարի առաջ ծնված չըլլալուն համար։

Օր մը, թևեն քաշեցի երիտասարդ անգործի մը ու հարցուցի․

― Կուզե՞ս շուտ զառամել։

― Միակ բաղձանքս է․․․ ապրելու համար։

― Սենյակ մը շինե, անանկ է նե, պետական պաշտոնյա մը դիր մեջը ու աշխատե հանել սենյակեդ։

― Ու կծերանա՞մ։

― Օրե օր։ Ավելին, ժամե ժամ։

― Այդ ինչպե՞ս։

― Պատմելը երկար կըլլա, սիրելի՛ս։ Դուն ուղղակի նստե, դիմում մը գրե ժողդատարանը, թե ենթադրենք՝ Հրաչյա Գևորգյանը բռնագրավեր է սենյակս, վեց տարե ի վեր անվարձ կնստե ու չուզեր հեռանալ։

― Բայց ես տակավին տունս չեմ շիներ․․․

― Հոգ չէ։ Մինչև դատարանը իր վճիռը կայացնե ու տված վճիռը գործադրե՝ տունդ արդեն վաղո՜ւց կայնած կըլլա արտի մը մեջ ու Հրաչյան ալ մեջը։

― ․․․Ատո՜ր համար տնատերերը ասանկ շուտ կծերանան։

― Յա՞։

⁕ Այսօր խոսակիցս սաստիկ կզարմանար, որ ասանկ աղքատ երկրի մը մեջ, ուր անգործություն միայն կա, ավազակություն չի պատահեր։

― Հանգիստ եղիր, ― ըսի, ― այդ դերը պետությունն է վերցուցեր իր վրան ու կտանե ավելի ծրագրված, քան պարտիզան ավազակը։

Ու կզարմանամ։

Ինչո՞ւ առաջները ավազակները փոխանակ լեռները ելլելու՝ քաղաքներու մեջ ասանկ կոոպերատիվ խանութներ չէին բանա ու երկու ռուբլանոց շիվյոնը 32 ռուբլով վաճառեին․․․

Չորեքշաբթի 11. ― Կինս ոտքի է ելեր ու պիտի ծնե։ Մանկաբարձուհիի ետևեն կվազեմ խելակորույս ու բախելով հանդիպածս մանկաբարձուհիին դուռը կաղաչեմ․

― Տիկին, կինս ոտքի է կեցեր և ձեր շտապ այցելությանը կսպասե։

Տիկինը, չուզելով նկատել ինձի, վասնզի սաստիկ բարկացած էր, դուռը բացավ ու ետևը ինձի դարձուցած շարունակեց․

― Ժողովրդյան երկու մեթրո բամբակեղեն չեն կրնար հասցնել՝ վերելքեն կճառեն։ Ընդամենը երկու թոփ բասմայեն դրեր խանութին մեջ, հազարավորներ հավաքած իրար գլխուն, ձիթահանի պես ճզմել կուտան անզգամները ու ասանկով՝ Եվրոպային անցնե՜լ կուզեն խեղկատակները։

― Տիկին, կինս ոտքի վրա է ու շտապ ձեզի կուզե։

․․․Տարի մըն է չորս մեթրո բան եմ առեր վեց անձ ընտանիքի համար։ Դուն ստացեր ես, ընկե՛ր, կոռնա կառավարիչը հեռվեն։ Ծո՛, թաղեմ գլուխդ՝ չորս մեթրոն վեց անձի առա՞ջը ծածկե, թե՞ ետևը․․․

― Տիկին, կինս կսպասե, ― պոռացի ես, ինքզինքս լսելի լինելու համար։

― Հասկցա՛նք, վա՛հ։ Կինս կսպասե, կինս կսպասե․․․ դարձավ ինձի տիկինը։ Տնաշե՛ն, քիչ մը քաղաքավարություն ունեցիր։ Կտեսնես, նոր եմ վերադարձեր կոոպերատիվեն։ Հինգ ժա՞մ մըն ալ չես ձգեր բարկանամ։

«Հինգ ժամ» լսելուն պես քալեցի ուրիշ մը կանչելու ու շատ չանցած կանգ առի երկրորդ մանկաբարձուհիին դուռը, որ գոհություն աստծո, մեր քաղաքին մեջ սաստիկ շատ են։

Երկրորդ մանկաբրձուհին, կերևար պատուհանեն։ Հայելիին առջև կհուսնվեր ու կաղաղակեր։

― Ասիկա պաշտոնատուն չէ։ Արջ կխախցունեն կոր։ Այսօր գնա՝ վաղը եկուր, վաղը գնա՝ մյուս օրը եկուր։ Ծո՜, անամոթներ, ես համբերեմ, պատն ալ կհամբերե՞։ Վերջապես, ի՞նչ պետք կա մեր գլխուն վրայի պատռված պատը շինելու համար երկու ռուբլիի մարկայով խնդրագիր մը ներկայացնել տեխնիկական բաժինը ու ամիսներով երթալ գալ։ Թույլ տվեք մեր պատը մենք շինենք, անզգամներ․․․

― Տիկին, մանկաբարձուհիի շտապ պետք ունիմ, կհաճեի՞ք գալ, ― ըսի պատուհանեն։

― Չեմ կրնար։ Գավգործկոմեն նոր եկա, ― պատասխանեց կինն այն եղանակով, որ կարծես Գավգործկոմեն նոր եկող մը երեք ամիս պետք չէր գործի երթար․․․

Երրորդ մանկաբարձուհիին դուռը զարկի։ Կինը դուռը բացավ ու, կարծես, ոչ թե ես իրեն պետք ունեի, այլ ինքն՝ ինձի։ Դատարանեն նոր էր վերադարձեր ու մեկը կփնտրեր սրտի մաղձը անոր վրա թափելու։

― Մարդիկ չե՜ն, մարդիկ չե՜ն հոնտեղ նստողները։ Ծո՛, ավազակնե՛ր, փողոցին մեջ սրիկա մը մութ ատեն անպատիվ առաջարկ կընե ինձի, ես ձեզի դիմելով պատիժ կխնդրեմ։ Հոս ի՞նչ գործ ունի սոցիալական դրությունը, կամ սեփական տունը, կամ սպասուհի ունենալը․․․ չեմ հասկանար։ Տուն ունեցող կնկա մը ամեն մարդ կրնա գեշ առաջա՞րկ ընել այս երկրին մեջ, անամոթնե՛ր։ Սպասուհի պահողը իրավունք չունի՞ նամուս ունենալու, ընկնավորնե՛ր։ Աղքատին պաշտպանել կուզեք՝ տարեք հագցուցեք, խմցուցեք։ Աղքատն հարստանալու համար ինձի համբուրե՞ պիտի փողոցեն մեջ․․․ թո՜ւ, ձեր նամուսին, ձեր արդարադատությանը, ձեր սոցիալիզմին․․․

― Տիկի՛ն, դուք մանկաբարձուհի չե՞ք։

― ․․․ Ո՜չ, ո՜չ, ես ոչինչ եմ, ես մարդ չեմ, ես օրենքե դուրս եմ, վասնզի զգեստս կարկատած չէ, տուն ունիմ ու սպասուհի կպահեմ․․․

― Մնաք բարով, շտապ գործ ունիմ․ ― ըսի ու քալեցի ծեծելու չորրորդ մանկաբարձին դուռը։

― Մայրդ տա՞նն է, ― հարցուցի դուռը բացող տղեկին։

― Նոր եկավ, նոտարի մոտ էր գացել տունը վաճառելու։

― Հա՞, ― ըսի ու ճամբաս շարունակեցի։ Պետական նոտարի մոտ գացող մը նախապես շաբաթ մը տեղական տնտեսություն պիտի երթա գա՝ տեղեկանք մը ձեռք բերելու համար «առ այն», որ քաղաքին մեջ այլ կալվածք չունե։ Տեղեկանք ստանալն առանց խնդրագրի չըլլար, խնդրագիրն ալ առանց երկու ռուբլանոց մարկայի չըլլար, մարկան ալ ամեն բանկի մեջ չըլլար ու բանկիրն ալ միշտ հոն ներկա չըլլար։ Բոլոր սպասումներդ ի մի գումարած՝ տասներկու շաբաթ է։ Լա՜վ։ Բայց չէ՞ որ հարկավոր է նաև ապահովագրական վարչության թուղթը՝ երկու օր մըն ալ հոն՝ տասնչորս շաբաթ։ Հետո։ Պետք է երթալ գույքային բաժին և ձեռք բերել «գույքային ակտ» կոչված թուղթը։ Այս «ակտը» պիտի տպե մեքենագրուհին։ Մեքենագրուհին ալ արձակուրդ է գացեր ու իրեն փոխարինող չի ղրկեր աշխատանքի բորսան։ Պետք է սպասել ևս երկու շաբաթ մինչ մեքենագրուհին արձակուրդեն վերադառնա։ Կվերադառնա, բայց մատին վրա վերք է եղեր ու չի կրնա աշխատել։ Եվ այսպես, եթե չորս ամիսեն պետական նոտարին պահանջած փաստաթուղթերը ձեռք բերած իրեն՝ նոտարին երթաս, դե՛, անիկա էլ մարդ է, պետական պաշտոնյա է, հազար ու մի գործ ունի, խոմ չի՞ կրնար մեկ օրվա մեջ գործդ ընդունել։ Առաջին օր 163 ռ․ 50 կոպեկդ կմուծես։ Մյուս օր կուգաս հարցնելու, թե թուղթը պատրա՞ստ է, երրորդ օրը թե՝ ե՞րբ կպատրաստվի, չորրորդ օրը՝ թե պիտի պատրաստվի՞, թե ոչ։ Հինգերորդ օր՝ շնորհքով կռիվ։ Վեցերորդ օր հաշտություն և խոստում մեկ շաբաթեն լմցնելու և այսպես անվերջ։

Ճիշտ վարվեցա չորրորդ մանկաբարձին չսպասելուս համար։ Այսքան քաշքշվող մանկաբարձ մը ինչքան ալ համբերող ըլլա, ես տասներկու ժամ բարկանալու իրավունք կուտամ։

Այսպես, անհաջողութենես հուսահատ կքալեմ փողոցին մեջ ու բարկությունս կնոջս վրա կթափեմ մտովին։

Տնաշենի՛ կնիկ, տունը նստած ամեն տարի տղա մը կծնե․․․ պարապութենեն։

Հորդ ողորմի՜, ճիշտ է կին ես, բայց հիմա կին կամ տղամարդ տարբերություն չունին։ Մեկ դուրս ելի՜ր, Գավգործկոմ թուղթ հանելու գնա՜, մարկա ա՜ռ, բա՜ն։

Ես հավատացած եմ, եթե այսօր կինս կոոպերատիվ մտած ըլլար՝ հիմա զայրույթեն երեխային ծնելն ալ մոռացած կըլլար, մկրտությունն ալ։

․․․Բնական է, եղբա՛յր, ես ալ տունը նստելու ըլլամ՝ կծնեմ։

⁕ Պրեոբրոժենսկի, Ռադեկ ու Սմելգա, որք, հայհոյելով կուսակցությանը, դուրս էին եկեր, Տրոցկուն հարեր, այսօր հայհոյելով Տրոցկուն՝ կուսակցությանը հարեցան․․․

Ուրբաթ 17․ ― Ամեն տեղ պաշտոնեից զտում կերթա։

Զտվող պաշտոնյան բեմ կելլե ու այլևս զտող ամբոխի տրամադրության տակ է։ Անիկա մանրամասն պիտի տա իր կենսագրությունը, որի ժամանակ անպատճառ որևէ թվին պիտի ծնվե հարմար ծնողե մը (խույս տալով քահանայե, հարկավ), իր կրթությունն ստացած ըլլա որևէ դպրոցի մեջ ու սկսած ըլլա քաղաքական գործունեությունը։

Պատահեցա խումբի մը, որ «զտվելու» կերթար․

― Սամսո՛ն, դուն ո՞ր թվին կուզես ծնվել։

― 1888:

― Ի՞նչ տեսակ հորմե, որոշե՞ր ես։

― Մտադիր եմ բանվորե մը ծնվել, նայենք պիտի հաջողի՞մ։

⁕ Բարելամներես մեկը հարցուց ինձի՝ դեմս կտրելով։

― Ո՞ւր ես, բնավ չես երևար, ախպա՛ր։

― Իմ արժեքը բարձրցեր է կոշիկի աստիճանին։ Ինձ միայն տեխկոմի օրդերով կարելի է տեսել, ― պատասխանեցի, անցա։

Շաբաթ 18. ― Մուկի թակարդ եմ առեր, բայց բնավ մուկ չի իյնար։ Պատճառը երկու է՝ նախ, որ համով խայծ մը չունինք մուկերուն պատվելու, երկրորդ՝ արդեն թակարդներու այս սիստեմը շատ է հինցեր ու մոդայե ինկեր։

Թակարդը խորհրդային երկրի պես պիտի շինված ըլլա, որ առանց խայծի իյնան և ընկնողը հավիտյանս դուրս չի գա․․․

⁕ Այսօր տասնհինգ ռուբլի տուգանք տվի տնային գրքույկս նորոգած չըլլալու համար։ Վաղը քսանհինգ ռուբլի պիտի տամ՝ տնային գրքույկը նորոգած ըլլալուս համար։

Այս երկրի էական բայը միայն տալն է, իսկ թե ինչի՞ համար՝ դա լրացուցիչ պարագա է, որը կրնա ըլլալ, կրնա չըլլալ․․․

Կիրակի 19. ― Ամենայն օր լեռնային գյուղերեն հարյուրավոր շուներ կբերե կառավարությունը և սահմանագլուխը կտանե, որ դաշնակներու վրա հաչեն։

Այդ շուները թեև կողմնորոշված չեն տակավին ու հայտնի չէ իրենց օրիենտացիան, սակայն ինձի կթվի, թե այդ անորոշության մեջ անգամ, այդ շուները ավելի լավ կհաչեն դաշնակցության վրա, քան Տիգրան Հախումյանը։

Վասնզի շուները ինչքան ալ ըսեն սկզբունք չունինք՝ չհավատաք։ Անոնք միշտ սկզբունք մը կունենան նեղ օրվա համար։

⁕ Մոտ հարյուր հիսուն հոգի խեղճ ու կրակ գյուղացիք, զինված ուժերե պաշարված, պատուհանիս տակեն չեկա կտարվեին։ Սրտակեղեք տեսարան։

Կուզեի ցավել այդ բռնվածներու վրա, երբ հանկարծ հիշեցի, որ մեր վիճակն ալ ոչնչով չի տարբերեր անոնցմե։ Ցավեմ, վայ թե հանկարծ այդ խեղճերեն մեկը դառնալով ըսե․

― Բնակիչ, Հայաստանի, մի լացք ի վերա մեր, այլ լացեք ի վերա ձեզ և որդոց ձերոց․․․

Երկուշաբթի 20. ― Այսօր լրացավ իմ քառասուներորդ տարին։ Հե՜յ գիտի ժամանակ։ Դպրոց երթալս ես գիտեմ հիմա է։ Երջանիկ ժամանակներ։ Խոնարհվելու ատեն կըսեինք՝ տամ, տաս, տա, տանք, տաք, տան։ Ինչքա՜ն ծեծ, կագ ու կռիվ․․․

Հիմա՞ է, որ ծծկեր երեխայի համար իսկ դյուրացեր է խոնարհելը։

Հիմա՝ տո՛ւր, տո՛ւր, տո՛ըր, տո՛ւր, տո՛ւր․․․

․․․Մենք ալ ըսենք դպրոց ենք գացեր, ներկա սերո՞ւնդն ալ ըսե։

Անցյալին ու ներկային տարբերությունը միայն դպրոցին մեջ էր սակայն, դուրս, կյանքին մեջ առջի ու հիմիկվա մեջ տարբերություն չկա բոլորովին։ Հին ատենները խանութեն ինչ հարցնեիր՝ կա՛, կա՛, կա՛ կըսեր, իսկ հիմա ատոր փոխարեն կոոպերատիվը՝ չկա՛, չկա՛, չկա՛ կըսե։

Փոքրիկ «ոչ» մը ինչ է, որ կարենա ազդել կյանքին վրա․․․

⁕ Այսօր պապիրոսի կեցողներու հերթը 400 մետր էր Փարիզի միջօրեականով։ Ինքս հաշվեցի։

Երեքշաբթի 21. ― Գիշերն երազիս մեռեր էի ու սատանան ինձի դժոխք կառաջնորդեր։ Երկու ժամ քալելով՝ հասանք տեղ մը, ուր սատանան ինձի թողեց ու ինքը հեռացավ։ Տեղը, ուր ես ընկեր էի, երկրի իմ սենյակեն ավելի լույս էր (տարի մըն էր ինչ «լամպոչկա» չունեինք), հատակը քիչ մը կպրե էր թեև և օդը խիտ, բայց բանկոոպի ճաշարանին հետ համեմատած՝ արքայությո՜ւն էր։

Ըսի լավ տեղ է, պառկեմ քիչ մը հոգնությունս առնեմ՝ մինչև սատանան գա ինձ դժոխք տանի։

Կսպասեմ ժամ մը, երկու ժամ, մեկ օր, երկու, վերջապես շաբաթ մը, ոչ մեկ սատանա չի գար։

Ծո՜, դու մի՜ ըսեր, որ դժոխքը այս իսկ տեղն է եղեր․․․

Ուրախութենես արթնացա։ Արթնացա և ի՜նչ, առանց սատանայի առաջնորդության ես իսկական դժոխք էի իջեր․․․

⁕ Քաղաքիս մեջ ծխախոտ ունին միմիայն պատասխանատու կոմունիստները։ Ծխող ժողովուրդը խելահեղ այս ու այն կուսակցականի տան ծխնելույզի կամ դռան ճեղքին է կպեր՝ քիչ մը մուխ առնելու։ Բայց ծխախոտի ներկա կրիզիսին կգտնվի՞ արդյոք մեկը, որ ծուխը օդին մեջ բաց թողու և ամբողջովին ներս չկլանե։

Ո՛չ, չի՛ ըլլա։

Անանկ որ ժողովուրդը պետք է գիտնա իր քիթը ավելի հուսատու անցքերու դիմաց բռնել․․․

Չորեքշաբթի 22. ― Սկսեր է Ազգերու լիգային նստաշրջանը։ Սա Եվրոպայի դիպլոմատները, հետևելով «ուղիղ խոսքը խենթը կամ երեխան միայն կզուրցե» բանաձևին, երբ ճշմարտություն մը ըսելու պետք ունենան՝ անմիջապես Խորհրդային Ռուսաստանեն ներկայացուցիչը մը կհրավիրեն․․․

Կմտածեմ․

Իսկ եթե Ռուսաստանը, օր մը խելքի գա, ուրեմն աշխարհիս երեսին այլևս ճշմարիտ խոսք չպիտի լսվե․․․

⁕ «Մաքսիմ Գորկու» անվան դպրոցեն անցած պահուս ուսուցիչը հետևյալ խնդիրը կուտար աշակերտներուն․

― Երեկ քաղաքիս մեջ ծխախոտ չկար, այսօր երեկվնե երկու անգամ ավելի չկա, քաղաքիս մեջ որչա՞փ ծխախոտ չկա։

Հինգշաբթի 23. ― Ի՞նչ է խելագարը։

Խելագարը «Դամա» խաղին «աղան» է, որ անսաստելով հասարակ քարերու բոլոր օրենքները, կարճ ու զարտուղի ճամբով դեպի նպատակը կերթա։

Այսօր Մաթոս անունով խելագար մը տեսա, որ կեցած միայն կոմունիստներու համար բացված կենսամթերքի խանութին դիմաց, կհայհոյե այս երկրին ազատությունն ալ, հավասարությունն ալ, եղբայրությունն ալ։

Անշուշտ այսքան խոշոր անարդարությունը մեկ մարդու հայհոյանքով չի փոխհատուցվեր, բայց իմ կարծիքով պետք չկա, որ ուրիշ մըն ալ խելագարե՝ կարելի է Մաթոսին ըսածները չակերտներու մեջ առնել ու ազատ գործածել։

⁕ Այսօր քանի մը տուփ ծխախոտ է եկեր կրպակները, ու հերթը այնքան երկար է, որ մինչև առնելու կարգը վերջի կեցողներուն եկավ, անոնք ծխելը․․․ մոռցեր էին արդեն․․․

Ուրբաթ 24. ― Միշտ ու ամեն տեղ միևնույն հետևանքները միևնույն պատճառեն հառաջ կուգան։

Եթե մեր «անկուսակցական» ինտելիգենցիան անմիջապես ծունկի չի գար կոմունիստական կուռքի առաջ և համառեր այնպես, ինչպես Գրիգոր Լուսավորիչը համառեցավ Տրդատին ժամանակ, անկասկած Լուսավորչին նման գլխիվայր պիտի կախվեր, հետույքին ձագար դրվեր և քացախ ընդուներ իր ներսի դին։

Ո՞րն է խելոքությունը, եթե հարցնես․

― Հարկա՜վ, մեր ինտելիգենտներու ըրածը։ Գաղափարը ի՞նչ արժե հիմա, հետույքը պետք է փրկել, հետո՜ւյքը։

⁕ Կինս ջուրի երթալուն, ըսես ճակատամարտի կպատրաստվե։ Միա՜յն Ղևոնդ երեցն է, որ կպակսե՝ զայն հաղորդելու համար։

Շաբաթ 25. ― Ահա քեզի նոր տուրք մը՝ «միանվագ» տուրք։ Ասկե երկու ամիս առաջ անգամ մը հավաքեցին այդ անունով և ըսին, որ տարին անգամ մը պիտի գա, սակայն, փոխեց իր միտքը և երկու ամսեն կրկին այցելեց մեզի այդ տուրքը։

Ես զարմացա՜։ Նոր տուրքը ինչպե՞ս կրնա տարեկան ըլլալ։ Նոր տուրք մը հնարվելեն վերջ՝ մե՛կ, երկո՛ւ, երե՛ք, մեկ ու տասն անգամ գեթ իրար վրա գալու է, որ չմոռցվի։

Ես նոր բառ մը լսելուս, եթե գեթ հինգ անգամ իրար վրա չկրկնեմ, կմոռնամ օրինակ, և առածն ալ կըսե՝ «կրկնությունն է մայր գիտության»։

Համաքաղաքացիներուս կհորդորեմ չհուզվել։ Այդ տուրքը շահադիտականե ավելի ակադեմիկ նշանակություն ունի։

⁕ Երեկ ջրի ծորակի վրա զարկեր էին մեկի ու քիթեն արյունը առվակի պես կվազեր։

― Ա՜խ, Աստվա՛ծ, ― բացականչեց մեկը՝ դատարկ դույլը ձեռքին, ― եթե՜ մեր երակներուն մեջ ջուր լեցուցած ըլլայիր արյունի փոխարեն, այսքան հեղուկ համպետս չէր հոսե գետին։

Բայց Աստված իր գործը գիտե։

Աստված եթե երակներուս մեջ ջրի նման թանկագին հեղուկ հոսեցուներ, այն ատեն եղբայրն անգամ եղբոր մորթեր պիտի՝ քիչ մը ջուր հանելու համար անկե․․․

Կիրակի 26. ― Տուն եկա՝ գյուղից մեր Հովասափն էր եկեր։

― Բարև, Հովասափ, ի՞նչ կա գյուղը։

― Աստծու բարին։ Տուրքից զատ ի՞նչ կրնա ըլլալ, ― պատասխանեց Հովասափը։ ― Երեկ եկեր հավանոց են արձանագրեր՝ աքլորներն ալ հավ հաշվելով։ Եկեր եմ բողոքեմ։ Լսածովս՝ խորհրդային օրենսգրքին մեջ աքլորները ազատ են ածելե։

Օրենք չէ, բայց դու կրնաս ըսել, թե կամ աքլորներուս հնարավորություն տվեք ածելու, կա՛մ ազատեցեք ինձի անոր ձվի հարկեն։

Ինչպե՞ս․․․ կրնան աքլորին ածելու հնարավորություն տա՞լ։

― Ինչո՞ւ չէ։ Այդ առթիվ հազար ու մի միջոցներ կան։ Այդ հարցը կրնա դռնփակ ժողովով անկացվել, դռնբացը չեղավ, դռները կփակե ու բջիջի դռնփակ նիստով կանցունե։ Հարցի լուրջ եղած պարագային՝ հինգ պատասխանատու ընկերներ կղրկե տեղերը։ Այդ ալ չօգնելու պարագային, հարցը 16֊րդ համագումարը կփոխանցե ու Լենինեն ցիտատ մը բերելով՝ հանրապետական մաշտաբով կվճռե։ Իսկ որ անգամ մը 16֊րդ համագումա՜րը վճռե, ալ վերջացավ, ոչ մեկ կենդանի ածելե չի ազատվեր։ Աքլորի ածելը շա՞տ բան է։ Աքլորը հավի արու տեսակն է, իսկ մարդոց մեջ արուն ու էգը վաղո՜ւց են հավասարեր։ Հավերդ ինտոր են, կածե՞ն։

― Կածեն՝ օրը մեկ, երկու օրը մեկ․․․

― Հարվածայնության չե՞ն անցեր։

― Հարվածայնությունը ի՞նչ ըսել է, ― հարցուց Հովսափը, երկրորդ աչքն ալ լայն բանալով՝ բան մը, որ ցույց կուտար իր մաքսիմում զարմանքը։

― Հարվածայնություն, սոցմրցում այսպես կըլլա։ Տերը «հնգամյակը՝ չորս տարումը» կկախե գոմի ճակատին և կանցնե կենդանիներու հետ անհատական պայմանագրեր կնքելու։ Կովերու «ցեխն» առանձին, ավանակներունը՝ առանձին, հավինը՝ առանձին։ Վերջապես «ցեխ» առ «ցեխ»։

― Գոմիս մեջ ցե՜խ չունիմ։ Կավով չի՞ կնքվի․․․ ձմեռը ավելի տաք կպահե։

― Կըլլա, ինչով կնքես՝ կըլլա․․․ Հա, պայմանագիր կնքվեց՝ կենդանիք պետք է իրենց արտադրության «տեմպը» արագացունեն՝ յուրաքանչյուրն ըստ իր մասնագիտության։ Կովն, օրինակ, եթե կես դույլ կաթ կուտա, պիտի մեկ դույլ տա։ Ավանակը իր քայլերը պիտի արագացնե։ Ցուլդ «անընդհատի» պիտի անցնե, ու հավերդ օրեն երկուսը պիտի ածեն․․․

Խոսելուս կնկատեի, որ Հովաթափին քիչ կուգար երկու աչքերը՝ իր զարմանքը հայտնելու և չորս կողմը նայելով՝ ըսես ավելորդ աչք մը կփնտրեր․․․

⁕ Այսօր մեր ջրի ծորակը ինքնավար հայտարարվեցավ ու հաջորդ կիրակի սահմանադիր ժողով պիտի գումարեն բոլոր օգտվողները՝ ջուր տանելու կարգ սահմանելու։

Երկուշաբթի 27. ― «Զտման» համաճարակը բռներ է բոլոր հաստատությունները։

Աստվա՜ծ իմ, փակեցեք գոմի դուռները, կենդանիներն ալ չվարակվեն այդ ցավով։ Կենդանիներու մեջ այդ հիվանդությունը ժանտախտեն ավելի զոհեր կխլե ու գոմերը կամայանան։ Վասնզի, երևակայեցեք, որ այծերու կուսակցությունը «կզտե» ոչխարներուն, և այդ ոչխարը, որ իրենց նման ետևը պոչ, գլխին ոլորուն կոտոշ, կզակին մորուք չունի կամ երգելուս չի մկկար՝ դուրս կվռնդվե գոմեն ու անոթության կդատապարտվե։ Կամ ուխտերը լվերուն քննադատեն ըստ իրենց սապատը ու վիզը չունենալուն համար։ Կամ ագռավները վարդի վրայեն քշեն սոխակներուն՝ իրենց ձայնը չունենալուն պատճառով։

«Զտումը» մարդոց մեջ փա՜ռք է։ Բոլոր այլ կուսակցություններու պատկերները բոլշևիկներու կերպարանքին նման է (դժբախտաբար), կմնա համոզմունքը։ Վա՜յ տնաշե՛ն, հիմա համոզմունքը փոխելեն ավելի դյուրին բա՞ն․․․

⁕ Լսե՛, Աստված։

Մինչև հիմա մարդոց քո կերպարանքով ստեղծեցիր՝ լավ, բայց ասկե վերջ, գեթ բոլշևիկներուն Լենինի կերպարանքով ստեղծե, որպեսզի Լենինի խոսքերը գործածեն առանց չակերտի։

Ես տպարանի սրբագրիչ եմ, և հոգիս ելավ չակերտներ դնելով․․․

Քեզի՛ ալ օգուտ է, Տե՛ր, դո՛ւն ալ անոր կերպարանքն առ։

Լենինի կերպարանքով ավելի դյուրին է անհեթեթություններ քարոզել ու պաշտվել, քան քո պատկերով։

Արդյունաբերությունը առաջ կերթա՝ գործիքները պետք է փոխվին․․․

Երեքշաբթի 28. ― Միլիցիական «կադրեր» պատրաստելու համար, դպրոց մըն է բացվեր մեր տպարանին քովը, ու պատուհանս անոնց դասարանին կնայե։

Երեկ ուսուցիչը այսպես դարձավ ունկնդիրներուն․

― Ով ինձի ըսե, թե մեր օրենքներով, ո՞ր գործողությունը հանցանք է և ենթակա տուգանքի, ես անոր մեկ կտոր լվացքի օճառ կուտամ։

Ասոր ի պատասխան։

― Ով ինձի ըսե, թե ձեր օրենքներով, ո՞ր գործողությունը հանցանք չէ և ենթակա չէ տուգանքի, ես անոր երկու լվացքի օճառ կուտամ, ― ձայնեցի ես, չկրնալով զսպել ինձի։

․․․Բայց խնդրեմ չկարծեք, թե ես օճառ ունիմ։ Ո՜չ։ Այսպես խոսելու համար բնավ օճառ ունենալու չէ․․․

Չորեքշաբթի 29. ― Լրագրական վերջին տեղեկություններով՝ Ֆինլանդիան գրգռիչ դիրք է բռներ Խորհրդային Միությանը հանդեպ և, ըսես, պատերազմի սպառնալիք կկարդա։

Միությունը ատամները կրճտելով կուզե այդ պզտիկ պետության ազդրերը կսմթել կամաց մը, բայց Անտանտեն կվախնա։

Գաղտնի կսմթելը դիվանագիտության մեջ վտանգավոր է առհասարակ։

Գիշեր ատեն, ենթադրենք, ձեռքդ կմեկնես՝ ամենապզտիկ պետության մը կսմթելու, մեկ ալ տեսար, անդիեն Անգլիան կամ Ֆրանսան «վա՜յ, ոտքս» պոռաց։

Այդ պատճառով, Խորհրդային Միությունն ալ պարկի բերանը բացած, իր սովորական «խաղաղասիրությունը» կծախե։

⁕ ․․․Այսօր «Խորհրդային Հայաստան» թերթին մեջ նկարված էին աթոռի վրա հանգիստ նստած խումբ մը մարդիկ, տակը գրված՝ «Ղարտուղալիի հարվածայինները, որք սոցմրցման պայմանագիր են կնքած»։

Հանկարծ գյուղացի բարեկամիս՝ Հովասափին հիշեցի։

Չըլլա՞ հանկարծ, իր կովերու և ավանակներու պատկերները քաշել տա թերթին մեջ․․․

Հինգշաբթի 30. ― Իրիկուն տուն մտնելուս կինս սաստիկ իրարանցումով ու անասելի հուզմունքով մը պատմեց, թե այդ օր մեր պզտիկ աղջիկը լալուն ցեխոտվեր է, գլորվելով առուն, և հազիվ ազատվեր խեղդվելե։

― Նոր վերարկուն, նոր լվացի, արդուկեցի, հագցուցի՝ ու հանկարծ ի՜նչ, վերեն վար ապականություն․․․ Դե եկուր, դե մի եկուր ու դիմացիր սա․․․ սա․․․ աղջկա ըրածին։

Բայց ես մինչև վերջը չկրցի հասկանալ, թե կողակցիս սարսափը խեղդվելու վտանգի՞ն կվերաբերեր, թե վերարկուին աղտոտելուն։ Ուստի փորձելու համար ըսի․

― Վա՜յ, անպիտան աղջիկ, խեղդվելը հոգ չէ, գեթ վերարկուն մաքուր մնար․․․

― Ցավս ալ ատ չէ՞, ― վրա բերավ կինս՝ չկրնալով ինքզինքը պահել։ ― Եթե առանց վերարկուն թրջելու խեղդվեր, ո՞վ կմտածեր․․․

Կինս այսքան խստասիրտ չէ, ան շատ քնքուշ հոգի ունի, սակայն, սա ջուրի սովը, որն անհնար է դարձուցեր լվացքը, խստացուցեր է իր սիրտը։

Ջուրի չգոյութենեն կզգուշանանք աղի կերակուրներե, ու առաջ, որ կհանդիմանեինք կաթնավաճառները՝ կաթին մեջ ջուր խառնելուն համար, հիմա կաղաչենք, որ քանի մը կաթիլ ջուր խառնեն․․․

Ուրբաթ 31. ― Կերթամ փողոցով ու կմտմտամ ինքս ինձ։ Ի՞նչ կըլլար վիճակս, եթե կոմունիստ ըլլայի հանկարծ ու կոմիսար կամ որևէ այլ հաստատության պատասխանատու վարիչ նշանակվեի։

Բանն այն է, որ ես օթոմոբիլ նստել չեմ կրնար, իսկ նման պարագային շարունակ պիտի օթոմոբիլի մեջ պտտեի։

Կոմունիստներ կան, որ պետքարան երթալու համար օթոմոբիլ կկանչեն։

Սարգիս Խանոյանն, օրինակ, մեկ սենյակեն մյուսը կառքով կանցնե։ Եթե իմանա, թե մահվան պարագային ոտքով պիտի երթա անդիի աշխարհը՝ անկարելի է, որ մեռնե։

Եվ իրավունք ունի։ Ինչո՞ւ Յեղիա Մարգարեն կառքով բարձրացավ։

⁕ Այսօր միլիցիան եկավ ու բռնագրավեց բոլոր հինցած դույլերը ջրվորներու ձեռքեն․․․

Վերեն կհրահանգեն աղքատ, կեղտոտ, անոթի ըլլալ՝ վարեն բռնի հարստանալ կստիպեն ու հին դույլերը կհավաքեն։

Ո՞ւր է մեր ելքը։

Շաբաթ 1. ― Չեկան, երբ բոլոր «գերագույն» պատժի արժանիներուն կգնդակահարե անխտիր կերպով, սաստիկ կսխալի իր հաշվին մեջ։

Յուրաքանչյուր մարդ իրեն հատուկ «գերագույն պատիժն» ունի։ Մեկի մը համար իր երեխաներու կորուստը կրնա «գերագույն պատիժ» համարվե, ուրիշի մը՝ իր սիրեկանեն բաժնվելը, երրորդի մը՝ անզգամ կին ունենալը։

Չեկան, ճաշարանի մենյուին նման, պատիժներու ցուցակը հանցապարտին առաջ դնելու և ըսելու է․

― Ընկե՛ր, ընտրե՛ ցուցակեն քո «գերագույնը»։

― Ինձ համար «գերագույն պատիժը» սա ռեժիմին մեջ ապրելն է՝ որուն դատապարտված եմ, սակայն, առանց հանցանք մը գործելու․․․

⁕ Այսօր կին մը, հղի ըլլալուն պատճառով, հերթեն դուրս ջուր տարավ։ Չեմ գիտեր, օրինական բան էր ասիկա, թե ոչ, բայց կըսեմ ձեզի, եթե վաղը կառավարությունը օրենքով մը սրբագործե այս դիպվածը և յուրաքանչյուր հղին արտոնված ըլլա ազատ ջուր տանելու՝ մեկ օրվա մեջ կհղիանա ողջ ազգաբնակչությունը։

Կիրակի 2. ― Ամերիկյան նամակ մը առի, որտեղ շատ գեշ էր պատմված հոնտեղի կյանքի մասին։ Անգործություն, աղքատություն ու սով։ Տասը միլիոն բանվորներ անգործ կթափառեն։

Ի՞նչ հասկցանք։ Սոցիալիզմի երկրին մեջ սով, կապիտալիստական երկրին մեջ սով։

Աշխարհի ամենատխմար ժողովուրդը՝ թշվառ, աշխարհի ամենագիտուն ժողովուրդը՝ թշվառ։

Ասիկա չի՞ նշանակեր արդյոք, որ շատ խելոքությունը շատ հիմարության չափ վնասակար է։

⁕ Կոմիսար չեմ կրնար ըլլալ ոչ միայն անոր համար, որ օթոմոբիլ չեմ կրնար նստել, այլ նաև անոր համար, որ չեմ կրնար խաբել ու ամիսներով խնդրարկուներուն տանել֊բերել․․․

Երկուշաբթի 3. ― Ես անամոթություն ու անպատկառություն պիտի սորվեմ այսուհետև, ուրիշ ճար չկա, ― պոռաց կինս, ջուրի դատարկ դույլերը ձեռքին, ծորակեն վերադառնալով։ ― Ամաչկոտը, համբերողը ու կարգապահը ահա այսպես անջուր կմնա այս երկրին մեջ։

― Անամոթությո՞ւն։ Ատանկ կուրսեր կա՞ն Հայաստանին մեջ։ Կեցիր նայիմ, հարցնենք, եթե կա, գնա սովրիր, գիտութենեն վնաս մը չի գար, ― պատասխանեցի ու դուրս գալով իրոք հարցուցի։

― Վա՜յ, տնաշեն, ― պատասխանեց ինձի վարժետ մը։ ― Ծովափին ավա՞զ կփնտրես։ Որ դպրոցը բաց տեսնես՝ մտիր։ Հինգ տարեկան պոռնիկի վկայականով կավարտես ընթացքը․․․

⁕ Վերջին փոխանակված նոտաներով՝ Ռուսաստանը Ֆինլանդիո ըսավ՝ իմ ներքին գործերուս մի՛ խառնվիր։ Ֆինլանդիա պատասխանեց՝ թե կխառնվեմ, ու յուրաքանչյուրը տուն մտավ՝ հրացան վերցնելու։

Ո՞ւր է պայթյունը, չի լսվեր․․․

Երեքշաբթի 4. ― Զբոսարանին մեջ նստած, ականատես եղա երեք երիտասարդներու, որք նստած նստարանի մը վրա, աշխարհը կբաժանեին իրար մեջ։

― Ծո՛, ― կըսեր մեկը, ― սա աղջիկները զարմանալի արարածներ են։ Մինչև չերդունես, որ աշխարհիս մեջ քեզի՜ միայն կսիրեմ՝ անձնատուր չեն ըլլա։

― Այո՛, ― շարունակեց մյուսը, ― եթե հինգ աղջիկ կսիրես՝ ստիպված ես հինգ անգամ ստել․․․

― Իսկ ատելը որքա՜ն գեշ է, ― լրացուց երրորդը։

― Օ՜ֆ, սա աստվածն ալ չի գիտեր՝ ինչ կընե։ Ընդամենը մեկ աշխարհով այսքան աղջիկ կսիրվի՞։

― Քեզի քանի՞ աշխարհ է պետք, Սմբա՛տ։

― Եթե Արաքսին ալ հաշվեմ՝ յոթը հարկավոր է։

― Ինձի տասնվեցը չի բավեր։

― Քեզի՞, ― դարձավ առաջինը երրորդին։

― Ինձի՞։ Կեցիր, հաշվեմ, ըսեմ, ― ու գրպանեն հանեց ցուցակ մը։ Ատիկա կուսակցական դպրոցի երկսեռ աշակերտներու անվանացուցակն էր՝ որոցմե պետք էր ջոկել միայն պետքական սեռը։

Բայց չկրցավ ջոկել ու մեջը մնաց։

Շատ պարզ է, այսքան բարդ հաշիվ առանց «չոթքի» կըլլա՞․․․

Իրոք որ շատ խստապահանջ են աղջիկները։ Եթե իրենց նորման իջեցունեին գեթ հինգ անգամ, և աշխարհի հինգ ցամաքամասերու թվին համեմատ թույլ տային, որ տղան իրենց մեկ հինգերորդ մասով սիրեր, դարձյալ խղճով բան կըլլար։ Թե չէ, Անգլիան, օրինակ, որ աշխարհի կես մասն է տիրեր, տակավին իրավունք չունի այսօր ամբողջ աղջիկ մը սիրել․․․

Չորեքշաբթի 5. ― Թիֆլիսին մեջ երեք ազգությանց մամուլի աշխատակիցներու համագումարին մեջ պարզվեցավ, ի միջի այլոց, որ յուրաքանչյուր ազգի մամուլ հավասար չափով չի հայհոյեր իր արտասահմանի հակառակորդ կուսակցությունը։

Ըստ թվական տվյալներու՝ Վրաստանը հնգամյակի երրորդ վճռական տարվա առաջին կվարտալին ընդամենը ութ անգամ է հայհոյեր վրաց մենշևիկներին։ Մինչդեռ այդ նույն ժամանակաշրջանին Ադրջեջանը իր մուսավաթին՝ 83,6 անգամ, իսկ Հայաստանը 132,3 անգամ՝ իր դաշնակներին՝ կատարելով արտադրական պլանը 132 տոկոսով։

Տեմպերի մեջ միօրինակություն ստեղծելու նպատակով, ընտրվեցավ երեք ազգություններե ընտրված հանձնաժողով մը, որ Թիֆլիսին մեջ պիտի մշակե հայհոյանքներու պլան, երեքի համար միատեսակ ձևով, միայն թշնամի կուսակցության տեղը բաց ձգելով, որ հայկական մամուլը «դաշնակցություն» դնե, վրացականը՝ «մենշևիկ», իսկ Ադրբեջանը՝ «մուսավաթ»։

Շատ խելացի որոշում։

Պլանաչափ հայհոյելը թշնամի կուսակցությանց ալ ձեռնտու է։

Բանավեճը, ստանդարտ ձև ընդունելով, արտադրանքը կխոշորնա․․․

⁕ Երեկ բանկոոպի ճաշարանի կերակուրներու մեջ միս էր հայտնաբերված գաղտնի։ Ահագին աղմուկ֊աղաղակ, և ճաշարանի վարիչին դատարան քաշ տվին՝ իբրև պարտադիր կանոն խախտողի։

Բայց վարիչն արդարացած ետ եկավ։ Մարդը կրցեր էր զորավոր փաստերով ապացուցել, որ կերակրի միսը ոչ թե կովի կամ ոչխարի արգելյալ միս է եղեր ու եփված իր կարգադրությամբ, այլ պարզապես մուկ է եղեր ու ինքզինքը կերակուրի պղինձը նետվելով՝ եփվեր է առանց պատշաճ թույլտվության։

Անպիտա՛ն մուկ, քիչ մնար վարիչին դատապարտել տար․․․

Հինգշաբթի 6. ― Հացի հերթին երիտասարդի մը հանդիպեցա, որուն հայրը ի ծնե կույր է եղեր։ Զարմանք բան։ Կըսեմ, ա՜յ մարդ ո՞որու աչքով է տեսեր հայրդ, որ հավներ է մորդ ու առեր։

― Մտերիմներ շատ է ունեցեր հայրս՝ անանկ մարդիկ, որ ոչ միայն հավնել, այլև պատրաստ են եղեր անգամ ամուսնանալ․․․ հորս համար։

Եթե ուրիշներու համար ամուսնանալը ընդհանրանա, այդ սովորությունը խոշոր դյուրություններ կընծայե այն անդամալույծներուն, որոնց մարմինը կեսեն վար անզգա է։

Քաղաքական կուսակցության մեջ մտած է արդեն ուրիշի համար կարծելը։

Լենինն, օրինակ, տասը տարի առաջ բոլշևիկյան կուսակցության համար ինչ հարկավոր էր, մեկ անգամեն կարծեց՝ մեռավ։ Այսօր իր հետևորդներն այլևս կարծիք ու դատելիք մը չունենալով, կրնան «էվակուացիայի» ենթարկել իրենց մարմնի վերին կեսը՝ ուժ տալով երկրորդ կեսին․․․

Ուրբաթ 7. ― Մինչև այսօր պատմության մեջ իբրև ամենաաղաղակող անարդարություն հայտնի է «դիշ քիրասի» կոչված տուրքը, որ «ատամնավարձ» ըսել է։

Ի՞նչ է «դիրք քիրասի»

Տաճկաստանին մեջ, քյուրդերը, երբ հայի մը տուն կերուխումի կերթային, ճաշեն վերջ կպահանջեին, որ հյուրըկալը վճարի նաև իր ատամենրու և այն էներգիայի վարձը, որ կորսուցած էր ծամելու ատեն քյուրդը։

Կտեսնե՞ք, ինչքան զիջողություն։ Քյուրդը չի պահանջեր կերածը մարսելու վարձք, այլ միայն ու միայն ծամելու։

Մինչդեռ հիմա մեր կառավարությունը հինգ հարյուր ռուբլի եկամուտ բերող այգիի մը վրա հայրուր ռուբլի տուրք կդնե, և այգիեն հրաժարվող, պետությանը նվիրել ուզող այգետերեն կպահանջե նաև, որ իր գրպանեն վճարելով նաև նոտարին ծախսերը՝ դափուն իր վրա դարձունե, և ինքն ալ մնա այգու մեջ աշխատե ու ծառերին հասույթը ամբողջովին հանձնե պետությանը։

Այսպես ուրեմն, անարդարությունը քարացած երևույթ չէ և էվոլյուցիայի ենթակա, մնացյալ բոլոր երևույթներու օրինակով։

Համեմատաբար ասիկա ալ խճով օրենք է։ Կրնա ըլլալ, որ օր մըն ալ կառավարությունը առանց մեկի մը այգի հանձնելու՝ պահանջե պտուղ իր կոնսերվի գործարանին համար։

Անպատճառ պտուղի համար այգի՞ ըլլալու է։ Հապա անհատական նախաձեռնությունը դադրեցա՞վ, կնշանակե, պետք գալեն․․․

⁕ ․․․Ի՜նչ խորամանկն է սա մեր բանկոոպի «կասսիրշան»։ Դիտմամբ ճաղերը վերցուցեր է, որ հաճախորդները իրեն սղմվին․․․

Բայց սատանան մտնե տունս, եթե ես հինգ մեթրոյեն ավելի մոտիկնամ իրեն․․․ այնքան տգեղ է․․․

Շաբաթ 8. ― Որ օրաթերթը վերցնես՝ «Բամբակի քաղհան» է այսօր։ Երկաթուղու կայարանին մեջ «բամբակի քաղհանի կերթան» ըսողները, առանց հերթի տոմսակ կառնեն։ Այդ պատճառով ալ չեղավ ճամբորդ մը, որ «բամբակի քաղհանի» չերթար։

Երիտասարդ մը միայն, ուզելով շեղել ձանձրալի շաբլոնեն՝ «բուրդի քաղհանի կերթամ» ըսելով՝ ամենեն առաջը կեցավ։

― Բուրդի քաղհա՞ն․․․ ― դարձավ տոմսավաճառը երիտասարդին տարակուսած ու հարցուց․

― Որտե՞ղ կուսանես։

― Ես, Հայ․ պետհամալսարանն եմ ավարտած, ընկե՛ր։

― Ա՜, ― վրա բերավ տոմսավաճառը միամտված։ ― Ճիշտ է, այդ համալսարանն ավարտողը բոլոր իրավունքն ունի բուրդը քաղհանելու։ Համեցե՛ք, ընկե՛ր, ― ըսավ մարդն ու տոմսակը կնքելով՝ իրեն պարզեց։

⁕ Բծավոր տիֆը, տեսնելով, որ Չեկան բանտերը սաստիկ լեցուցեր է ու մենակ չի կրնար կոտորել, բուքսիրի իրավունքով օգնության է հասեր։

Բոլոր բանտարկյալները երկու հավասար մասի է բաժանված հիմա։ Անմեղներուն Չեկան կսպանե՝ մեղվորներուն՝ տիֆը․․․

Կիրակի 9. ― Մեր մեջ, ով սխալմամբ ոտանավոր մը գրե, գրողներու ցանկը կանցնե, և քսանհինգ տարիեն իր հոբելյանը կկատարվե։

Դեմիրճյան Դերենիկը, որ ընդամենը հինգ տարի է գրեր իր կյանքին մեջ, և երեսուն տարի լռեր՝ այսօր Խորհրդային կառավարությունը փոխնակ անոր լռելու հոբելյանը կատարելու՝ գրելու երեսունհինգ ամյակը կտոնե։

Եվ շատ իրավունք ունի մեր կառավարությունը։

Մեզ մոտ բանաստեղծներու լռությունը շատ ավելի պետք է քաջալերել, քան խոսելը։ Ու եթե ես հարուստ ըլլայի՝ փառավոր հիսունամյակը կտոնեի մեր այն բանաստեղծեն, որ խոստանար երբեք չգրել․․․

⁕ Այսօր երկու տեսակ կերակուր կերա։ Այսօր ճաշեն հետո մինչև իրիկուն՝ կեցցե՜ Խորհրդային իշխանությունը, բայց իրիկունը, երբ կսկսիմ մտածել ազատ, ու չի թույլատրեր՝ կորչի։

Հինգշաբթի 27. ― Ժողկոմխորհի տեղակալ Ասքանազ Մռավյանը մեռավ։

Միակ բանը իր կյանքին մեջ, որ կատարեց առանց «ընկերներուն» հարցնեու։

Ուրբաթ 28. ― Արհեստներ մը կան, որք մեկ մարդով չըլլար։ Խիզարչության համար երկու մարդ է պետք՝ մեկը վար, մեկը վեր, գերանի վրա։ Քահանան առանց բուրվառկիր տիրացուի քայլ մը չի կրնար ընել։ Որմնադրությունը երեք մարդու կկարոտե․ մեկը՝ կրող, մյուսը՝ վարպետին «ձեռք տվող»։

Արհեստներու մեջ բոլշևիզմն է, որ չորս մարդով կըլլա՝ մեկը ճառ խոսող, երկու ծափահարող, մեկն ալ «բանաձև» կազմող։

Շահավետության կողմե ոչ մեկ արհեստ բոլշևիզմի կհասնե։ Նախ որ ամսականը 210 ռուբլի է, երկրորդ, որ դյուրըմբռնելի գործ է։ Քիչ֊շատ բանի նմանող տիրացու դառնալու համար առնվազն ութ տարի քահանայի մը մոտ աշխատելու ես, իսկ բոլշևիկ ըլլալու համար երկար գիշեր մը խիստ բավական է։ Հայհոյանք դաշնակցությանը, մեկ սոց․ դեմոկրատիային, կորչի՜ իմպերիալիզմը։ Իսկ եթե ավելի բարձր ղեկավար կոմունիստ կուզես ըլլալ՝ պիտի ըսես նաև, թե ի՞նչ է ըսեր Լենինը 1921 թվին և ինչ չի ըսեր 22։

Չէ, շատ դյուրին է։

Բոլշևիկ ըլլալու միակ դժվարությունն այն է, որ պիտի ապրես ու աշխատես ոչինչ չսորվել կյանքեն։ Այրվող մորենիին նման՝ բոցերու մեջ, բայց կանաչ։

․․․ Աշակերտ ժամանակս կկարծեի, թե աշխարհիս ամենադժվար բանը սորվելն է։ Ծո՜, մի ըսե՜ր, որ չսորվելը սորվելեն ավելի դժվար է եղեր։

❈ Այսօր Մռավյանը երեկվնե ավելի մեռավ․․․

Միլիցիան դուռները ծեծելով՝ քաղաքացոց պարտադիր վշտի կհրավիրե։ Դրոշակ պիտի կախվի սև ու կարմիր խառը։ Կարմիր դրոշակ ունիմ, իսկ մեր տանը գտնված միակ սև կտորը այն թաշկինակն է, որ ծեր մայրս կկապե իր գլխուն։

― Ի՞նչ ընեմ, ― մկրատն ու թաշկինակը ձեռին կմտմտա կինս։ Մեկ անգամ կախելու համար, ելեմ կտրե՞մ թաշկինակը։

― Հոգ չե, կնիկ, ― կըսեմ, ― դուն կտրե, Աստված ողորմած է, գուցե վաղը կոմիսար մըն ալ կմեռնի ու վնասը կհանես։

Չմեղադրեք խնդրեմ կնկաս, իր ապրանքը այդքան թանկ գնահատելուն համար։ Ի՞նչ ընե խեղճը՝ հրապարակին մեջ կտոր չի ճարվեր, իսկ կոմիսար՝ ինչքան ուզես։

Շաբաթ 29. ― Օ՜ֆ, մա՛յր, քեզի հազար անգամ ըսի՝ կոտրելիք բաներ ճամբուս վրա մի՛ դներ։ Երեկ երեք պնակ կոտրեցի, այսօր ալ ջրամանը պիտի փշրեի։

― Ի՞նչ կա, տղա՛ս, նորեն պանի՞ր է եկեր կոոպերատիվը։

― Գալեն ետքը վազեմ նե՝ խերը տեսանք, բարով պանիր ուտես։ Պիտի վազեմ քանի չի եկեր։ Կոոպերատիվեն առուտուր՝ օդին մեջ թռչուն խփել ըսել է։ Ապրանք մը, մանավանդ պանիր ու յուղ, դեռ չեկած՝ կվերանա այնքան շուտ, որ խանութին դարակին «լաքա» իսկի չի ձգեր․․․

❈ «Լաքա» ըսի՝ բան մը միտքս ինկավ։

Երբ պետությունը կբանա հին արխիվները ու չգրված կամ մեկ երես գրված թուղթերը իր պաշտոնատանց մեջ կգործածե, երբ դռներու ինկած երկաթի կտորներ կհավաքե՝ մեքենա շինելու համար, ինչո՞ւ նախկին բուրժուաներու վերարկուները չի քամեր՝ յուղ ստանալու համար, որոցմե, լիհույս եմ, ավելի շատ յուղ պիտի կաթե, քան բոլոր «կոլխոզներու» և «սովխոզներու» արտադրած յուղը․․․

❈ Այսօր Մռավյանը ավելի սաստիկ մեռավ․․․ թերթերուն մեջ։

Երկրին բոլոր օրգաններն ու պաշտոնեությունը ի պաշտոնե «կգուժեն» կամ «կկսկծան» իրենց անհամար մահազդերու մեջ։ Ինչպե՞ս ըսեմ․․․ Երևակայեցեք գրամոֆոնի հսկա վաճառատուն մը։ Բոլոր գրամոֆոնները լարված միևնույն 10 բառերը կկրկնեն իրար ետևե։

Կիրակի 3. ― Սա ամիս մըն է, ինչ «կուսակցական զտում» կկատարվե կոմունիստական շարքերու մեջ։ Ինչպես տարին մի անգամ դուն բրդեղենները արևին կցուցանես, որ ցեցը չուտե, ինչպես մրջյունները հավաքած հատիկները բներեն դուրս կբերեն՝ փտումեն փրկելու համար, անանկ ալ կոմունիստները երկու տարին անգամ մը իրենց անդամները կուսակցական մառանեն դուրս կհանեն, «կքննադատեն» ու նորեն կտանեն ներսը, իրենց տեղերը կդարսեն․․․ Ու սակայն, վարեն միշտ կփտեն, ու ցեցը կուտե։ Ո՞ւր են բոլշևիզմի հիմնադիրները, բոլոր մեծերը, բոլոր հիները։ Չկան։ Անոնք կա՛մ «աջ» թեքվեցան, կա՛մ «ձախ»։

❈ Օճառն ալ անցավ «նորմայով» բաժանվող ապրանաց շարքը՝ ամիսը երկու կտոր, կուզես ընտանիքե 10 անձ եղիր, կուզես՝ մեկ։ Մաքրության գործն ալ, ատանկով կասկածի տակ կառնվե Խորհրդային Միության մեջ։

Ու Ռուսաստանը վաղը կոջլոտե այնքան, որ իր երկու ձեռները չեն բավելու և իր կռնակը անգլիացոց կոնցեսիայով պիտի տա․․․ քորելու։

Երկուշաբթի 4. ― Առտու մայրս անկողնին մեջ նստելով․

― Տղա, ― պոռաց, ― ատ Մռավյան է՜, ինչ գրող է, չթաղեցի՞ք, լաչակիս կտորն ազատվեր այդ անտեր դրոշակեն, գլուխս ծածկեի։ Ամառ ըլլար, թող օրական տասը Մռավյան մեռներ, այս ցուրտ աշնան չորս օր առանց գլխանոցի կապրվի՞։

«Ավետեցի» իրեն, որ երեկ թաղվեր է արդեն, ու այսօր վար պիտի առնեմ լաչակի կտորը։

Թաղեցին այո, ու ազատվեցանք իր մասին կարդալեն ու լսելեն։ Կուսակցությունը ամենայն հավանականությամբ չի գիտցեր, թե պատմության մեջ վարձու եղերամայրեր են եղեր, որք դրամով լացեր են մեռելներու ետևեն․ ապա թե ոչ, դագաղին ետևեն գացող բոլոր պրոֆմիության անդամներու ձեռքը թաշկինակներ տալով՝ ստիպեր պիտի նաև լալ։

Մեռավ Մռավյանը, ճիշտ է, թաղեցին իրեն, ու մենք կարող էինք բնավ չխոսել իր մասին այլևս, բայց պատմության առջև հանցավոր չմնալու համար ըսենք, թե իրոք ո՞վ էր Մռավյանը։

Ավանդությունը կըսե։

Աստված Նապոլեոնեն, Ալեքսանդր Մակեդոնացիեն, Բիսմարկեն, Հինդենբուրգեն դժգոհ, մտածեց ավելի «մեծ» մարդ մը ստեղծել ու հիմք դրավ Մռավյանի ստեղծագործությանը։

Ամեն բան (բացի ուղեղից) պատրաստ էր՝ խրոխտ կեցվածք, լակոնական ոճ, մեծահոգի ժպիտ, ամենագետ արհամարհանք, Աքիլեսյան ցասում, վերջապես այն բոլորը, որով մարդիկ «մեծ» կըլլան։

Հաջորդ առավոտ, երբ Աստված, այդ բոլորին համապատասխան խոշոր ուղեղ մը ձեռին կմտներ արհեստանոց այն Մռավյանին գանգին մեջ զետեղելու՝ տեսավ Մռավյանը գիշերն արդեն ծնվել էր։

Երբ Մռավյանը կըսե, թե Լենինն իրմե առաջ էր ծնվեր, ինքզինքը վար կնետե, դերձակորեն ըսած՝ թերակար։ Այս է պատճառը, որ հետագային, բոլոր հետը խոսողները կըսեին․

― Ջանըմ, սա մարդը ամեն բան ունի՝ բացի խելքե։

1899 թվին, Ասքանազ Մռավյանը, երբ առանց ուրիշի օգնության շալվարը սկսեց վեր քաշել, մտավ կոմունիստական կուսակցության մեջ, Լենինի դրոշակի տակ։

1920 թվին Մռավյանը կներկայանա Լենինին, որն իր հավատարիմ աշակերտին կընդունե ետևի կողմեն, առանց երեսը դարձնելու։ Այնտեղ Մռավյանը (ինչպես կգրե իր հուշերուն մեջ) կտեսնե, որ Լենինի գլխի ետևի մասը պզտիկ այտուց մը ունի։ Հայտնություն մը, որ եթե Մռավյանն ըրած չըլլար, մարդկությունը մինչև օրս ալ չպիտի գիտնար այդ մեծ մարդու այտուցի մասին։

Երբ միտքս կբերեմ նաև Եհովան՝ Իսրայելի այդ Լենինը, որ հազիվ հաճեցավ իր կրունկը ցուցնել Մովսեսին, չեմ կրնար չբացականչել․

― Ո՜վ անմահներ՝ երկնքի ու երկրի, ինչո՞ւ եք այդքան ժլատ ձեր մարմնի մասերը ձեր հավատացյալներուն ցուցնելու մեջ։

Եթե Մռավյանը իր հետագա կյանքին մեջ մեծարվեցավ իր կուսակիցներեն լոկ Լենինի ծոծրակը տեսած ըլլալուն համար, ինչքա՞ն ավելի պիտի մեծարվեր հապա, ձեզի կհարցնեմ, եթե նույն Մռավյանը տեսած ըլլար մեծ վարդապետի մարմնին առաջի և ետևի մանրամասները (առանց կողմերի խտրության)։

Եթե ըսեմ նաև, որ 1917 թվին Մռավյանը Գանձակի կայարանին մեջ հանդիպեր է Շահումյանին, որն բռներ է Մռավյանին ձեռքը ու «Ասքանազ» ըսեր, իսկ «Ասքանազը» փոխադարձաբար՝ «Ստեփա՛ն» կանչեր Շահումյանին, այլևս բան չի մնար պատմելու Մռավյանին մասին, ու անիկա կրնա այսօր հանգիստ թաղվել։

Բայց ի՞նչ կգրե հապա վեց երեսնոց «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթը սա չորս օրե ի վեր։

Ձայն տանք թղթակից Լենրիին։

«1918 թվականն էր, աշնան ռեակցիայի օրերեն։ Ես դեռ աշակերտ էի։ Ինձի կանչեցին գաղտնի ժողովի։ Հոն նստած էր արծվի քիթով, ակնոցավոր մեկը, կոշիկներու կրունկները մաշված։ Հարցուցի քովինիս՝ ո՞վ է սա, պատասխանն եղավ՝ Ասքանազ Մռավյանը»։

Եթե կոշիկը, քիթը կամ ակնոցը առավելություններ հաշվվին, հարկավ կարելի է թերթի հազարավոր երեսներ լեցունել։

Ես իմ նկարագրությանս մեջ չբերի ասոնք այն (գուցե թյուր) պատճառով միայն, որ «կոշիկեն» փառքը կոշկակարին կվերաբերի, «քիթինը»՝ Աստծուն, իսկ «ակնոցին» փառքը այն ապակու գործարանին, ուր շինվեր է այդ ակնոցը։

Այդ ժողովին մեջ, եթե խոսեր անգամ Մռավյանը, դարձյալ իրը ոչինչ պիտի ըլլար մեջը, վասնզի գիտենք, որ Լենինի ըսածները պիտի ըլլային։ Ուրիշ ի՞նչ մնաց տակը։

Եթե «Մռավյան» ըսելով իր կուսակիցները կհասկնան «կոշիկ», «ակնոց», «քիթ»՝ ես մասամբ համաձայն եմ այն դամբանախոսին, որն ըսավ՝ «Մռավյանը չի մեռեր՝ նա կենդանի է»։ Այո՝ վասնզի թաղելուն կոշիկն ու ակնոցը հաներ էին վրայեն․․․

❈ Կոոպերատիվը սպիտակեղեն է եկեր։ Հասկցա՞ք ինչ ըսի։ Չհասկցաք ապաքեն։

Եթե գիտնայիք, թե ի՞նչ կնշանակե «կոոպերատիվը սպիտակեղեն է եկեր» խոսքը, անմիջապես կհասնեիք կառչելու ամենամոտիկ ծառին կամ սյունին՝ այնպես, ինչպես երկաթուղու կամ կառքի մեջ, երբ հանկարծ շարժի տեղեն։

Տեսե՞ր եք՝ արյունը ինչ արագությամբ կխուժե դեպի հանկարծ վիրավորված մարմնի մեկ մասը։

Ահա այսպես կխուժե Երևանի ազգաբնակչությունը դեպի կոոպերատիվը, երբ լսե՝ «կոոպերատիվը սպիտակեղեն է եկեր»։

Շաբաթ 5. ― Այո՛, կոոպերատիվը ճերմակեղեն է եկեր։

Բոլոր գնողները զույգ֊զույգ կերթան, որ եթե մեկը զոհ գնա խոնումներուն՝ մյուսը բոթը տուն տանե։

Եթե ժամանակին Սպարտայի մայրերը ռազմի գացող իրենց զավակներուն կըսեին՝ գնա՛, որդի՛, կվերադառնաս կամ վահանը ձեռքիդ, կա՛մ վահանի վրա։ Հիմա իր կինը կոոպերատիվ ղրկող մը կըսե․

― Գնա՝, կնի՛կ, վերադարձիր կա՛մ սպիտակը ձեռքիդ, կամ սպիտակին մեջ․․․

❈ Երեկ կուսակցական «զտման» էի գացեր։ Ի՜նչ երջանիկ ենք մենք՝ «անկուսակցականներս»։ Ուզենանք տերտերե կծնվինք, ուզենանք վարդապետե։

Քանի՜ մարդ նկատողություն ստացան «կուսակցականներեն» քահանայի որդի ըլլալու համար․․․

Կիրակի 6. ― Մկրտիչը, որ հեռավոր ազգական է ինձի, հին ուսուցիչ, երկար անգործ էր «քաղաքականապես անվստահությանը» համար, զղջացեր է, հետևաբար և պաշտոն է ստացեր ու ամեն օր կանոնավոր կհաճախե «բջիջներու» դռնբաց նիստերուն։

Այսօր «կարմիր անկյունի» մը դուռեն անցածս ատեն տեսա, թե մեր Մկրտիչը ի՜նչ հետաքրքիր կլսեր խոսողին և դեմքին ի՜նչ համապատասխան շարժումներ կըներ։ Կարճ՝ պապակված կուժը տվեր էր կլկլացող աղբյուրի բերնին․․․

Իսկ խոսողը գիտե՞ք ով էր և ինչ կխոսեր։ Ի ծնե աշակերտ մը, որն «հավելյալ արժեքներու» մասին կխոսեր այնպես, ինչպես հինգ տարեկան տղեկ մը ճառ խոսե նորապսակներու հարսանիքի մեջ։

Երեկոյան։

― Ծո՛, Մուկո՜ւչ, ― կըսեմ, ― դուն ատ հասարակ բաները չե՞ս գիտեր, որ լսելու կերթաս։

― Գիտեմ թեև․․․ բայց կաշխատեմ չգիտնալ․․․ Սա չոճուխները սաստիկ կնեղանան, երբ տեսնեն, թե իրենց ունկնդիրները նախապես գիտեն այն, ինչի մասին իրենք կխոսին։

― Ո՜հ, խեղճ մարդ։ Կերևակայեմ, թե ինչքան դժվար է «չգիտնալ» անոնց «գիտնալուն» չափ։ Եվ թե ինչքան մարդս ետ երթալու է իր եկած ճամբով, մինչև անոնց իմացության սահմանին հասնե։

❈ Դպրոցի երեսն չտեսած մարդն անգամ կոոպերատիվներու դուռներուն հերթի կենալով՝ ահագին գիտելիք ձեռք կբերե։

Հացի հերթին, իմ ետևը կանգնած էին իրավաբան մը ու ամուսնաթող մը, որն այդ օրը դատարան էր կանչված ու պատասխան պիտի տար իր կինը լքելու համար։

― Ի՞նչ պատասխանեմ, երբ սա չորրորդ կինն է, որ կձգեմ։ Չէ՞ որ խոսք եմ տվեր մինչ մահս հավատարիմ մնալ։

― Հոն կրնաս ըսել, ― ըսավ փաստաբանը, ― ինչո՞ւ դուք Երևանեն Պետրոգրադ երթալուն ձեր երկաթուղին տասը տեղ «պերեսյադկա» կըլլա, ինչու ես իմ կյանքի երկար ընթացքին միևնույն կնոջ հետ «պրյամո» պիտի երթամ։ «Պերեսյադկա», պարզապես «պերեսյադկա», կրնաս ըսել։

Երկուշաբթի 7. ― Շուկային մեջ փերեզակը փեշս կքաշե։

― Երեխայի աղվոր խաղալիք․․․

― Է՛հ, եղբայր, ինչի՞ վրա ես։ Մենք ինքներս ամենաաղվոր խաղալիքն ենք բառ մը երեխաներու ձեռքին։

Երեքշաբթի 8. ― Ապրանքները մեկ֊մեկ կչքանան հրապարակին վրայեն։

Այսօր կոշիկ չկա։

― Ի՞նչ ընելու է, ― կհարցնե անցորդ մը իր ընկերին՝ տագնապալի իր ծակ կոշիկին նայելով։

― Ասկե վերջ քայլերը մեծցնելու է։

― Մեծցուցինք։ Հետո՞։

― Հետո կսկսենք երեքը մեկ քայլով փոխարինել։

― Ատկե՞ վերջը։

― Ատկե վերջն ալ ալ չորսը մեկեն անցնելու է, մինչև մեր արդյունաբերության զարգացումը։

― Էհե՜, եթե հույսը մեր արդյունաբերության վրա պիտի դնենք՝ պատրաստվենք ուրեմն թռչել․․․

Չորեքշաբթի 9. ― Սա մեր կոմկուսակցությունը առաքինություն մը միայն ունի՝ ատիկա իր սխալները խոստովանելն է։ Այդ պատճառով, որպեսզի միշտ առաքինի մնա, տարին 12 ամիս սխալ կգործե․․․

Հինգշաբթի 10. ― Կուսակցությունը հանկարծ քայլերն արագացուց՝ սոցիալիզմին ժամ առաջ հասնելու համար։ Վե՛րջ մասնավոր սեփականությանը։ Ու գյուղացին կմորթե իր անասունը, կկտրե իր այգու ծառերը, կվատնե ունեցվածքը այնպես, որպես թե պատերազմ է, նահանջ կա, ու գույքը թշնամուն չթողելու համար, հրաման կա «այրել բոլորը»․․․

Ո՜վ ճամբա, որ դեպի սոցիալիզմը տանելեն առաջ դեպի նախապատմական վայրենությունը կտանիս։

Եթե չարաճճի մեկը «սոցիալիզմի ճամբուն» վրա քիչ մը ապակի փշրե՝ բոլշևիկ Ռուսաստանը հանկարծակի կանգ առնի պիտի, ինչու որ կոշի՜կ չունի ոտքին․․․

Ուրբաթ 11. ― Այսօր սաստիկ հրաման ոչխար մորթելեն դեմ։ Մորթողը կպատժվի անհնարին։

Միլիցիան արյունի հետքեր նկատելով ձերբակալեր էր մեկուն ու դատարան կտաներ պատժելու համար։ Սակայն դատարանը հաստատել չկրցավ վրան։

«Ես ոչ թե ոչխար, այլ մարդ եմ մորթած» ըսելով՝ արդարացավ ու տուն եկավ բռվածը․․․

❈ Փողոցին մեջ 70֊անց ծերունի մը աղվոր կոշիկ մը հագած կերթար։

Պիտի ծանոթանամ հետը ու ըսեմ օր մը․

«Հայրիկ, Աստված տա հարյուր տարի ապրիս, բայց բան է, եթե մեռնիս՝ կոշիկդ ուրիշի չտաս»։

Շաբաթ 12. ― Տոնավաճառին մեջ մեր հացթուխ Շուշանին հանդիպեցա, որը հանդերձանք ուսին կպտտեր։

― Հը՜, Շուշան, ամեն շաբթու փանթալոն մը կհանես շուկա։

― Հանգուցյալ մարդիս է, ի՞նչ ընեմ։

― Անցյալներ նորեն փանթալոն մը, եթե չեմ սխալեր։

― Այո, ան ալ առջի մարդիս էր։

― Շաբաթ անգամ մը կամուսնանա՞ս, ինչ է․․․

― Ի՞նչ ընեմ, պիտի ապրեմ, թե ոչ։

― Լա՜վ է, լա՜վ է։ Է՛, քանի որ բոլորն ալ կմեռնին, աշխատե ընտրությանդ ատեն նախապատվությունը տալ նոր հագուստ ունեցող մարդոց․․․

❈ Այսօր բոլոր հավերը գրի կառնվին։

Կիրակի 13. ― Քրիստոս կըսե․ «Եթե աչքդ կամ որևէ անդամդ կգայթակղե քեզի կամ կվնասե, կտրե անդին նետե»։

Ու այդ հաշվով եթե առաջնորդվեմ, գեթ մեկ քանիսը իմ անդամներեն պիտի հանեմ նետեմ, ինչու որ անոնք վնաս կբերեն ինձի։

Աշխատանքի կոմիսարիատը սկզբունքով որոշեր էր թոշակ տալ ինձի, բայց երբ տեսավ, թե խեղված անդամներ չունիմ, ծեր ու հիանդ ալ չեմ՝ չտվավ։

Ահա՜ ձեզի երկիր մը, ուր խեղանդամությունը, ծերությունը ու անկյալությունը դրամագլուխ մըն է, որով կարելի էր ապրիլ։ Կամ այլ կերպ ըսած՝ հիվանդները կապրին ու առողջները կմեռնին այլևս։ Ուրեմն և երկիր մը, ուր հիվանդները մեռնելու համար պետք է նախ առողջանան․․․

❈ Այո՛, հավերը կարձանագրվին։ Ըստ շրջող անպաշտոն լուրերու՝ յուրաքանչյուր հավեն ամսական 40 ձու կպահանջե կառավարությունը։ Օրը մեկ ածելուն զատ, տաս հատ ալ «արտաժամյա» պիտի ածե։

Այս լուրը ընկեր է հավերուն ականջը թեև, բայց չեն սկսեր ածել, մինչև կոմկուսի համագումարներեն մեկը որոշում չհանե այդ մասին․․․

Վասնզի ինչպե՞ս կարելի է օրական մեկ ձվե ավելին ածել․․․ եթե համագումարը չորոշե․․․

Երկուշաբթի 14. ― Մեր հարկային տեսչությունը օգտվելով այն հանգամանքեն, որ ամեն դժվարին բան կատարելեն վերջ մարդ քաղցրություն կզգա՝ հարկ մուծելը սաստիկ դժվարացուցեր է։ Կես գիշերին, հազարավոր ամբոխ բանկերու դռան կսրթսրթա 30 աստիճան ցուրտին տակ։

Հարկ տալու միջոցին, եթե պարեմ ու թագավոր մը ի վարձատրություն այդ բանին հարցունի «ի՞նչ կկամենաս»։

― Երկու տարվան հարկս մուծել կցանկամ, ― պիտի ըսեմ, և սա պզտիկ բան չիմանաք։

Երբ այսպես դռան վրա դողացածս ատեն կտեսնեմ, թե ինչպես քանի մը արտոնյալներ առանց հերթի ազատ ներս կմտնեն՝ կըսեմ ինձի մտովին։

Երանի՜ սվոնց։ Օրական տասն անգան իսկ հարկ մուծելու ըլլան ձեռքնին բռնող չկա․․․

❈ Երեք ամիս է օճառի երես չենք տեսեր։ Ողջ քաղաքի համար 30 լիտր օճառ կա եղեր, և կոոպերատիվին վարչությունը կխորհե լուծել այդ օճառը ու պղպջակներ բաժնել ազգաբնակչությանը․․․

Երեքշաբթի 15. ― Եկալ ամսի ութին կանանց ազատագրության տոնն է և կինոբաժինը այդ օրը հավերժացնելու համար որոշեր է մեկական վարտիք բաժնել հանուր կանանց․․․

Զարմանալի բան։ Փոխանակ վրայի վարտիքները հանելու, որ ազատ ըլլան՝ նորերը կհագցունեն։ Ասանկ ազատությո՞ւն կըլլա։

❈ Այսօր գրպաններես խառնելով նետեցի ատամխորդիկս։

Ավելորդ բեռ, քանի որ այլևս միս չպիտի ուտենք։

Չորեքշաբթի 16. ― Ջո՜ւր չկա։ Կինս ողջ գիշեր ծորակին քով սղմվելե ետքը առտուն տուն եկավ՝ ամանը կիսատ ջուրով։ Քրտինքը կվազեր ճակատեն ու աչքերը արտասուք էր լեցվեր։

― Չի լա՛ս, կնի՛կ, ― սաստեցի իրեն։ Եթե անգամ երկու կաթիլ արցունք թափես՝ թափածդ քրտինքիդ հետ ավելի պիտի կշռե, քան բերածդ ջուրը․․․

❈ Հավատա՞նք աշխարհագրության դասագրքին, որ կըսե աշխարհիս չորս մասեն երեքը ջուր է։

Եթե իրավ է, հապա ուրեմն մեր վարիչները որքան հանճարեղ են, որ կրցեր են ջուրի այդ առատության մեջ մեզի ծարավ մեռցունել․․․

Իրենց այս ընթացքով, բոլշևիկները Աստծո ձեռքեն մարդկանց պատժելու բոլոր զենքերը խլած կըլլան։

Ջրհեղեղի մտոք Աստված որքա՞ն ջուր թափե, օրինակի համար, մեզ վրա, որ մեր ծարավը հագեցնելե զատ՝ ելլե մեզի խեղդե․․․

Հինգշաբթի 17. ― Պզտիկ վեճ մը կոմերիտականի մը հետ։

― Մեր կուսակցությունը, ― կըսե, ― իր ամբողջ խելքը, իր ողջ հանճարը, իր կորովը, իր հանգիստը նվիրեր է մարդկային երջանկության գերագույն իդեալին իրականացմանը․․․

― Ընկեր, ― կըսեմ, ― ձեր կուսակցությունը, իր մարմնի մասերեն եթե որևէ մեկը նվիրեր է «գերագույն իդեալին»՝ ատիկա իր․․․ հետույքն է։

― Ինչպես․․․

― Այո։ Իր ողջ կյանքը «պլենար նիստերու» մեջ անցունող մը բնական է, որ հետույքեն վայի, մանավանդ եթե «նիստերը» պետական ատաղձագործարանին մեջ պատրաստված աթոռներու վրա կըլլա․․․

❈ Ճապոնիո մեջ վիրավորված է բոլշևիկ առևտրական ներկայացուցիչը։

«Բանվորնե՛ր», մի՛ սպասեք հրամանի։ Փողոց ելեք «բողոքելու» այս արարքին դեմ։

Ուրբաթ 18. ― Այս մարդիկ որքան շատ թշնամիներ ունենան, այնքան հաջողության մեջ կկարծեն ինքզինքը։ Ինչքան փոթորիկ հանեն՝ այնքան խաղաղությունը մոտիկ կիմանան, ինչքան տանջանք պատճառեն, այնքան շուտ պիտի գա երջանկությունը, ինչքան աղքատացունեն ժողովուրդը, այնքան արագ պիտի լիություն ըլլա երկրի վրա։

Ո՜վ Սերվանտես, եթե քո «Դոն Քիշոտովդ» կամեցեր ես տալ երևակայական թիփ մը, թիփ մը որ գոյություն չի ունեցեր ու չի կրնար ունենալ՝ ապա պարտված ես։

Հիմա ողջ Ռուսաստանին մեջ կան մեկ միլիոնի մոտիկ իսկական դոն Կիշոտներ, որոնք շատ ավելի նիհար ձիերու վրա կփնտրեն իրենց Դուլսինեա֊հավասարությունը, ավելի չեղած ու ավելի չըլնելիք, քան քո տված Դուլցինեան։

Կան նաև իրական Սանչո Պանսաներ։ Ատոնք ալ այն «հեղափոխության նվիրված» մասնագետներն ու պրոֆեսուրան են, որոնք էշերնին հեծած կհետևեն սա ասպետներուն՝ իրենց փորն ու գրպանը աղվոր մը լեցունելով։

❈ Կոմունիստի մը կին կըսեր ինձի երկյուղով․

― Ի՜նչ պիտի ըլլա մեր մարդոց դրությունը, եթե հանկարծ հեղաշրջում կատարվի։

― Իմաստությունը կպահանջե, տիկին, միշտ երկու մարդ ունենալ՝ մեկը դաշնակ, մյուսը բոլշևիկ։ Այն կինը, որ կուզե ամեն ռեժիմին ամուսին մը ունենալ, ուրիշ ճամբա չունի առաջին։

Ուրբաթ 19. ― Նախապատմական դարուն, երբ որսորդ մարդը աղեղն առած անտառը կերթար, կրնա՞ր նախապես որոշել թե այդ օրը հատկապես ի՞նչ կենդանու միս պիտի ուտեր։ Ոչ հարկավ։ Գայլ պատահեր, գայլ պիտի ուտեր, այծ պատահեր՝ այծ։

Մենք ալ հիմա ճիշտ այդ օրին ենք։ Աչք բանալով առտուն, չենք գիտեր, թե ի՞նչ պիտի ուտենք։ Օր մը հանկարծ կաթ պատահեցավ՝ կաթ կառնես։ Օր մը պատահմամբ ձուկի հանդիպեցար, պիտի առնես։ Երեք օր առաջ բարեկամներես մեկը անակնկալ կերպով մեկ քիլոգրամ միս ղրկեց, բան մը, որ իսպառ հանված էր մեր ցանկեն։

Չէ, ճիշտ որսորդական դարը կապրինք, այն բացատրությամբ, որ նախնի որսորդը որսի դուրս գալով ավելի քիչ ունայնաձեռն կդառնար, քան՝ մենք։ Անոր «բանկոոպը» միշտ աղվես մը կամ նապաստակ մը կգտնվեր ու մերինի նման դատարկ չէր։

Եթե կուլտուրայի պատմաբանները իրենց հետախուզությունը մինչև «որսորդական դար» են հասցուցեր ու չեն գիտեր՝ ասկե առաջ ինչ հասարակարգ է գոյություն ունեցեր՝ թող տարի մը սպասեն։ Ռուսաստանն ահա կարճ ճամբով ու շտապ քայլերով հետ, դեպի նախաորսորդականը կերթա։

Մարդոց կապիկներեն սերվելու Դարվինի թեորիան արդեն իրականացեր է։

Բոլշևիկները մինչև Լենինի մահը Լենինը կկրկնեին, հիմա ալ Ստալինը կկրկնեն։

Այո՛, իսկական կապիկ, միայն տեսնես՝ ինչո՞ւ․․․ պոչը կուշանա։

❈ Հիմա, եթե մեռնելու ըլլամ, մահվան մահճիս մեջ բնավ Արտավազդին նման չեմ ըսեր․ «Ա՜խ, ո՞վ տար ինձ զծուխն ծխանի և զառավոտն Նավասարդի․․․»

Այլ կըսեմ․ «Ա՜խ, ո՞վ ինձի մեկ ընկույզի չափ օճառ կուտար, որ իմ շապիկ֊վարտիքը լվանայի․․․»

Շաբաթ 20. ― Ուշ գիշերին, չորս միլիցիոներ սենյակս թափվեցան, տուգանելու սպառնալիքով էլեկտրական լամպս հանեցին ու փողոցի դռանը կախեցին՝ «լամպ չկա՝ նավթի ճրագ վառեցեք» ըսելով։

Չեմ գիտեր՝ իր ժամանակին գրա՞ծ եմ էլեկտրական լամպի չգոյության մասին։ (Սատանան տանի, այնքան բան չկա, որ չգիտես, որի՞ մասին գրես)։

Հա՛, լամպը տարան, ու եթե սենյակը լույս ըլլար, պիտի ըսեի՝ մարդ ու կին մնացինք շվարած իրարու երես նայելիս։

― Հոգ չէ, նավթ կվառենք, ― ըսավ կինս ու մառանը գնաց նավթի ճրագը ստուգելու։

― Հարյուր տարով դեպի ետ, ― ըսեցի մութին մեջ։

― Քա՛, մա՛րդ, նա՜վթ ալ չունինք, սպառեր է արդեն, իսկ քաղաքը սա ամիս մըն է աննավթ կապրի։

― Նա՞վթ ալ չկա։ Կնի՛կ, վերցուր սա «Կուլտուրայի պատմությունը» և նայե, թե նավթեն առաջ մարդիկ ի՞նչ են վառեր։

Կինս լուցկիի տուփը ձեռքին բացավ գիրքը։

― Քանի՞ դարով ետ երթամ։

― Գնա՛ մեկ չորս դար։

Անիկա ետ շուռ տվավ գիրքը ու լուցկի մը վառելով կարդաց․

― Չորս դար առաջ, ― ըսավ կինս, ― մարդիկ ձեթ են վառեր ճրագին մեջ։

― Օ՜, բախտավոր մարդիկ։ Ձեթ ըլլար աղվոր փիլավ մը կեփեինք֊կուտեինք և մութին մեջ ալ կմարսեինք։ Չէ՛, կնիկ, ատ ալ չեղավ։ Մեկ 14 դար ալ ետ գնա։

Գնաց։

― Նորեն ձեթ։

― Գնա՜ նախապատմական շրջան։

Գնաց։

― Հոս արդեն մարդիկ այրերու մեջ կապրին և խարույկ կվառեն լույսի համար, և այդ խարույկը տարին տասներկու ամիս վառ պիտի մնա։

― Տասներկու ամի՞ս։ Քանի՞ դար առաջ են գրված «բանկոոպեն», որ այդքան փայտ են ստացեր։ Մինչդեռ մեզ մոտ փայտ չեն տար, ու պաշտոնեությունը իր սառած ձեռները տաքացնելու համար․․․ բանկոոպին գրպանը կխոթե։ Չէ՛, կնիկ, ատ ալ մեզի չի գար։ Ուրի՞շ։

― Ուրիշ չկա։ Հոս արդեն «կուլտուրայի պատմությունը» կլռե։

― Է՛հ, կնիկ, մենք ալ մութին մեջ կպառկենք։ Մենք երկուքս ալ պարկեշտ ամուսիններ ենք և մութին մեջ իրար չենք շփոթե ուրիշի հետ։

― Շիտակ է, մա՛րդ, բայց գիտե՞ս ինչ կխորհիմ։

― Ի՞նչ։

― Ան որ «հնգամյակին» հանկարծ մեկեն լույսերն առատանան, մեր աչքերը կդիմանա՞ն։

― Օ՜, Եվա։ Մեկ անգամ սատանային խաբվեցար, չբավեց, մե՞կ ալ կուզես խաբվել։ Ձայնեն չե՞ս ճանճնա՞ր։ Չէ՞ որ նույն սատանան է՝ այս անգամ բոլշևիկի կերպարանք առած․․․ Հանվիր, սիրելի՛ս, և հանգիստ քնիր, այս ընթացքով կառավարությունը երբեք չի կրնար այնքան լույս ստեղծել, որու տակ հնարավոր ըլլա, որ տասը տարվա ամուսիններ զիրար ճանչնան․․․

❈ Բուժարանին մեջ ատամնաբույժ մը, հիվանդի մը ատամը հանելիս, արանքին մեջ փայտի կտոր մըն է գտեր։ Ոգևորված իր գյուտով հետզհետե սկսեր է շարքով քաշել ատամները և ի՞նչ՝ ահագին փայտ է հաներ։

Կերևակայեմ, թե ինչ ուրախությամբ այդ փայտով բեռնավորված բժիշկը տուն է գացեր իրիկունը։

Կերևակայեմ նաև, թե ինչքա՞ն լացած պիտի ըլլա խեղճ հիվանդը իր բոլոր ատամներեն զրկվելուն համար․․․

Չեմ ափսոսար հիվանդին, տե՛ղն է իրեն։ Փայտի առատության տարին, եթե հիվանդն այդպես անխնա չվարվեր փայտեղենի հետ, մենք այսօր այսպես փայտի կրիզիսի առաջ չէինք կենա․․․

Կիրակի 21. ― Ես եթե ինձի տեսնեմ՝ չեմ ճանչնա։

Սա ութ ամիս է հայելի չեմ տեսեր։ Կոտրեցավ օր մը ու նորը չկա առնելու համար։ Բարձր տեղեն իյնալու պատճառով կտորները շատ մանրացան։ Ամենամեծ կտորին նայածս ատեն մեկ աչքս կտեսնեմ ու բերանս՝ հակառակ իր պզտիկությանը։ Եթե կամենամ ամբողջովին տեսնել, այդքան կտոր պետք է իրարու բերել։

Ըսենք՝ իմ մեկ աչքը առանձին եթե տեսնեմ, կճանչնամ, բայց երկուսը միասին տեսած ատեն, հավանաբար առանց բարևելու անցնեմ։

Ի՜նչ ընես։ Վճիտ ջուր անգամ չի ճարվեր, որ մեջը նայես։

․․․ Հույսս մեր կաթնավաճառի վրա եմ դրեր․ կըսեմ օր մը քիլո մը կաթ առնիմ և ինձի աղեկ մը դիտեմ․․․

❈ Մորս ականջը կարգին ծանրացեր է։ Կնոջս հետ խոսածս ատեն «ոջիլ» խոսքը լսեց ու դառնալով ինձի՝ կահրցունե․

― Որդի, ի՞նչ ոջիլի պատմություն է ըսածդ։

― Մամա՛, ― կպնելով ականջին, կպոռամ ես, ― օճառի չգոյության պատճառով, ոջիլների թագավորը եկեր է Ստալինի մոտ, կըսե՝ երկիրդ կոնցեսիայով տուր, ոջիլով լեցնեմ։ Լավ, կուտամ, բայց հարկ կառնեմ՝ կըսե Ստալինը։

Չես կրնար առնել՝ կըսե ոջիլներու թագավորը։ Ինչո՞ւ՝ կհարցնե Ստալինը։ Որովհետև, կըսե ոջիլներու թագավորը, ես այնքան պիտի բազմացունեմ, որ դու եթե ամեն ոջիլին մեկ կոպեկ իսկ վերցունես, գանձարանդ պիտի պայթե։ Հասկցա՞ր, մամա՛։

Երկուշաբթի 22. ― Այսօր առտվան կողմ Ցեկայի քարտուղարի, այսինքն մեր երկրի տիրոջ տունը գացի գործով մը։

Կեսօր է, բայց դեռ վեր չէր կեցեր։ Ի՞նչ կընե այսքան ատեն անկողնին մեջ։

― Հե՜յ գիտի մանկություն, ― դարձա քովս նստած հաճախորդին, որ նույնպես անոր վեր ելլելուն կսպասեր, ― մենք ասոր ժամանակ անկողնին մեջ պառկած մեր մանրիկ վերջավորությանը հետ կխաղայինք․․․

― Այո՛, իսկ ասոնք ժողովուրդներու բախտի հետ կխաղան․․․ ― ըսավ անծանոթ սպասողը, խորունկ «ա՜խ» մը քաշելով։

❈ Ըսե՞մ այսօր ինչ չկա։ Այսօր ալ սև ներկ չկա և չի ալ աշխատեր բերել վարչությունը։

Իհարկե, կուսակցությանն ի՞նչ հոգ, իր հոգին և մարմինն արդեն սև՝ անկուսակցականի մասի՞ն պիտի մտածե․․․

Երեքշաբթի 23. ― Պետհրատի տպարանի ամենածանր ու դժվար շարժվող մեքենայի վրա ցուցադրական կարգով դրված է Լենինի մեծադիր նկարը, բանվորներին կորով ներշնչելու համար իրենց դժվարին աշխատանքի մեջ։

Մի՞թե նկարն ալ կրնա կորով ներշնչել։ Սա գյուտ է։ Ու եթե այս գյուտն ընդհանրանա՝ գյուղեն քաղաք իջնող ամեն գյուղացի իր բեռան ծանրութենեն նստած ավանակին Լենինի նկարը ցուցունե պիտի՝ վեր հանելու համար։

Եթե այս գյուտը Մոլլա Նասրեդինին ատենը հայտնի ըլլար, հավանաբար Մոլլան նաշադիր քսելու պետք պիտի չունենար․․․

❈ Ողջ շաբաթ մը ոսպի ետևե պտտլեով, այսօր վերջապես տեղ մը գտա և երկու քիլո առի։ Այդ երկու քիլոն, սակայն, Հայաստանի մայրաքաղաքի վերջին ոսպն էր։ Այդ պատճառով կեսը պիտի ուտեմ, կեսը ղրկեմ պետական թանգարան։

Չորեքշաբթի 24. ― Եթե արդյունաբերությունը ինկեր է այս երկրին մեջ, ինչպե՞ս է, որ գործարանները երկու հերթի կաշխատեն, ― կըսե ինձի միամիտ մը։

― Ինչո՞ւ ըսեմ։ Մեր սեղանը առվտնե մինչև իրիկուն բաց է։ Առտվան թեյը չորս ժամ կտևե, նույնքան ալ մեր ճաշը։ Ինչո՞ւ։ Տանս շենութենե՞ն է։ Բնավ երբեք, վասնզի վեց անձ ենք ու միայն երկու աթոռ ունինք և մեկ թեյի բաժակ։ Թեյը կխմենք գինիի և օղիի բաժակներով, օր մը մատնոց ենք մեջտեղ բերեր։ Է, ինչո՞ւ չորս ժամ չտևե ու ինչպես երեք հերթ չըլլա։ Նույնը և մեր գործարանները։

Պաշտոնատանց մեջ, որ վաղուց է թուղթը վերջացեր՝ հիմա ալ թանաք չկա։ Կենտգործկոմը, որ սովորություն ըրած էր շարունակ Ժողկոմխորհի կաղամարեն թաթխել, այսօր մենակ մնաց։ Վերջինս իր աղքատ հարևանեն ազատվելու համար ուրիշ շենք է փոխադրված հիմա․․․

Իրոք որ հասարակություն, ժողովուրդ, մասսա ըսածդ ինչքա՜ն նման է եղեր առնանդամին։ Միայն սա տարբերությունը կա, որ անդամին հետ քիչ մը խաղաս՝ կկայնե, իսկ ժողովուրդին հետ սա տասը տարի կխաղան՝ չի կայներ։

Ո՜վ զայրույթ։ Մինչդեռ սա ռեժիմին դեմ պետք էր կայնել ավանակի անդամի պես ազդու․․․

Հինգշաբթի 25. ― Այսօր Մոսկվայեն եկող մը կպատմե, թե հոն կառավարությունը ձեռք է զարկեր ութը նոր, հսկայական (գիգանտ՝ ինչպես իրենք կըսեն) բանտեր կառուցելու։ Բանտ՝ միակ գործարանը Ռուսաստանին մեջ, ուր «հումույթի» պակաս չի զգացվեր։

Բայց ավելորդ աշխատանք է ատ։ Վասնզի այս բանտ երկրին մեջ նորեն բանտ կառուցել՝ կնշանակե դիակ մը եղբայրական գերեզմանեն հանել և առանձին տեղ թաղել․․․

Մի՞թե սա պատիժ է։

Կառավարությունը չի՜ նկատեր անգամ, թե ինչպես իր ընթացքով հասեր է տեղ մը, ուրկե անդին ալ չարություն գոյություն չունի, և եթե կուզե ժողովուրդը տանջել՝ պետք է չդպնա անոր․ շարժեց թե չէ, բարիք պիտի պատճառե անոր։ Ու որպեսզի աբսուրդի մեջ չմեղադրվիմ, ըսեմ, որ տեղիս Չեկան բռնեց մեկը իմ բարեկամներես ու Ռուսաստանին բանտերը քշեց։ Ավելցնեմ անմիջապես, որ հիշյալը իր «ազատ» ժամանակը այնքան էր հուսահատեր, որ ինքնասպանության մասին կմտածեր։ Եվ ի՞նչ։ Հիմա բանտեն այնքան ուրախ նամակներ կգրե, այնքան գոհ է իր վիճակեն, որ շատերը հարմար հանցանք մը կփնտրեն գործելու՝ նույն բախտին արժանանալու համար։

Բայց այս լուրը տարածելու չէ շատ։ Վաղը ժողովուրդը լսե՝ Չեկայի դռանը կոոպերատիվեն ավելի հերթ պիտի գոյանա՝ բանտարկվելու իրավունք ձեռք բերելու համար։

Բայց խորհրդային օրաթերթերուն նայած՝ ամեն օր դրախտ է այս երկիրը։ Հետաքրքրիր է իմանալ, իսկ շաբաթվա այն օրը, երբ թերթ լույս չի տեսներ՝ դժո՞խք է, հետևապես։

Եթե ընդունեն, ես կհամաձայնեմ, որ այս երկիրը վեց օր դրախտ ըլլա՝ մեկ օրը (գեթ) դժոխք։ Բայց պայմանով միայն, որ այդ վեց օրը անոնք բացակայեն երկրեն, եթե ոչ՝ կույրն անգամ պիտի հարցնե․

― Եթե դրախտ է՝ սատանան ի՞նչ գործ ունի հոն․․․

Ուրբաթ 26. ― Երկու հաստ բարեկամներ ունիմ, որք ամեն տարի խոշոր ծախսեր ընելով՝ հանքային ջրերը կերթան քիչ մը նիհարելու, չեն հաջողեր։

Ափսոս մարդ են, և չեն կրնար ճար մը ընել։ Եթե հիշյալները կով կամ ոչխար եղած ըլլային, երկու շաբաթ կոլխոզի անասուններուն քով կղրկեի, ուր այնքան նիհարնային, որ սպանդանոց երթալու համար անթացուպերու դիմեին։

Այդպես է, այո, շատ անգամ անասունները մարդոցմե ավելի հարմարություններ կվայելեն․․․

❈ Երեկ բանկոոպի ճաշարանի կերակուրներեն միույն մեջ մսի կտոր է հայտնաբերված ու քննություն կկատարվի։

Կկարծվի, թե վարիչին ձեռքեն պատահաբար պիտի ընկած ըլլա կերակուրին մեջ։

Անզգուշության արդյունք․․․

Շաբաթ 27. ― Այլ բարքեր են մարդկանց միջև, այլ՝ պետություններու մեջ։

Մեզ մոտ, տղա ու աղջիկ մը սիրեցին զիրար՝ ալ լմնցավ, արգելք մը չկա, որ առնեն իրարու։

Ինչո՞ւ՝ Աստված միայն գիտե։

Մինչդեռ որքան թեթևություն էր միացումը երկուսին համար ալ։ Նախ կրնային մեկ վառարանով տաքնալ ձմեռները։ Թեյնիկին մեջ երեք բաժակ ջուր ես տաքացուցեր, թե վեց, առանձին տարբերություն չկա։ Հետո՝ արտաքնոց, լվացարան ընդհանուր, ծո ես ի՞նչ գիտնամ, հազար մեկ բան։

❈ Առտուն շուկա գացի։ Ժողովուրդը գող կատվի պես զամբյուղը ետևը պահած, քիթը մսավաճառին խանութը կխոթե ու կնայե այն տեղվանքը ուր ըստ օրենքի միս կախված պիտի ըլլար։

― Չկա՛, քույրիկ, չկա՛ մայրիկ, հանգիստ թողեք մեզի, ― կձայնե ներսեն մսավաճառը, առանց գիտնալու, որ նման հաճախոդներն վանելու համար «փի՜շտ» կըսեն։

Լավ չէ՞, որ ասկե վերջ մսի գացողը որսի շուն մը տանե հետը։

Հարյուր քայլեն կիմանա, որ խանութը միս չկա։

Կիրակի 28. ― Բայց ես անարդար եմ՝ բոլշևիկները այսքան դատապարտելուս համար։

Կինս, որու բարությունն ու առաքինությունը ոչ մեկը կուրանա, րոպեներ կա, որ բոլշևիկ կըլլա։ Այսինքն՝ չեղած տեղեն թշնամի մը կստեղծե ու կսկսե կռվել հետը։ Եվ որովհետև բոլշևիկներու պես բազմաթիվ «թշնամիներ» չունի, որոց դեմ փոխնեփոխ կռվե, այդ պատճառով՝ կնկաս «կուլակն» ա՛լ ես եմ, «աջ թեքվածն» ա՛լ, «ձախն ա՛լ, «հաշտվողական ու դաշնակն» ա՛լ, «սոցիալ դավաճանն ա՛լ։

Բայց ինչպես առանց կաշիի կոշկակար չըլլար, անանկ ալ առանց «թշնամի» բոլշևիկ չըլլար․․․

Երկուշաբթի 29. ― Ամեն անգամ, երբ մտազբաղ դուրս կելնեմ տունեն՝ մոռնալով, թե ինչ բանի համար եմ ելեր, քայլերս անզգայաբար հարկային վարչության դուռը կտանեն ինձի՝ այնքան սովոր եմ հարկ տալ։ Սա դեռ օրինավոր տուրքերը։ Հապա տուգանքնե՞րը, որոնք օր ու մեջ միլիցիան կուգա պահանջելու։

Ես մեքենայացված եմ այլևս։ Ճամբին, միամիտ գացածս ատեն, միլիցիայի մը դեմ առնելուս անմիջապես ձեռքս դեպի քսակս կտանեմ։

Ինքնապաշտպանության զենքերը նայած երկրին՝ տարբեր կըլլան։ Հոն, ուր մարդիկ նման վտանգի ժամանակ ատրճանակ կքաշեն, մենք ձեռքը քսակի կտանենք։

❈ Բանկոոպեն բերի այսօր մեր բրինձի ամսական «պայոկը»։ Հաշվեցի՝ ամսական յուրաքանչյուրիս 90 հատ բրինձ կիյնար։ Ուրեմն օրական երեքը՝ եթե հարկավ ամիսը երեսունմեկ օր չըլլար։

Քանի «հնգամյակին» կմոտիկանանք, բրինձներու թիվը կպակսի, ու շատ կարելի է, որ «հնգամյակի» վերջին մեկ բրինձ ստանանք։

Է՛, ինչ կա, թող խոշոր ըլլա, թող մեկը ըլլա։

Երեքշաբթի 31. ― Երբ պետական տոն ըլլա, իսկ այդպիսի տոներուն վերջ չկա մեզ մոտ, կուսակցապետերը ամբիոնին վրա բարձրանալով, յուրաքանչյուրը կուզե, որ առաջը ինքը խոսե, վասնզի առաջինը խոսելեն զկնի, հաջորդ խոսողներուն ալ․․․ խոսելիք չի մնա։ Երկրորդ ճառախոսը միայն պիտի սկսե «ինչպես շեշտեց առաջինը․․․»։ Երրորդը՝ «ինչպես իրավացի նկատեց առաջինը․․․», չորրորդը՝ «ինչպես ճիշտ նշեց առաջինը» և այլն, և այլն։

Անոնց ճառ խոսելը կուսական թաղանթ պատռելուն կնմանի։ Խնդիրն առաջինն է, մյուսներուն էլ բան չի մնար։

․․․Թեև, ամենայն իրավամբ, առաջին խոսողն ալ կրնա ըսել՝ «ինչպես շեշտեցի երեկ ու ինչպես պիտի շեշետեմ վաղը․․․»

❈ Օ՜, Աստվա՛ծ։ Ինչպես չկրցի այս լակոտներուն սորվեցունել, որ պանիրը քի՜չ դնեն առտուներ։ Մեծ տղաս մանավանդ, որ հինգ տարու է, փոխանակ պանիրը հացի մեջ դնելու՝ հացը պանիրի մեջ կդնե և անունը կդնե «հաց ուտել»։

― Կնիկ, ― կըսեմ մորերնուն, ― մինչև պանիրը քեզի ցույց չտան, թող չիտաս հացի մեջ փաթթին։ Երկիր մը, ուր գաղտնի քվեարկություն չի ընդունված, ես չեմ կրնար գաղտնի պանիր փաթթելը թույլատրել։

Չորեքշաբթի 1. ― Ի՞նչ է կյանքը․․․ հաճախ կմտածեմ ես ու ոչ մեկ պատասխան չեմ գտներ։

Աստված, ենթադրենք թե, առանց մեր կամքը հարցնելու, դուռը կբանա ու աշխարհ կհրմշտե մեզի։ Մեր ժամանակը, որ ակնթարթ մըն է հավիտենականության հետ համեմատած, հաճելի ընելու համար կին մը կուտա մեզի, որ հետը խաղանք, խաղալու ատեն ալ անզգուշութենեն հանկարծ շուռ կուգա այդ կինը ու երեխաներ կթափվեն մեջեն, քիչ մըն ալ ատոնց հետ կանցունես ժամանակդ ու տեսար արդեն քեզի կհրեն դեպի գերեզմանը։

― Ծո՜, Աստվա՛ծ, հե՜, կեցիր՝ նայենք ի՞նչ կընես։ Ինչո՞ւ բերիր, ինչո՞ւ դուրս կհանես այս աշխարհեն։ Եթե խաղալիք ես շիներ մեզի, ինչպե՜ս չես ձանձրանար հավիտյան միևնույնը խաղալեն․․․

❈ Հին ամերիկյան պիջակ մը գնեցի շուկայեն, տվի մաքրել, որ հագնեմ։ Ինչքա՜ն լաքա ունի սրտին վրա։ Սա ամերիկյան ճաշարանները ի՞նչ տեսակ ճաշ կպատրաստեն, որ այսքան լաքա կընե ուտողներուն։

Մեր խորհրդային ճաշարանները հաճախելուդ՝ ինչքան կուզես կերակուր թափե զգեստիդ, չկեղտոտվելե զատ, դեռ բան մըն ալ կմաքրվե․․․

Հինգշաբթի 2. ― Հայաստանի կենդանիներուն պաշտպանող կոմիտե, չե՞ս տեսներ՝ ինչպես հոգևարքի մեջ ապրող հիվանդ անասունները սպանդանոց կտարվին մորթվելու։ Չե՞ս գիտեր, որ միջազգային իրավունքով անչափահասները, հիվանդները, ծերերն ու խելագարները մահվան պատժի ենթակա չեն։ Հեռու չերթանք։ Նայե՛, մեր Չեկան անգամ մինչև հիվանդը 100 տոկոսով չառողջացնե՝ չի գնդակահարեր․․․

Ուրբաթ 3. ― Հացի հերթի կանգնած ժամանակս մեկը անցորդներեն դարձավ իր ընկերին․

― Գրիշա, եկուր մեռնինք։

― Ինչո՞ւ, ― հարցուց Գրիշան։

― Վաղը, որ սկսեցին հացի նորման կես ֆունտի իջեցունել, մեռնողներու հերթերը այնքան երկարեն պիտի, որ չկարողանանք մեռնիլ։

― Ես կուսակցական եմ, մեզի հերթ չկա, ― պատասխանեց Գրիշան ու անցան․․․

Բնական է, անոնք որք իրավունք ունին ապրիլ, իրավունք պիտի ունենան նաև մառնիլ։

Եթե մեզի, անկուսակցականներուս հաջողի անգամ մեռնիլ՝ Աստված վերը չի՞ ըսեր․

― Ծո՛, հիմար, ե՞րբ ես ապրեր՝ որ մեռար․․․

Շաբաթ 4. ― Այցելությունները իսպառ վերացան ու բարեկամ մը բարեկամի մը երես տեսնելու հնարավորություն չունի։ Ամեն մարդ առանձին օր մը կհանգստանա։ Մեկին շաբաթը հինգ օր է, մեկելինը՝ յոթ, երրորդինը՝ չորս։ Մեկը առտուն ժամը իննին կաշխատե, մեկը՝ երկուսին, մյուսը գիշերվա ժամը տասին։ Մեկը 12 կճաշե, մեկը՝ չորսին, մյուսը՝ վեցին։ Թեյը՝ ժամանակ եղավ կխմեն, չեղավ՝ պատառ մը հաց կխոթեն գրպանն ու կվազեն․․․

Ինչո՞ւ այս բոլորը։

Որպեսզի «նոր կենցա՜ղ» ըլլա․․․

Երանի ստեղծագործության ժամանակ Աստված այսպիսի խառնափնթորություն մտցուցած ըլլար իր գործերուն մեջ ու սապես անորոշ կիրակիներ հանգստանար։

Հիմա մենք շա՜տ կանոնավոր, շաբաթը վեց օր կաշխատեինք ու 7֊րդ օրը բարեկամներու այցի կերթայինք ու կհանգստանայինք։

Վասնզի ճիշտ նկարչի ապակիի կնմանի ատոնց գործը։ Ապակիին սև տեղանքը թուղթին վրա ճերմակ կըլլա, ճերմակը՝ սև։

Կիրակի 28. ― Պատվելի Բզնունին, իբրև հավատացյալ, Չեկայեն աքսորված էր Սիբիր։ Հոն կորսնցունելով իր երկու ոտները ողջ երկարությամբ՝ կապստամբե հանկարծ ու իր մարմնի կեսը հոն թողնելով, ինքնակամ կելնե աքսորեն Երևան կվերադառնա։

Բայց վախը կստիպե զինքը երթալ նորեն Չեկային հանձնվել ու պարզելով իր ողբալի կացությունը՝ ներում խնդրել։

Ու ինքզինքը բեռնակրի մը շալակը դնելով՝ Չեկայի նախագահին կերթա։

Նախագահը սաստիկ կբարկանա ու կհրամայե պատժել պատվելին օրենքի ամբողջ խստությամբ։ Նախագահին բարկությունը մեծ էր մանավանդ այն պատճառով, որ պատվելին հաջողել էր իր մարմնի կեսը փախցունել Չեկայեն։

Խե՜ղճ Բզնունի, միամի՜տ հավատացյալ։

Կկարծե, թե իր կեսը կտրել տալով պիտի ազատվե։

Ատանկ օրենք գոյություն ունենար նե, ես կեսես ավելի կտրել կուտայի։ Ավելին՝ ես իմ ողջ մարմինս կկտրեի, միայն ազատ թողնեին լեզուս․․․

Երկուշաբթի 29. ― Պատվելի Բզնունիին պատմությունը կհիշեմ ու կշարունակեմ զարմանալ։

Եթե մեկը մը հավատք ունենալու համար պետք է Սիբիր աքսորել, ապա այրեցյալ ու բարեխառն գոտիները իսպառ պետք է դատարկել ու մարդկությունն ամբողջ հյուսիսային սառուցյալ գոտին բնակեցնել, վասնզի այն ո՞ր մարդն է, որ բանի մը չի հավատար։

❈ Հացի նորման 200 գրամեն 150֊ի իջավ օրական։ Վերջերս այնքան շուտ֊շուտ կիջնա, կարծես 400 գրամն ուշացեր է ու կշտապե 0 գրամի հասնել․․․

Գիտական սով, ինչպես անգամ մը գրեր եմ։

Այսօր առաջին անգամ մայր մը խանութեն հաց փախցուց, վասնզի երեք երեխաներ պատի տակ անոթի կնվային։ Ողջ Ռուսաստանը բաց աչքով կդիտե իրեն մոտեցող մահվան քայլերը։

Բայց այսպես չի կարելի, չէ՞։

Եթե Ստալինին ըրածը կատակ չէ և անպատճառ որոշեր է սոցիալիզմ կառուցել՝ պետք է ուրիշ ճար մտածե։ Միջոցները շատ են։ Ֆրիտյոֆ Նանսենն, օրինակ բևեռին հասնելու համար, ճամբին, երբ իր սահնակը քաշող շուներու կերը պակսեց, սկսեց մաս մը շուներ մորթել ու մյուսներուն կերակրել՝ մինչ իր ցանկալի նպատակը իրագործելը։

Ստալինն ալ, հետևելով Նանսենին, կրնա 150 միլիոն բնակչութենեն մաս մը մորթել, մյուս մասին կերակրել ու առաջ վազել։ Եթե այսքան միլիոնեն մեկն անգամ հասնի սոցիալիզմին, դարձյալ նպատակը արդարացուցած պիտի ըլլա միջոցը։

Ինչո՞ւ «մեկ երկրով» սոցիալիզմ կըլլա, մեկ մարդով չլլար․․․

Հինգշաբթի 8. ― Չեմ գիտեր՝ ինչո՞ւ այսօր կինս մտածեր էր անպատճառ դդումով դոլմա եփել։ Միսը․․․ պատահմամբ կար, իսկ բանջարեղեն ճարելու համար շուկա ելա։ Մաղադանոսին հերթը արևելքեն արևմուտքը կձգվեր, ժամ մը հոն հերթի կեցա։ Սոխին՝ արևմուտքեն արևելք կերկարեր, շուռ եկա ու ժամ մըն ալ հոն կայնեցա։ Դդումին համար ալ այլ հերթի մը կցվեցա, որն հյուսիսեն հարավ կերկարեր, իսկ բողկին համար ալ պետք եղավ հարավեն հյուսիս ձգվող երկար հերթի մը ծայրը շարվել։

Եթե ավելցունեմ նաև այն, որ տանը աղ, նավթ ու պատրույգ չունեինք, ամբողջ կես օր մը պտտեցա։

Աղեկ որ անոթի էի, չէ նե այսքան երկար առանցքիս շուրջը պտտելով՝ պիտի սիրտս խառներ, ու եղած չեղածը ետ տայի․․․

Սա տասը տարի է այնքան վարժված եմ հերթի, որ եթե խանութպան մը առանց հերթի ապրանք առաջարկե, պիտի հրապարակը վազեմ ու չորս մարդու ձեռքեն բռնելով խնդրեմ․

― Ընկերնե՛ր, կաղաչեմ, եկեք ինձի առաջեն ու ետևեն սղմեցե՛ք, քիչ մը ապրանք առնիմ։

Ուրբաթ 9. ― Ռուսաստանեն ժամանակ մը աղվոր «բրոդսկի» շաքար և ճերմակ ալյուր կուգար Հայաստան։ Հիմա սակայն, այդ ընդարձակածավալ երկիրը միայն հաշմանդամներ ու մուրացկաններ կարտահանե։

Այսօր պատի մը տակ նստած տեսա երեք հաշմանդամներե բաղկացած մի միացյալ մուրացկան խմբակ, որք մի մեքենայի մը մասերու նման իրար միացած կաշխատեին․ մեկը անոնցմե ձայն ուներ ու կերգեր, մյուսը ձեռք ուներ, որով ձգված դրամները կժողվեր, իսկ երրորդը իր կծկված վիճակով անցորդի գութը կշարժեր միայն։

❈ Հինգ֊տաս պատահական մարդիկ, մեկ մեթրանոց կարմիր դրոշակի մը առաջնորդությամբ, դագաղ մը առած, թաղելու կտանեին։ Նայողին վրա այն տպավորությունը կթողուր, որպես թե հուղարկավորները դագաղը գտեր են, տերը չեն ճանչնար և ի՞նչ ընելնին կամ որո՞ւ հանձնելնին չեն գիտեր․․․

Այսպես կտանեն սովորաբար շեն երկրներու մեջ բեռնակիրները ձկնով լիք արկղերը, երբ հասցեն կմոռնան։

Բոլոր անցորդներն անխտիր, նայելով այս տարօրինակ երթին, խնդացին․

Տարօրինակ երկրի մեջ կապրինք։ Երկիր մը ուր մարդիկ լալով կապրին ու խնդալով կմեռնին․․․

Շաբաթ 10. ― Երեկ ճիշտ այս ժամին մեր դիմացի դերձակը, որն ինձ չափ խելացի էր, այսօր խենթացեր է և իր առաջին այցը կուտա փողոցին։ Ինձ համար չափազանց հետաքրքիր էր տեսնել սկսնակ խենթ մը և իմանալ՝ այդ խլաձայն երգո՞վ, թե՞ դեկլամացիայով մը իր նոր գործունեության ասպարեզը իջավ։ Սիրուց խելագարվածները սովորաբար քանի մը անգամ իրար վրա կարտասանեն սիրածի անունը, կլռեն պահ մը, կարտասվեն, ապա կսկսին փոքրիկներուն ու կանանց «հուշտ» ընել և խնդալ։ Ըսեմ անմիջապես, որ վերջերս խելագարվելու գործը շատ է դժվարացեր։ Ի՞նչ խոսես, ի՞նչ շարժում գործես, ինչպե՞ս մերկանաս կամ ի՞նչ գրես, որ բոլշևիկները ըրած չըլլան։ Իսկ անոնց կատարածը պաշտոնապես խենթություն չի ճանչցվեր։ Մեկ ալ հիմա ժխտված է «խենթություն խենթության համար» լոզունգը և բոլոր խենթությունները նպատակի մը կծառայեն։

Կոմունիստներն, օրինակ, իրենց խենթության սոցիալիստական թեքումն են տվեր։

Ես եթե խենթանալու ըլլամ, վճռեր եմ ծունր դնել, երկրպագել ու խաչ հանել ամեն անգամ, երբ Լենինի արձան տեսնեմ, հասկացնելու համար կուսակցությանը, որ միայն կուռքերը իրավունք ունին այսքան հաճախակի քարե կերպարանք առնել, և միայն Աստվածն է «ամեն տեղ»։

Եթե չեն ուզեր կռապաշտ կոչվել, թող վերջ տան Լենինի արձան շինելուն և քիչ մըն ալ ամանեղեն շինեն ժողովրդյան գործածելու համար։

․․․ Մովսե՜ս, Մովսե՜ս։ Պզտիկ «ոսկե հորթի» մը համար ինչե՜ր թափեց իր հարազատ եղբորը՝ Ահարոնին գլխուն։ Ի՞նչ պիտ թափես հապա, երբ երկրորդ անգամ Սինայեն իջնելուդ, տեսնես երկրիս վրա կավ չի թողեր, որ Լենին դարձուցած չըլլա սա մեր «անաստված» կոմկուսակցությունը․․․

❈ Քաղաքիս օդը կանգնած է։ Շնչել չի կարելի։

Քաղխորհուրդին նախագահ Երզնկյանը կարգադրեր է օրվա մեջ քանի մը ժամ «կոլխոզի խանութներու» դուռը բաց ձգել՝ օդ խաղալու համար․․․

Հինգշաբթի 11. ― Մեռավ կենդանիներու բարեկամ Հովհանես Մալխասյանը։ Թաղումը տիպիկ դարձնելու համար անհրաժեշտ է կենդանիներու յուրաքանչյուր տեսակեն ներկայացուցիչներ ղրկվեն հուղարկավորությանը, վասնզի այս կորուստը գերազանցապես կենդանիներու կվերաբերե։ Հանգուցյալն իր ողջ կյանքը էշակչիներու հետ կռվելով անցուց։

Ավանակները կզռան ցավեն, կույր ձիերը կարտասվեն դառնադետ․․․

Այժմ որբ են կենդանիներն ու անտեր․․․ ինչպես մարդիկ։

Ես բարեկամ չեմ կենդանիներու և կատեմ զիրենք։ Կատեմ, վասնզի կնախանձեմ իրենց։

Անթվելի են այն առավելությունները, զոր կենդանիները կվայելեն այս երկրին մեջ։

Ավանակ մը, օրինակ, բնավ ամիսներով քաշ չի գար Բորսայի դռան գործ մը ճարելու համար․ անոր գործը անպակաս է։ Առանց «օրդերի» իր համետը կհագնե, ոչ մեկ հերթի չի կենար, կոշիկի պետք չունի։ Ճաշարաններու աղտեն ու ժխորեն հեռու՝ կճաշե մաքո՜ւր, հանգիստ իր ախոռին մեջ։ Քաղաքին մեջ բնական կարիք զգալուն, հուսահատ այս ու այն կողմ չի նայեր՝ պարտավոր ելք մը գտնելու, այլ առանց խտրություն դնելու տեղին մեջ, բոլոր մարդոց ներկայության, բոլշևիկյան անկեղծությամբ կկատարե անխուսափելին։ Մարդոցմե հազարավորներ ամուսնանալ կուզեն, բայց սենյակ չճարելուն պատճառով տարիներով կուլ կուտան իրենց այդ պահանջը։ Ավանակի համար ամեն տեղ ամուսնական առագաստ է։ Ավանակը ազատ է տուրքե, տուգանքե, փոխառությանց արձանագրվելե։ Չունենալով անուն, ազգանուն, հայրանուն՝ ազատ է որևէ անկետա լեցունելե ու եթե տարիներով ծախու ապրանք տանի գյուղեր, իբրև «մասնավոր առևտրական» չի հալածվեր ու միշտ «հարազատ տարր» կնկատվե բոլշևիկներուն կողմե։ Անոնց քուռակները չեն նկատվեր «սպեկուլյանտի» որդի և անմիջապես «մսուր» կընդունվեն։

Այն անգլիական ջորիները, որք 1920 թվին դաշնակցության թնդանոթները կքաշեին, այսօր իբրև «դաշնակների ագենտ» չեն նկատվեր ու չեն բանտարկվեր․ այսօր բոլշևիկները իրենց թնդանոթները վստահեր են այդ նույն ջորիներուն։

Այծերը ինչքան ալ երկար մորուք թողնեն՝ բնավ չեն մեղադրվեր կրոնական որևէ «թեքման» մեջ, իսկ մարդը՝ հապա՞ թող սիրտ ընե երկու սանթիմ մազ ունենալ կղակին․․․

Սիրամարգի պոչն ունեցող մարդը մը տարեկան 1000 ռուբլի «նալոգ» պիտի վճարեր, մինչդեռ այդ կենդանիք ազատ կպտտեն։

Մարդիկ անկարող են անգամ անծեղի պոչ ունենալու՝ առանց «կուլակ» կոչվելու։

Այս բոլոր տարբերությունը միայն կենդանության ատեն, իսկ մեռած ատեն տարբերությունը անհամեմատ ավելի կմեծնա։

Մորթված եզն մը իր գլուխին ու չորս ոտներու հետ ամենապակասը 800 ռուբլի կբռնե։ Իսկ Չեկան տասնյակներով մարդիկ կսպանե ու առանց կոպեկի մը շահի նույնությամբ կթաղե գետնին տակ․․․

Աչքը լո՜ւյս մեր եկեղեցիին։

❈ Կլսվի թե օրերս Ժողկոմխորհն օրենք մը պիտի հրատարակե, որով հոգևորականները արտոնված են եկեղեցին մեջ մորուք կրելու։

Ասիկա մե՜ծ զիջում է՝ եթե ճիշտ ըլլա․․․

Ուրբաթ 12. ― Ստացա այսօրվա «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթը։

Խորհրդային թերթերը, եթե ամսաթիվ դրված չըլլա, սատանան միայն կրնա ջոկել՝ երեկվա՞, թե՞ այսօրվան թերթն է ձեռքիդ։

Եթե օրացույց ունենայի, ոչ մեկ թերթ չէի ստանա․․․

Շաբաթ 13. ― Այսուհետ դեղորայքը, փոխանակ արտասահմանեն բերվելու, հոս՝ երկրին մեջ պիտի շինվի։ Այդ առթիվ Առժողկոմը հրահանգ մըն է տպեր հայ գյուղացիներուն, որով ցույց կտրվի վայրի դեղաբույսերը հավաքելու ու հանձնելու ձևերը։

Ըստ այդ հրահանգի՝ գյուղացին յուրաքանչյուր դեղաբույս առանձին պարկի մեջ պիտի լեցունե, որ հոտերը չխառնվեն իրար ու քիմիապես զուտ ըլլան։ Է՛, այսօր ո՞ր գյուղացու մազե հաստ պարկին քիչ մը ժաժիկ կամ աթարի մնացորդ չկա կպած, հավաքված դեղաբույսը որքա՞ն զորավոր ըլլա, որ այդքան վնասակար նյութերը չեզոքացնելե զատ՝ ինքն ալ գոյություն ունենա։

Չէ, սա հիմնական միջոց մը չէ։

Կառավարությունը պետք է ուղղակի դեկրետով մը հիվանդանալը իսպառ արգելե։

Կարճ ճամբան ձգած, ի՞նչ պետք կա այդքան հեռուներ երթալ։ Ինչո՞ւ ամեն բան վարչական եղանակով լուծվե, այս մեկը բացառություն կազմե։

Կամ ուրիշ բան մը։

Կարելի է, դեղատոմսը գրել հիվանդին տալ, որ երթա տեղվույն վրա դեղաբույսերը արածե, գա։

Աժան և մաքո՛ւր։

❈ Ըստ փոքրիկիս կարծիքի՝ ան, ով կշվացնե ու ինքնիրեն թութի ծառը կբարձրանա, մեծ է արդեն։

Մեծության սա չափանիշը ավելի օգտակար է իգական սեռին համար, ըստ որու 60֊ամյա պառավն անգամ կրնա ինքզինքը փոքր սեպել, վասնզի ոչ շվացնել, ոչ թութի ծառ բարձրանալ գետե․․․

Կիրակի 15.― Երկու տեսակ աշակերտություն կա։ Առաջին տեսակը դասը կսերտե իր համար, երկրորդ տեսակը՝ վարժապետին համար։

Նկատե՞լ եք՝ ինչպես սա վերջին տեսակի աշակերտը, երբ դասը լավ գիտե, ի՜նչ միջոցներու կդիմե վարժապետին ուշադրությունը իր վրա գրավելու, որ հանի դասը պատմելու։

Կհազա, տեղեն կբարձրանա ու կնստե, հայացքը վարժապետի աչքին կսևեռե աղաչական, իսկ եթե մատ բարձրացունել արգելված չէ, մատը խորհտնտեսության ծառերու նման ցից կտնկե ժամն ամբողջ։

Երիտասարդ գրող Ստեփան Զորյանը դաշնակցության հասցեին ուժգին հայհոյանքներ էր սերտեր ու սա տարի մըն էր առիթ կփնտրեր ըսելու։

Առիթը ներկայացավ։

Ամերիկայի դաշնակցական օրաթերթը արտատպեր է իր մեկ գրվածքը։ Ու Զորյանը ելավ, մեկ շունչով հայհոյեց, «զզվեց» ու նստավ տեղը։

Տեղը նստավ, բայց աչքի ճոթով մի՜շտ հետևելով, թե այդ առթիվ խորհրդային իշխանությունը ի՜նչ թվանշան կդնե իրեն․․․

❈ Ռուսաստանի 150 միլիոն ժողովուրդը անհասցե ծրար մըն է փոստը ձգած։ Ո՛չ ղրկողը գիտե ո՞ւր կղրկե, ոչ ծրարը գիտե, թե ո՞ւր պիտի երթա․․․

Երկուշաբթի 16. ― Ամեն անգամ, երբ կլսեմ, թե ամերիկացի սենատոր մը կամ անգլիացի լորդ մը, որ ի պատասխան իրենց տրված հարցին, դրական կարծիք է հայտներ մերոնց սոցիալիստական շինարարությանը մասին, կհիշեմ տատիս պատմությունը։

Ի ծնե կույր աղջիկ մը, կըսեր, մտադրվելով պսակվել, իր դրկից երիտասարդին կարծիքը կխնդրե իր գեղեցկության մասին։

― Օ՜, ― կպատասխանե տղան, ― եթե ինձ ի նկատի չունիս և ուրիշի մը կուզես առնել, աննման գեղեցիկ ես, գնա՛ ու ամուսնացիր։

Այո՛, սոցիալիզմը շատ լավ բան է․․․ իրենց երկրից դուրս միայն։

Եթե այս սիստեմը ամրապնդվե՝ ես ամեն օր թույն կխմեմ․․․ ուրիշի բերանով։

17.Երեքշանթի 17. ― Մեռավ այսօր իմ մտերիմներես մեկը, ու ցավը անպատմելի է․․․

Օ՜, Աստվա՛ծ․․․ Այդքան անգթություն ունենալեն վերջը, իզուր բոլշևիկ չես գրվեր․․․

❈ Այս տարի սեփականատերերը դողդողալով հարկաթերթին կսպասեն։

Դողդողալն այն օգուտն ունի գեթ, որ այլևս ամառանոցի կարիք չեն զգար այս ամառը․․․

Չորեքշաբթի 18. ― Կկարդամ «Փարիզի կոմունան»։

Ինչպես Դոն Քիշոտը նախքան իր «գործունեությունն» սկսելը ուշի ուշով ուսումնասիրեց իրմե առաջ «գործող» ասպետներուն, անանկ ալ, բանեն դուրս կուգա, որ Լենինն է ուսումնասիրեր Փարիզի կոմունան։ Ըստ Լենինի, կոմունայի պակասությունը նախ այն է եղեր, որ անմիջապես չի կոտորեր ձեռքն ինկած պատանդները, երկրորդ՝ կրոնը լավ չի հալածեր։

Այդ իսկ պատճառով, այս սխալը բուժելու համար, Լենինը՝ այդ արդեն արհեստավարժ հեղափոխականը, սա տասը տարի է, իր հետևորդներու հետ միասին կսպանե ու կհալածե կրոնը։

Ու կմտածեմ։

Եթե Փարիզի կոմունարները ոչ թե քիչ, այլ պետքեն ավելի կոտորեին, այժմ Լենինը պիտի փորձեր, անշուշտ, քիչ կոտորելով սոցիալիզմին հասնել, և կօգտվեինք մենք․․․

❈ Մովսե՛ս, ինձի նայե։ Այո՛, աչքի տեղ՝ աչք, ատամի տեղ՝ ատամ։ Իսկ եթե քո ատամը ջարդեր է 90֊ամյա ծերունի մը, որ ոչ մեկ ատամ ունի բերանը, ի՞նչ ընելու է այդ պարագային։ Սա ալ ըսե, որ օրենքդ կատարյալ ըլլա։

Հինգշաբթի 19. ― Յոթ զույգ ամուսնացած բարեկամներ ունիմ, որոցմե ինը զույգը պիտի բաժանվեն իրարմե, հենց որ սենյակ ունենան․․․

Ես սխալ խոսեցա, առաջ ինը պիտի ըսեի, հետո յոթը, վասնզի հանման ատեն մեծ թիվը վեր կդնեին ատեն մը, և կարծեմ այդ սիստեմը դեռ չի փոխվեր․․․

Երկու օր առաջ մարդ մըն ալ իր կնիկը տարավ քարահանքը և օրը ցերեկով մորթեց, եկավ։

․․․Բաժանման այս սիստեմը ավելի ձեռնտու է, ըսես, և հարմար ներկա տնտեսական պայմաններին։

Ընդամենը դանակ մը պետք է։

Որո՞ւ ըսես․ «ընկե՛ր, դանակդ տուր, կնոջս մորթեմ, տամ»՝ մերժե պիտի․․․

Հարյուր ռուբլի կուզեն գերեզման մը փորելու համար։ Մինչդեռ հին, երանելի ատենները հարյուր ռուբլով տասը մարդ կարելի էր թաղել։

Հե՜յ գիտի աժանություն․․․

Ես որ հարստանամ՝ վեց գերեզման փորել կուտամ, պատրաստ կդնեմ մեկդի։

Ու այն հարուստ հայրերը, որ մնայուն ժառանգություն մը թողնել կուզեն իրենց որդոց, պետք է քանի մը պատրաստի գերեզմաններ ունենան։

Միակ անկապտելի գանձը այս երկրի․․․

Ուրբաթ 20. ― Այնքան ընելիք չի մնացեր ինձի այս աշխարհին մեջ, որ վախվխելով փողոց կելնեմ ու ելնելուս ալ ամեն ծանոթին մտովի իրավունք կուտամ, ի տես ինձի, պոռալու զարմացած․

― Ա՜յ մարդ, դուն դեռ հո՞ս ես․․․

❈ Օ՜ֆ, սա անտեր Երևանի նոր փողոցներն ալ չբացվեցան։ Այսօր որ փողոցեն քալել ուզեցի՝ միլիցիա դեմս ելավ․․․

❈ Ուղիղ Ազիզբեկով հրապարակի մեջտեղ ձի մը սատկեցավ։ Այդ ձին եթե քիչ մըն ալ ինքզինքը զսպեր ու քաղաքեն դուրս մեռներ, 85 ռուբլի օգուտ կհասցներ մեր բանվորա֊գյուղացիական կառավարությանը։ Այդքան գումար պետք եղավ դիակը քաղաքեն դուրս տանելու համար։

Շաբաթ 21. ― Հայաստանի համալսարանի շինարարական ֆակուլտետի ուսանող Գարեգինը միևնույն բառերով տաս աղջիկ կսիրե։

Եվ մեղավոր չէ։ Հայ լեզուն իր սիրային ոճերն ստեղծելու ատեն, միշտ միակնություն է ի նկատի առեր ու «սիրել» բառին տասը հոմանիշներ չի ստեղծեր․ մինչդեռ հիմա խիստ հարկավոր է այդ։ Հիմա սիրելու «տեմպերը» սաստիկ արագացեր են։

Ու Գարեգինը գյուղ֊ֆակի մի հանրակացարանի մեջ ապրող 13 աղջիկներու 13 միատեսակ նամակ գրեց։

Բոլորին ալ «չորս տարուց ի վեր» կսիրեր, բոլորի վարսերն ալ «ոսկի» էր։ 13֊ի աչքերն ալ «գիշերի պատուհաններ» էին, որք եթե լայն բացվեին, ցերեկը «պիտի հավաքեր իր ճաճանչները ու փախչեր անմիջապես»։ Մեկ֊մեկ, յուրաքանչյուր 13֊ին ալ «առաջին անգամը» կսիրեր ու վերջին սերը պիտի ըլլար․․․ Բոլորի այտերը «վարդ« էր, թեև կրնար մեկ քանիսինն ալ «մեխակ» ըլլալ։ Կեցվածքը՝ «գլխահակ շուշան», ատամները՝ «կաթ», իսկ բիբերը՝ «սաթ»։

― Եվ ահա գիշեր մը, ― կպատմե հանրակացարանին պահապանը, ― հանրակացարանին աղջիկներեն մեկը, չկրնալով իր ներսը կրծող հուզմունքին դիմանալ, կամացուկ վեր կելնե կնստե անկողնին մեջ, ճրագը կվառե և բարձի տակեն հանելով Գարեգինին նամակը կհամբուրե ու կսկսե անգամ մըն ալ կարդալ։

Ինքնամոռացության մեջ ինկած աղջիկը, սակայն, չի զգար, որ ձայնը անզգալաբար բարձրացեր է, դարձել լսելի։

― Անամո՛թ, ինչո՞ւ նամակս կկարդաս, ―տեղեն վեր ցատկելով գոչեց՝ երկրորդ աղջիկը և նետվեցավ դեպի իր բարձը։ Նամակը սակայն իր տեղն էր։

Աչքին տեսածը ու ականջին լսածը մեկ հայտարարի բերելու համար ինքն ալ հուզված սկսեց շարունակել այն տեղեն, ուր կեցած էր առաջին աղջիկը։

Ասօր վրա՝

― Անպատկա՛ռ, ― կանչեց երրորդ աղջիկը, ― բարձիս տակ ինչո՞ւ խառներ ես, ինչո՞ւ կկարդաս քեզի չվերաբերող նամակը․․․

Ու ձեռքը բարձի տակ տանելով՝ տեսավ նամակն իր տեղն է։

Վերցուց նամակը երրորդ աղջիկն ու շարունակեց կարդալ այն տեղեն, ուր կեցեր էր երկրորդ աղջիկը։

― Իմ նամակը ինչո՞ւ կկարդաս, ― քունի միջեն պոռաց չորրորդ աղջիկը խայթված ու ելավ ցից նստեցավ։ Բայց նամակը տեղն էր, ու չհավատալով սկսեց շարունակել այն տեղեն ու հասավ մինչև «շուշան կեցվածքը»։

― Արուսյա՛կ, նամա՞կս վերցուցիր, ― աչքն կրունկի վրա բացած շուռ եկավ մեկ կողքեն հինգերորդ աղջիկը ու բարձի տակեն ճանկեց իր նամակն ու կարդաց՝ սկսելով «շուշան կեցվածքեն»։

Հինգերորդ աղջիկը «վարդ այտերուն» հասեր չէր հասեր, հանկարծ լսվեցավ անհնարին ճիչ մը։

Վեցերորդ աղջիկն էր ճչացողը՝ ի տես իր «անձնական» գաղտնիքին բացմանը։

Այս ձևով 13 աղջիկներեն 12֊ը ելան նստեցան մահճերուն մեջ և յուրաքանչյուրը «իր» նամակը ձեռքին սկսեցին կարդալ և համեմատել։

Նամակները կետերու և ստորակետներու համեմատությամբ անգամ նման էին իրարու։ 12 վարդ, 12 սաթ,12 հատ «չորս» տարի, 12 հատ «առաջին», 12՝ «վերջին» սեր։ Վերջապես միևնույն նամակը միայն տարբեր անուններու հասցեագրված։

Միայն 13֊րդ աղջիկը նամակ չուներ։ Աչքերը բանալով նախ մեքենայորեն ինքն ալ ձեռքը բարձի տակը սողացուց՝ կարծելով, որ բախտը բացառություն չի սիրեր, ապա չգտնելով այդպիսին, կամացուկ մը ա՜խ֊քաշեց ու սկսեց լսել, որպես ազատ ունկնդիր։

Վերջեն, հաստատ հավատացած, որ Գարեգինի պարզ մոռացության արդյունքն էր նամակ չունենալը, խճճված սիրահարին գործը դյուրացնելու համար, վերցուց ընկերուհիներեն մեկուն նամակը, արտագրեց իր անունով, բարձին տակ դրավ ու պառկեց։

Ահա ձեզի ներկա դարու «մեխանիզացիայի» և «ստանդարտիզացիայի» ենթարկված սիրո նմուշ մը․․․

Կիրակի 22. ― Պետական ռեժիմը, որևէ կերպ կազդե՞ լուսանկարչության վրա, ― հարցուցի այսօր տարեց նկարչի մը, որուն հետ հեռու ծանոթություն միայն ունիմ։

― Շատ մեծ, ― պատասխանեց նկարիչը։ ― Գրել դարաշրջաններու պատմությունը, առանց դիտած ըլլալու նույն շրջանի մարդոց նկարները, մեծ սխալ պիտի ըլլա։ Նկարն է միակ հարազատ թարգման մարդուն ներքին ապրումներուն։ Ես 53 տարու նկարիչ եմ։ Ապրեր եմ երեք ռեժիմ՝ ցարական, դաշնակցական և բոլշևիկյան։ Ցարական շրջանի նկարները լուրջ են, դաշնակցական շրջանին ես կնկարեի միայն հիասթափված դեմքեր։ Այո, դեմքեր անանկ մարդոց, որք ուրիշ բան կսպասեին, այլ բանի են հանդիպեր։ Իսկ բոլշևիկյան՝ ըսել է ներկա ռեժիմին, նկարվողները անանկ բարկացած ներս կմտնեն, որ կկարծեմ ինձի ծեծելու կուգան։ Ժպիտներու հնա՜ր չկա։ Առաջներ, օրինակ, հիմարություն մը կզուրցեիր, տեսար՝ հաճախորդը խնդաց․ հիմա, այս ռեժիմի բնակիչը, դժբախտաբար, ծանոթ է արդեն աշխարհի բոլոր հիմարությանց ու չի խնդար։

Նկարչությունը քաղաքականությանը կնայե, ինչպե՞ս չէ։ Մեռանք խոժոռված հոնքեր գծելե․․․

❈ Բանկոոպի ճաշարանը թեյելու մտա՝ խառնելու գդալը մեծ էր բաժակի բերնեն։

Երկուշաբթի 23. ― 24 թվին, երբ ամերիկյան հին զգեստները առատ էին մեր շուկային մեջ, դերձակները կանացի շրջազգեստները քակելով տղամարդու փանթալոն կկարեին։ Այդ փանթալոնները սակայն, ինչքան էլ վարպետորեն կարված, կարի տեղերեն, արդուկեն ու մաշվածքներեն հայտնի կներ կանացի շրջազգեստ ըլլալը, վասնզի առնվազն երկու տարի հագած պիտի ըլլար զգեստը իր նախկին տերը։

Հիմա, սա մեր հավատուրաց Քաջազնունին, Սիմոն Հակոբյանն ու Արշակ Ղազարյանը շատ կնմանեն «պերեդելկա» արված կանացի շրջազգեստին։

Դաշնակցությունը այս մարդոց 25-30 տարի հագավ․ հիմա խորհրդային իշխանությունը, քանդելով, սվոնց բոլշևիկ շինել կուզե իր համար․․․

Բայց օգուտ չըներ․ կարվածքեն, արդուկեն ու մաշվածքեն կերևան, որ նախկին դաշնակներ են։

Անոնք անանկ տձև զգեստներ են հիմա, որ ո՛չ բոլշևիկը հագնել կուզե, ո՛չ դաշնակը․․․ ամոթեն։

❈ Տորիչելյան դատարկությունը իր անունը Տորիչելլիեն է առեր։ Սա բանկոոպի դատարկությունը ո՞ր գիտնականին անունով կոչենք։

Երեքշաբթի 24. ― Գյուղացիեն քիլո մը պանիր առի։ Պանիրը չոր, դանակը բութ։ Մինչև տղան կկտրեր, ես բավականին խոսեցա հորը հետ։

― Պիծա՛, ինչպե՞ս է ձեր դրությունը այս տարի։

― Մի հարցուներ, անտանելի։ Մեկ կողմեն կառավարությունը կհալածե՝ որպես անհատի, մյուս կողմեն ոչխարներս զույգ֊զույգ կծնեն ու ցորենը մեկին հարյուր բերք կուտա։ Ինչ ընելս չեմ գիտեր․․․

― Կաղոթե՞ս իրիկուն֊առավոտ։

― Բա ինչպես, առանց աղոթքի կըլլա՞։

― Խելո՜ ք։ Մեկ կողմե աղքատանալ կուզես, մյուս կողմե աղոթքներովդ «հանապազօրյա հաց» կխնդրես։ Աստվաած ի՞նչ մեղավոր է։ Դուն կուզես՝ ան կուտա։ Եթե աղքատանալ կուզես՝ ըսե՝ «զհաց մեր հանապազօրյա մի՛ տա մեզ այսօր» և «մի թող զպարտիս մեր», քանի որ պետությունը եղած֊չեղածը պիտի հավաքե տանի։ Թող նախ Աստված իր պարտքն առնե, մնացածը նոր կուտաս պետությանը։

Եթե «Հայր մերը» հանձնեն ինձի վերամշակելու՝ «Եվ փրկես զմեզ ի չարե» միայն կթողում, մնացյալ բոլորը կջնջեմ երթա․․․

Չորեքշաբթի 25. ― Ողորմություն տալու ատեն, մուրացիկը ինչքան կուզե թող ոտք չունենա, ձեռքերը գոսացած ըլլան, աչքերը՝ կուրացած, գութս չի շարժեր։

Ողորմություն տալ կուզեմ միայն այն մուրացկանին, որ կալվածատեր է, մեծ տուներ ու այգիներ ունի։ Մեր երկրի ամենաթշվառ դասակարգը կալվածատեր է, որ իր կալվածքին վրա դնելով նաև իր ողջ աշխատանքը, աշնանը իր ողջ եկամուտը հարկային բաժին կհանձնե ու ինքը ապրելու համար այլոց գթասրտությանը կապավինե։

Ժամանակ մը մուրացկանները կըսեին․

― Ողորմացե՜ք, անտեր մայիֆ աղքատ եմ։

Իսկ հիմա՝

― Գթացե՜ք, չորս տուն ու երեք այգի ունեցող կալվածատեր եմ, ― կըսեն։

❈ Միևնույն սրճարանին մեջ երգող երգիչներեն մեկը ութ ռուբլի ավելի հարկ տվավ մյուսեն։ Ինչո՞ւ, վասնզի առաջինը երգելու ատեն ձայնը կկլկլացնե քիչ մը․․․

Հինգշաբթի 26. ― Մինչև 1926 թիվը պրոլետ գրականության մեջ ոչ մեկ աղջիկ չկար, ու ամենայն իրավամբ որձ գրականություն կարելի էր կոչել։

Հետո, սակայն, մեր գրողները հասկցան, որ ոչ միայն սոցիալիզմը, այլ նաև սոցիալիզմեն շատ ավելի համամարդկային գաղափարները առանց աղջկա երկու քայլ չեն կրնար առնել, ու իրենց դուռները լայն բացին կանանց առջև։

Հիմա եթե երեք հոգի հանդ կերթան՝ երկուսը Մարո է, նոր մեկը Կարո։

Բայց ի՞նչ օգուտ։ Աղջկա ու «սոցիալիզմի» խառնուրդը քիմիական ըլլալե ավելի ֆիզիքական է։

Ընթերոցողը գրքին մեջ բերված աղջիկներուն հոլանի թևերուն վրա ինչքան ըսես կհիանա, հաստ ու փափուկ ազդրերը գրկելու անհուն փափագ մը կունենա, բայց սոցիալիզմեն երեսը չի ուզեր տեսնել։

Ասոր վրա պրոլետ գրողները ճարահատ սկսեցին «սոցիալիզմը» ավելի ակնառու տեղ՝ իրենց հերոսուհիներու մերկ, «լիք ծիծերու» վրա դնել։ Բայց ընթերցողները «լիք ծիծերը» կհամբուրեն մտովին, իսկ «սոցիալիզմն» նորեն չէին տեսներ։ Ու սոցիալիզմն որպես պիտանի ապրանքի վրա դրված անպետք «դավեսկա» կմնա գրողներու ձեռքին մեջ հիմա, ու գրողը չի գիտեր, թե կնոջ ո՞ր մասի վրա դնե այդ ապրանքը, որ ծախվե քիչ մը․․․

Բայց ըստ իս, նորեն «սոցիալիզմն» բաժնելու է կնոջեն»։ Պայմանով, որ հատոր մը չոր «սոցիալիզմ» կարդացող ընթերցողը իրավունք ունենա համապատասխան քանակությամբ կին պահանջելու պրոլետ գրողեն։

Ուրբաթ 27. ― Գանձակեն մարդ է եկեր, որը կպատմե, թե կյանքը ճշմարիտ է՝ քիչ մը թանկ է այնտեղ, բայց ատոր փոխարեն մեռնիլը չափազանց աժան է։ Երեք ռուբլով գերեզմանափորերը կաղաչեն, կփորեն գերեզմանդ։ Դագաղագործները 50 ռուբլով ուզածդ դագաղը կուտան քեզի, իսկ տեղվույն բանկոոպը առանց հերթի պատանացու կուտա պետական գներով․․․

Երջանի՜կ քաղաք։

Բա մենք ի՞նչ ընենք, որ ոչ ապրիլ կրնանք, ոչ մեռնիլ, մեկը մյուսեն թանկ ըլլալուն համար։

❈ Երբ քաղաքիս երկրորդ դագաղագործը մեռավ՝ անոր կինը 18 պատրաստի դագաղ տուն տարավ, խանութը փակելե առաջ։

Քանի մը արհեստավորներ, երբ կնկանը ծախելու առաջարկ ըրին, կինը պատասխաենց․

― Ինչո՞ւ ծախեմ․ կպահեմ բոլ֊բոլ մեռնինք․․․

Երեքշաբթի 31. ― Կոմուննիստները այլևս սկսեցին զենքով խոսել իրարու հետ։ Խումբ մը կոմունիստներ ցանքի, առուտուրի ազատություն պահանջելով Ղարալագյազի սարերը կբարձրանան։ Իրենց օրաթերթը զայրացեր ու զարմացեր է ոչ այնքան այն բանի վրա, որ ազատություն է պահանջված, այլ այն բանի համար, որ դաշնակներու ըսածը կկրկնեն։

Իրենց օրվա լոզունգն է՝ ինչ կուզես պահանջե, բայց ոչ այն, ինչ դաշնակցությունը կպահանջե։

Եվ արդեն ի՞նչ է իրենց ողջ գործունեության առանցքը․ վրացի կոմունիստները կփնտրեն ընելու բան մը, որ իրենց մենշևիկները չեն ըրած։ Հայաստանի կոմունիստները կաշխատեն բանով մը դաշնակներեն զանազանվել։ Նույնը նաև այլ հանրապետությանց մեջ։

Այսքան ալ հակասությո՞ւն։

․․․Կհավատամ, որ բոլշևիկները եթե իմանան, թե դաշնակցականները իրենց միտքերը բերնով կհայտնեն, իրենք արտահայտության նոր ելք մը պիտի փնտրեն։

Չորեքշաբթի 1. ― Կոմունիստները, տեսնելով, որ իրենց շինած սոցիալիստական կարգերուն մեջ չեն կրնար բոլոր ժողովուրդին բավող բարիք հայթայթել, բարձրաստիճան կուսակցականները միացած իրենց համար խանութ մը բացին, ամենայն բարիքով լեցուն ու սկսեցին վայելել։

Եվ այս այն ժամանակ, երբ ժողովուրդին կտրվի միայն ու միայն ֆունտ մը թեփախառն զանգված՝ մականունյալնն «հաց»։

Տեսա՞ր մի «հավասարություն»։

Եթե մամուլի ազատություն գոյություն ունենար, հետևյալ հայտարարությունը տպել պիտի տայի օրաթերթին միույն մեջը․

«Հարյուր հազար ռուբլի մրցանակ անոր, ով ցույց կուտա տարբերություն մը նախկին ճորտատեր կալվածատիրոջ և ներկա կոմունիստին միջև, բացի անունեն․․․»

Չորեքշաբթի 2. ― Բանկոոպը «քաղաքին կաթ կուտա»։

Սա ճիշտ է։ Եվ ի՞նչ դժվար է քաղաքին «կաթ տալ։

Այն ձևով ինչ բանկոոպը կուտա՝ ես կրնամ ողջ երկրի մը կաթ տալ, կրնամ երկրագնդին կաթ տալ։

Խոմ հարցն այնպես չի դրված, որ պետք է կաթ տալ ինչքան պետք է, այլ այնքան՝ ինչքան ունի բանկոոպը։

Իսկ բանկոոպը ի՞նչ պետք ունի շատ կաթ ունենալու։ Եթե անասնապահության բոլոր օրենքներով պետք է մորթել բանկոոպի չափ կաթ տվող կովը՝ բանկոոպի՞ն ինչ, անոր ոչ միսն է գործածելի, ոչ կաշին․․․

❈ Ողջ ընտանիքով մեկ զույգ նոր կոշիկ ունինք․ երեխաների ոտքին մեծ է, մեր ոտքին՝ փոքր։ Այդ պատճառով դրեր ենք կեդրոնը և բոլորս ալ կհագնենք․․․ մտովին։

Ուրբաթ 5. ― Ասկե ամիսներ առաջ արտասահմանյան թերթ մը կգրեր, թե Հայաստանին մեջ ձերբակալված է նաև Հովհանես Քաջազնունին։

Քաջազնունին աստիեն կհերքե իր ձերբակալման լուրը այն ձևով, որմե կերևա, թե ոչ միայն ինքը չի ձերբակալված, այլև Հայաստանին մեջ ոչ մեկ բռնված կա, և ձերբակալությունը բացառիկ երևույթ է հոս։

Եվ այս այն ժամանակ, երբ 50 հազար հայեր կտառապեն բոլշևիկյան բանտերու մեջ․․․

Հովհանես Քաջազնունի։

Ահա քեզի միտասաներորդ ժամու պոռնիկ մը։

Ու երբ կխորհեմ, թե այս մարդը ժամանակին նախագա՞հ է եղեր մեր երկրի՝ կլսեմ։

― Վաղուց պետք է կործանված ըլլար այն երկիրը, որու նախագահը ասանկ մարդ կրնա ըլլալ։

Գալով արտասահմանյան թերթին՝ կըսեմ։

― Որպեսզի ձեր լուրերու բաժնին մեջ ապագային նման վրիպակներ չսպրդեն, լավ է գրել միանգամեն, թե «Հայաստանի ողջ բնակչությունը ձերբակալված է» ու ետքեն ստուգել՝ ով դուրսն է մնացեր․․․ սխալմամբ, գրել, թե «ուրախությամբ կիմանանք, որ այսինչը դեռ չի ձերբակալված»։

Շաբաթ 6. ― Մեր իշխանությունը, որն որպես թե բանվորական է, բանվորներուն առանձին մթերքի գրքույկ է տվեր, որով ավելի ապրանք պիտի ստանան, որպես թե։

Որպես խայծ, գյուղերը ղրկելու համար, ուսուցչության ալ բարձրացուցին և բանվորներուն հավասարցուցին և քանի մը ամիս նույն նորմայով բավարարեցին, որպես թե։

Այսօր, մթերման նոր գրքույկներ բաժանելուն, վարժապետները բանվորական բարձունքեն նորեն մտավորական անդունդները կգլորե բանկոոպի վարչությունը՝ տալով ձեռներին ոչինչ չստանալու գրքույկներ․․․

Եվ գիտե՞ք՝ ովքեր են այս բոլոր փոփոխության հեղինակները։

Մեր վարիչները։ Անոնք ո՛չ բանվոր են, ոչ ինտելիգենտ, այլ աշակերտներ, որոց մեծ մասը դպրոցեն․․․ վռնդված։

✳ Կառապան մը, Սիմոն Հակոբյանին և Արշակ Ղազարյաին կառքին մեջ դրած, սաստիկ արագությամբ կքշեր ուր֊որ։

― Կառապան, ― ըսի ետևն, ― եթե հաջողի քեզի բեռդ քաղաքեն դուրս տանել և մեկ մղոնի վրա դատարկել ետ գալ, բարոյապես մեր քաղաքի սանիտարական դրությունը կլավանա 80 տոկոսով։

Կիրակի 7. ― Պզտիկս, ժամացույց ըսելով, մեր դիմացի ժամագործի ցուցանակին փակցուցած խոշոր թիթեղի ժամացույցը կհասկնա միշտ, որուն սլաքները պինդ մեխված են իրարու, ու որը օրվա բոլոր ժամերուն 10֊ին քառորդ պակաս ցույց կուտա։

Այսօր ընկերներեն մեկը ըսած է եղեր՝ ժամի 4-ն է։

― Պապա՝, ― զարմացած իր ընկերոջ տգիտության վրա, եկավ ինձի պզտիկս, ― Զաքար կըսե ժամի 4։ Ժամի չորսն ալ ըլլա՞։

― Ինչո՞ւ չէ զավակս, ― ըսի՝ շոյելով սիրուն գանգուրները, ժամը 4֊ն ալ կըլլա, 5֊ն ալ։

Ու եթե տղաս երկու տարով մըն ալ մեծ ըլլար, պիտի ըսեի․

― Բալիկս, ան քո տեսածը խորհրդային ժամացույց է, որով սոցիալիզմ կկառուցեն ու Եվրոպային կհասնեն֊կանցնեն։

Բայց սխալ պիտի ըսած ըլլայի, չէ՞, վասնզի խորհրդային ժամացույցը ոչ թե կայներ է, այլ․․․ ետ կերթա․․․

✳ Օրենք մը հրատարակվեցավ, որով գյուղացի այն անհատ տնտեսությունները, որք տակավին կհամառեն ու կոլխոզ չեն մտներ, 100 ռուբլի եկամուտին 120 ռուբլի հարկ պիտի տան։

Բայց այս օրենքով, իմաստուն օրենսդիրը կոլխոզ մտնելու կամավորական սկզբունքը ամենևին չի ուզեր խախտել։

Գյուղացին ազատ է․ կամենա, բնավ չի մտներ․․․

Երեքշաբթի 9. ― Ամերիկացի գիտնական մը կորոնե օդեն սաստիկ թեթև գազ մը, որով լեցված օդապարիկ մը ինքզինքը երկրեն լուսին բարձրացնե։

Ներողությո՛ւն, ընկե՛ր ամերիկացիներ ու եվրոպացիներ, գյուտերեն այդ մեկը ձեզի չի հաջողվի։ Այդ գյուտը խորհրդային երկրին մեջ միայն կրնա ըլլա, վասնզի այստեղ՝ մեր երկրին մեջ միայն կա «լենինիզմ», որմով լեցված օդապարիկը կրնա այդքան բարձրանալ։

✳ Քաղաքին մեջ, էլեկտրական ճրագներ չճարվելու պատճառով, գիշերները համատարած խավար է։ Հիդրոկայանները այժմ լույսի փոխարեն էլեկտրական մութ կմատակարարեն քաղաքին։

Այս է պատճառը, որ չեկիստները, իրենց գիշերային արշավներու ատեն, արդարն ու մեղավորը չեն կրնա ջոկել․․․

Չորեքշաբթի 10. ― Երբ երկրի մը բախտը բացառապես մեկ մարդու է հանձնված, երբ ժողովուրդ մը մեկ մարդու խոսքով բացառապես պիտի շարժե՝ ի՞նչ կկարծեք, լու մը կրնա՞ ազդել երկրի մը քաղաքականության վրա։

Կրնա։

Տվեք ինձ Ապարանի լվերեն, շատ չէ՝ երեք խելքը գլխին լու, տանեմ այդ լվերը գիշեր մը դնեմ Ստալինի անկողնին մեջ ու կտեսնեք, որ այդ առտու զորահավաք կհայտարարվի Ռուսաստանին մեջ, և Կարմիր բանակը անմիջապես իր մարտական դիրքերը կանցնե՝ այնքան պիտի գազազի Ստալինը։

Այժմ ձեզի կթողո՜ւմ դատելու, թե մեր կողմե տառացի կատարվող պետական օրենքներեն քանի՜սը լվերու գործն են, քանի՜սը՝ մլակներու և որքանը՝ ոջիլներու։

Մանավանդ օճառի այս չգոյության մեջ․․․

✳ Գյուղացի մը, ավանակը հեծած, Ստալինին տեսության կերթա։ Հասնելով, անասունը Կրեմլի դռանը կկապե ու ներս կմտնե ինքը, սակայն, վայրկյան մը դուրս նայելով։

― Ի՞նչ կնայիս, ― կհարցնե Ստալինը։

― Հե՛չ։ Ավանակիս կնայիմ, փորձանք մը չպատահի․․․

― Անհոգ կաց, ծերո՛ւկ, ― կըսե սոցիալիզմի առաջնորդը, ― մեր երկրի մեջ ավանակ չի կորսվի։ Ես 150 միլիոն ավանակ ունիմ դուրսը, բնավ գլուխս դուրս չեմ հաներ։

― Գիտեմ՝ չի կորչի, ― կըսե ծերուկը։ Վախնամ, սակայն, քո ավանակներուն խառնվի․․․ 250 ռուբլիի եմ առեր ժամանակին։

Հինգշաբթի 11 ― Մեծ երկրաշարժ Զանգեզուրին մեջ։ Կործանված է 61 գյուղ, սպանված 380 մարդ։

Կառավարությունը ողջ մնացողներուն մեկական կտոր լվացքի օճառ է բաժաներ։

Դե եկուր ու մի կրկներ, թե ամեն դժբախտություն իր ետևեն բարեբախտություն մը կբերե։

Ուրբաթ 12. ― Դաշնակցությունը, որ տասը տարի չակերտավոր մեռավ խորհրդային մամուլին մեջ, այսօր առանց չակերտներու հարություն է առեր ու Ֆրանսիո և Անգլիո ղեկավարությամբ՝ հարձակման կպատրաստվե Խորհուրդներու դեմ՝ հետն ունենալով քյուրդ ժողովուրդը։

Դաշնակցությունը կատակ չի ըներ, և դրությունը լուրջ կթվի ըլլալ։ Ողջ բոլշևիկյան կուսակցությունը իրար է անցեր ու զեկուցումներեն և միթինկներեն աչք չի բանար։

Ավելորդ խուճապ։

Կվերցունեմ դաշնակցության բոլոր ռազմական գործողությունները չակերտներու մեջ կառնեմ, կլմնա կերթա։

Փառք Աստծո, ոչ մեկ մամուլ այնքան չակերտներ չի գործածեր՝ ինչքան խորհրդայինը։ Խեղճ «աջ» ու «ձախ» բառերը իրենց օրում բնավ առանց չակերտի տպված չկան․․․

✳ ․․․Բայց Դարվինի ու խորհրդային պետության մեջ տարբերությունը շա՜տ մեծ է։ Մինչ Դարվինը մարդոց կապիկեն սերվելու թեզը կզարգացունե, բոլշևիկները հասակավոր մարդու և մանկան միջև եղած կապն ալ կկտրեն։

Մանկան չի կարելի ապտակել, բայց մեծին կարելի է գնդակահարել։

Այդ է պատճառը, որ այսօր խեղճ վարժապետները ստահակ աշակերտներուն պատժելու ուրիշ զենք չունենալով, քան ամենայն ուժով պոռալե՝ մեծավ մասամբ աղիթափ կըլլան։

Շաբաթ 13. ― Աբովյան փողոցին վրա, դեմ դեմի կեցած են Պողոս֊Պետրոս եկեղեցին ու թերավարտ բանվորական ակումբը։

Եկեղեցին քանդվի պիտի, ակումբը՝ շինվի։

Ու երկու տարի է արդեն, որ կառավարությունը կաշխատե։ Ո՛չ եկեղեցին կրնա քանդել, ո՛չ ակումբը շինել։

Շինելու մասին չեմ մտածեր, բայց եթե բոլշևիկները քանդելու շնորհքն ալ կորսնցունեն, ալ ի՞նչ պիտի մնա տակը․․․

✳ Բանվորները «հնգամյակը» չորս տարվա մեջ կատարելու համար հարվածային կըլլան։

Լավ է մեր կովը այդ չի լսեր, չէ նե անիկա ալ ինքզինքը հարվածային պիտի հռչակեր մոտեն անցնել հնարավոր չըլլար․․․

Կիրակի 14. ― Ընկերս գործ ուներ, միասին թատրոն մտանք։ Գեղամ Սարյանի «Աչք» պիեսին փորձը կերթար բեմին վրա։ Հոն տեսարան մը կա, ուր ատրճանակներով զինված չեկիստները կպաշարեն դաշնակցական Արշակունիի տունը և կրերբակալեն։

Դերասաններն ու ռեժիսորը շվարեր կեցել էին։ Ի՞նչ դեմք ընդունելու էր Արշակունին, որ կոմկուսակցության հիմնական գիծը չխախտվեր՝ խրոխտ, թե՞ վախկոտ։

Վերջեն ռեժիսորը հայտարարեց․

― Առայժմս ապուշի դեմք առ փորձը չուշանա՝ մինչև ես իրիկվան կոմիտե մտնեմ, դիրեկտիվ բերեմ։

Երբ այս հայտարարութենեն ապշած՝ դուրս կելլեի, ռեժիսորը ձայնեց ինձի․

― Ընկեր, խոսքս քեզ չի վերաբերեր՝ Արշակունիին․․․

― Արշակունին մեկ ժամվա համար պիտի ապշի, իսկ ես՝ մշտական․ զիրար չենք խանգարի, ― պատասխանեցի ու դուրս ելա։

․․․Ներկայացմանը գացի։

Բեմին վրա Արշակունին խղճալի կերպարանք էր առեր։

Զարմանալի բան։ Իրականին մեջ դաշնակցութենեն կդողան աս բոլշևիկները, իսկ բեմին վրա խղճալի ցույց կուտան։

Է, լավ չըլլա՞ր արդյոք, ողջ դաշնակցական կուսակցությունը բեմ հանել ու ոչնչացնել ու մեկ անգամեն ազատվել այդ մղձավանջեն։

Երկուշաբթի 15. ― Այսօր հավ մը առի տղոց համար։ Հավը առտվնե կկչկչա ու չի ածեր։

― Ի՞նչ կուզե, ― կհարցնեմ գյուղացուն, որը դեռ չի գնացեր։ ― Ինչո՞ւ չի ածեր։

― Խեղճ թռչունը չի գիտեր, կոոպերատիվի, թե տան համար ածե, ― կպատասխանե գյուղացին։

Երկու չափ, երկու կշիռ։ Ամեն տեղ։

Մեր դիմացի պետական շենքի վրա աշխատող մշակները, կտեսնեմ, երբեմն այնքան պզտիկ քար կդնեն շալակին, որ սանդուղքներեն վեր կելնեն ու վար կուգան նույնությամբ․․․ մոռնալով, որ կռնակնին քար կա։

✳ Համար 55 բանկոոպին մեջ աղջիկ մը կա, որ ամիսը մեկ գործակատարի հետ կապրի։ Գործակատար մը, սակայն, որ գործուղման հետևանքով երկու ամսվան իր նորման կորսնցուցեր էր, վերադառնալով կպահանջե հետևյալ ամիսն ալ հաշված՝ երկու ամիս ապրել իր հետ։ Աղջիկը անցած ամսվանը չի ուզեր վճարել և խանութին վարիչին կղրկե կնքելու օրդերը՝ ըստ սովորականի։ Վարիչը բանկոոպի գրքույկը կպահանջե, ուրկե կերևա, որ գործակատարը իր ամսավճարը լրիվ չի մուծած․ ու անվերջ քաշկռտուկ։

Ա՜խ, սա բանկոոպները․․․

Երբ պիտի ըլլա, արդյոք, որ մարդս անոր գործակատարուհիներու հետ առանց «նորմայի» ուզածին չափ ապրի․․․

Երեքշաբթի 16. ― Հեռավոր բարեկամ մը կհարցնե մեր դրությանը մասին․

― Սիրելի՛ս, ― կպատասխանեմ իրեն նամակով մը, ― դրությունը երեքն է՝ կեցած, նստած, պառկած։ Եթե կեցած ենք՝ ուրեմն բանկոոպի դռան հերթի ենք, եթե նստած ենք՝ Չեկայի մեջ ենք, եթե պառկած՝ գերեզմանին մեջ միայն․․․

✳ Ու որովհետև դաշնակցությունը Խորհրդային Հայաստանի վրա ինտերվենցիա կպատրաստե, հետևաբար, նոր ներքին փոխառություն մը՝ «վճռական տարվա» փոխառություն։

Դեմ չեմ, թող ըլլա այդ «վճռականն» ալ, միայն «փոխառություն» բառին մեջ հետևյալ փաստական ուղղումը կուզեմ մտնցել։

― «Փոխառություն» կկոչվե այն գործողությունը միայն, երբ առնողը օր մը վերադարձնելու է գումարը իր օրինական տիրոջ։

Իսկ բնավ չվերադարձնելու համար առնվածները, փոխառության փոխարեն կկոչվեն պարզապես «առություն»։

Թե կարճ, թե ձեռնտու․․․

Չորեքշաբթի 17. ― Կորսված եղբորս տղու ձայնը Բաղդադեն կուգա։ Աղիողորմ նամակ մըն է ուղղեր ինձի, որ միջոցներ ձեռք առնիմ՝ զինքը Հայաստան բերելու։

― Ա՜խ, ― կգրե, ― հորեղբա՛յր ջան, Հայաստան գամ, անգամ մը ազատ ապրիմ՝ նոր մեռնիմ։

Ասոր ի պատասխան․

― Զավակս, ― գրեցի ես, ― ինչ կվերաբերի քեզի ընդունելուն՝ իմ դուռը միշտ բաց է քեզի համար, իսկ գալով «ազատության մեջ մեռնելուն»՝ ավելի աղեկ է հոտ մեռնիս՝ նոր ճամբա իյնաս։ Եթե այդ ազատության մեջ չես կրնար մեռնիլ, հոս գալով՝ հավիտյանս կենդանի մնալու պիտի դատապարտվես․․․

✳ Պատասխանատու կոմունիստ պաշտոնի մը քով էի գացեր գործով։

Հիշյալը անլուծելի խնդիրե մը սրտնեղած բացականչեց․

― Օ՜ֆ, մարդս իր խելքը կրնա կորսնցունել սա լաբիրինթոսին մեջ։

― Եվ ի՞նչ․ ան ատեն ավելի խելոք պիտի ըլլաս, քան հիմա, ― պատասխանեցի ես․․․ (մտքիս մեջ հարկավ)։

Այո, կան բաներ, որ մարդս կորսնցունելով ավելի կշահե․․․

Հինգշաբթի 18. ― Փոքր երեխայիս ոտը սահեր ու ցեխն է ինկեր։ Լուսի՛ն, մի պտտիր երկրիս շուրջը, թող կինս քիչ մը բարկանա տղուն վրա։ Ցեխն է ընկեր ու այդ նույն ոտներով կոխեր է սենյակին «պոլը»։ Արև՛, դուն ալ կեցիր հորիզոնին վրա։ Օրն ամբողջ կինս «խեղճ ու կրակ» սրբե, ավլե, թշվառական տղան երթա կեղտոտե։

Երկնային բոլո՜ր մոլորակներ, առժամյա քիչ մը կեցեք նայինք՝ ինչ պիտի ըլլա։ Երեկ, երեկն էր լվաց գուլպան ու կոշիկները։

Դժո՜խք, ինկվիզիցի՛ա, Չեկա՛, տվեք նայինք ձեր ամենամեծ պատիժը, տվեք պատմենք սա տարիկեսկան չարագործին․․․

Եթե գոչեմ՝ երանի անոր, ով փնթի կնիկ ունի, պիտի խնդաք։

Կխնդաք, ինչու չէ։

Հապա՛, մեկ ունեցեք 12 քառ․ մետր ներկած «պոլ», երեք հատ քալող երեխա՝ յուրաքանչյուր երկու ոտանի, մաքրասեր կին մը ու անձրևոտ օր․․․

Օ՜, Աստված, փակե դժոխքի դուռը ու բանալին դիր գրպանդ, դժոխքին դերը վերջացավ այլևս։

Կինս «բոլշևիկյան համառությամբ» չի ուզեր հասկնալ, որ մարդս հող է և հող պիտի դառնա։ Եվ մարդու ու հողի տարբերությունը ոչ թե ըստ էության, այլ ըստ ձևի։

․․․Ու ես, եթե ավելի ապրեցա, քան կինս, անոր դագաղին կափարիչը երկտակ շինել պիտի տամ։ Եթե, Աստված մի արասցե, անցքե մը հող մաղելու ըլլա ներսը, ինչ կկարծեք՝ տիեզերական որևէ ուժ կրնա՞ արգելել զայն՝ շուռ գալու իր հավիտենական հանգստարանին մեջ․․․

✳ Առաջներ, ճաշեն վերջը կթմրեի ու բնավ աշխատելս չէր գար։ Ներկա ճաշելը ընդհակառակը, կթարմացնեն մարդուս, և ճաշեն վերջ մարդս․․․ կթեթևնա։

Ուրբաթ 19. ― Եթե, ըսենք, մեր բոլշևիկները իրենց սույն ընթացքով հասան տեղ մը, որ դեպի սոցիալիզմ ոչ մեկ ճամբա կա, ինչ կկարծեք, հրաժարեն պիտի՞ իշխանութենեն։ Բնավ։ Անոնք անկուսակցականներուն, հակակուսակցականներուն դրամով կվարձեն, կձգեն առջևնին, կստիպեն, որ իրենց համար սոցիալիզմի ճամբա գտնան։

Այսօր շատ «կուսակցականներ» առանց դրամի անգամ «սոցիալիզմ» կշինեն․ հապա որ դրա՞մ տաս, ինչպես պիտի շինեն․․․

✳ Հիմարությունը» այսուհետ բոլոր լեզվի քերականության դասագրքերը դնելու են «հատուկ անվանց» շարքը, Մասիսին և Արագածին կողքին և դեռ անկե ալ բան մը առաջ։ Վասնզի կրնա ըլլալ, որ երկրիս մեջ սխալմամբ ուրիշ Մասիս մըն ալ գոյություն ունենա, նույնպես հինգ վերստ բարձրությամբ, սակայն, «հիմարությունը» միայն բոլշևիկյան երկրին մեջ գոյություն ունի՝ յոթ վերստ բարձրությամբ։

Շաբաթ 20. ― Օգնությո՜ւն, օգնությո՜ւն․․․

Մեր կառավարությունը առանց նորմայի, անչափ քանակությամբ, անպատմելի առատությամբ կենսամթերք բաց կթողնե․․․ թերթին մեջ։

Շատ աղե՜կ, բաց թողնելը դյուրին է, բայց մենք առանց նորմայի ինչպե՞ս ուտենք։

Ջերմաչափին սնդիկը, որ իր կյանքին մեջ աստիճաններու վրա է ելեր ու իջել․ մեկեն աստիճանները ջնջես, կրնա՞ ելևէջել։

Երկար տարիներ օրական երեք հատ բրինձ կեր ու 300 գրամ հաց՝ մեկեն, ըսենք, վեց բրինձ ու 400 գրամ հաց պիտի ուտես։ Եղա՞վ։

Բանկոո՛պ, այդ ընելե առաջ, նախ և առաջ հասկացողություն տուր կարգ մը անանկ ուտելիքներու մասին, որոց մասին ժողովուրդը իր հասկացողությունն է կորսնցուցեր։ Դուն «քաղգիտակցությունը» վար դիր ու «փորգգրագիտության» դասագիրքն առ ձեռքդ ու կարճատև կուրսերով անցիր հաճախորդներուդ հետ՝ ի՞նչ է կաթ, սորվեցուր, որ կովը պոզեն զատ ունի բուդ, չալաղաջ, թրգոլա կոչվող մասեր, որոնք նույնպես ուտելու համար են, որ ոչխարի ետևեն կախվածը դմակ կկոչվե և համեղ, ուտելու յուղ կպարունակի իր մեջ, որ ամեն կլոր ու ճերմակ բան պանիր չէ և այլն և այլն։

Կարևորը նախ տեսականն է, հասկացողությունը։ Հասկացողություն ունենալեն վերջ, ուտելեն ալ դյուրին բա՞ն։

✳ Այսօր միլիցիա չեկավ մեր տուն։

Կիրակի 21. ― Երկաթուղային ճամբորդները ապահովագրելեն զկնի, ամեն օր ընդհարումներ կպատահեն ու տասնյակներով մարդիկ կսպանվեն։

Ի՞նչ ընես, կրնա՞ս գանգատել։

Պետությունը կսպանե՝ փոխարենը կհատուցե, խոմ ձրի չըներ․․․

✳ Պաշտոնակիցս տեղմ մը ըսեր էր, թե Հայաստանն ալ, հետևելով Ռուսաստանի օրինակին, այսուհետև ձի պիտի մորթե։

― Սխալ ես, ըսի, ― ելնելով տվյալ երկրի առանձնահատկութենեն՝ մեզ մոտ ավանակ պիտի մորթվի, վասնզի մենք ձի չունինք։

Եվ շատ ուրախ պիտի ըլլամ, եթե ավանակ մորթվի։ Տխմարներու հարգը կբարձրաա քիչ մը․․․

Եկրուշաբթի 22. ― Սա բոլշևիկյան ռեժիմին մենակ լավն այն է, որ հանդերձյալ կյանքին մեջ չի շարունակվեր։

Կրնա՞ք երևակայել, ի՜նչ սարսափելի պիտի թվար մեզի այս ռեժիմը, եթե մեռնելով իսկ չազատվեինք․․․

Ու երբ կերևակայես քեզի ազա՜տ՝ դագաղին մեջ պառկած, ո՛չ հացի հերթ, ո՛չ ջրի․․․

Մա՜հ, ինչքա՜ն երախտապարտ մնացիր բոլշևիկներուն։

Անոնք քո ժահրոտ դեմքը գեղեցկացուցին․․․

Երեքշաբթի 23. ― Ոչ մեկ ռեժիմի մեջ երեխաները իրենց ծնողներեն այնքան քաղցր ու սիրալիր խոսքեր չէին լսեր, ինչքան ներկա, բոլշևիկներու օրոք։

Առաջներ, երբ տղան մորը դառնար՝

― Մամա՛, չամիչ տուր։

― Ա՛ռ, ― կըսեր մայրը՝ բավարարելով նրա պահանջը։

Իսկ ներկայի պահանջին մայրը՝

― Չկա՛, մատաղ քեզի, չունիմ, հոգուդ մեռնիմ, եկուր քեզի գրկեմ, բալիկ ջան, ես քեզի անանկ բան պիտի տա՜մ, ի՞նչ, մեկ անգամ մը պինդ համբուրեմ․․․

Այս առթիվ կըսեմ․

― Մեր ներկա ռեժիմը իսկական երեխաներու ռեժիմն էր, եթե միայն վերջիններս․․․ ստամոքս չունենային։

✳ Ժողովուրդը վերջին շունչը կապրե, այլևս ուժ չունի դեպի սոցիալիզմն քալելու։

Եթե կոմունիստները կուզեն մասսան սոցիալիզմի հասցունել, ավտոներու պիտի բառնան ու քշեն այնպես, ինչպես այսօր Հայառը իր անասունները ավտոյով սպանդանոց կտանե․․․

Չորեքաբթի 24. ― Այսօր որոշեցի դադրեցունել երեխաներու ծեծը։ Անցնեմ պիտի բանտարկության ռեժիմին։ Եթե հայերը կուզեն իրենց որդիներին կյանքին համար պիտանի քաղաքցիք պատրաստել, ապա պիտի բանտարկության վարժեցունեն մանուկներուն փոքր հասակեն, վասնզի կյանքի մեջ ամենեն շատ բանտարկության պետք պիտի ունենան։

Հայրե՛ր, մեր Խորհրդային հայրենիքը լավ բանտարկյալի կարիք ունի։ Գիտակից և պարտաճանաչ «թշնամիներ» պատրաստել մեր կառավարությանը՝ ահա մեր նպատակը։ Այո՛, եթե կուզեք մեր պետության կյանքը երկարի, «թշնամի» տվեք իրեն, սանկ թեթև, անչոր, անզեն, կակուղ թշնամիներ, որ հաղթանակի։ Ոչ թե առյուծներ, որ ճակատամարտելու պետք ունենա, այլ ոչխարներ գոմը լեցված, որ ուզած ատենը դուրս բերե մորթե․․․

Ուրեմն բանտարկություն։

Եվ իմ առանձնասենյակը Չեկա է հիմա իմ տղոց համար, միայն այն տարբերությամբ, որ առանց հանցանքի անմեղ տեղը չեմ բռներ։

Հոգ չէ։ Ես այսքանը կուտամ, մնացյալն ա իրենք թող կյանքի մեջ սորվեն․․․

✳ Ա՜խ, ազատ սեր, ի՜նչ անուշ բան։

Երեք աղջիկ կա, որոց հավասարապես կսիրեմ։ Որո՞ւ «օչերեդը» կենամ՝ չեմ գիտեր․․․

Հինգշաբթի 25. ― Այն «հացը», որ բանկոոպը մեզի կուտա, ո՛չ կովը կուտե, ո՛չ հավը, ո՛չ իսկ շունը։

Է, այդ կնշանակե՞ արդյոք, որ հացը վատ որակի է։

Եթե մենք ալ անասուններու նման չհավնինք ու անդին հրենք, այլևս ինչո՞վ պիտի տարբերենք անբան անասուններեն․․․

✳ Քանի ամառը կուգա, այնքան ռեժիմը կծանրանա։

Ձմեռ ատեն երկու թշնամի ունենալով առջևդ (ցուրտ և բոլշևիկյան ռեժիմ), կկծկես մկաններդ ու դիմադրության ուժ կառնես։ Հիմա, երբ ձմեռը ստրատեգիական պատճառներե կնահանջե տակավ, բոլշևիկյան սարսափը ներս կսողա բոլոր բաց տեղերեն, ու էությունդ կլքե քեզի։

Ո՜վ ռեժիմ, չեմ ըսեր ձմեռվա պես ինն ամսով, գեթ ինն օրով, ինը ժամով, ինը վայրկյանով դուն ալ նահանջե, շունչ քաշինք, ի՞նչ կըլլա։

Ամեն ճակատամարտի մեջ մեռելթաղի դադար կա, քեզի ի՞նչ եղավ․ ժամանա՞կ իսկ չես տար՝ սա տասը տարվա սպանածներդ թաղելու․․․

Հինգշաբթի 8. ― Կայարան էի գացեր այսօր։ Կեցավ գնացքը ու սալոն֊վագոնին մեջեն ելան խումբ մը կոմունիստ տղեկներ։ Նորմալ ժամանակ ատոնք ոչ թե սալոն֊վագոն, այլ գնացքի տակը կպցված արկղերով ճամբորդելու միայն արժանի էին։

Գլխավորը, որուն շրջապատեր էին մյուսները, վերեն վար կաշիե զգեստի մեջ, ձեռները պորտֆել մը կպտտացուներ։ Եվ որովհետև, բոլոր նշաններով ատիկա չեկիստ մըն էր, ուրեմն ըսենք անմիջապես, որ այդ պորտֆելին մեջ կպպտեր հազարավոր անմեղ մարդոց դատավճիռները։

Եթե ըսեմ՝ 16 աղջկա սիրելու կարողություն ուներ տղան, ատով որոշած կըլլամ իր տարիքն ու առողջությունը։

Մի՞թե իրավունք ունի «բանվորի ներկայացուցիչ» մը այդքան կակուղ տեղեր նստելու, երբ բանվորությունը ոտքի վրա է ու չոր տեղ իսկ չունի նստելու։

Ես կապրիմ երեխաներուս համար, այդ պատճառով արջ խաղացնելուն ես տղուս կդնեմ գլխուս վրա, որ լավ տեսնե։ Իսկ ատոնք, կապրին որպես թե բանվորներու համար, բայց արջի ժամանակ բանվորները կդնեն ոտքի տակ, վրան կելնեն, որ աղեկ տեսնեն։

Ուրիշ ի՞նչ անուն տաս, երբ իրենք 600 ռ․ ամսական կառնեն, իսկ իրենց սիրեցյալ բանվորներուն 60 ռ․ կուտան։

Եթե գաղափարը զոհել կհրահանգե, ո՞ւր է ատոնց զոհը։ Կամ եթե կա զոհը, չի՞ նմաներ արդյոք այն զոհին, երբ աքլորը կտանեն վանք մը, կատարը կարյունեն ու բերելով տանը կեփեն ու աղվոր մը կուտեն վասն հոգու փրկության։

Օ՜, փարիսեցություն, քանի՞ ձևով որակեմ քեզի։

Ուրբաթ 9. ― Կառուցողներու ակումբ։ «Կարմիր» ճարտարապետներու անդրանիկ շենքը։ Կես միլիոն ռուբլի ծախս։

Այս շենքը, սակայն, անհամբեր իր ավարտին կսպասե, որ․․․ փող գա։

Եթե կուզեք գիտնալ, թե Աբովյան փողոցեն թևանցուկ անցնող մարդերեն ո՞րն իր կնկանը կսիրե և որը՝ ոչ, դիմացի պատին տակը անցեք ու մտիկ ըրեք։ Այն մարդը, որ իր կնկանը թող կուտա ակումբին պատշգամբին տակեն անցնելու, իսկ ինքը փողոցին կողմով կքալե, գիտցիր, որ այդ իրիկուն մահու չափ ծանր վեճ են ունեցեր, ու մարդը կնկանը չի սպանած լոկ անոր համար, որ մեծ հույս ունի ակումբին վրա․․․

Ուրիշ բան մը, երբ կտեսնեք անցորդ մը, որ վերեն վար իջնելուն, ակումբի տակը հասնելով չի վազեր, առանց երկարելու ետևեն հասեք ու սիրտ տվեք․ մարդը ինքնասպանության միտք ունի․․․

❊ Ութ բարեկամներ ունիմ զանազան քաղաքներու մեջ, որք անդադար ինձմե երկար նամակներ կսպասեն։

Երեկ քարտով մը իմացուցի իրենց, որ եթե կուզեն երկար նամակներ ստանալ ինձմե, թող բոլորը հավաքվեն մեկ քաղաքի մեջ և սպասեն։

Ի՞նչ ընեմ՝ կոոպերատիվը յուրաքանչյուրին մեկ ծրար միայն կուտա․․․

Շաբաթ 10. ― Իմ պաշտոնատանս կառավարիչը իմ դպրոցական աշակերտներեն էր։ Անպիտան մեկը ըլլալով, հաճախ ծեծեր եմ կերևի, ու այսօր իր ոխը հանելու համար ինձի շարունակ իր մոտ հանդիմանության կկանչե։

Թշվառական տղա։

Բայց եթե ես կոմունիստ ըլլայի, այդ կուսակցության իրավաբանությամբ դեռ իրավունք կունենայի ծեծել զայն։

Ֆունտիկովն, օրինակ, իր 10 տարի առաջ գործած հանցանքին համար բռնվեցավ ու գնդակահարվեցավ։ Ինչո՞ւ ես չպիտի կարողանայի ևս քանի մը ապտակ հասցունել իմ 10 տարվա աշակերտի երեսին․․․

❊ Ամեն օր սպանդանոցեն քաղաք կբերվե մեկ մորթված կով՝ 112 գլուխով և 500 պոչով սակայն։

Սա ի՞նչ հրաշք է։

Մինչդեռ առաջներ, երբ տեսնեին հորթ մը, որ երկու գլխով կծնվե՝ լրագիրները կանցունեին ու շաբաթ մը ամբողջ կզարմանային։

Կիրակի 11. ― Ասկե տարի մը առաջ Հողժողկոմ Երզնկյանը, դառնալով Կարմիր ինժեներներուն, կըսեր․

― Դուք տակավին գոմ մը շինեցեք, ապա Հողժողկոմատի շենքը քննադատեցեք։

Անցյալներ Կառուցողներու ակումբի մոտ տեսա զինքը։ Ափսոս, մոռցա ետևնեն հասնել, ցույց տալ ակումբը և ըսել․․․

― Ընկե՛ր Երզնկյան գո՞մ կուզեք, պատրաստ է արդեն, համեցեք․․․

❊ Ես չեմ աղոթեր։ Մորս սորվեցուցի, որ իր աղթքին՝ «վոճելք հարյան ի վերա իմ, Տե՜ր, կտոր մը օճառ» ըսե, նայինք՝ ինչ կելլե․․․

Երկուշաբթի 12. ― Պաշտոնակիցս հոգեհարցուկ է։ Զանազան մարդոց հոգիներ կկանչե ու կխոսե հետերնին։

― Կեցիր, անգամ մըն ալ Լենինի հոգին կանչեմ երկնքեն, նայինք՝ ի՞նչ կըսե, ― ըսավ ան։

― Օ՜, մի՛ կանչեր, ի սեր Աստծո, մի՛ կանչեր։ Լենինի մարմինը անաղարտ կպահվե գերեզմանին մեջ․ հանկարծ հոգին մարմնի մեջ մտնե ու նորեն կենդանանա․․․

Ալ ուրկե՞ ճարենք Կապլան մը, որ նորեն զարնի։

Եթե «սուրբ» բառը կնշանակե մաքուր՝ Կարմիր գիծեն դուրս բոլոր ապրողները սուրբ են ուրեմն, վասնզի ամեն օր օճառով կլվացվեն։

Երեքշաբթի 13. ― Խորհրդային երկրի ամեն բնակիչ, առնվազն երկու տարին մեկ պետք է վերստուգե իր զգայարանները, և ինչ որ չի համապատասխաներ «նոր կենցաղին» դուրս նետե։ Հիմա, օրինակ, միանգամայն ավելորդ է աչք ունենալ, վասնզի ինչ որ պետքն է Ստալինն արդեն կտեսնե մեզ համար։

Այսքան ընդարձակ ու բարդ ստամոքսն իսպառ անգործածական է։ Պզտիկ փոր մը, որը 200 գրամ սև հացի տարողություն ունենա և ամսական հարյուր գրամ ալ բրինձ մարսե։ Լմնցավ գնաց։

❊ Կաղամբավաճառին գացի, որը երկու ձեռքս ալ բեռնավորել կուզեր իր փտած կաղամբով։

― Մեկ ձեռքը ինձի պետք է, ― ըսի՝ կաղամբներեն մեկը վար դնելով։

― Ինչո՞ւ, ― հարցուց խանութպանը։

― Պահանջելուն պես հարկ տալու համար։ Չէ նե մինչև բեռը վար դնես, մինչև գրպանեդ դրամը հանես, ահագին տուգանք կուգա վրադ․․․

Հինգշաբթի 14. ― Կսրբագրեմ պայմանագիր մը, որ կնքված է բատրակ֊հովիվներու և գյուղացոց միջև։ Հոն հովիվներու վրա պարտք կդրվե, ի միջի այլոց, լավ պահպանել իրենց հանձնված անասունները գայլերու հարձակումներեն։

Խե՜ղճ գայլեր․․․

Ողջ տարին հարձակվելով 20 ոչխար չեն կրցած խժռել, մինչդեռ մեր կառավարությունը 15 օրվա ընթացքին երկրի ողջ անասունները ոչնչացուց։

Պայմանագրին մեջ հավելյալ կետի մը պետք չե՞ն տեսներ․․․

❊ Բայց Լենինը իմաստուն մարդ է եղած, ու իր յուրաքանչյուր խոսքը ապագայի մասին մեկ֊մեկ կկատարվի։

Մի՞թե ան չէր ըսողը, թե մենք կամ սոցիալիզմ պիտի կառուցենք, կամ պիտի կործանվենք։

Դե, համեցեք, Լենինի թշնամիներ, հիմա կրնա՞ք այնպես մը ընել, որ այս երկուքեն ոչ մեկը չկատարվե․․․

Ուրբաթ 15. ― Ապստամբություն․․․ Արդեն ժողովուրդի համբերության բաժակը կլեցվե (եթե ծակ չէ)։ Ուտելու ոչինչ կա հրապարակին վրա։ Հացը 300 գրամի իջեցուցին, ան ալ ի՞նչ հաց՝ բազալտ ու բազալտեն ավելի քար, որն ուտելեն ավելի շինարարությանը ծառայեցունելու է։

Փաստի առջև եմ, խուռն բազմության մեջ։ Ամբոխը կեռա ինքն իր մեջ։ Մեկը կուզե ըսել խանութին վարիչին երեսն ի վեր՝ «ասանկ սոցիալի՞զմ կըլլա, բայց մենակը կվախնա այսքանը ըսելու և օգնականներ կփնտրե։ Առաջ կուգան խումբ մը կտրիճներ, որք հանձն կառնեն արտասանել մեկական տառ այդ ահարկու նախադասութենեն։ «Մահն ընկերով հարսանիք է»։

Ա․․․ կպոռա առաջին ապստամբը։

Ս․․․ կճչա երկրորդը։

Ա․․․ կխիզախի երրորդը։

Ն․․․ կհարձակե չորրորդ անձնուրացը։

Կ․․․ կարտասանե հինգերորդը, և այսպես 19 մարդ, իրենց մահն աչքն առած արտասանեցին այս ահարկու նախադասությունը և տուն գացին։

․․․Նույն գիշերը 19 հոգու ձերբակալման լուր տարածվեցավ քաղաքին մեջ։ Եվս 19 զոհեր։ Եթե արտասանված նախադասությունը տասը տառանի ըլլար՝ ինը հոգի շահած կըլլայինք։

Բայց չեմ կարծեր բոլորը գնդակահարվեն։ Բաղաձայն տառեր արտասանողները ամենայն հավանականությամբ տասը տարվա թիապարտության դատապարտվեն։ Մեր օրենքը այնքան ալ խիստ չէ․․․

Շաբաթ 16. ― Նկատելի է, որ մեր գրողները իրենց երկերուն մեջ կենդանիներով ավելի կզբաղեն՝ քան մարդոցով։

Հավերի հոգին կվերլուծվե նրբին մանրամասնությունով մը։ Մեր ներկա ավանակներն ալ դաշնակցության շրջանի ավանակներուն չեն նմաներ՝ անգիտակից ու անբան։

Կենդանիներու այս առաջադիմությունը չեմ գիտեր՝ ինչի՞ն վերագրեմ։ Չըլլա՞ ատոնք ալ իրենց Լենինն ունին, որը տվեր է «մենք պիտի հասնենք մարդոց ու առաջ անցնենք» լոզունգը․․․

❊ Օ՜ֆ, փորս կցավի կոր ու մեկ կողքի կքալեմ։ Երևի կերածս հացը, որմ կապարեն ավելի ծանր էր, մեկ կողքի է գացեր կուլ տալուս։

Կիրակի 17. ― Մեր պատվարժան գրողներեն Իսահակյանն ու Շիրվանզադեն, Փարիզեն խորհրդային իշխանության կողմեն Հայաստան են հրավիրված, ամսական 250 ռուբլով սոցիալիստ ըլլալու համար։

Պայմանն ընդունված է, և հիշյալ գրողները ըստ ռոճկացուցակի՝ փետրվարի 15֊են արդեն սոցիալիստ են և խզեր են իրենց բոլոր կապերը ազգային շրջանակներու հետ․․․

Ահա այսպես կըլլա այն բոլոր գրողներու վախճանը, որոնք իրենց քարոզած «անկաշառութենեն» ու «մաքրութենեն» պատառ մը չեն կտրեր անդին դրեր, իրենց ծերության օրերը զարդարելու և պատվով մեռնելու համար։ Անոնց գրվածքներու մեջ բեռնակիրն անգամ օժտված է քանի մը հոգեկան առավելություներով, իսկ իրենք այսօր պիտի մեռնին հոգով աղքատ։

Ճիշտ է՝ «կոշկակարին կոշիկը հին կըլլա», ըսեր է առածը, բայց ըսե՞ր է՝ «կոշկակարը բոբիկ կըլլա»․․․

❊ Այս ամիս մըն է կատվիս «փը՜շտ» չեմ ըսած, վասնզի տունը ո՛չ միս ունինք, ո՛չ յուղ․․․

Երկուշաբթի 18. ― Կառավարությունը ի նկատի առնելով փայտի ներկա կրիզիսը, կհրահանգե գերեզմանոցներու վարչությանը մեռնող ինվալիդներու փայտե ոտները հանել թաղելե առաջ։

― Իսկ փայտե գլուխնե՞րը, ― կհարցնեմ ես․․․

❊ Պաշտոնատուն մտնելուդ գոտիդ պրկե, ապա թե ոչ, հանկարծ փորդ դողաց՝ կորսված ես։

Երեկ գիշեր երկու բանվոր ձերբակալվեցան՝ «անոթի ենք» ըսելուն համար։ Իսկ դողռոցը խո՞մ անվրեպ անոթության նշան է․․․

Երեքշաբթի 19. ― Ի՜նչ մասխարա մարդ է սա խանութպանը։ Պանի՞ր ուրկե ճարեր։

― Պապա, ի՞նչ բան է աս, ― կհարցնե տղաս՝ մատը դեպի խանութը մեկնելով։

― Ասոր պատմական անունը, բալա՛ ջան, պանիր է, հին ատեններ ասիկա կգործածվեր ուտելու համար։

― Ինչե՞ն կշինեն պանիրը։

― Կաթեն։

― Կա՞թ։

― Այո՛, բալա՛, տեսակ մը ճերմակ հեղուկ է, գաջի գույնի։

― Թե՞ ջուրի նման անգույն։

― Ոչ։ Կաթը իր սկզբնական վիճակով ճերմակ կըլլա, հետո, մինչև շուկա հասնելը կկորցնի իր գույնը, ինչպես ամեն բան այս կարգերուն մեջ։ Երբ մեծնաս, պիտի հասկնաս, որ ասոր էվոլյուցիա կըսեն։

― Ես մեծ եմ, թող հիմա էվոլյուցիա ըսեն, պապա՛, ― աղերսեց տղաս։

― Շատ աղեկ, հիմա։

Վաղը պիտի տանեմ տղոցս միս ցույց տալու։

Անգամ մը, որ առարկայի մը հասկացողությունը վերացվեցավ ալ դժվար է գաղափար կազմել տալ և իզուր ստիպված պիտի ըլլաս «նախնական կուլտուրան» քրքրելու․․․

Չորեքշաբթի 20. ― Ըստ ծանոթ դերձակի մը հետազոտության՝ ներկա մարդոց զգեստները ամենեն շատ կմաշվեն փորին ու կռնակին մասերը, տեղեր, որք ցարի ատենները բնավ չէին մաշվեր։

Եվ ինչո՞ւ այդպես չըլլա, քանի որ ժողովուրդն օրնիբուն հերթերու մեջ՝ առջևեն ու ետևեն կքսվռտե ամեն տեսակ մարդոց։

Այս լավ է։ Եթե ամեն մը դարաշրջան ասանկ հատուկ տեղ մը ձեռք անցունելով, իսկույն պիտի ճշտեին տոտեմիզմի՞, անիմիզմի՞, թե՞ կոմունիզմի դարուն կպատկանե հնությունը։

❊ Տարի մըն է կինս պատճառ մը կփնտրե ժպտալու՝ չի հաջողեր։ Նկարվելու համար է։

Հինգշաբթի 21. ― Ֆիլադելֆիո բժշկական համալսարանը գիտական փորձերու համար 860 ճագարի, 1300 դաշտային մկան ու 3000 ծովախոզի պետք ունի եղեր։

Ըստ համալսարանի տնտեսական վարիչի զեկուցման՝ ավելի աժան կնստե իրենց, եթե այդ կենդանիներու տեղ Խորհրդային Ռուսաստանեն մարդիկ բերվեն։ Ուստի վարիչը առաջարկեր է համալսարանի տեսչությանը համապատասխան միջոցներու դիմել՝ ճագարի, մկան ու ծովախոզի փոխարեն Ռուսաստանեն բերել տալու «կուլակ», «նեպման» և «օպորտունիստներ»․․․

Հարցը քննության է դրված։

❊ Բաղնիսին մեջ կին մը, իր ուռած փորը տեսնելով, կապշե ու կքարանա․․․

― Ի՞նչ պատահեցավ, ― կհարցնե քովի լողացող կինը։

― Այս փորը․․․ իմս չէ։

― Ինչպես թե․․․

Այս տարի մըն է ե՞րբ միասին պառկեցանք, որ հղացա․․․

― Ջանը՜մ, պառկած կըլլա՜ս, չե՜ս հիշեր, ― կձայնեն ամեն կողմե։

― Ըսենք, սատանան տանի, ալ ո՞ւշք է մնացեր վրանիս, մորթեն շատ կիմանանք, մնաց պառկե՞լը․․․

Շաբաթ 23. ― Պապա՛, ― ըսավ պզտիկ տղաս, ― մատիտ տուր՝ նկարեմ։ Տվի գնաց։ Գնաց, կես ժամեն վերադառնալով թղթի կտոր մը ձեռին։

― Ի՞նչ եմ նկարեր։

Նայեցա՝ կլոր, անճոռնի գիծ մը, երկու կողմեն թիականման կանթեր, մեջը ինչ֊որ սև պատրիջանի կտորտանք։ Մտածեցի՝ երևի պղինձ է ուզեցեր նկարել պզտիկս ու բան մը եփելու միտք է հղացեր։

― Պղինձ է, ― ըսի, ― մեջն ալ պատրիջան։

Լա՜ց, կո՜ծ, աղաղա՜կ, աղմո՜ւկ էր, որ փրթավ․․․

― Ի՞նչ կա, ի՞նչ պատահեցավ, ջանս, ― ըսի, ― ինչո՞ւ կուլաս։

― Ինչո՞ւ պղինձ կըսես։

― Յա, ի՞նչ ըսեմ։

― Ե՛ս, ախր, մա՜րդ եմ նկարեր․․․

― Մա՞րդ։ Շատ աղեկ, բալա՛, մարդ է նկարածդ, ես սխալվեցա։ Վեր կաց, արցունքը սրբե։ Իսկ ասկե վերջ, որ նման բան չպատահի, ինքդ առաջվնե ըսե՝ ինչ է նկարածդ։ Չէ նե ես մարգարե՞ եմ, որ միայն նկարին նայելով հասկնամ՝ ինչ է նկարածդ․․․

Սույն նմանությամբ, եթե բոլշևիկները իրենց շինած «սոցիալիզմը» անծանոթի մը ներկայացնեն։

― Բարբարոսություն է, ― պիտի ըսե հիշայլ անծանոթը։ Միայն թե հետո բոլշևիկը չի փռվի գետին, չի լա, այլ կբռնե քեզ ու կսպանե․․․

Չէ, թյուրիմացության տեղիք չտալու համար, լավ է, որ ինչ ըլլալիքը նկարներու տակ գրվե․․․

Կիրակի 24. ― Եթե ներկա դարու պատմությունը վիճակվեր ինձի հազար տարի ետքը գրելու՝ «զտման» մասին այսպես պիտի պատմեի։

«Զտումը» հին բոլշևիկներու մոտ ծես մըն է, որտեղ պաշտոնյան բեմին վրա իր կենսագրությունը կպատմեր ու կկայներ․ անդին երկու մարդ անոր մասին «կարտահայտվեին»՝ մեկը վատ, մյուսը լավ խոսելով։ Այնուհետև մեռյալը (կենդանին պիտի ըսեի) կա՛մ կարձակվեր պաշտոնեն, կա՛մ կմնար իր պաշտոնին։ (Տես եգիպտական կրոն)։

❊ Փողոցին մեջ մարդ մը, որուն հագուստեն ու շարժումեն օտարական ըլլալն անմիջապես կերևեր, վեր֊վար նայելով՝ հասցե մը կփնրեր։

Ինձի տեսնելով․

― Ներեցեք, պարոն, ― ըսավ, ― չէի՞ք կրնար ցուցնել ինձի Կարապետ Սանրագործյանի տունը․․․

Սանրագործյա՞ն։ Ի՞նչ մարդ է այդ։

Հայտնի բժիշկ, խելոք, անկեղծ և վերին աստիճանի ազնիվ մեկը․․․

― Չեմ ճանչնար, ճիշտ որ, բայց եթե իրոք որ ազնիվ ու անկեղծ մեկն է փնտրածնիդ, Չեկա հարցուցեք։ Նման մարդոց այտեղ միայն կարելի է գտնել։

Երկուշաբթի 25. ― «Լենին» անունը զանազան ձևի կրճատելով, տառերու տեղերը փոխելով, քանի մը տառ ալ «Ստալինեն» փոխ բերելով՝ 17 տեսակ անուն են գոյացուցած մայրերը ու դրած իրենց նորածիններու վրա (Նինել, Լենա, Նելա, Լեննի և այլն։)

Բայց մեր արևմտյան հարևանը, որ գաղթական վանեցի մըն է, սոցիալիզմի ճամբան կարճելու համար, ուղղակի իր տղան Լենին կկանչե, այնպես, ինչպես ես իմ տղուս Քրիստոս անվանեմ։

Բայց հաշիվ կա, չէ՞։ Եթե նման բան ընդունված ըլլար, ո՞ր քրիստոնյան այսօր «Քրիստոս» կամ «Աստված» թողած իր տղան Պետրոս կամ Շմավոն պիտի կոչեր։ Ինչո՞ւ չեն կոչեր։ Չեն կոչեր, վասնզի սուրբի և սովորական մարդու տարբերությունը մեծ է։

Հիսուսի կյանքը պատմող չորս Ավետարաններու մեջ տասը տեղ հիշատակություն կարելի է գտնել, թե ինչպես Վարդապետը սեղան նստավ, հարսնիք գնաց, այս կերավ, այն խմեց։

Բայց պատահե՞ր եք տեղ մը, ուր պատմած ըլլա թե, զորօրինակ, Տերն մեր Հիսուս֊Քրիստոս Գալիլեաեն Կափառնա երթալու ժամանակը, ճամբին կարիքեն նեղվելով (մեղա՜ Աստծու) փեշը բարձրացուց և ջուր թափեց։

Մինչդեռ Զոլան, իր մահկանացու հերոսներուն ոչ միայն կմիզեցնե իր գրքերուն մեջ, այլև անանկ անառակ տեսարաններ կուտա, որ մենք իսկ կամչնանք։

Ոչ։ Սուրբերը կուտեն, բայց դուրս չեն երթար։ Կխմեն, բայց չեն միզեր։

Բայց դուն եկուր ու պատեն անդին տես, թե վանեցին ինչպե՜ս կմիզեցնե իր Լենինին, օրական քանի՜ հեղ «թաղեմ Լենինի գլուխը» կպոռա զայրացած։ Կամ ի՜նչ խստությամբ կսաստե «Լենինին»՝ վարտիքը կոճկած պահել ու չհամարձակվել անգամ մըն ալ խաղալ իր պզտիկ վերջավորությանը հետ․․․

❊ Սրիկաները քսակը հանեցին գրպանես։

Միամիտ, շուկայեն դարձիս, 400 քայլի վրա միլիցիա մը նկատեցի ու ձեռքս գրպանը տարա՝ տեսնեմ քսակը չկա։

Եթե կես ժամ առաջ միլիցիայի հանդիպեի՝ հավանաբար, վազեի գողիս ետևեն ու բռնեի զինքը․․․

Երեքշաբթի 26. ― Ատսմնսբույժ Մաշուրը «Առողջ կենցաղին» մեջ կգրե․ «Ատամները պետք է հեղափոխական, բոլշևիկյան ջախջախից ու հաղթական մեթոդներով բուժել»․․․

«Հեղափոխությունը» բերանին մե՞ջ․․․

Նույն օրինակով, քթի, ականջի և կոկորդի բժիշկ Խարշատն ալ իրավունք չունե՞ հիշյալ տեղերը հեղափոխություն մտցնել։ Եթե այո՝ պե՞տք է զլանա՞լ արդյոք նույն իրավունքը վեներական բժշկի մը՝ հեղափոխությունը մտցնել նաև իր բժշկած տեղանքը․․․

Բայց հեղափոխությունը եթե բերանը մտնե, առաջին գործը պիտի ընե ատամները պոմպերով նետել, իսկ շինե՞լ։ Եվ վերջապես, արժե՞ խոսել այն երկրին մեջ ատամներու մասին, որոց տերը արդեն կսկսե վերանալ ուտելիքի չգոյության պատճառով։

Չարժե։ Հիմա լեզվին լավ խնամք պետք է տանել, աճեցունել, երկարացնել, որպեսզի հնարավոր ըլլա ասանկ անպատկառ լիզել․․․

❊ ― Խորհրդային իշխանությունը ինչո՞ւ ամսական կուտա իր պաշտոնյաներուն, քանի որ նորեն զանազան անուններու տակ ետ կառնե, ― հարցուց ինձի մեկը։

― Որպեսզի պաշտոնեի դրամի տեղն իմանա, ― պատասխանեցի ես։

Հինգշաբթի 27. ― Մեր մսագործ Մելքոնը, ասկե երկու տարի առաջ, ժամանակավոր իր տունն առավ իրեն համագյուղացի Գարեգինին։ Սա ժամանակավոր Գարեգինը մշտական դարձավ ու սիրեց Մելքոնին կնկան։ Ու կինը սկսեց խորհրդային ֆաբրիկաներու օրինակով երկու հերթի աշխատել։

Այսօր քաղխորհուրդը կքանդե պատը, և ապրողները ստիպված պիտի բաժնվեն իրարմե։

Ինչ իր անվիճելի էր, Գարեգինն ու Մելքոնը բաժնեցին իրարմե ու հանդիպակաց անկյունները դրին, մնաց մեջտեղ միայն կինը, որ կդժվարանային բաժնել ու շվարած կեցեր էին։

― Ծո՛, փուչ ձգեք, թող երթա, մտածե՞լն ինչ է, ― պիտի խորհուրդ տայի իրենց, եթե մոտիկ ըլլայի․․․

❊ Աշխարհի ամենահարուստ մարդն իսկ՝ գեղեցիկ կնկա մը քով մուրացիկ կդառնա։

Ուրբաթ 28. ― Պետհրատը իր հսկայածավալ ծանր մեքենաներն ու պահեստներն առած, թեթև տղու մը պես, ինկեր է պատասխանատու կոմունիստներու ետև, ինչ խոսեն՝ տպելով գիրք կշինե ու ասով հայ գրականություն ստեղծել կկարծե։

― Տպե՛, Պետհրա՛տ, տպե՛։ Ասոր հաջորդող ռեժիմը 12 տարի կպչանի դրամ չի տա․․․

Գրականությունը ոչ մեկ դարաշրջանի մեջ այսքան բազմազան կարիքներու չի ծառայած՝ ինչպես հիմա․․․

Շաբաթ 29. ― Բոլոր հերթաշարերը խանութներու առջև երկուս կըլլան՝ արու և էգ։ Սկիզբները խառը կկենային, երբ սաստիկ ճնշման ատենները մարդ ու կինը անանկ մը զիրար կկպչեր, որ հետագային բաժնվելու դժվարություններ առաջ կուգար։

Այժմ անջատված է։ Աջ կողմը այրեր կկենան, ձախը՝ կանայք։

Մարդոց հերթը սովորաբար կարճ կըլլա կանանցեն, այդ պատճառով մանչ ունեցող մայրերը կօգտվեն իրենց ամենափոքր արու զավակեն՝ զանոնք հերթի բերելով։

Այս առթիվ, այս առտու փռի առջև կատարվեցավ գերազանցը։

Հղի կինն մը, որ շիփ֊շիտակ եկեր և կեցեր էր մարդոց շարքին, ի պատասխան խանութպանին նկատողությանը, անոր դարձավ ու՝

― Չե՞ս տեսներ, ― ըսավ, իր փորը ցուցնելով։ ― Ես անխախտ մեկ աղջիկ երեք տղա կբերեմ։ Վերջին բերածս աղջիկ էր, ուրեմն հաջորդները մանչ են։ Անանկ որ, խնդրեմ ավելորդ չխոսիս․․․

❊ Արդյոք պիտի գա՞ օր մը, երբ սա մեր բոլշևիկները հասկնան, որ ֆիզիկապես հակառակորդ մեռցնելը հաղթանակ չի բերեր իրենց, այլ միայն պարտություն։

Եթե դուն մեռցնես թշնամիիդ դավանած գաղափարը, եթե դուն զայն սպանես բարոյապես, ֆիզիկականը ինքնիրեն կիյնա գետին ու կմեռնի։

Գաղափար։ Ահա օձի գլուխ, որ պիտի ջախջախես․ չէ նե պոչը կտրատելով քեզի չես փրկեր գալիք պարտութենեն։

Տվեք ինձի փայտե հրացան և թուղթե փամփուշտ մը, ես կոմունիզմի գաղափարը սպանեմ․․․

Կիրակի 30. ― Աստված եթե վերեն նայե և տեսնե կոլխոզի անասուններու ծոմապահությունն ու ապաշխարանքը, անկարելի է, որ արքայության մեկ անկյունը գոմ մը չշինե։

Իմ կարծիքով, անասուն չէ՝ ով ալ ըլլա այս աշխարհիս մեջ այսքան տանջվողը, հանդերձյալին մեջ պիտի հատուցում գտնե։

Իսկ եթե թերթերու նայինք, կոլխոզին անասունները պարարտութենեն կպատռին․․․

❊ Ըսեր եմ ու նորեն պիտի ըսեմ մեր վարժապետներուն։

Ամենամեծ, բացարձակ հեռավորության մասին եթե գաղափար տալ կուզես աշակերտիդ, իզուր տեղը ո՛չ Երկրի ու Արևի հեռավորության մասին խոսե, ո՛չ Նեպտունին ու Լուսնթագին հոգնություն տուր։ Այս ըսե․

― Սիրելի աշակերտներ, տիեզերաց ամենամեծ հեռավորությունը բոլշևիկներու գործի ու խոսքի մեջ մեջ ինկած տարածությունն է․․․

Երկուշաբթի 31. ― Խանութները հետզհետե կդարարկվեն՝ բանտերը կլցվեն։ Այս քանի մարդն ալ, որ ազատ կպտտեն ոչ անոր համար է, որ հանցանք չունին, այլ որ պետությունը ատաղձ չունի բանտեր շինելու։ Ո՜վ սուրբ չգոյություն։

Եթե արևն ալ ճառագայթները «նորմայով» բաց թողնելու ըլլար, օրական երկու ժամ հազիվ ծագեր։ Ի՞նչ պետք կա 12 ժամվան, երբ բնակչությունը երկու ժամ դուրսն է։

Երկուշաբթի 1. ― Ֆուրգոն մը պետական եղեգ բարձած կերթար։ Թաղի ողջ մանուկները երամ կապած սկսեցին վազել ու մեկ֊մեկ քաշել եղեգները։ Վրայի նստող պահապանը, փոխանակ բարկանալու ու գոռալու վրանին, այնքա՜ն քաղցր ժպիտով մը «բավական է, բալիկներ» կըսեր, որ յուրաքանչյուր անցորդին հավես կուգար հատ մը քաշել․․․

Խորհրդային ողջ պաշտոնեությունը սայլի վրա նստող պահապանին կնմանե, որք «իրմե անկախ» կուզեն օր մը շուտ քաշվեն այս պետության բոլոր եղեգները․․․

❊ Հայտնի բանասեր Ե․ Լալայանը իր «Պտղաբերքի սովորություններ» գրքին մեջ կըսե․ «Հին ատենները ամուլ կանայք Տյառն ընդառաջին կթռչեին խարույկի վրայեն, ետքե այրելով իրենց վարտիքներեն մաս մը»։

Ներկա ժամանակ այդ բանն անհնարին է թեկուզ այն պատճառով, որ հիմա կանանց հագին վարտի՜ք չկա․․․ որ վառեն։

Բանկոոպի վարչությունը գեթ այս տեսակ թշվառներուն մեկական վարտիք տար դեղու համար․․․

Չորեքշաբթի 2. ― Մեզմե հարյուր տարի անց, պատմաբանները արդեն գործ պիտի ունեան երեք «գերություններու» հետ՝ եգիպտական, բաբելական և բոլշևիկյան։

Չեմ միջամտեր իրենց, ինչպես կուզեն թող ուսումնասիրեն և ինչ եզրակացության կամենան, թող գան։ Սակայն, այդ պատմաբաններու ուշադրությանը կուզեմ հանձնել սա կետը, որ Եգիպտական գերութենեն ազատված Իսրայելը անապատին մեջ սկսեց տրտնջալ Մովսեսեն՝ Եգիպտոսի միսով լիքը կաթսաները հիշելով, իսկ մենք՝ բոլշևիկյան գերիներս, չենք գիտեր, թե ինչ բան է միս և ինչե կշինվե․․․

❊ Կինս այսօր ժպտաց։ Բանկոոպեն կոշիկ մըն էր առեր։

Եվ ցանկացավ օգտագործել այդ եզակի առիթը, հագավ կոշիկները ու նկարչին վազեց։ Վազեց՝ բայց ի՜նչ, կես ժամեն տեսա, լալով տուն կուգա։

Կոշիկը մինչև նկարչին մոտ երթալը․․․ ծակվեր էր։

Ալ բարկությունս պահել չկրցա։

― Ծո՛, կնի՛կ, ― կըսեմ, ― զարմանալի չե՞ս։ Նախ՝ ի՞նչ պետք կար այդքան հեռու նկարչատուն ընտրել, և վերջապես, կոշիկը խոմ անպատճառ հագնելու համար չէ՞ կարեր «Երկոշը»։

Խերը տեսանք, որ յուրաքանչյուր զինվածը սկսե աջ ու ձախ իր զենքը գործածել։ Ո՛չ, զենքը գործածելե ավելի հույս մըն է, որ պետք է պատին կախվե կամ մեջքին կապվե։

Հինգշաբթի 3. ― Ճիշտ է, որ կըսեն, մարդս իր մեջ մաքուր որ եղավ, խիղճը հանգիստ, դուրսեն ինչ կուզե պատահի, արժեք չունի։

Մազերս, օրինակ, օրը֊օրին կճերմկեն, բայց բոլորովին չեմ մտահոգվեր ու չեմ տխրեր, վասնզի ես իմ մեջ համոզված եմ, որ չեմ ապրեր։ Ու ինձի անանկ կթվի, որ ազատության պարագային իմ սև մազերը նորեն կվերադարձվեն ինձի․․․

❊ Կոոպերատիվ մը մտա, որու գործակատարը ծանոթ էր ինձի։

― Կարապե՛տ, ― կըսեմ, ― ատ կոստյումը ծախե ինձի, ի՞նչ կըլլա։

― Այդ մեկ կոստյումն է, սիրելի՛ս, ― պատասխանեց գործակատարը խղճալի։ ― Կախեր ենք պատեն, ու ատոր շնորհիվ վեց ընտանիք սա խանութին մեջ ամսական կառնինք կապրինք։ Ծախեցի՝ «գործ չունինք» ըսելով՝ մեզի դուրս պիտի հանեն։ Ո՛չ, սիրելի՛ս, չենք կրնար ծախել ու դեռ մեր վրայի զգեստները կկախենք հաճախ մինչև իրիկուն տուն երթալը, որ խանութին մեջ բան երևա։ Ավելորդ վերարկու չունի՞ս, բեր կախե հոս, ո՛չ ցեց, ո՛չ գող։ Դեռ եթե կուզես բան մըն ալ վարձ տանք, ― ըսավ։

Դուրս կելլեմ խանութեն հետևյալը մտմտալով։ Ի՜նչ հակասություն այսքան պզտիկ տարածության վրա։

Խանութեն թիզ մը անդին Պետական թատրոնն է, ուր փալթոները քանի մը ժամ պահելու համար 15 կոպեկ կվերցունեն, իսկ հոս՝ խանութին մեջ, տարիներով անփող կպահեն ու բան մըն ալ իրենք կուտան․․․

Երեքշաբթի 12. ― Իմ անձնագիրը չվավերացուցին և այսօր միայն զգացի, որ ես գերի՜ եմ եղեր այս երկրին մեջ։ Կառավարությունը ինձի հետ կվարվե այնպես, ինչպես իր «Խորտնտեսության» եզներու ու կովերու հետ։ Անիկա ինձի ամուսնացուցեր է, որ իմ երեխաներու վրա սոցիալիզմ փորձե։ Ուրեմն ավելի ստոր, քան կովերն ու եզները, վասնզի գիտական փորձարաններու մեջ կգործածվեն կովեն ավելի ստոր ու անարժեք կենդանիներ իրենց փորձերու համար՝ մկներ, ծովախոզեր, ճագարներ և այլն։ Իմ երեք սիրասուն երեխաները կխլե ինձմե «կոնտրակտացիայի», «կայուն առաջադրանքի» և այլ ցնդաբանությանց հիման վրա։ Կսե՝ տարեկան դուն ինձի պիտի տաս այսքան ձագ․․․ Օ՜ ազատություն, թույլ տուր վռնդել քեզի իմ բոլոր զգայարաններով։ Պետք է մարդ մեզի չափ անազատ ըլլա՝ ազատության հարգն իմանալու համար։

Ո՜վ Սուրբ ազատություն, թող անգամ մըն ալ ծնրադրեմ, բանտի ծանր երկաթապատ դռան ետև հավիտյանս անհետանալե առաջ․․․

Ճիզվիտները, որ միջին դարերու մեջ կտանջեին մարդկանց հանուն գաղափարի՝ ծեր, հասակառու մարդիկ էին և արժեր անոնց ձեռքի տակ տանջվել։ Բայց սա կոմունիստներու իննսուն տոկոսը 18 տարեկան երեխաներ են։ Տարիներ շարունակ չարչարեն մեզի, օր մըն ալ ելլեն խնդան թե՝ կատակ ըրինք, ի՞նչ կըլլա մեր դրությունը․․․

Չորեքշաբթի 13. ― Թշնամանքի հողի վրա հարևանը զարկավ պիթլիսցի Սարգիսին եղբորն սպանեց։

Դատարանը չի բանտարկեր չարագործին, և դատավորը մասնավոր խոսակցության մը ժամանակ հասկացեր է, որ կառավարությունը միտք չունի Սարգիսին խաթեր մարդասպանին տանել տասը տարի ձրի հաց կերցնել։

Անանակ որ, եթե Սարգիսն անպատճառ կուզե իր եղբոր սպանողը պատժվե, հանձն պիտի առնե քաշելու ոճրագործին տասը տարվա ապրուստին ծախսը․․․

Այո՛, ոճրագործին և հանգուցյալի ընտանիքին ծախսը մեր օրենքով կծանրանա դժբախտության տիրոջ վրա։

Ասով կհասկցվե միայն, որ դատարան ու բանտ կոչված է պահպանելու կառավարական անձնակազմը միայն ու իր գույքը։

Այո՛, ինչու որ «սովխոզի» ճագար փչացնող մը մահվան պատիժ կկրե, իսկ Սարգիսին եղբոր սպանողը տասը տարով կապահովվե․․․

⁕ Մեր դիմացի սենյակը ընտանիք մըն է եկեր, որն օրն ի բուն կերգե, կխնդա։ Այդ կինը խենթ չէ։ Կմնա ենթադրել, որ կա՛մ պահեստապետի, կա՛մ կոոպերատիվի վարիչի կին է․․․

Հինգշաբթի 14. ― Գնացքին մեջ նստեր կերթա Ստալինը։ Նույն վագոնի մեջ կերթա ճամբորդ մը, որ առանց նկատի առնելու, թե ո՞վ է նստած իր կողքը՝ պապիրոս մը կհանե և կսկսե ծխել։ Ստալինը, ցույց տալով արգելանքը, կըսե, որ հոս ծխելն արգելված է։ Ճամբորդը, առանց ուշք դարձնելու նկատողությանը՝ կհանե երկրորդ գլանակը ու կսկսե ծխել։ Ստալինը իբրև կարգի հրավիրելու ազդու միջոց, կհանե իր այցետոմսը՝ «Ստալին», և ցույց կուտա հանդուգն ծխողին։

Ծխողը լուռ ու մունջ կվերցնե տոմսն ու կդնե իր գրպանը։ Ասոր վրա Ստալինն, ինքն իրմե ելած, կկանչե կոնդուկտորը և կհրամայե դուրս վռնդել ստահակը։

Երբ կոնդուկտորը «դուրս գնա» կըսե ճամբորդին, վերջինս գրպանեն կհանե «Ստալինը» և ցույց կուտա։ Կոնդուկտորը այլայլված և վախցած «Ստալինի» վրա պոռացած ըլլալուն համար, կերթա Ստալինի ականջին կփսփսա․

― Ձայնդ կտրե, սիրելի՛ս, և զգույշ կաց այդ շուներեն։ Անոնք երկրի տերերն են և ինչ ուզեն կընեն․․․

⁕ Ինչպես որ շփոթված ուսուցիչ մը դասարանին մեջ բոլոր ազդեցությանց միջոցները սպառած գավազանը ձեռքը կառնե՝ անանկ ալ մեր պետությունը սկսեր է իր հանդեպ ցույց տված ամենապզտիկ հանցանքն անգամ մահով պատժել։

Կգնդակահարե տաս կիլո պետական ձեթ գողացողին, կգլխատե վեց կանգուն կերպաս թռցնողներին։

Այս միջոցն ալ որ չազդե, հետաքրքիր է կհրաժարվե՞ կառավարությունը, ինչպես այդ կպատահե վարժապետներու մոտ։

Ուրբաթ 15. ― 24 թթվեն մինչև 28 թիվը պետությունը ուժ ուներ՝ ահագին տուներ կառուցեց Երևանին մեջ։ 28֊ին ուժը պակսեց՝ հազիվ կքանդեր միայն։ Հիմա քանդելու ուժ իսկ չի մնացեր վրան, հիմա ուժ չունի անգամ ոտքի ճանապարհ երթալու՝ հիմա կկեղտոտե վրան։

Որ պաշտոնատուն կուզես մտիր՝ արտաքնոցները լեցված են։ Անասելի հոտը վարակեր է դուրսեն այնքան քանդակազարդ Հողժողկոմատի շենքը, և առանց թաշկինակը քթին սեղմելու անհնար է ներս մտնել։ Կառավարությունը պաշտոնեից այս գեր արտաթողության դիմացն առնելու համար սա երեք ամիս է կարգադրեր է ռոճիկ չտալ՝ բան մը, որ առիթ է տվեր ամերիկյան տնտեսագետի մը գրելու, թե Խորհրդային կառավարությունը տնտեսական ճգնաժամ կապրե։ Մինչդեռ դրամի չգոյության շարժառիթը ֆինանսականե ավելի սանիտարական է իրականին մեջ։ Ու ի տես այս երևույթի չեմ կրնար չբացականչել․

― Ո՜վ Աստված, իր կեղտոտությունը ափ մը հողով ծածկող կատվի մը առաքինություն տուր սա մեր «Ամերիկային հասնող և անցնող» կառավարությանը․․․

⁕ Լենինականի Ալեքսանդրյան փողոցին մեջ նկարիչ մը կոլխոզի եզ մըն էր նկարեր ու դրեր էր ցուցափեղկին մեջ։ Փողոց մը, ուր բացառապես մարդիկ կերթևեկեն։

Հարգելի նկարիչը եթե կուզեր կոլտնտեսական ագիտացիա տանել եզներու մեջ, իր նկարը կախելու էր այն փողոցին վրա, ուրկե կերթևեկեր Լենինականի նախիրը․․․

Շաբաթ 16. ― Երեկ իրիկվան հովուն գերեզմանոց գացի՝ հավիտենական խոհերով ապրելու։ Նոր մեռյալ չկար, բայց բոլոր հին գերեզմանները օրհնվել կտրվեր մեռելին հարազատներին կողմեն։

Երկու ծեր քահանաներ, որոց զգացմունքները շարունակ կրկնելեն բթացեր ու ողորկացեր էին վարպետի ձեռքի հնամենի չաքուճի կոթի նման, ողորմեա կըսեին՝ մեռյալ գլուխը երկու ռուբլի առնելով։

Այդ քահանաները մաշված գրամոֆոնի ձայնով, մեկ աչքն ավետարանին, մեկալը մեռելատիրոջ գրպանին, մտքով միանգամայն հեռու գերեզմանատունեն, անմիջապես հիշեցուցին ինձի պրոլետ գրողները, որք այս տերտերներուն ոչ ավելի զգայնությամբ, «Խորհրդային Հայաստանեն» հոնորար ստանալով, ոտանավորներ կգրեն՝ մեկ աչքը թերթին, մյուսը կասսայի պատուհանին բռնած։

Բայց ըստ իս, թե՛ հավատացյալները, և թե՛ «Խորհրդային Հայաստանի» խմբագրությունը ծախսը կիսով չափ կպակսեցունեն, եթե քահանայի կամ բանաստեղծի փոխարեն փորձեն պահել զույգ մը աղվոր․․․ թութակ։

⁕ Կառապանները հիսուն կոպեկ պակասով կտանեն մեր համալսարանի պրոֆեսորները՝ մյուս քաղաքացոց համեմատությամբ։ Կըսեն՝ «անոնք թեթև են»․․․

Կիրակի 17. ― Կոոպերատիվի վարչությունը շրջաբերականով մը կհրահանգե մրգի բաց խանութները փակել և պաշտոնեից ազատ արձակել մրգի չգոյության պատճառով։ Հրահանգն իրագործված է։ Միայն մեր թաղային խանութի գործակատարները սա երկու ամիս է, որ տակավին կշարունակեն բաց պահել խանութը և ամսական առնել, ինչու որ խանութին ցուցափեղկին մեջ դեռ կմնան քանի մը փայտե խնձորներ, որոց պաշտոնն էր լոկ ազդարարել անցորդներին, որ սա պտուղի խանութ է, այնպես, ինչպես մանեկենները դերձակի խանութին հայտարարն են։

Այսպես ահա մեր թաղի կոոպերատիվին զույգ ծառայողները հավիտենապես ապահովելու են ընդդեմ անգործության, վասնզի բնավ չեմ կարծեր, որ հաճախորդները այնքան նեղվեն օր մը, որ փայտե խնձոր ուտելու զիջանեն․․․

Շուկաներեն բեռնակիրների դասը վերացված է իսպառ։ Այժմ մասնավորին տեղ «կոլխոզ բազար» է, ուր այցելող հաճախորդները այնքան թեթև կդառնան, որ չթռչելու համար դեռ կարիք կզգան քար կախել իրենցմե․․․

Երկուշաբթի 18. ― Այս կառավարության միակ առավելությունը ջրանցքներ շինելն էր, որը վերջերս հանկարծ դադրեցուց։ Բանեն երևաց, որ իր այդ գործունեությամբ դաշնակցության վաղեմի ծրագիրն է, որ կիրականացնե։

Հոսկե կծաե հետևյալ հարցը․

― Արդյոք եթե դաշնակցությունը իր համաձայնությանը հայտնե Չեկայի բռնած այս խիստ քաղաքականությունը, Չեկան ի հեճուկս դաշնակցության՝ ազա՞տ պիտի արձակե հազարավոր կալանավորներու և աքսորյալներու․․․

Կամ՝ եթե դաշնակցական մամուլը գրե, թե «մենք համաձայն ենք և ուրախ, որ բարձրաստիճան կոմունիստները «պատասխանատուներու» խանութեն մեղր ու կարագ ուտեն, իսկ ժողովուրդը սովեն մեռնի, կոմունիստները ճիշտ ատոր հակառակ՝ իրենք սովեն մեռնեն պիտի ու մեղրն ու կարագը ժողովրդյա՞ն տան․․․

․․․Ես հավատացած եմ, որ կուտան, ինչու որ կոմունիստները դաշնակցության հետ ոչինչ ընդհանուր ունենալ չեն կարող։

⁕ Մասնավոր խանութ չկա։ Պետական խանութեն քիլո մը խաղող առի ու մինչև տուն հասնելը այլևս ջրային մաս չէր մնացեր՝ կուտ ու կճեպ։ Ըսես ոչ թե մարդկային ձեռքով քաղված, այլ կատվի ճանկերով բզկտած ըլլային ճութերը։ Թթու։ Ինչո՞ւ։

Վասնզի անիծելով՝ այգետերը իր այգին տվեր է պետությանը, բանվորը անիծելով կքաղե այսօր խաղողը, սայլապանը անիծելով կբերե խանութ, գործակատարը անիծելով կշեռքի մեջ կլեցնե ու հաճախորդն ալ անիծելով տուն կտանե։

Ահա քեզի խորհրդային առուտուր։

Երեքշաբթի 19. ― Սա երեք օր է հարևան թուրքի տունեն եկող անվերջ չաքուճի թակ֊թակը չի թողեր որ քնանամ։ Կերթամ նայելու, թե ի՞նչ ձայն է։ Թիթեղագործ է, խանութը փակեր, փախեր է, տանը տղու խաղալիք շինելով՝ իր օրական հացը կհայթաթե։ Ինձի տեսնելով իր պատուհանեն, սարսափեն գունատված, չաքուճը վար թողած և գոգնոցը թոթվելով՝ վեր ելավ պատասխան տալու իր անլուր «հանցանքին» համար, և հավանաբար ինքզինքը հավետ կորսված զգաց։

Ինձի առաջին անգամ տեսնելուն համար, պետական պաշտոնեի տեղ էր դրել, որն եկել է բռնելու իրեն, որպես գաղտնի տնայնագործի։ Երբ իմացավ բանի էությունը, բռնեց ներս քաշեց և կուզեր համբուրել ձեռքս․․․ որ ագենտ չէի։

Այնուհետև երբ տեսնե, ինձի թեյի, ճաշի, ընթրիքի կկանչե, բայց ես չեմ երթար, ցույց տալու համար, թե՝ տես որքա՜ն վեհանձն եմ ես, որ ագենտ չլինելով հանդերձ դեռ չեմ ուզեր իրմե նյութապես օգտվել․․․

Չէ՞ որ ես ալ երախտապարտ կզգամ այն միլիցիային, որն առանց «աղբի դրամ» ուզելու կանցնե քովես։ Երախտապարտ կզգամ բանտապետին, որ թույլ կուտա ազատ պտտիլ, մանավանդ Չեկայեն, որ չի գնդակահարեր ինձի։

Այսքան բարեգութ կառավարությո՞ւն կըլլա։

Չորեքշաբթի 20. ― Աշխարհագրության այն դասագրքերը, որ կգրեն «Ռուսաստանն ունի 150 հոգի»՝ կսխալեն, պիտի ըսեն «150 միլիոն մարմին», վասնզի մեր ոչ մեկի մարմնի մեջ հոգի չկա։ Մեզմե շատ շատերը մեռած են արդեն ու եթե չեն թաղվեր, այդ միայն դագաղի ծախսեն վախնալուն համար է։ Ճշմարիտ է «Սովբեսը» յուրաքանչյուր մեռելին երեք մետր տապանացու կտոր կուտա, բայց կտավը Լենինականի տեքստիլ գործարանի պատրաստածն է։ Մեր գերեզմանոցը դժբախտաբար քիչ մը հեռու է քաղաքեն, և այդ գործարանի կտավը այսքան հեռավորությանը չի դիմանար․․․

⁕ Տասներեք օրեն աշնան գիշերահավասարն է՝ տասներկու ժամ հոս եմ, տասներկու՝ արտասահման։

Ես մորս պատվիրեր եմ արդեն, որ գիշերն ինձի հարցնողներուն ըսե՝ գացեր է Փարիզ։

Հինգշաբթի 21. ― Երեք մարդ մեկ օրվա մեջ գնդակահարվեցան՝ պետական ապրանքներեն մանր֊մունր յուրացումներ կատարած ըլլալուն համար։ Բոլոր նշաններեն կերևի, որ փամփուշտը պիտի սղի, վասնզի ժողովուրդը իր ներկա սովալլուկ վիճակով չի կրնա չգողնալ, իսկ կառավարությունն ալ չի կրնար չսպանել։ Երկուքն ալ մեկը մյուսեն իրավացի են։ Միայն թե պետք է ավելի աժան մահացնելու ձևեր մշակել, վասնզի ամենին մեկ գնդակ՝ ատ ո՞ւր կհասնի։

⁕ ․․․Ծո՛, նո՜ր իմացա, որ այսօր չեմ ճաշեր։ Սա փառավոր բան էր։ Եթե ամսվան մեջ գեթ քսան օր այսպես մոռնամ ճաշել՝ ռոճիկս ինձի լիուլի կբավե կոր։

Ուրբաթ 22. ― Այսօր հինգ տարեկան Նաթանիս հետ պտույտի ելա։ Անմե՜ղ երեխաներ․ ի՜նչ գաղափար ունին մահվան մասին։ Կկարծե, թե մեռնելու համար անպատճառ հանցանք կամ անհնազանդություն մը պիտի գործել։

― Ես ամեն առտու կլվացվիմ ու ճաշին ալ ձեռքս զգեստիս չեմ քսեր, ինչո՞ւ պիտի մեռնիմ։

Ու երբ իմացավ, որ անկախ հանցանքեն մարդիկ կմեծնան, կծերանան ու կմեռնին․

― Ես հաց չեմ ուտեր, որ չմեծնամ, ― կըսե։

Իսկ երբ հասկացավ, թե հաց չուտողը ավելի շուտ կմեռնի, այլևս բան մը չհարցուց և մտատանջության մեջ ինկավ։

Շաբաթ 23.<b/> ― «Գոյության կռիվ»։

Ծո՛, ի՞նչ կռիվ՝ «գոյության պատերազմ» ըսե։ Ատ ալ չի բավեր՝ «գոյության ճակատամարտ», ու եթե կա՝ ատկե ավելի բան մը։

Նախորդ գիշերվանե ես ու կինս մեր արշավանքի ծրագիրը մշակեցինք ու առտուն գրոհի անցանք։ Տանը, պրիմուսի քով նստեցավ 87 ամյա մայրս, որ կերակուրը չխանձի։ Կինս լույսը բացվելուն դեռ երկու ժամ մնացած հացի հերթի գնաց, ես՝ խաղողի։ Կարգավորված էր, որ հացի ու խաղողի ֆրոնտներու միջև կապ պահպաներ մեր յոթնամյա տղան՝ տանը թողնելով միջնակին, որ փոքրը վեր կենալուն՝ վարտիք հագցնե անոր։

Առտուն֊ժամի ութին եկավ մեր լրատարը հացի ֆրոնտեն և հայտնեց, որ հացը դեռ չի եկեր, որ մայրը ութսուն մետր հեռու է կեցած խանութեն և դեռ տուրուդմփոցը չի սկսեր հաճախորդներու մեջ։ Ես հայտնեցի, որ թեև խանութն 180 մետր եմ հեռու, բայց հույս կա առնելու, և անպատճառ կառնեմ, եթե խաղող գալու ըլլա, և թող իմ մասին չմտածե․ ողջ ու առողջ եմ։

Գնաց լրատարը և երկու ժամեն վերադարձավ՝ հայտնելով, որ հացը եկեր է, բայց նորմայեն պակաս ըլլալուն պատճառով զիրար խեղդելու է ելեր բազմությունը․ հիմակու֊հիմա երկու ուշաթափ կա, վեց վիրավոր։ Կնոջս աջ ոտքը գազանաբար կոխված է, բայց կինս որոշեր է մինչև վերջին ոտքը պահել իր հերթը։ Հաց բերող ավտոն փոխադրեր է ընկածներուն։

Ես խնդրեցի հայտնել կնոջս հետևյալը՝ ողջ եմ, խաղողը պիտի գա։ Տղամարդկանց շարքին մեջ ութ տեղ լեզվակռիվ, կանանց մեջ երեք հոգի իսպառ, հինգ հոգի կիսով չափ զրկվեցան իրենց մազերեն՝ թեթև ընդհարման պահուն։

Երբ լրաբերս գնաց, հացի խանութի կողմեն երևաց երկրորդ ավտոն՝ վիրավորներով լեցուն։ Ինչքան նայեցա, կինս չտեսա մեջը և ուրախացա։ Կենդանի է, ըսել է։ Այս հանգամանքը նոր եռանդ բերեց հոգուս, ու ավելի աշխույժ սկսեցի կայնել։

Մեկուկես ժամեն լուր եկավ կնոջմես, թե տասներեք գլուխ հաց է մնացեր, 382՝ մարդ, աղոթիր ինձ համար։ Պատասխանեցի, որ վայրը աղոթքի համար աննպաստ է, բազմությունը անանկ հայհոյանքներ բաց կթողու բերնեն, որ հազիվ որևէ աստված զիջանի մոտ գալ՝ աղոթքս լսելու։

Երբ խաղողի արկղերը բացվեցան ու խանութին փեղկերը ետ գացին, բազմությունը մեկեն գրոհեց գետնի վրայեն, իսկ մեղուներու անթիվ բազմությունը՝ օդեն։

Խանութի առջևեն սկսեց հոսել կարմիր առվակ մը։ Խաղողը սև ըլլալու պատճառով դժվար էր որոշել խաղողի հյութ կամ արյուն ըլլալը։ Սև խաղողը միշտ կոոպերատիվին հանցանքը կծածկե, այդ պատճառով այս ամառ բացառապես սև կծախվե։

Երբ սկսվեցավ երկրորդ գրոհը, ես մտածեցի ոչ թե խաղողի, այլ միայն ինձի ողջ տուն հասցնելու մասին, և այն կարծիքը կազմեցի, որ ընտանիքավոր մարդոց չի վայելեր հերթի կենալ։ Առանց խաղողի երեխան կապրի, առանց հայր՝ ոչ։ Ու առաջին գործս եղավ ինքզինքս ազատել։

Իրիկունը բոլորս ալ տանն էինք։ Մեր ուրախությանը չափ չկա։ Ո՛չ խաղող ենք առեր, ո՛չ հաց, բայց երկուսս ալ ողջ ենք։ Ես իմ երեխաներուն ողջ հայր մը բերի խաղողի կրպակեն, կինս՝ մայր։

Ադկե ավելի՞ն կըըլա երեք փոքր երեխաներու համար․․․

⁕ Եթե կուզեք պտուղներու արժեքն իմանալ՝ հերթերուն երկարությանը նայեցեք։

Խաղողի հերթը 800 մետր է, տանձինը՝ 300, խնձորինը՝ 100։

<b>Կիրակի 24. ― Վանին մեջ, ժամանակին, իմ տնտեսող հայրենակիցներն իրենց փանթալոնին այն մասերը, որք իրար կքսվեն, կաշի կկարեին։

Եթե հայոց տառերն ալ շատ գործածվելեն մաշվելու ըլլային, «ոչ» տառը կաշիով ամրացնելու էր։ Անխտիր ո՛ր պաշտոնատուն մտնես, «ոչ» կպատասխանեն քեզի, ինչ կոոպերատիվ մտնես՝ «չունինք»։

Չ, չ ու դարձյալ չ։

⁕ Խորհրդային Ռուսաստանը Լեհաստանի և Ֆինլանդիո հետ «իրար վրա չհարձակվելու» պայմանագիր կնքեց՝ հինգ տարով։

Ռոմանիա չի կնքեր։ Հարձակվե՞լ կուզե՝ ոչ։ Չհարձակվե՞լ կուզե՝ ոչ։ Ռոմանիա ո՛չ հարձակվել կուզե, ո՛չ չհարձակվել։

Նման դաշնագիր կնքելն ալ նոր մոդա է։

Այսօր պատշտոնատանս բոլոր աղջիկներու հետ զիրար չսիրելու պայմանագիր պիտի կնքեմ։

Երկուշաբթի 25. ― Բոլշևիկյան օրենսդրությունը ազատ իրավունք կուտա կնկան՝ թողնելու իր չսիրած ամուսնուն, օրվա որ ժամին կամենա։

Միանգամայն արդար, օրինավոր և պատվական օրենք, որուն համար ես խորհրդային օրենսդրության մեկ ձեռքը կհամբուրեմ։

Սակայն ես նույն օրենսդրության երկու ձեռքերը պիտի համբուրեի, եթե անիկա, վարվելով նույն ոգով, թույլ տար ժողովուրդին հեռանալու իր չսիրած կառավարութունեն․․․

Ինչո՞ւ։

Վասնզի, եթե ատելի մարդը գիշերը միայն կչարչարե իր կնկան, ատելի կառավարությունը՝ գիշեր֊ցերեկ միալար։

⁕ ․․․ Լեհաստանն ու Ֆինլանդիան ալ իրենց հերթին, երբ ուժեղ զգան ինքզինքին, կրնան Ռուսաստանին ըսել, թե՝ ներողություն, եկուր վեց ամիս մը չափ իրար վրա հարձակվինք, հետո նոր շարունակենք «չհարձակվիլ»։

Երեքշաբթի 26. ― Ես այն կարծիքի եմ, որ պետություններեն մարդավարություն սպասելի չէ։

Անցյալ օր, Իլյիչի շենք՝ բարեկամիս այցի էի գնացեր։ Մեյ մըն ալ լսեցինք խեղդաձայն կանչ մը, ու շենքին բոլոր կենողները մեկեն դուրս թափվեցին։ Երբ պարզվեցավ, թե մարդ մըն է, որ կխեդե կինը, անմիջապես ներս լեցվեցան ու կնկան խլելով կատաղած մարդուն ձեռքեն՝ ամեն կողմեն թքեցին, մրեցին մարդուն երեսը։ Մեկն ալ, կնկան ձեռքեն բռնած, իր տունը տարավ՝ սփոփելու խեղճին։

Իսկ մե՞նք։ Ռուսաստանին մեջ ապրող 150 միլիոն ժողովուրդնե՞րս։

Սա ուղիղ 15 տարի է սահմանները փակեր է մեր կառավարությունը, մեզի դրեր տակը ու կխեղդե, բայց ոչ մեկ պետություն օգնության չի վազեր, նայած մեր կանչին, ու կաթիլ մըն իսկ չի թքեր անոնց երեսի՜ն։

Ափսոս չե՞ն Իլյիչի շենքին բնակիչները․․․

⁕ Խորհրդային մամուլը կողբա ամերիկյան բանվորին վիճակը, որուն օրավարձը յոթ դոլարեն չորսի է իջեր։

Չորս դոլարը ներկա կուրսով կընե 200 ռուբլի։ Ողբալ 200 ռուբլի օրավարձ ստացող բանվորին այն ժամանակ, երբ իր բանվորը կստանա միայն․․․ 2 ռուբլի, այդ միայն բոլշևիկը կրնա։

Այդ նույնն է, թե մրջույնն ըսե փղին․

― Անդին քաշվե՝ սխալմամբ չկոխեմ քեզի․․․

Չորեքշաբթի 27. ― Այսօր ժամ մը ամբողջ պետք եղավ ինձի նստել Հայաստանի օգնության գրասենյակը։

Պարապ սենյակ մը, չորս պաշտոնյա մեջը նստած, ձեռքը ձեռքի վրա։

Այդ չորս պաշտոնեից համար երեք ճանճ միայն կար սենյակին մեջ, այդ պատճառով քշելուն, ձեռքներնին կամաց կշարժեին՝ իրենցմե շատ հեռու չթռցնելու համար ճանճերը։

Ըստ երևույթին, ճանճերը՝ այդ ապերախտ միջատները, շաքարի համար էր, որ մարդուն մոտ կուգային։ Վերացավ քաղցրությունը երկրեն, ճանճերը այլևս ընելիք չունին։

Բայց հետաքրքիր է գիտնալ՝ ինչո՞ւ անգործ էր Հայաստանի օգնության կոմիտեն։

Հայաստանն այլևս օգնության պե՞տք չունի, թե ինքը օգնելու կարողութունեն զուրկ է։

⁕ Սա քսան օր է «Գյուղհրատի» սրբագրիչ եմ նշանակված, բայց գործ չկա։ Ամեն օր կհանդիպեմ անգամ մը հարցնեու «գործ կա՞»։ Բայց ամենայն օր միևնույն հարցով ներս մտնելն անհարմար ու տաղտկալի նկատելով՝ օր մը «գործ կա՞» կըսեմ, երկրորդ օրը՝ «ի՞նչ նորություն», երրորդ օրը՝ «գործերն ինչպե՞ս կերթան կոր», չորրորդ օրը՝ «աշխատելու եմ եկեր», և այսպես քսան օր՝ քսան տեսակ բան։

Կըսեմ, մեկ կողմեն ալ կմտածեմ․ «Ես կդժվարանամ միևնույն բանը ամսվա մեջ քսան ձևով կրկնել․ հապա «Խորհրդային Հայաստանը» քա՞ր է, որ միևնույն բանը երեսուն ձևով կկրկնե մեկ ամսուն»։

Հինգշաբթի 28. ― Քաղաքիս մեջ ոգելից խմիչք չի ճարվեր սա շաբաթ մըն է, կուսակցականները մնացեր են ծարավ։

Լև Տոլստոյը «Մարդիկ ինչո՞ւ կհարբեն» իր գրքին մեջ միայն ալկոհոլին կուտա հիմարացնելու, բթացնելու դեր։

Եթե հավատանք Տոլստոյի այդ հավաստիացմանը, կնշանակե խմիչքի չգոյութենեն կուսակցականները բնավ չեն վնասեր, բնականեն բավականաչափ ունենալով այն հատկությունները, որ ալկոհոլը պիտի տար․․․

⁕ Զգո՛ւյշ կացեք, եթե ձեր առջև որևէ մեկը հաջող պարի, Հերովդեսի նման «ուզե, ինչ որ կուզես»֊ը չըսես։ Հանկարծ կվերցնե քեզմե ողկույզ մը խաղող կուզե և կխայտառակե քեզի։

<bՈւրբաթ 29.b> ― Եթե կենդանաբանները իրենց դասագրքերը մեր պետական սպանդանոցներու տվյալներու հիման վրա կազմեն՝ կովերը բնավ չորս ոտք չեն ունենա, այլ չորս կով միասին՝ ինը ոտք, կամ հինգ կովուն՝ տասնյոթ ոտք։ Ըսել է յուրաքանչյուր կովին երեքական ոտք՝ երկուսն ալ կավելնա։

Եթե կոոպերատիվ ճաշարաններու վարիչը կրնա դատ բանալ սպանդանոցի վարիչին դեմ, և զայն զեղծարար հռչակել երկու ավելցած ոտքին համար, սպանդանոցի վարիչն ալ իր հերթին կրնա մեղադրել ճաշարանապետին, թե ողջ կովն իր երկու ոտներով կերեր՝ միայն երկու ոտն է ղրկեր սպանդանոց մորթելու։

Փառք Աստծո, կատարյալ անտերություն է։ Սպանդանոց ղրկվող անասուններուն կից, ո՛չ գոյացուցակ կղրկվե, ո՛չ «ֆակտուրա»։ «Կղրկվե ձեզ մորթելու այսքան կով, այսքան ոչխար»։ Առանց գրելու, թե այդ կովը գլուխ ունի՞ արդյոք, կամ պոչը քանի՞ սանթիմ է։ Այո՛, շատ իրավունք ունի սպանդանոցին վարիչը։ Ապրանքդ ցուցակով տուր՝ ցուցակով պահանջե։ «Բնական կով, բնական կով» ըսելը կբավե՞։ Հիմա ի՞նչն է մնացեր բնական։ Ինչո՞ւ մարդիկ ողջ բնական կյանքը տակնուվրաա են շրջեր, ինչո՞ւ պիտի կովերը բնական մնան։

Կենդանիները սոցիալիզմի պետք չունե՞ն ինչ է․․․

⁕ Կարգադրված է քաղաքիս բոլոր աշակերտության ծնողաց, որ ամսվա մեջ որոշ օրեր պետական գործարաններ ձրի աշխատանքի երթան։

Չէ, իզուր տեղը թող չվազե։ Խորհրդային Ռուսաստանը երբեք Ամերիկային չի հասներ, որովհետև Ամերիկա օրական յոթ դոլար վճարելով իր բանվորին, ապրանքը երկու անգամ ավելի աժան կծախե ժողովրդյան, քան Ռուսաստանը, որը ձրի կաշխատացնե իր բանվորները։

Եթե անպատճառ Ռուսաստանն ու Ամերիկան կուզեն միասին քալել, Ամերիկան պետք է իր քայլերը դանդաղե կամ ուղղակի քանի մը տարի նստե, մինչև իր ինքնակոչ ընկերն իրեն հավասարվե։

Շաբաթ 30. ― Երեկ «Մարքս֊Լենինի» ինստիտուտին մեջ դասախոսություն կերթար այն մասին, որ Խաչատուր Աբովյանը սպանվե՞ր է սիրային հողի վրա, ինքնասպա՞ն է եղեր հուսահատութենեն, թե՞ փախեր է Տաճկաստան։

Մահվան բոլոր վերսիաներեն ինքնասպանությունը ընդունվեց։ Շատ աղեկ։

Սակայն ժողովեն վերջ, «ինստիտուտին» վարիչ Հայկ Գյուլիքովխյանը՝ կոմկուսակցության այդ շտամպը, իր եզրակացման խոսքին մեջ կարծիքների տարբերությունը դասակարգային շարժառիթներու տվավ։

Այդ հաշվով, ինչ երկու կարծիք ըլլա՝ մեկը պրոլետարական պիտի ըլլա անպատճառ, մյուսը՝ կապիտալիստական։ Եթե տուն մը գող է մտեր, և երկու ոստիկանները, հետազոտելով գողի ճամբան, մեկը կըսե՝ երդիկեն է մտեր, մյուսը՝ պատուհանեն, մեկը ծագումով պրոլետար է, մյուսը՝ բուրժուա։ Կամ եթե մեկը նայելով ամպերուն «անձրև կուգա» կըսե, մյուսը «չի գար» կըսե՝ կնշանակե դասակարգն է պատճառ, որ մեկը անձրև կբերե, մյուսը չի բերեր։

Այս առումով իմ երկու աչքերն ալ տարբեր դասակարգի կպատկանեն, վասնզի սա երեք օր է մեկը կցավե՝ մյուսը չի ցավեր․․․

⁕ Անաստվածների միությունը ցույց տալու համար, թե հրաշք ըսածդ զուտ աճպարարություն է, և ադով ժողովրդի մեջի սնոտիապաշտությունը փարատելու համար, Ռուսաստանի զանազան քաղաքներեն ձեռնածուներ կհրավիրեն Երևան։

Կզարմանամ, թե նույն ընկերությունը ինչո՞ւ անտես կընե Երևանի սպանդանոցի վարիչին, որն օրվա մը մեջ 87 ոչխար մորթելեն վերջ այծի վերածեց՝ անհայտացնելով դմակնին։

Մարգարեն իր գավառին մեջ պատիվ չունի՞, ինչ է․․․

Չորեքշաբթի 7. ― Բարեկամս պետական շինարարության պատճառներով սա երեք ամիս դուրսն էր մնացեր անօթևան։ Սենյակ մը կար կողքս՝ տարեկան 200 ռուբլով։ Այնքան համոզեցի՝ եկուր վարձե, թանկ է՝ ըսավ ու այսօր ալ մեռավ։ Թաղումը ուղիղ 300 ռուբլի նստավ վրան։ Թեև ճշմարիտ է, գերեզմանը իր լուսավորությամբ ու այլ հարմարություններով 100 ռուբլի մը ավելի արժեր «սենյակեն», սակայն նեղ ժամանակ է, ի՞նչ արժե պերճանքի ետևե վազել։ Ինձի լսելու ըլլար նե, առայժմս, քանի նեղն էր, 200 ռուբլով կերպ մը կապրեր անտեղ, ետքեն, որ հարստացավ, կրնար մեռնիլ արդեն․․․

Հինգշաբթի 8. ― Ձիաբուծություն։ Ահա քեզի ամենախաղաղ գյուղատնտեսական նյութ մը, զուտ գիտական։ Առաջին առթիվ կթվի թե ինչքան ալ հրազենի հեղինակ ըլլա, ասանկ անմեղ նյութի մասին խոսելու ատեն, ձեռքը չպիտի տանի դեպի ատրճանակը։ Բայց բոլշևիկի համար առանց արյունի ոչ հեղափոխություն կըլլա, ոչ ձիաբուծություն։

Գրքույկին մեջ կխոսե, թե ինչպես պիտի բեղմնավորել զամբիկը, ինչպես պիտի կերակրել քուռակը, քանի՞ տարեկանեն աշխատանքի դնել և այլն, ու մեկեն, քանի մը քայլ կհեռանա, ատրճանակը կբռնե դիմացը ու կսպառնա։

― Այս խորհուրդները չկատարողները դատախազության կողմե հետապնդվեն պիտի և արժանանան ամենախիստ պատիժի․․․

⁕ Կենդաբաբաննե՛ր, ուսումնասիրեք ձիուն ինչպես որ պետքն է։ Կանհետանա շուտով կենդանական այդ տեսակը մեր երկրեն, և դուք հետագային մամոնտին նման, մեկական ոսկոր ձեռք բերելով ստիպված պիտի ըլլաք գաղափար կազմել ամբողջին մասին։

Ատրճանակով զարգացած ձիաբուծությունը ոչ մեկ քուռակ չի տա մեր դարավերջի Դոն Քիշոտներուն՝ ստիպելով նրանց ավանակ հեծնել իրենց առաքելության ժամանակ։

Ուրբաթ 9. ― Ասկե երեք տարի առաջ Երևանի քաղխորհուրդը բանվորներու, ծառայողներու և առհասարակ, բոլոր լեզու ունեցողներու բերնով սկսեց պոռալ, թե Պողոս֊Պետրոս եկեղեցին պիտի քանդել և տեղը բանվորական ճաշարան կառուցել։

Այս ճաշարանի կառուցումը եկեղեցու տեղին վրա այնքան հրատապ և անհետաձգելի համարվեց, որ ժամանակի թերթերը կարդացող մը պիտի կարծեր, որ «ճաշարանին» կերակուրը ադեն եփված է ու պետք է շտապ շինել, քանի չի պաղեր, այնքան շտապ էր, այնքան ճաշարանի տեղ չկար Երևանին մեջ․․․

Բայց սա երեք տարի է խորհուրդը զբաղված է եկեղեցու միայն քանդումով և ավարտելն ալ Աստծու գիտնալիքն է։

․․․ Անիի մեջն ալ տեսած եմ բարբարոսները որքան աշխատած են քանի մը քար փլցնել Անիի Մայր եկեղեցիեն՝ չեն հաջողած։ Կեղտոտեր են տաճարի ներսը և հեռացեր։

Երևանի քաղխորհուրդն ալ, կթվի ինձի, թե ավելի լավ կըներ ինքզինքը զոռի չիտար, ուղղակի իր պաշտոնակիցներու նման կեղտոտեր ու հանգիստ իր գործին երթար։ Իսկ եփած կերակուրն ալ տաներ ծախելու իր այն ճաշարաններուն մեջ, որք իրենց բացման օրեն կերակուր չեն տեսեր ու անոթի կզկրտան։

Շաբաթ 10. ― Առտուն զամբյուղը ձեռքիս շուկա ելա։ Կոլխոզ խանութներ մը կային, որք շաբաթ մը առաջ արդեն աչքերնին կիսաբաց կնայեին, այժմս հավիտյան փակեցին։

Ժողովուրդն անոթի կատուներու նման կանցնե Կենտկոմի առջևեն, ուր կնստեն իր տերերը (երեք մանկունք) ու չեն համարձակվեր անգամ «միաո՜ւ» ըսել կամ ոտներուն քսվել, ի նշան անոթության։

Ըստ ավանդական սովորության՝ էշը համարված է ամենահամբերատարը կենդանիներեն, բայց լսե՞ր եք ինոր ահռելի կզռա իր անոթությանը ժամանակ։

Այո՛, ավանակը կզռա, ձին կխրխնջա, գառնուկը կմայե, այծը կմկկա։ Կենդանիներեն միայն մարդն է, որ գիտե անմռունչ մեռնիլ․․․

⁕ Կատու մը ունեինք, որ հավասարաչափ մեզի ու մեր դիմացի դրացիին տուները կայցելեր։

Այն օրվնե, երբ դրացիս կուսակցության մեջ մտավ՝ կատուն այլևս մեր տուն ոտք չդրավ։

Բարեբախտաբար, կատվին հետ մեր մուկերն ալ հարևանիս տունը քաշվեցան։

Կիրակի 11. ― Ամեն օր թերթերու մեջ կարելի է կարդալ հետևյալ բովանդակությամբ հայտարարություններ․ «Կփոխեմ այսքան քառակուի մեթր սենյակս՝ իր հարմարություններով, մեկ ուրիշ համապատասխան սենյակի հետ»։

Այս մարդիկ, սովորաբար, այն երկու սենյակ ունեցողներն են, որք բաժանվելով իրենց կանանցմե, մեկ սենյակի մեջ են ամփոփված և իրենց նախկին կողակիցներու երեսեն իսպառ ազատվելու համար կուզեն փոխանակել։

Խե՜ղճ մարդիկ։

Բայց այս դրությունը երկար չի տևեր։ Դեռ «սոցիալիզմի հիմնքն» է կառուցված, երբ շենքը կբարձրանա մինչև հինգերորդ հարկը, այսինքն՝ սոցիալիզմի շենքն կավարտե կամ, երբ որդիական, ամուսնական ու ծնողական կապերը, որք նախապաշարմունքի հետևանք են, կվերանան․ այլևս սենյակնին հանգիստ իրենց տեղերը թողնելով՝ ուղղակի կհայտարարեն․

― Կփոխեմ կինս յուր երեք երեխաներով, համապատասխան կնոջ ու երեխաներու հետ, և հասցեն․․․

Ընտանիքը կմեքենայացվի և կունենա անգամ իր պահեստամասերը, մահվան դեպքերուն անմիջապես լրացվելու համար։

⁕ Կարծելով, թե հին ժամանակները կապրինք, ճաշի ատեն շարունակ «հացով կերեք, հացով կերեք» կըսեմ երեխաներուս, ապա նոր գլխի կիյնամ, որ սով է՝ կըսեմ․ «կերակուրը անհաց կերեք, անհաց»։

Երկուշաբթի 12. ― Ես իմ նախնական կրթությունը ստացեր եմ տեր֊թոդիկյան դպրոցին մեջ, ուր ոտքի կենալը ամենասովորական պատիժն էր, և ժամանակներուս մեծ մասը ոտքի կենալով կանցունեինք։

Մենք, այն ատենները, սովորություն էինք դարձուցեր քննադատել այդ մեթոդը և պախարակել պատիժը՝ ըսելով․

― Մեզի կրթություն է պետք և ոչ պատիժ։

Ան ատեն ո՜վ կկարծեր, թե այսօր մենք խորհրդային ռեժիմին մեջ պիտի ապրինք, ուր բացառապես և միայն ոտքի կենալու ունակություն է պետք ապրելու համար։

Սա տասներկու տարվա ընթացքին, երբեք իմ գիտությունը ինձի պետք չի եկեր, սակայն կանգնելու կարողությունս՝ ամեն օր և օրական չորս անգամ։

Երեկ մեկ ու կես ժամ մսի հերթի եմ կեցեր, երկու ժամ հացի ու մեկ ժամ կաղամբի։

Ըսե՛ք, կաղաչեմ, ի՞նչ պիտի ըլլար իմ դրությունը, եթե ես այդ կարողությունը չժառանգեի փոքրուց։

Ուրեմն՝

― Փա՜ռք քեզի, տե՛տ Թոդիկ, քո ռեժիմին համար։

Ուրեմն, ճիշտ է փիլիսոփային այն խոսքը, թե աշխարհիս մեջ ոչինչ նոր չի ստեղծվեր ու ոչ մեկ բան չի հիննար, չի ոչնչանար։

Ու ի՞նչ։ Այսօր միջնադարյան ինկվիզիցիան ու տեր֊թոդիկյան մեթոդները, կարմիր զգեստներով ծպտված, «բարի լույս» կըսեն ու ձեռք կմեկնեն քեզի ծանոթանալու, որպես թե առաջին անգամ աշխարհ կուգան․․․

Երեքշաբթի 13. ― Չէ՛, դարվինիզմը ճիշտ գիտություն չէ։

Սա տարի մըն է փորս բաց կպտտիմ (վասնզի տաբատս կարճ է), ու կնայեմ հոնտեղի մազերը ոչ խտացեր, ոչ երկարեր են։ Հետո՝ տասներկու տարի է մենք ոչինչ չենք ուտեր, իսկ մեր ատամնաշարը կշարունակե «ամենակերի» մնալ։

Հապա ե՞րբ պիտի սրբագրվե մեր օրգանիզմը, եթե դարվինիզմը ճիշտ է․․․

⁕ Հայաստանին մեջ պղնձի պլանը «ճեղք» է տվեր, բամբակինը «ճեղք» է տվեր, խաղողինը «ճեղք» է տվեր։

Կենտկոմը այդ առիթով ժողով է գումարեր և այդ ճեղքերը գոցելու համար երեք «կտրուկ միջոց» է գրեր։

Չորս «կտրուկ միջոց» ալ պահեստի է հաներ՝ «ճեղք» երևալուն պես փակելու համար։

Հինգշաբթի 15. ― Ողջ երկրին մեջ լուցկի չի ճարվեր։ Դարավոր թշնամիներ փողոցին մեջ կկայնեցունեն զիրար պապիրոսնին վառելու։ Այդ լավ է, ու ես հակված եմ կարծել նաև, որ եթե դաշնակներն արտոնված ըլլային ապրիլ մեր երկրին մեջ, այսօր անոնք ալ, փողոցին մեջ բոլշևիկները կեցնելով, պիտի պապիրոսնին վառեին։ Կուսակցականությունը ճշմարիտ է, մոլություն է, բայց ծխելու մոլությունը վեր է բոլոր մոլություններեն։

Ժողովուրդը ո՛չ փայտ ունի անշեջ կրակարաններ պահելու, ո՛չ ուժ՝ փայտերն իրար քսելով կրակ ստանալու։

Պրոմեթեև՛ս, կսպասենք, որ երկրորդ անգամ երկնքեն կրակ բերես մեզի․․․

⁕ Պետհրատը, մասսային ուշադրությունը կենտրոնացնելու համար Լենինի աշխատությունները սկսեր է փառակազմ հրատարակել։

Իզուր ծախս։

Պատառ մը «տժվժիկ» լավաշի մը մեջ փաթթված, ավելի մարդ կրնա հավաքել իր շուրջը, քան փառակազմ Լենինը։

Լենինիզմը սոված բանվորներուն պետք չէ։ Լենինիզմը կուշտ ու կուռ բուրժուաներուն է պետք․․․ կերածնին մարսելու համար։

Ուրբաթ 16. ― Հանցավոր մը ամիսներ ամբողջ կաշառելու մտոք շաքար կերցուց իր դատավորին, բայց դատի օրը նույն դատավորը շատ խիստ վճիռ արձակեց։

Մեղադրյալը, կամենալով հիշեցնել դատավորին իր կերցուցած շաքարի մասին, ըսավ հեռվեն․

― Ընկե՛ր դատավոր, շատ դառն դատեցիր, ցանկալի է, որ քիչ մը շաքար խառնեիր վճռին․․․

⁕ Առաջին «հնգամյակը» վերջացուցած՝ երկրորդը կմտնենք։ Թշվառությունը օրեցօր կծավալվե մեր չորս դին։ Այս առթիվ գյուղացի մը մոտեցավ ինձի ու հարցուց․

― Ընկե՛ր, երկրորդ «հնգամյակեն» վերջ երրո՞րդն ալ պիտի ըլլա։

― Ո՛չ, ― պատասխանեցի իրեն վստահ, ― խորհրդային օրենքով տասը տարիեն ավելի տաժանակիր աշխատանք չկա․․․

Շաբաթ 17. ― Կաշեգործարանի բանվոր մը գործարանի ճամբին անոթութենե կնվաղի։

Դիրեկտորը, սակայն, այս ակտը «պրովոկացիա» համարելով, անմիջապես կարձակե բանվորը, որպեսզի մյուս բանվորները մյուս անգամ չհամարձակվեն նվաղել։

Այս խստությունը տեսնող ո՞ր բանվորը այսուհետև կհամարձակվե սովեն մեռնիլ։

Եթե նվաղելու պատիժը արձակելն է, Աստված գիտե, թե մեռնողի պատիժը ինչը պիտի ըլլա․․․ կաշեգործարանի դիրեկտորին կողմեն։

Ներկայիս բոլշևիկյան սովը 20 թվի դաշնակցական սովեն կտարբերվե անով միայն, որ20 թվին անոթի մարդիկ ազատ համարձակ առանց վախնալու կպառկեին փողոցին մեջ ու օրը ցերեկով կմեռնեին, իսկ հիմա մարդիկ մեռնել անգամ չեն համարձակվեր․․․

Կիրակի 18. ― Երեք երեխաներս ծանր կարմրուկով պառկեցան։ Երկուսը, փառք Աստծո, առանց ծանր հետևանքի աղեկցան, իսկ երրորդը փորձանք բերեց գլխներուս։ Երևակայեք, երկու ոտքը մեկ փապուճին դրած, խնձոր կպահանջե։ Երևանին մեջ խնձոր ճարելը խոսքով չըլլար։ Շաբաթ մը հարց ու փորձով վերջապես հաջողեցա քիլոն տաս ռուբլով կես քիլո գնել ու բերել այդ արգելյալ պտուղը։

Երբ խնձորը կեղևելով պզտիկին կկերցունեինք, երկու մեծերը մեկ անգամեն հատակին թափված կեղևին վրա հարձակվելու պատճառով, գլուխնին անհնարին թափով իրար զարկին ու ցավեն ժամ մը լացին։

Ներկա ըլլալով այս տեսարանին՝ երեխաներուս մայրը՝ չնայած, որ գլուխը ոչ մեկի չէր զարկած, ամբողջ երկու ժամ լացավ․․․

Խնձո՜ր, խնձո՜ր։ Դուն որ Ադամեն սկսյալ միշտ դժբախտության ես բերեր մարդոց գլխուն։

⁕ Բանկոոպները նոր կոշիկ տալու համար հիները կպահանջեն։ Հանկարծ չըլլա՞, նոր կնիկ առնողներեն պահանջեն հիները․․․

Երկուշաբթի 19. ― Այսօր փոքր տղաս նստեր, մրոտ ձեռներով կաղամբի կոթ կմաքրե դանակով։ Երբ մաքրած ծայրը կբռնե մյուս կեսը մաքրելու, առաջին կեսը կսևնա։ Երբ երկրորդ կեսը բռնած առաջին կեսը մաքրել կուզե՝ երկրորդ կեսը կմտրոտվե։

Այս եղանակով այնքան այս ու այն կողմը դարձուց, տաշեց, որ այլևս կաղամբի կոթեն բան չմնաց ուտելու։

Բոլշևիկներու այս «կուսակցական զտումը» հար և նման է տղուս կոթ մաքրելուն։ Այնքան աջեն կքաշեն, այնքան ձախեն կքերեն, որ օր մը զարմանքով տեսնեն պիտի, որ մարդ չի մնացեր կուսակցության մեջ։

Գլխու չպիտի՞ իյնան, արդյոք, որ մաքրող «ապարատի» ձեռքն է մրոտ․․

Երեքշաբթի 20. ― Լենինն ըսեր է․ «Էլեկտրիֆիկացիա պլյուս խորհրդային իշխանություն հավասար է սոցիալիզմ»։

Իսկ ես կըսեմ․ «Քանի մը հասարակ նախադասություն առ բերանդ և տասնհինգ տարի անընդհատ կրկնե՝ այդ հավասար է բոլշևիկներու ստեղծած սոցիալիզմին»։

Չորեքշաբթի 21. ― Կուսակցական խոսողներն իրենց բոլոր ճառերուն մեջ այն հույսը կհայտնեն, որ կամաց֊կամաց պիտի հասնեն ու անցնեն Ամերիկայեն։

Բայց վեց տարի առաջ մենք ավելի մոտ էինք Ամերիկային, քան հիմա։ Ան ատեն ես երկու ձեռք շապիկ ունեի, նույնքան ալ վարտիք՝ հանդեպ արդի բացարձակ տկլորության։

Այժմ Ամերիկան այնքան է հեռացեր, որ այլևս հասարակ աչքով չի երևար, ու Ռուսաստանն նախքան անոր ետևեն վազելը, պիտի ասոր֊անոր հարցնե, թե ո՞ւր փախավ և ո՞ր ճամբով փախավ այդ անպիտան Ամերիկան։

⁕ Այսօրվա հացը ամբողջովին քար է։ Ես կրկինը կվճարեի, եթե պետությունը ծամեր, նոր տար այդ «հացը»։

Հինգշաբթի 22. ― Համամիութենական Ժողկոմհորը տասնհինգ հազար ռուբլի մրցանակ է նշանակեր լավագույն պիեսի համար։

Երկրի մը մեջ, երբ գրելը մրցանակով կըլլա, այդ կնշանակե՝ տվյալ երկրին գրականությունը գյուղացիի ավանակին նման նստեր է կես ճանապարհին։

Ժողկոմխորհը, ճշմարիտ է, ըսեր է, որ նստած ավանակին դնչին դիմաց խոտ կբռնեն, բայց տեղյակ չէ, որ խոտ բռնելը միայն չի բավեր կենդանիին բարձրացնելու, որ պետք է պոչեն բռնել և ուժով վեր քաշել․․․

Հարգելի ժողկոմխորհը «Աբիսողոմ աղային» ժամանակները ապրելու էր, երբ մուսան ոսկիով կուգար։

⁕ Փողոցին մեջ մեկը ինձի Ժողկոմխորհի նախագահ Սահակ Տեր֊Գաբրիելյանի տեղը հարցուց։

― Երևան֊Մոսկվա ձգվող երկաթուղիի կայարանները հարցուր։ Անիկա սա չորս տարի է՝ ոտքը երկաթուղիեն վար չի դրեր․․․

Ուրբաթ 23. ― Սա երեք օր է երեք փոքրիկներս իրենց 90֊ամյա հիվանդ մեծ մոր մահիճը կպահպանեն՝ մեռնելուն պես բարձի տակեն անոր միակ նարինջը թռցնելու համար։

Բայց մեծ մայրը մեռնելու միտք չունի և հավանաբար վաղը ի վիճակի ըլլա նարինջն ուտեր՝ իր փոխարեն թաղելով խեղճ թոռնիկներու հույսերը․․․

⁕ Ժիլետիս գրպանը շուռ տալու ժամանակ դուրս եկավ փետուրե ատամ մաքրիչը։

Հե՜յ ժամանակներ։ Ուրեմն, երբևէ մի՞ս ենք կերեր․․․

Շաբաթ 24. ― Հիվանդ եմ։ Սա քանի օր է ինչքան կվառեն վառարանը՝ չեմ քրտներ։ Բայց այսօր, երբ կնիկս հայտնեց, թե վառելիքը վերջացավ՝ քրտինքը տվավ վրաս․․․

Դեռ երկու ամիս ձմեռ ունինք ու ոչ մեկ կտոր փայտ։ Եվ ոչ միայն ես, այլև 99 տոկոս ողջ ժողովրդյան։

Բայց սովետական կառավարությունը, ինչպես միշտ, այս անգամ էլ կերևի իր ժողովրդին պիտի հանե այս անել վիճակեն։

Կլսվի, թե Համամիութենական Ժողկոմխորհը մտադիր է օրենք մը հրատարակել, որով ձմեռվա մուտքը խորհրդային հանրապետություններու մեջ խստիվ արգելվե պիտի․․․

Ինչ ըսել է, կառավարություն է, հելպեթ պիտի մտածե այդքան։

⁕ Սաստիկ կհազամ։ Օ՜ֆ, կողքս․․․

Կիրակի 25. ― Այսօր քիչ մը լավ եմ, կարող էի չքրտնել, բայց նորեն քրտնեցի։

Այսօր ալ նավթն են դարձուցեր գրքույկով և ընտանիքիս չորս քիլո կուտան ամսական։

Առաջներ ես որքա՜ն ուրախ էի։ Կըսեի՝ լավ է ութ քիլո նավթ կստանամ, քանի կրցա՝ կապրիմ, որ նեղն ինկա, նավթ կածենք վրանիս կվառվենք։

Հիմա վեց անձ ընտանիք ես չորս քիլո նավթով ինտո՞ր վառեմ․․․

Այսօր շտապեմ վեր ելնեմ։ Քանի պառկեմ այնքան գեշ պիտի լսեմ։

Երկուշաբթի 26. ― Կառավարությունը ինչ մարդ կայնեցուց իր ցորենի ու գետնախնձորի պահեստներու վրա պահակ՝ կերան, կերան ու կերան։ Ստիպված հիմա իր պահեստներու պահպանությունը կատաղած շուներու է հանձներ, առանց նախապես անոնց սնունդին մասին հոգալու։

Այդ պատճառով անոթի կենդանիները փողոցին անցորդներու և անցորդներեն ալ հատկապես կուսակցականներու վրա կհարձակվեն։

― Ինչո՞ւ , ― պիտի հարցունեք։

― Վասնզի անկուսակցականներու վրա մի՜ս չի մնացեր այլևս․․․

⁕ Գերմանական Ռայխստագը այրեր են կոմունիստները։ Խոշոր դեպքեր կնախատեսվի հոն։

Երեքշաբթի 27. ― Առաջները մեր երեխաներու չարությունն հացեն զրկելով կպատժեինք, և ահագին հաց կավելնար (սաստիկ չար էին)։ Հիմա, երբ խելոքացեր են մեր հացը կիսով չափ կպակսե, ու ամենաքիչը օրական տասնհինգ ռուբլիի հացի պետք ունինք։

Ո՜վ կկարծեր, թե մեր երեխաներու չարությունը օրական տասնհինգ ռուբլիի օգուտ կբերեր ինձ։

Տասնհինգ ռուբլիի հաց գնել այն ժամանակ, երբ իմ ընդհանուր եկամուտը օրական տաս ռուբլի անգամ չէ՝ հարկավ անկարելի է։

Այսօր կնկաս հետ նիստ գումարեցինք և որոշեցինք փոխել օրենսդրությունը։

Մեր կոդեքսը առնված էր հին հռոմեականից, այնպես, ինչպես սովորաբար բոլոր օրենքները աշխարհիս երեսին։

Այդ օրենքով, միջին թվով, մարդկային 120 շարժումեն նոր մեկը հանցանք էր։ Ատիկա մեզի չէր գար այլևս, մեզի հիմա հարկավոր էր բոլշևիկյան օրենք, որի 120 շարժումներեն 121֊ը հանցանք է և կպատժվե օրենքի ամենամեծ խստությամբ։

Հրաշալի կոդեքս։ Օրհնվե թող օրենսգիրը։ Այս օրենքով մեր հացը ոչ միայն չի պակսի այսուհետև, այլև․․․ անձեռնմխելի կմնա։

⁕ Սոցիալիստական գարնանացանը կմոտիկնա, բայց կոլխոզի եզները դեռ պատրաստ չեն։ Ըստ թերթերու, անասունները ոտքի վրա կենալու համար երկու օգնականի հենվելու պետք ունին։

Բայց մեր եզները համոզված կոլխոզնիկներ են՝ մեռնին ալ, վարը չի տուժե։

Սովորաբար, գաղափարական մարդոց մահեն վերջը անոնց հոգին «կենդանի» կմնա․․․

Չորեքշաբթի 28. ― Չեկայի ագենտները առաջներ դժվար էր ճանչնալ։

Քեզի նման շենք֊շնորհքով մարդ՝ մեկ ալ մոտեցավ քեզի, բան մը լսեց՝ և «ընկե՛ր, ձերբակալված ես» ըսելով՝ առաջն ըրավ ու տարավ։

Հիմա այլ է։

Հիմա սովամահ ժողովրդյան մեջ մեկ մղոնեն կարելի է ճանչնալ ագենտը։

Ամեն անգամ, երբ խոսակցությանս կմոտենա լիքը, կարմիր թշերով, կաշվե շքեղ զգեստին մեջ մեկը․

― Զգո՜ւյշ, ― կըսեմ խոսակցիս, ― մեզի լրտեսող կա․․․

⁕ ― Ի՞նչ է խորհրդային գրականությունը։

― Ատիկա շինծու գրականություն է՝ գրողները շինծու, ընթերցողը շինծու։

Հինգշաբթի 29. ― Բարեկամ բժիշկ մը ունիմ, որ ինձի օգտակար ըլլալու զգացումեն մղված, կուզե որ հիվանդանամ անգամ մը (լավություն շատ է տեսեր ինձմե)։

Ես ալ մտածեցի, որ ամենահարմար ժամանակն է հիմա դյուրություն ընձեռելու բժշկին՝ իր պարտքը հատուցելու, ու պառկեցի։

Հիմա մեր մարմինները, սեփական նախաձեռնութենեն զրկված, մեր բերնին կնայեն, եթե «հիվանդ եմ» ըսենք, անմիջապես կպառկեն ու կտքան։ Եթե առողջ հայտարարենք ինքզինքնիս, կելլեն ոտքի, կքալեն։

Հա՛, հիվանդ հայտարարեցի ինձի ու բժիշկս եկավ։

― Ինչպե՞ս է ստամոքսդ, ― կհարցնե։

― Ինչպե՞ս կուզես որ ըլլա ան․․․

― Ամեն օր դուրս կերթա՞ս։

― Ամեն օր ինչո՞ւ դուրս երթամ, բժի՛շկ, ― կըսեմ։

― Ով ամեն օր բան մը կուտե, ան ամեն օր պարտավոր է դուրս երթալ։

― Պարտավո՞ր։ Կառավարական դեկրետներուն մեջ ատանք պարտադրանք մը չկա, կարծեմ, հանդեպ իր քաղաքացիներն։ Ուզած ատեն դուրս երթալու կամ չուզելիս բոլորովին դուրս չերթալու ազատությունը տվեր է մեզի մեր «պրոլետարական» կառավարությունը, և ես լիապես կուզեմ վայելել այդ ազատությունը։ Ասիկա ստամոքսիս քաղաքական կողմը։ Գալով տնտեսականին՝ բարեկամս, ― ըսի, ― այն սնունդը, որ մենք առաջները օրվա մը համար կառնեինք՝ այժմ տաս օրվա է բաժանված։ Այդ, ստամոքսը մը եթե ցուցամոլ չէ, ի՞նչ պետք ունի ամենայն օր դուրս երթալու, քանի որ տասն օրվա տարողություն ունի։ Այս տնտեսականը։ Գալով գիտական կողմին՝ ստամոքսնիս կերածնիս մի կողմ դարսած հրահանգի կսպասե։ Պետության տված «հաց» կոչված պզտիկ զանգվածը չի մարսվեր այլևս «ստամոքսի հյութով»՝ «քիչափ սյուի» է պետք։ Այս «հացով» սոցիալիզմը», ի՞նչ խոսք, ամուր կըլլա, բայց այս «հացով» սնված մարմինը շատ թույլ կըլլա։ Օ՜, բժիշկ, բժի՜շկ, անանկ ժամանակներ կապրինք, որ ամեն բան իրար է խառնվեր, ու եթե դուն այսօր բժիշկ չըլլայիր ու պաշտոնիդ բերմամբ «ստամոքսն» ստիպված չլինեիր միշտ հիշել, վաղո՜ւց մոռացած կըլլայիր ստամոքսն ալ, ներսն ալ, դուրսն ալ․․․

⁕ Հիմա եթե բժիշկներն ուզենան գիտնալ, իրենց բժշկած հիվանդին ստամոքսը կգործե՞, թե՞ ոչ, պետք է բան մը ճարեն ուտելու ու կերցնեն այնպես՝ ինչպես ավրված կարի մեքենան շինող վարպետ մը, նախքան գործիքը տիրոջը հասնձնելը, իր գոգնոցին քղանցքը կամ թաշկինակը կդնե տակը կարելու․․․

Ուրբաթ 30. ― Մենք այս իշխանության տակ ապրելով անանկ մեծ դժբախտության տակ ենք ընկեր, որ մնացյալ համայնական թշվառություններն՝ երկրաշարժ, սով, պատերազմ, հրդեհ, եթե երջանկություն չեն՝ չեն ալ վախեցներ մեզի։

Երեկ քաղաքիս կեդրոնական մասին մեջ այրվեցավ խոշոր տուն մը։ Պետք էր տեսնել, թե ինտոր օրերով իրենց մատնելու մեջ պապիրոսնին տրորող և ասդին֊անդին նայող ծխողները, եղջերուի ոտներ առած, քաղաքի բոլոր ծայրերեն կվազեին հրդեհի վայրը․․․ պապիրոսնին կպցնելու։ Այնքան որ լուցկի չկա քաղաքին մեջ։

⁕ Աղի բացակայութենեն, հիմա մարդոց ոչ մեզն է աղի, ոչ քրտինքը։ Համալսարանի ու բանֆակներու լաբորատորիաներու բոլոր աղերն ու թթուները փականքի տակ են առնված։

Շաբաթ 1. ― Այն եվրոպացիներն, որ կցանկան ռուսերեն սորվել, թող շտապեն, ամենահարմար ժամանակն է։ Նախկին հազարավոր արմատական բառ պարունակող ռուսերեն լեզուն հիմա «չկա» բառի է վերածվեր։ Ռուսերեն «չկա» բառը գիտես՝ ամբողջ ռուսերենին կտիրապետես ուրեմն։

Ռուսաստանին մեջ առուտուր ընելու համար մանավանդ ստեղծված է այս լեզուն։ Խանութպանեն դրամագլուխ իսկ չի պահանջվեր։ Բաց խոշոր «մագազին» մը առանց ապրանքի, կանգնե մեջը ու առտվնե իրիկուն «չկա» ըսե։

Ահա Ռուսաստանին առուտուրը։ Պարզ է և դյուրին։

⁕ Պղինձ ունինք՝ ժանգոտ է և անագ չկա կլայեկելու, պրիմուս ունենք՝ նավթ չկա մեջը։

Ի՜նչ լավ է, որ միս չի ճարվեր քաղաքիս մեջ։

Կիրակի 2. ― Եթե Դարվինի վարդապետությունը ճշմարիտ ըլլար, և մենք կապիկներեն առաջացած ըլլայինք, հիմա, երբ արդեն եկած ճամբաներովս ետ կերթանք, նորեն դեպի կապիկները պիտի վերադառնայինք, մինչդեռ կապիկներեն ավելի դեպի գայլերն ու բորենիները կերթանք։

Վառելիքի չգոյության պատճառով հիմա մարդիկ միսը, եթե ճարեն, կուտեն հում֊հում։ Ռուսաստանի շատ քաղաքներուն մեջ մորթված երեխաներու մասեր են գտնված կերակուրին մեջ, բաներ, որք գայլին ու բորենիին է միայն հատուկ։ Իսկ կապիկը, որքան հայտնի է մեզ, բացառապես պտուղներով կսնվե։

Երանի կապիկներեն սերված ըլլայինք։ Կապիկ ըլլայինք, բայց սոցիալիստ չըլլայինք․ չե նե ի՞նչ օգուտ։ Ավելի վատ։

Մարդիկ, հետի վերջավորություններ չունենալով, բնականեն իրար հավասարվելու ավելի հարմարություն ունին։

Կապիկները իրենց երկար պոչերը իրար հավասարեցնելու համար ինչքա՜ն արյունահեղություններ պիտի կատարեն, քանի՜ Չեկա, որքան Ցեկա, բանտ, աքսոր ու գնդակահարություն․․․

Ոչ, ոչ, ամենեն քիչ կապիկ դասակարգին կհարմարե սոցիալիստ ըլալ։ Անոնք սոցիալիստ ըլլալու համար ստեղծված կենդանիներ չեն․․․

⁕ Ճշմարիտ է՝ «հացը» պզտիկցեր է, բայց ատոր փոխարեն շատ է կարծրացեր։ Գայլախաչի կտոր ըլլա, ըսես, մանրելու ժամանակ երկու տեղ ձեռքս կտրեց ու արյուն հոսեց։

Եթե վեց անձ չըլլայինք, մեկ անգամեն կուլ կուտայի «հացը» ու մանրելու տեղ չէր մնար։

Կերևակայեմ։ Եթե ապագա պատերազմներու ռումբերու մեջ այս «հացեն» դնեն, ինչ կոտորած կառաջանա․․․

Երկուշաբթի 3. ― Ոչ մեկ բան այնպես չի հիշեցուներ բանտարկյալին իր անազատ դրությունը, ինչքան թռչունը, որ կճախրե օդին մեջ։

Այսօր անծեղ մը նստավ պատուհանիս, պատճառելով ինձի հազար ու մի տխուր խորհրդածություն։

Ավաղեցի ինձի, նախանձեցի շատ ու շատ այդ անծեղին։ Ետքեն սիրտ տալու համար ըսի ինքս ինձ․

― Է՛հ, կնախանձեմ, ամմա, ո՞վ կրնա երաշխավորել, որ անծեղներն ալ իրենց մեջ սոցիալիզմ չեն կառուցեր։ Գուցե կկառուցեն, գուցե անոնք ալ իրենց կոլխոզներն ունին՝ առանձին բրիգադներով, աշխատանքը բաժանված է այնպես, որ մեկ բրիգադը միայն կածե, մյուսը միայն թուղս կնստե և այլն։

Թռչուններեն անծեղն ու կռունկը բոլոր հավանականությամբ սոցիալիստական հասարակարգի մեջ կապրին։

Անծեղներն՝ որովհետև առտվնե մինչև իրիկուն, մեր կոոպերատիվի գործակատարներու նման «չկա, չէ, չէ» կըսեն, իսկ կռունկներն՝ որովհետև թռնելու երկար հերթ կկանգնեն։

Չգոյության և հերթի երկու ամենաբնորոշ նշաններ սոցիալիստական հասարակարգի․․․

⁕ Արտակարգ դատարանը երեք խոհարարի՝ կերակուրը խոշոր գդալով համտես ընելու պատճառով իբրև պետական վնասարարի, գնդակահարության դատապարտեց։

Սարսափը բռներ է ինձի ու ինչ ընելս չեմ գիտեր։ Ես ալ անցյալներ, փողոցեն անցածս պահուն, Չեկայի խոհանոցի պատուհանին կեցա ու ժամ մը ամբողջ «բորշի» հոտ քաշեցի․․․

Երեքշաբթի 4. ― Դուք գիտեք, որ Լենինն ըսեր է՝ «ով չաշխատի, ան չի ուտի»։ Գիտեք նաև այն, որ կոլխոզները դեպի այդ սոցիալիստական աշխատանքի թագավորությունը տանող գլխավոր ճամբան են։ Լավ։

Բայց դուք գիտե՞ք նաև, որ Ղազախի կոլխոզներեն շատերը փոխանակ իրենք կոլեկտիվ աշխատանքի լծվելու ու անհատ գյուղացիներուն իրենց մեջ քաշելու, այսօր իրենց սերմացուն ու գործիքները անհատ գյուղացոց կուտան կիսրար ցանելու։

Այսինքն՝ այն, ինչ ժամանակ մը կգործադրեին հղփացած, անաշխատ վաշխառուները․․․

Ասոր անո՞ւնն ինչ դնենք։

⁕ Ես դեռ համաձայն չեմ այն մարդոց հետ, որք կըսեն, թե այս կառավարությունը ժողովրդին բացարձակ թշնամի է։

Եթե թշնամի ըլլար, ոչ թե երկու կամ երեք հարյուր գրամ հաց կուտար, այլ յուրաքանչյուրին մեկ քիլո «հաց» կբաժներ, որ ուտեին ու մեկ անգամեն մեռնեին․․․

Խղճով դատելը լավ բան է։

Չորեքշաբթի 5. ― Այսօր նախկին շուկայեն անցածս պահուն նկատեցի նախիրեն ետ ընկած կով մը, որ պատ մը ափ առած՝ ագահաբար կլիզեր։

Երբ հետաքրքրվեցի այս երևույթով, պարզվեցավ, որ տասնևութ տարի առաջ այստեղ աղի պահեստ է եղեր։

Այս երևույթեն օգուտ մը քաղած ըլլալու համար, ես ալ սկսեցի շուկան պտտել և փուռի տեղերը մտքիս մեջ տպավորել։

Այս ընթացքը, որ բռներ է մեր կառավարությունը, ոչ թե 18 տարի այլ 18 ամիսեն փուռերու հետքն անգամ չէր երևալու, և անոթի բազմությունը կովի վայելած բախտավորութենեն ալ կզրկվե՝ չգտնելով փուռ մը, անոր պատերը լիզելու համար։

⁕ Խորհրդային կոմունիստական կառավարությունն ալ, եթե կամենա հետևել Ղազախի կոլխոզներուն, ամենայն իրավամբ կրնա պատվիրել ամերիկացի կապիտալիստներուն իրենց համար սոցիալիստական հասարակարգ շինել․․․

Հինգշաբթի 6. ― Ես ըսեր եմ ու միշտ պիտի ըսեմ՝ սկզբունքները միմիայն ճառախոսելու համար են ստեղծված, ու այն ժողովուրդները որք սկզբունքներ չունին, անոնց լեզուն աղքատիկ է ու ճարտասանության համար անպետք։

Երկու տարի ի վեր Եվրոպական մեծ պետությունները «զինաթափության» սկզբունքն են որդեգրեր և տարին երկու անգամ կերթան Լոզան ճառելու։

Բոլորովին անօգո՜ւտ։

Վասնզի եթե ճառն արժեք ունենար, այսօր բոլոր մեծ պետությունները ծունկի պիտի գային Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Լիտվինովին առջև, որու ճառերն ավելի կուռ են, քան անգլիական որևէ կրեյսեր։

Բայց այդ լեզվե թույլ, բայց բռունցքով զորեղ պետությունները կխոսեցունեն Լիտվինովին ու իրենք․․․ կխնդան։

Եթե Լիտվինովը խելքի չի գա և շարունակե այսպես անկեղծ խոսել, շուտով բոլոր մայրաքաղաքներեն հրավեր ստանա պիտի՝ խնջույքներուն քիչ մը զվարճացնելու իրենց․․․

⁕ Երկու կեղտ գիտեմ, որք սովորույթի օրենքով արգելված է մաքրել։

Առաջինը՝ ջաղացի պտուտաքարի շրջապատի «փոշին» է։

Առաջներ, հարկավ (վասնզի հիմա ոչ ցորեն կա՝ ոչ ջաղաց ըլլա), ամենեն առաջ կպահանջեր ջաղացպանեն, որ պտուտաքարին բոլորտիքի «փոշին» մաքրված չըլլար․ հակառակ պարագայեն իր ամբողջ ցորենը ալյուր դառնալով, պիտի երթար լեցնելու պտտաքարի շրջապատի խորշերը, և ոչ մեկ գրամ ալյուր չէր հոսելու իր տոպրակը՝ տուն տանելու համար:

Երկրորդը՝ ատիկա արդի մեր «ատամի կեղտն» է, որ այսօր ոչ մեկ ատամնաբույժ իրավունք ունի մաքրելու։

Եթե մաքրե, կնշանակե հաճախորդին ստամոքսը ամբողջ երկու օր բան չպիտի մտնե, վասնզի պետության տված երկու օրվա օրապահիկը հազիվ լեցունե մաքրված ատամին խորշերը․․․

Ուրբաթ 7. ― Այսօր Ճապոնիան պաշտոնապես դուրս եկավ Ազգերի լիգայեն։

Իմ ճանաչած ազգերեն միակը, որ երկար խոսել չի սիրեր։

Գործ՝ այս է Ճապոնիան։

Իր միակ դժբախտությունը այն է, որ տարին մեկ֊երկու անգամ երկրաշարժի կենթարկվե, զոհելով քանի մը հազար տուներ ու մարդիկ։

Շատ կմտածեմ՝ ինչո՞ւ սա խենթ երկրագունդը, աշխարհի մյուս մասերը թողած, միշտ այս խեղճ երկրին մակերեսը կշարժե։

Կարծես Ճապոնիան անհարմար դիրքով հեծյալ մըն է, որ անհանգիստ երիվարը կցնցե կամ վեր֊վար կթռցնե իր մեջքին նստածին, հարմար դիրքով տեղավորվելու համար։

Ես տեսեր եմ ջղային հիվանդներ, որք իրենց մարմնի որոշ մասերը միշտ կշարժեն ջղագար։

Կամ գուցե երկրի խորքը ոգիներ կան, ռազմափորձ կկատարեն ճիշտ Ճապոնիային տակը, մոռանալով, որ աշխարհիս վրա բոլոր նոր վարդապետությանց, բոլոր նոր զենքերու փորձադաշտը լայնածավալ Ռուսաստանն է։

Վերջապես չեմ գիտեր, որքան կաշխատեմ բանով մը բացատրել սա երկրաբանորեն դժբախտ պետության վիճակը, չեմ կրնար։

Երբեմն նույնիսկ կտարվեմ կարծելու, որ այս Ամերիկայի սարքած ինտրիգներն են՝ հանդեպ իր ամենաոխերիմ քաղաքական հակառակորդին։

Ի՞նչ կա․ Ամերիկան իբրև ամենաաստվածապաշտը բոլոր պետություններեն, այնքան մոտ է կանգնած Աստծո, որ եթե նշանացի հասկցնե Ամենակալին մատ խոթել Ճապոնիայի տակը, չեմ կարծեր, որ մերժվի։

Ի վերջո, միակ խորհուրդը, որ կրնամ տալ Ճապոնիային, այդ այն է, որ իր կղզին ժամանակավորապես տա վարձու և ինքը քաշվի Մանջուրիա, տեսնենք ինչ կըլլա․․․

⁕ Այսօր Քաղխորհուրդը որոշում է հրատարակեր կոոպերատիվներու մաքրության մասին։

Չեմ հասկնար․․․ Ամբողջ երկրին մեջ եթե տեղ մը կա մաքուր, ատիկա մեր կոոպերատիվներն են։

Եթե խոսքը կվերաբերե ախտահանությանը՝ նորեն չեմ հասկնար, ապրանքի բացիլ, կամ հոտ անգամ չի մնացեր մեջերնին, ուրեմն ի՞նչ կնշանակե նման որոշում հրատարակել։

Ա՜, շատ կարելի է խոսքը կվերաբերե այն սարդի ոստայներուն, որք անհնարին խտությամբ փակեր են խանութին դռները․․․

Շաբաթ 8. ― Ռայխստագի այրումեն ետքը Գերմանական կառավարությունը շվար դրության մըն է ենթարկվեր՝ չիմանալով ո՞ւր գումարել նիստերը։

Բայց տեսեք դուք սա հարևան պետություններու քարսիրտ վերաբերմունքը դեպի իր ինկած դրացին։

Անգլիա, Ֆրանսիա, Բելգիա կտեսնեն Գերմանիո վիճակը ու չեն տրամադրեր իրենց պառլամենտները ժամանակաորապես օգտագործելու։

Ու Ռայխստագի խե՜ղճ պատգամավորներն, ամեն առտու պատրաստի ճառեր բերաննին կուգան ու բնավեր հավերու նման ետ կերթան․․․ առանց ածելու։

Չէ՛, բոլշևիկները իզուր այդքան կպախարակեն դաշնակցական կառավարությանը։

Ճշմարիտ է, 20֊րդ դարու այդ կառավարությունը պակասություններ շատ ուներ, բայց թշվառքին օգնելու ժամանակ ջենտլմեն էր։

Գերմանիայի պառլամենտը այրված ըլլար ու դաշնակցական կառավարությունը իր պառլամենտը չառաջարկեր՝ ոչ, ատիկա չըլլալիք բան էր․․․

Կիրակի 9. ― Շատ կարևոր ու շատ ճանչված մտավորական մը, այսօր տեսա փողոցին մեկ անկյունը կեցած, ձեռք կպարզեր անցորդներուն․․․

Մենք բոլորս ալ մուրացկանության թեկնածուներ ենք, ուստի իմ ապագա արհեստին նախապես ծանոթանալու մտքով, մոտեցա նորընծա մուրացկանին ու հարցուցի․

― Ինտո՞ր կերթան գործերդ։

― Շատ գեշ, անցորդները փոխանակ ողորմություն տալու՝ «դուն որ վճռեր ես մուրալու, դուն շատ բանի ընդունակ ես, դուն չես մեռներ» կըսեն ու կանցնեն։

― Ուրեմն դուն ալ հայտարարե, թե մուրացկանություն չեմ կրնար ընել և թող մուրալդ, որ քեզ ողորմեն․․․

⁕ Այսօր իրիկնադեմին հանկարծ գխտացի։ Կներեք արտահայտությանս, ես այդքան անքաղաքավարի չեմ, որ չպիտի տայի այդ անվայել գործողության անունը, եթե այդ ակտը դժբախտ հետևանք չունենար ինձի համար։

Գխտալովս ազատ տարածություն գոյացավ ստամոքսիս մեջ, որուն ինչով լեցնելս եմ շվարեր․․․

Երկուշաբթի 10. ― Ռուսաստանի սոցիալիստական շինարարությունը ես այսպես կպատկերացնեմ։

Ուստա Ստալինը գոգնաց կապած չաքուճը ձեռին կանգնած է պատի մը վրա, որ բնավ չի բարձրանար։ Երկրին 160 միլիոն ազգաբնակչությունը քառակուսի աղյուսներ են, թափած այդ չբարձրացող պատին տակ։

Մեյ մըն ալ տեսար ուստան վար իջավ պատեն, իր շինարարությունը հարմարեցնելու նպատակով զարկավ մեկի գլուխը կիսեց, մյուսի քիթը թռցուց, երրորդի վիզը կտրեց, չորրորդի ոտը կոտրեց և այսպես։

Կհիշե՞ք՝ ինտոր ասկե երեք տարի առաջ երկրի ունևոր դասուն «կուլակ» անվանելով՝ ջարդեց։ Երբ սոցիալիզմ չկառուցվեցավ, հաջորդ տարին միջակները ջարդեց։ Նորեն երբ չեղավ՝ կոլխոզներեն դուրս մնացած չքավորության վիզը թռցուց։ Ան ալ այսպես։

Փորձ է, այո՛, այս բոլորը փորձեր են, որ կկատարե Կրեմլի ուստան։ Դեմ չեմ ու չեմ վախնար, թող փորձե, բայց երեք բան մը տեսա, որը շատ վախցուց զիս։

Պզտիկ աղջիկս իր տիկնիկին թիկնոց մը կարելու համար ամբողջ օր մը զբաղեցավ մատ մը լաթի վրա, և երբ չհաջողեցավ վերջապես թիկնոցի նմանող բան մը դուրս բերել, անհաջողութենեն զայրացած բզիկ֊բզիկ ըրավ լաթին կտորը ու ոտներուն տակ առնելով՝ տրորեց զայն։

Այս կատաղության նոպան բոլոր անհաջող փորձողներուն է հատուկ։

Ստալինն ալ կփորձե, կփորձե, մինչև որ օր մըն ալ փորձանք մը բերե գլխներուս ու եթե դեռ բերածը քիչ է․․․

⁕ Ծո՛, սա մարդու երևակայությունն ալ անուշ բան է եղեր։

Այս արտու արթննալով, պառկածս տեղ, մեկ ժամվա մեջ Զվիցերիա գացի, պանսիոնի մը մեջ մեղրով, կարագով և սերով նախաճաշեցի ու դարձա։ Ճաշին կուզեմ ֆրանսական մինիստրի մը հրավեր ընդունել․․․

Երեքշաբթի 11. ― Մարդիկ արտաքինով սովորաբար իրարու նման են ստեղծված։ Տարբերությունը շատ է չնչին․ սանկ քանի մը սանթիմ մեկի քիթը երկար է մյուսեն, կամ մեկ մեթրո երրորդի հասակը բարձր է չորրորդեն։

Բայց բնավորությամբ ու համոզվածությամբ, մարդիկ ոչ թե սանթիմով կամ մեթրով իրարմե կտարբերեն, այլ քիլոմեթրներով։

⁕ Եվրոպական պետությունները Ռուսաստանին կհրավիրեն Լոզան ճապոնական հարցը քննելու, Ռուսաստան կըսե՝ չեմ գար։

Չորեքշաբթի 12. ― Ձեռքս շատ անհաջողակ է։ Կյանքիս մեջ չեմ կրցած տախտակ ռանդել ու իրար կցել։

Բայց սա մեկ տարուց ի վեր է անանկ հացեր կկտրեմ ճաշի ժամանակ, որք գործարանային «ֆաներկաներու» հետ կրնան մրցել իրենց նրբությամբ։

Կտրածս հացերը առաջ այսպես չէին։ Հացի նորման պակասելու հետ քանի գնաց՝ հացի թերթերը նոսրացան ու ապակիեն ավելի լույս պիտի թափանցեին այսօր, եթե գույնը քիչ մը ճերմակ ըլլար։

Առաջներ «պրոլետ գրողներու» մեծագույն մասը կապրեին դաշնակցական կառավարության ատենվան սովը Խորհրդային Հայաստանի լիության հետ համեմատելով։ Հիմա սակայն, երբ ընկեր սովը ներկա կառավարության հետ ալ մտերմացեր է, ինչ գրելնին չեն գիտեր։

⁕ Այսօր թաղի մը մեջ մեկը բաց օդի մեջ խորոված է եփեր, թաղեցիք բողոքեր են այս գայթակղիչին վրա։

Հինգշաբթի 13. ― «Խորհրդային արվեստին» խմբագիրն տեսավ ինձի այսօր և խնդրեց հոդված մը գրել մեր երկրի արվեստին թերությանց մասին։

― Խորհրդային արվեստը, ― պատասխանեցի իրեն, ― ոչ մեկ պակասություն ունի, շատ կատարյալ է ան ու շատ անթերի է՝ բացի պզտիկ պակասութենե մը։ Ու այդ այն է, որ նա․․․ գոյությո՜ւն չունի։

Իսկ այսքան չնչին թերություն մը ամեն արվեստի ներելի է։

⁕ Մոսկվային մեջ 35 հոգի գնդակահարված են, 22 հոգի տաս տարով տաժանակիր աշխատանքի դատապարտված, որպես գյուղատնտեսական ասպարեզի «վնասարարներ»։

Ձերբակալված են արդեն և շուտով գնդակահարվեն պիտի նաև 60 «վնասարարներ» էլեկտրական ֆրոնտեն, բոլորը ճարտարապետներ։

Քաղաքականութենեն բան մը չեմ հասկնար, բայց մանկավարժության մեջ ասանկ մասսայական պատիժ ընդունված չէ։

Շատ լավ կհիշեմ․ մեր գծագրության վարժապետը, երբ դասարանն ամբողջ կպատժեր՝ մեր տեսուչը հանցավորը վարժապետը կտեսներ, քան պատժված երեխաները։

Ուրբաթ 14. ― Ո՛չ, Չեկայի գոյությունը շատ անհրաժեշտ է։

Հիմա, երբ երկնային դժոխքի գաղափարը խունացեր է, ու այլևս ոչ ոք կհավատա այդ մտացածին հաստատութենին, շատ անհրաժեշտ էր, որ գոյություն ունենար ռեալ դժողք մը, սարսափին գաղափարը մարդկության մտքեն չանհայտանալու համար։

Այս երկու դժոխքներու մեջ ոչ մեկ տարբերություն։ Երկու տեղն ալ նույն սատանաները իրենց սրածայր գլխարկներով ու դաժանությամբ։ Միակ տարբերությունը, որ շատ փոքր է և չարժեր անգամ հիշատակել, այն է, որ երկնային դժոխքին մեջ մեղավորները սովորաբար կտանջվեն, իսկ Չեկային մեջ՝ անմեղները․․․

Շաբաթ 15. ― Դիտելով սա կոմունիստներու սոցիալիզմ կառուցելը, չեմ կրնա չհիշել Մոլիերի «Ակամա բժիշկը», որու կարճ բովանդակությունը հետևյալն է․ «Կոշտ ու կոպիտ փայտահատ մը կծեծե իր կինը ու անտառ կերթա իր գործին։ Կինը, կամենալով վրեժ լուծել իր ամուսինեն, բժիշկ կհայտարարե զանի իրենց իշխանավորի ծառաներուն, որք ճիշտ այդ րոպեին բժիշկ մը կորոնեին իրենց տիրոջ հիվանդ աղջկա համար։

― Բայց, ― կավելացնե կինը, ― մարդս փայտահատ կձևացնե ինքզինքը ու մինչև աղվոր մը չծեծեք, չի խոստովաներ իր բժիշկ ըլլալը։

Կերթան տիրոջ ծառաները անտառ, կնոջ նշանի վրա կգտնեն մարդուն ու կհարցնեն։

― Դու բժի՞շկ ես։

― Ոչ, ― կպատասխանե մարդը ապշած։

― Բժիշկ չե՜ս, հա՞, սպասե հիմա քեզի բժիշկ կդարձունենք, ― կըսեն ու մեյ մեկ փայտ առած կսկսեն չափել խեղճ մարդուն կռնակը, այնքան մինչև ստիպված «բժիշկ եմ» կըսե ու կխալսե ձեռներեն։

Հիմա մեր իշխանավորներն են՝ սոցիալիզմին ինչ ըլլալը չիմացող խեղճ ու կրակ գյուղացիին, թշվառ բանվորին անանկ դրության են հասցուցեր, որ «կոմունիստ եմ» կըսեն ու կուսակցության մեջը կմտնեն։

Բայց եթե հեռավորությանը նայինք, նորեն փայտահատություն ու բժշկությունն իրար մոտ են ու շատ ընդհանուր բաներ ունին, բայց գյուղացին ու սոցիալի՞զմը։

⁕ Այսօր աղմուկ ու բողոքի միթինկ։

Գերմանիան, իր Ռայխստագը հրդեհելուն համար, բռներ կոմունիստները կծեծե․․․

Վա՜յ, գազա՛ն Գերմանիա, վա՛յ։ Կարծես չի կրնար իր քաղաքական հակառակորդներուն մեղմ, քաղաքավարի, ընկերաբար բռնել ու․․․ գնդակահարել։

Կիրակի 16. ― Այո՛, ամեն դժբախտություն իր բարեբախտությունն ունի։

Հիմա լսեցեք սովին բերած բարեբախտության մասին պատմեմ։

Էֆենտիմ, ես ստամոքսի ճիճու ունիմ։ Ամեն տարի և տարեկան քանի մը անգամ սանթոնիսնի դոզաներ կընդունեի, բայց ոչ մեկ օգուտ։ Կշարունակեին անհնարին բազմությամբ եռալ մեջս այդ զազրելի կենդանիները՝ պատճառելով սանճի, գլխացավ ու սրտխառնուք։

Այս քրոնիկ ծոմապահության հետևանոք՝ ինչ կըսեք, չիգա՞ն բոլոր ճիճուներն ու թափվեն անխտիր։

Վա՜յ, օրհնվես դու խորհրդային կառավարություն, Աստված քեզի երկա՜ր կյանք տա համաշխարհային պրոլետարիատի առաջնորդ Մեծն Ստալին։

Այն ինչ չկրցան ընել հարյուրավոր գրամ սանթոնիսները, ըրավ քո կառուցած սոցիալիզմը․․․

⁕ Այսօր թերթին մեջ պրոլետ գրող Մկրտիչ Արմենը հանդիմանված էր, որը փոխանակ Աղբարա երթալու և գարնանացանի համար ոտանավոր գրելու, դրամն առեր, գնացեր է Թիֆլիս պտույտի։

Երկուշաբթի 17. ― Մեր մառանի ուտելիքները վերջանալու վրա ուրախացեր էի։

Կըսեի՝ լավ է, բոլոր մուկերը անոթութենե կստակին, և մենք ընդմիշտ կազատվենք այդ անպիտան կրծողներեն։

Հիմա, սակայն, սարսափով կնկատեմ, որ սկսեր են հոս ու հոն ինկած թերթերու ճառերը կրծոտել։

Եթե մուկերը սկսին ճառով սնվել, վա՜յ մեզ, այլևս ծովի ավազի նման պիտի բազմանան ու հեղեղեն մեզի։

Մուկերը, որք այժմ դյուրամարս ճառեր միայն կկրծեն, զարգանալով կրնան քաղգրագիտության ձեռնարկներ ճաշակել և վերջապես օր մըն ալ Պետհրատի պահեստը ընկնելով՝ Լենինի հատորներուն դեմ առնել, որք տարիներով լեռնացած հոն, իրենց հաճախորդին կսպասեն․․․

Երեքշաբթի 18. ― Անգլիո վարչապետ Մակդոնալդը պատերազմի հոտ կառնե եղեր և Փարիզին մեջ վեհաժողով մը գումարել կուզե՝ այդ աղետին առաջն առնելու համար։

Ճիշտը խոսած, պատերազմի հոտ ես ալ կառնեմ։

Իտալիա, որ սա երեք տարի է սուս ու փուս նստեր է իր բնին մեջ, ես գիտեմ, վեր կենալուն անանկ խոշոր ձու մը պիտի թողնե իր ետևը, որ ինքն ալ վախնա նայիլ։ Բայց ի՞նչ կրնամ ընել․ կյանքը գոյության կռիվ է։ Աշխարհն այսպես եկեր, այսպես ալ երթա պիտի։ Դիվանագիտական աշխարհին մեջ խաղաղություն գոյություն չունի։ «Խաղաղ ժամանակները պետությունները իրենց տուները մտած դանակ կսրեն իրենց դրացի պետության համար։ Ու այն ատեն, երբ տեսնվեցավ, թե դանակը բավականաչափ սրված է դրացիին մորթելու, «պառկի՛ր» կպոռա ան ու դանակը կխոթե։

Ամենայն հավանականությամբ Մակդոնալդին դանակը դեռ պատրաստ չէ, որ խաղաղության մասին կմտահոգվե․․․

⁕ Բեյբության փողոցին մեջ կինը մանչ մըն է բերեր։

Բոլորը ուշադրությամբ կհետևեն, թե ինչի՞ մեջ պիտի փաթթե մայրն իր նորածինը․․․

Չորեքշաբթի 19. ― Հաջորդ ամսուն 700 գրամ ստացող երկրորդ աստիճանի բանվորներու հացը 300֊ի է իջեցված՝ հավասարեցնելու ծառայողներու։

Ժամանակին Նասրեդին Խոջան ավանակ մըն է ունեցեր, որին կերակուրը օրեցօր պակսեցնելով՝ կամեցեր է առանց ուտելու ապրեցնելու վարժեցունել վերջեն։

Ընդամեն մեկ օր մնացած մոլլայի հաջողությանը՝ ավանակը կմեռնե․․․

― Ափսո՜ս, ― կըսե Խոջան, ― եթե օր մըն ալ համբերեր, այնուհետև առանց ուտելու ապրեր պիտի ավանակս։

Խորհրդային կառավարությունը, որ «Ծապլվարն» ու «Դոն Քիշոտն» իրականացուց, այժմ ձեռք է զարկեր Մոլլա Նասրեդինի անեկդոտներու «անշեղ կիրառմանը»։

Բայց Խոջան իր ավանակին կերը մեկ անգամեն 400 գրամ չպակսեցուց։

Իդեալին այսքան շտապ հասնել ուզողը ուշ կհասնե։

⁕ Հե՜յ գիտի պատմություն։

Ինչպես այսօր մենք մեր տղոցը կպատմենք թե՝ «ժամանակին Պարսկաստանին մեջ մոլլա մըն է եղեր, որ ունեցել է ավանակ մը․․․», պիտի գա օր մը, որ մեր հետնորդները իրենց որդոց ըսեն՝ «ժամանակով Ռուսաստանին մեջ Ստալին մըն է եղեր, որն ունեցեր է 160 միլիոն ավանակ․․․»

Հինգշաբթի 20. ― Վերջապես։ Ես ապշեր էի ուղղակի, թե այսքան նեղության մեջ մարդիկ ինչո՞ւ չեն խելագարեր։

Այսօր արդեն Դամար Բալլաղ թաղամասին մեջ գտնվեր է մեկը, որն կամենալով փրկել մարդկությանը «անզգա» կոչվելու անպատվութենեն, հերոսաբար խելագարվեր է, կացինով սպանելով դեմն ելլող յոթ հոգու։

Ապրի՛ խելագարն։ Անիկա թե՛ մարդկության պատիվը փրկեց, թե՛ միաժամանակ յոթ հոգի ազատեց այս անցավոր աշխարհեն։

⁕ Այսօր կնկաս հետ մեծ կռիվ։ Պատճառը․․․ ինքս ալ չեմ գիտեր իսկապես։

Կռվեն ետքը կպարզվե երևի․․․

Ուրբաթ 21. ― Լենինականի Միացյալ ժողդատարանին ողջ դատական կազմն բռնված է գողության մեջ և դատի տակ է։

Հետաքրքիր է դատավորն կրնա՞ ինքզինքը դատել, թե՞ ուրիշ տեղի դատավոր է կանչելու։

Բժիշկնեերն, օրինակ, հիվանդանալու պարագային ուրիշ բժշկի օգնության կդիմեն։

Այսքանը «ըստ ձևի», իսկ գալով «էությանը»՝ ես ամենևին չեմ մեղադրեր Լենինականի դատավորները։

Ով այսքան սոված ըլլա, անիկա պիտի գողնա։

Հիմա կրկեսի կենդանիներեն ու կոմիսարներեն զատ, բոլորը անոթի են և բոլորը թեկնածու գողության։

Կառավարությունը եթե կուզե դատարանը զերծ պահել մեղանչելե իր դատավորները կրկեսի կենդանիներու կարգը դասի պիտի ապաքեն։

⁕ Միլիցիա մը, գյուղի ճամբին սպանելով գյուղացի մը, կհափշտակե շալակի երկու փութ ցորենը։

Նորեն չեմ մեղադրեր։

Գող դատավորին միլիցիան ավազակ ըլլալու բոլոր արտոնությունն ունենալու է․․․

Շաբաթ 22. ― Այս գարնան սաստիկ անհամբեր եմ սոխակներու գալստյան։

Վճռեր եմ արդեն սիրահարվել հարևանուհիիս։

Ինչո՞ւ կզարմանաք։

Ո՞վ է ըսեր ձեզի, որ խելագարները անպատճառ մարդ պիտի սպանեն։

Ես չեմ ընդուներ այդ, ես պիտի սիրահարվեմ․․․

⁕ Պրոֆեսոր Աբդալյանը, ձիով Տաճկաստան փախնելով, երկու կին թողեց մեր կառավարությանը։

Երեկ այդ լքված, հետևապես և վիրավորված կանայք դատարանին մեջ իրարու օձիքը կքաշքշեին, տնային կարասները սեփականացնելու մտոք՝ յուրաքանչյուրը ցույց կուտար ինքզինքը ավելի խոցված, ավելի վիրավորված։

Բայց եթե բանը վիրավորանքին գար, այդ զույգ պահարանները և մահճակալը ավելի շուտ կառավարությանը կհասներ, քան այդ կանանց։

Վասնզի ավելի վիրավորական ակտ չի կրնար ըլլալ պետության մը համար, քան իր հրամանով հետախուզության գացող գիտնականի մը փախուստը։

Մարդս կփախչե միայն բանտեն։

Բայց կառավարությունը չվերցուց իրերը։ Երևի ցույց տալու համար, որ իր երկիրը բանտ չէ․․․

Կիրակի 23. ― Ռուս պետական գործիչ Կագանովիչը երբ կըսե՝ Մարքսը մեծ է, վասնզի Լենինի և Ստալինի պես աշակերտներ ունի, չեմ հասկնար։

Այդ կնշանակե, թե Լենինեն ու Ստալինեն հետո, մեծ մարդոց ցանկը պակասե պիտի, և անկե վերջ ոչ ոք իրավունք չունի «մեծ» ըլլալու, քանի որ Լենինն ու Ստալինը մեռած ըլլալով՝ անկարող պիտի ըլլան անոնց աշակերտել։

Եթե այդպես է, Լենինն մեռել է, բայց քանի որ Ստալինն կենդանի է տակավին, թող մեծ մարդոց ցանկը կազմելու ժամանակ, քանի մը անվանց տեղ բաց ձգե, նոր մեռնե։

Կարելի՞ է մեկեն դատապարտել ապագա մարդկությանը անխտիր «պզտիկ» ծնվելու։

Կամ առհասարակ այդ պայմանով արժե՞ ծնվել․․․

⁕ Դասագրքերու մեջ իբրև նախնական, անզարգացած կրոն կհիշվե «Պոլինեզիայի տոտեմիզմը», որն սխալ է և պիտի ըլլա «Ռուսաստանի կոմունիզմը»․․․

Երկուշաբթի 24. ― Հարդը և խոտը այնքան է սղեր, այնքան հազվագյուտ դարձեր, որ կով ունեցողներն ինչ ընելնին մոռցեր են։

Պետական թատրոնի կով ունեցող դերասանները, դերերնին ավարտելով, բեմը չեն ուզեր ձգել, միշտ աչքը հասարակության՝ ծաղկեփունջ կհուսան․․․ իրենց կովերուն համար։

Խեղճ կովերուն բախտեն, այլևս տաղանդավոր դերասան ալ չի մնացեր պետթատրոնին մեջ․․․

⁕ Եթե ընդունենք, որ «սոցիալիզմ կառուցելու» ամենաբնորոշ հատկանիշը սոված ըլլալն է՝ կենդանիները մեզի հավասար սոցիալիզմ կկառուցեն այսօր։

Տարբերությունն այն է, որ կենդանիները չունին իրենց «մեծ առաջնորդները»։ Պակաս մը, որ իսկույն կարելի է լրացնել։

Անգամ եթե իրենց մեջ չի ճարվի, կրնան մեր «մեծ առաջնորդներեն» օգտվել։

Հիմա արդեն անցեր են այն ժամանակները, երբ հիմար ըլլալու համար անպատճառ չորքոտանի պետք էր ըլլալ․․․

Երեքշաբթի 25. ― Առաջներ մարդկության առաջ անլուծելի հարց մը կծառանար․

― Ի՞նչ է կյանքի նպատակը։

Հիմա՝

― Ի՞նչ պիտի ուտենք ճաշին․․․

Երկու հավասարամեծ հարցեր, որք անլուծելի կմնան ցայսօր։

⁕ Սա մեր պետության «բանվորական» ըլլալը գիտենք, բայց չենք գիտեր, թե ո՞ր բանվորականը։

Վասնզի երկու տեսակ բանվոր կա՝ առաջին կարգի և երկրորդ կարգի։ Մեկը կուտե օրական 700 գրամ հաց, մյուսը՝ 300։

Չորեքշաբթի 26. ― Հայաստանի «համալսարանն» ավարտած բժշկուհիները արդեն գործի են անցեր։

Պզտիկ, 20-21 տարեկան աղջնակներ, որք առաջին տեսնողին ավելի շատ սպասուհի կկարծվեն, քան բժիշկ, արդեն պետական բուժարանի կողմե պրակտիկայի կղրկվեն։ (Հավերու մեջ այս տարիքի վառյակները չեն ածեր տակավին)։

Մեկը անոնցմե այսօր հիվանդ տղուս վրա եկավ ու գիտցածը չմոռնալու համար նախ դեղգիր գրեց, ապա սկսեց «նայել» հիվանդին։

Աս բժիշկները, դեղգիր մը հորինելով, առնվազն 100 հիվանդի վրա կկրկնեին դեղերու անունները՝ իրենց ուղեղին մեջ տպավորելու համար։ Ու եթե նույն օրվա առաջին հիվանդը ստամոքսեն կտառապե, մինչև իրիկուն, մնացյալ բոլոր հիվանդները պարտավոր են հիվանդանալ ստամոքսի սահմաններուն մեջ։

Աս աղջիկները, երբ տեսան հիվանդ երիտասարդ մը, որուն հավնեն՝ այդ երիտասարդին այլևս բժշկություն չկա․ որպես «անբուժելի հիվանդ» այնքան երթան գան հիվանդին վրա, մինչև տակը իյնան․․․

Եթե ընդունենք, որ այս բժիշկներու գործը կկայանա մեռածներուն թաղման վկայական տալ ու ծառայող հիվանդներուն տեղեկանք, ապա իրենց մասնագիտության մեջ մրցակից չունին։ Առաջին հայացքեն անմիջապես մեռելը կջոկեն կենդանիեն ու տակավին չի պատահած մեռյալ մը, որ բժշկին տված սխալ դիագնոզին վրա գերեզմանատունեն ետ վերադառնա ողջացած։

Պետական այս բժիշկները կառավարության կողմե պաշտոն ունին նաև արգելել ամեն տեսակի հիվանդներուն բան մը ուտել։ Պետք է պահպանել ամենախիստ «դիետա»։

Հաց չի կարելի տալ հիվանդին, մինչև ցանքի քաղելը։ Շաքարե զգուշանալ, մինչև Լենինականի շաքարի գործարանի կառուցման ավարտը։ Միս չիտալ, մինչև պետական մսամթերման վերջանալը։ Պետք է հագնվել շատ թեթև, քանի «տեքստիլը» իր «ճեղքվածքը» չի փակել և այլն։

Վերջապես բժիշկներ են ասոնք, որք ժողովուրդին հիվանդությունը բուժելեն ավելի կառավարության ռեժիմին հիվանդությունները բուժելու պաշտոնն ունին․․․

Առաջները, երբ հիվանդ մը ունենայինք՝

― Ի՞նչ կուտես, ջանս, ինչի՞ ախորժակ ունիս, ― կհարցունեինք։

― Հիմա ո՞վ կհամարձակվե նույնը կրկնել, երբ գիտես, որ հիվանդը ախորժակ ունի ամեն բանի, և դուն ոչինչ չունիս տալու․․․

Հինգշաբթի 27. ― Մոսկվայի կառավարությունը ի թիվս այլոց, բռներ է նաև վեց անգլիացի ճարտարապետներ ու պիտի դատե որպես վնասարարներ։

Անգլիական կառավարությունը, շաբաթ մը առաջ, պահանջեց ազատ արձակել իր վեց հպատակները, Մոսկվան մերժեց։ Այսօր Մոսկվայի անգլիական դեսպանը մատը թափ տալով՝ հեռացավ Մոսկվայեն։

⁕ Անգլիան սա 15 տարվա մեջ Ռուսաստանը վախցնելու մտոք, այնքան մտրակ շարժեց օդին մեջ, որ սպառնալիքն ալ իր իմաստը կորսնցուց։

Վախը իր նպատակին ծառայեցնելու համար պետք է գեթ տարին անգամ մը ծեծել։ Իսկ երբ չես կրնար ծեծել, բնավ չսպառնաս՝ այսպես կթելադրե մանկավարժությունը։

Ուրբաթ 28. ― Կհիշե՞ք Ռաֆֆիի վեպերը։

Հոն հեղափոխական գործիչները քիչ մը ծամոն, քանի մը հայելի, հինա, կոճակ, ասեղ ու թել առած, առևտրականի անվան տակ Տաճկաստան կերթային ու հոն հեղափոխություն կքարոզեին։

Նույն ուղին է բռներ նաև բոլշևիկյան Ռուսաստանը։

Չորս տակառ նավթ տված «ընկերության» մը կռնակ՝ Գերմանիա է ղրկեր, պետությունը ներսեն պայթեցնելու համար։

Բայց մա՜յրը չմեռնի Գերմանիա, կտեսնա՞ք ինչպես Հիտլերը ականջներեն բռնած, ինչպես ստահակ աշակերտի, այսօր իր երկրին բոլշևիկներուն գլուխը պատին կզարնե՝ անոնց վաճառականական հանգամանքը նկատի չառնելով բնավ։

Գերմանիա, պարտված պետություն մը այսքան վճռական։

Իսկ Անգլիա, հաղթող, ողջ աշխարհին հեգեմոնը, մտրակ կշարժե։

Տնաշե՛ն, «Բրիտանական կայսրություն» ես, աշխարհիս բոլոր պետությունները բերանիդ կնային։ Օր մը բոլոր պետությանց ներկայության դուրս կանչե Ռուսաստանը, քանի մը ապտակ իջեցուր երեսին և ըսե, որ այլևս նման բան չընե․․․

Չե՞ն կրնար։

⁕ Կոոպերատիվները շիշ մը կոնյակ տալու համար երկու դատարկ շիշ կպահանջե․․․

Շաբաթ 29. ― Բոլշևիկներու օրոք, գիտություններեն թվաբանությունը հիմնահատակ փոխվեցավ։ Անճանաչելիության աստիճան։

Հին ատեններ հանման ժամանակ մեծ թիվը միշտ վերը կգրվեր, պզտիկը՝ վար։

Հիմա ճիշտ հակառակը։

Այսպես՝

Քաղաքիս մեջ հացի քիլոն 25 ռուբլի է, յուղինը 70, շաքարինը՝ 40 (եթե ճարվե)։ Պանիրինը՝ 30։

Վեց անձ ընտանիք մը կշտանալու համար օրական պետք է ուտե 150 ռուբլիի հաց, 30 ռուբլիի յուղ, 10 ռուբլիի շաքար, հետո պանիր՝ 10 ռուբլիի և այլն, չհաշված բանջարեղեն, աղ, պղպեղ, վառելիք և հագուստ։ Գումարած այս պիտույքները կընե օրական 200 ռուբլի։

Այդ ընտանիքի օրական եկամուտն է ընդամենը վեց ռուբլի։ Հիմա պիտի վեց ռուբլիեն հանենք 200 ռուբլի, ինչ որ մնաց տակը՝ ատիկա հավասար է «Խորհրդային շինանարություն․․․»

Բայց չորս գործողություններեն հանումը ոչինչ ընդհանուր չունե մեր կոմունիստական կարգերուն հետ և իբրև հանող, գջլող ու հափշտակող գործողություն, հատուկ է միայն կապիտալիստական կարգերուն։

Մեր սոցիալիստական կառավարության գործողություններեն ամենակարևորը բաժանումն է։ Հավասար բաժանում։

Այդ պատճառով կառավարությունը ժրաջան աշակերտի նման սկսել է սորվել բաժանում։

Անիկա հացն այսօր այսպես կբաժանե։

Կոմիսարներն ու քարտուղարներն՝ ինչքան ուզեն։ Պատասխանատու կոմունիստները՝ 800 գրամ, բանվորը՝ 700, ծառայողը՝ 300, մասնավորը՝ 0 գրամ, իսկ կուլակը իր կերածը ետ բերե պիտի և կառավարությանը տա․․․

Եթե գտնեք, որ սույն բաժանումը հավասար, հետևաբար և սոցիալիստկան չէ, մի հուսահատեք՝ դեռ մանուկ է, ընդամենը 15 տարեկան։

Պիտի ըսեք, թե 15 տարվա մեջ դասարանը չփոխող այս աշակերտը բթամիտ մըն է, որ այսքան սխալ կբաժանե, բայց մի՛ ըսեք, մեղավորը ինքը չէ։

Դուք գիտեք, որ բաժանումը լավ յուրացնելու համար հարկավոր են թանձրացական առարկաներ՝ կաղին, զորօրինակ, ընկույզ, փշատ և այլն։ Բայց ի՞նչ ընե խեղճ ռուսաստանը, խոսք ու ճառեն զատ ոչինչ չունի և ունենալու պարագային 160 միլիոն հատ չունի, որ յուրաքանչյուր բնակչին գեթ մեկը հասնե․․․

Ուրիշ բան է, եթե կառավարությունը բանտերու և գերեզմաններու դուռները բաժնա ու բովանդակությունը բաժանե։

Ան ատեն յուրաքանչյուր ազատ մարդուն վեց բանտարկյալ կիյնա, չորս աքսորական, երկու գնդակահարված։

⁕ Չորս գործողություններեն բազմապատկումը կգործադրվե միմիայն և բացառապես խորհրդային դատավորներու մեջ, երբ պետք է հանցավորին մեկ սխալն տասով կամ 100֊ով բազմապատկել։

Կիրակի 30. ― Այսօր կիրակի է։

Հե՜յ գիտի ժամանակներ․․․

Առաջներ, երբ հավատ գոյություն ուներ դեռ, աստծվածապաշտները եկեղեցի կերթային, կոմունիստները՝ բջիջի ժողովի։

Հիմա բջիջն ալ, եկեղեցին ալ դա՜փ֊դատարկ է։

Նոր կրոնի մը աշխարհ գալու ամենահարմար ժամանակը։ Ով զգեստները փոխե ու ինքզինքը Աստված հռչակե, կպաշտվի առանց հարցաքննության, թե ո՞ւր էիր և ուրկե՞ կուգաս։

⁕ Աստվածներեն Լենինը, իր կոմունիստ հետևողներուն բերավ անապատի մեջտեղը կեցուց ու ինքը անհայտացավ։ Վերջիններս, երկար սպասեցին ու երբ նեղվեցան՝ ոսկի հորթ մը շինեցին՝ անունը Ստալին, ու սկսեր են սա ութը տարի է ի վեր պաշտել զանի։

Կոպիտ մատերյալե շինված ու շատ դիմացկուն Աստված մըն է վերջինս։

Եթե խնայողությամբ գործածվե, տասը տարի այլևս նոր աստծու պետք չեն ունենա բոլշևիկները․․․

Ժամանակ մը աստուծու անունը գլխատառով կգրվեր, մարդունը՝ հասարակ։

Բայց պիտի գա ժամանակ, և ատիկա մոտ է, որ մարդն հատուկ անուն պիտի ըլլա, աստվածն՝ հասարակ։

Երկուշաբթի 31. ― Քրոջս տղան, ճիշտ է, շատ պտտեց, բայց վերջեն լավ բնակարան վարձեց։

Ուղիղ Աբովյանին վրա, կեդրոն տեղ և պատուհանն ալ փողոցին վրա։

Անցորդները ըսես սենյակին մեջ կխոսեն, այնքան պարզ կլսվե դուրսեն։

― Անցյալ տարվանեն քանի մը գլուխ չորթան էր մնացեր, ձգեցինք ջուր, ըսինք տրորենք, սրիկա կատուն․․․

― Բայց ես հաստատ գիտեի, որ գլխուս գեշ բան պիտի գար, այն գիշեր ես Ստալինն էի տեսեր․․․

― Ճիշտ կխոսիմ, Գալո՛ւստ։ Կինս սա երկու տարի է, չեմ գործածեր։ Ու ունիս՝ տար։

― Հաց էի տարեր Չեկա, երեք ժամ հոն հերթի կեցա, ժամ ու կես՝ հարկս մուծեցի, երկու ժամ հացի քարտս ստուգել տվի, չորս ժամ․․․

― Սարգի՛ս, ուղիղ երեք օր բերանս նշխար չէի դրեր։ Էդ հոտը որ առա, ջուրը լեցվեցավ բերանս ու․․․

― Եկեր էր միջնորդելու, որ իր մարդուն բաց թողնեմ։ Ժարկո ունեի ու տապակած ձուկ։ Կերանք ու եկավ պառկելու ժամանակը․․․

― Ա՜յ տղա, այս կառավարությունն անասուն անգամ ըլլար, խելքի պիտի գար և հասկնար, որ այսպես կառավարել չի կարելի։ Ափսոս չէ՞ր ճորտատիրական․․․

― Այո, մեծ տղան 26֊ին գնդակահարվեցավ, միջնակը Սիբիրն է, պզտիկն ալ դատապարտված է հինգ տարի բանտարկության․․․

― Աս տարի էլ եթե պատերազմ չեղավ, ես ինքնասպան կըլլամ, այլևս հույս չկա ազատության․․․

― Աջ կողմի ոսկե ակռաները կհանեմ ծախեմ, ձախովը կծամեմ։ Ատ ալ շատ է․․․

⁕ Եթե կուզեք երկրի մը վիճակին ծանոթանալ, փողոցի պատուհանը նստեք կամ երկաթուղով գիշեր մը ճամբորդեցեք։

Երեքշաբթի 1. ― Երբ Անգլիո, Ֆրանսիո կամ Գերմանիո մեջ հազարավոր թերթեր կհրատարակվեն, ատիկա հասկանալի է։

Բայց ի՞նչ միտք ունի Խորհրդային Ռուսաստանին համար բազմանուն ու բազմաթիվ թերթեր, երբ բոլորը միևնույն բառերով միևնույն գաղափարը պաշտպանեն պիտի։

Ի՞նչ է խորհրդային մամուլը։ Անիկա երկա՜ր, միատեսակ մազի պարան մըն է մեթրաչափ, արշինաչափ, ֆունտաչափ ու մատնաչափ կտրտված և առանձին անուններ տրված։

Անիկա միևնույն անտանելի, անհամ ու սրտախառնուք պատճառող մախոխն է, տարբեր մեծության պնակներու մեջ լեցուցած ու տարբեր անուններով մկրտված։

Այս ձևով օրիգինալ՝ էությամբ կապիկ կուսակցությունը չի հասկնար, որ հազար գրամն մեկ քիլոյեն ավելի չէ ու հարյուր սանթիմը մեկ մեթրոյեն երկար չէ։

Չի հասկանար, վերջապես, որ հազար լակոտներու հաչոցը մեկ մեծ շունեն ազդու չէ․․․

⁕ Յուղի քիլոն 70֊են հարյուրի բարձրացավ։ Աղոթեցեք մեզի համար․․․

Չորեքշաբթի 2. ― Լենինին նվիրված յուրաքանչյուր «հուշի երեկոյին», առաջնորդի կինը՝ Նադեժդա Կրուպսկայան, հարազատորեն կկրկնե մարդուն միտքերը, բան մը, որ ցույց կուտա, թե Լենինը սիրող ամուսին մըն է եղեր։

Վասնզի ուժեղ գրկախառնության ժամանակ միայն այսքան հարազատորեն կրնա տպվել հուշ մը, մամուլի տակ գտնվող իր կնկա սրտին․․․

⁕ Գարունը եկավ։ Անգործներու տարմերը առտուներ սկսեր են զբոսարանը տեղ գրավել ու իրիկունները վերադառնալ կառավարությանը քննադատելեն վաստակաբեկ։

Բայց նկատելի է, որ տիրող սովը ազդեր է քննադատության արտադրողականության վրա։

Եվ իրոք։ Երեք հարյուր գրամ հաց ուտող մը ինչպե՞ս կրնա քննադատել այսքան պակասություն ունեցող ռեժիմ մը․․․

Հինգշաբթի 3. ― Կըսվե, թե բանտերու մեջ սաստիկ տարածված է արվագիտությունը և գիջությունը։

Ի՜նչ բնականոն պայմաններու մեջ, կնշանակե և ի՜նչ երջանիկ կապրեն բանտարկյալները։ Անոնք արուները կհիշեն այն ժամանակ, երբ մենք՝ «ազատներս», էգերն իսկ մոռցեր ենք։

Քաղաքիս մեջ բերնե բերան կանցնե այն զրույցը, ըստ որու, Աղայան փողոցին, Պետրոս անունով մեկը, առտու կելնե աղջկա հետ Զագս կերթա ամուսնանալու։ Ու կես ճանապարհին միայն կհիշե հանկարծ, որ ինքը ամուսնացած է արդեն ու տուն գալով՝ կնեղանա կնկան վրա թե․

― Կնիկ, ես մոռցեր եմ ամուսնանալս, դուն ալ չես հիշեցուներ։ Մազ մնաց նորեն ամուսնանայի․․․

Ես այս կողմանե իսպառ ապահով եմ։ Երեք երեխա ունիմ, որոնք հերթով կհիշեցունեն ընտանեկան հանգամանքս․․․

Եթե տղաներ չունենայի անգամ, դարձյալ սխալմամբ նոր կին չէի առնի։ Վասնզի նախ՝ ես շատ սուր հիշողություն ունիմ, երկրորդ ալ, սովորություն ունիմ տունեն ելնելուս նախապես թուղթի մը վրա նշել, թե ի՞նչ պետք է առնել այսօր, ու ցանկեն դուրս ոչինչ չեմ առներ․․․

Ուրբաթ 4. ― Սա խորհրդային կառավարությունը իր «շինարարության» մասին այնքան զարմանքով կհայտարարե, որ ըսես, ինքն ալ հույս չունե, թե բան մը շինելու ընդունակ է, ու երբ սխալմամբ բան մը շինվի՝ կապշե կմնա ճիշտ այնպես, ինչպես եթե հավ մը ածելեն ետքը տեսնե, որ ածածը սագի ձու է եղեր․․․

Այս կառավարությունը սաստիկ նման է չբեր ու տգեղ կնկա, որ կուզե վարչական եղանակով երեխա ծնել։

Բռնի ուժով կստիպե մարդոց իր հետ պառկել ու դեռ շորերը չհանած՝ շեփորող ապարատը կսկսե գործել։

«Պրոլետ գրողները» երփներանգ բառերով հղությունը կերգեն աս անհույս ամուլին, կուսակցական բջիջները կսկսեն «մասսայականեցնել» այն, ու հանձնաժողովները իրար կանցնեն նորածինին անուն գտնելու համար։

Այսքանը եղա՞վ, դե անդին քաշվեցեք, մամուլն արդեն կսկսե սնուցել։

Մեկ ամիսեն՝ երկու ամսական է տղան, երկու ամիսեն՝ չորս (տես «հնգամյակը չորս տարում»)։

Ու երբ լրանա ինն ամիս ու ինն օրը, փոխանակ ծնելու՝ կըսե․

― Այս իննամսյակին մենք կառուցենք երեխայի ֆունդամենտը, հաջորդ իննամսյակին նոր տեմպով բարձրացնելու համար․․․

Հաջորդ իննամսյակին՝

― Ասով մենք ավարտեցինք երեխաշինարարության շենքը, հաջորդ իննամսյակին կանցնենք վերնաշենքին։

Ու այսպես անվերջ իննամսյակներ, առանց նախապես հայտնելու, թե, վերջապես, քանի՞ հարկանի է ըլլալու ատ բերելիք երեխան

Ահա այսպես, խորհրդային իշխանությունը «լծված է» ու աս սուտ երկունքեն կտքա՝ իր հետ ու իրմե ավելի բարձր տքացնելով նաև ողջ ժողովուրդը․․․

Բայց ես կերևակայեմ, թե որքան դժվար է չսիրած կնկա մոտ պառկելը։

Խորհրդային իշխանության խե՜ղճ փեսացուք։

Այսքան տգեղ կնկա մոտ պառկող մը անպատճառ «բոլշևիկյան վճռականություն» ունենալու է, ապա թե ոչ անկարելի է, որ գործը գլուխ գա․․․

Շաբաթ 5. ― Չեկան սովորություն ունի, իր ագենտներուն միջոցով, խոսելով փողոցով անցնող երկու մարդոց մեկեն անջատել իրարմե, հարցաքննել առանձին֊առանձին։ Ու եթե այդ մարդկանց խոսքերը իրար չբռնեցին, իբրև պետությանը բամբասողներ կբռնվեն ու կաքսորվեն անմիջապես։

Անցյալ օր ասանկ զույգ մը կբռնեն Աբովյանին վրա և Չեկա կտանեն։ Մեկը անոնցմե, սաստիկ վախկոտ ըլլալով անմիջապես կխոստովանե, որ իրենք Չեկայի մասին կխոսեին։

Երկրորդը, սակայն, իր սառնասրտությունը պահպանել կհաջողի ու կըսե, թե, հեչ, դժոխքի, սատանաներու, կպրե կարասի մասին կխոսեինք։

Կբերեն երես առ երես ու ագենտը կըսե երկրորդին․

― Դուք բացարձակ հակասության մեջ եք։ Ընկերդ կըսե՝ մենք Չեկայի, չեկիստի ու նկուղի մասին կխոսեինք, իսկ դուն կըսես՝ դժոխքի, սատանայի ու կպրե կարասի։

― Ոչ մեկ հակասություն, ― կպատասխանե վերջինս։ Չեկան ու դժոխքը միևնույն հասկացողություններն են, սա փոքր տարբերությամբ, որ առաջինի մեջ կտանջվեն արդարները միայն, իսկ վերջինիս մեջ՝ մեղավորները․․․

⁕ Կինս անվերջ կգանգատե, որ մեր պզտիկը շատ լալկան է, որ ալ չի կրնար քաշել։

― Կնիկ, ― կըսեմ, ― ի՞նչ կա այդքան նեղսրտելու։ Ենթադրե, թե ժամագործ ես, ու պատի ժամացույցը թիկ֊թաք կընե։

Կիրակի 6. ― Պետք է խոստովանել նաև, որ հաճախ ժողովուրդն ալ կառավարության քննադատության մեջ չափազանցության կերթա։

Զբոսարանին նստարանին 92 տարեկան ծերունի մը այնպես կխոսեր, որպես թե բոլշևիկյան ռեժիմն է եղեր պատճառը իր ներկա ծերությանը, որ, որպես թե, եթե ցարական կամ դաշնակցական ռեժիմ գոյություն ունենար, ինքը ոչ թե 92 այլ 12 տարեկան պիտի ըլլար հիմա։

Իրավ է, որ կըսեն՝ մարդու աչքը ելնե, անունը չելնե․․․

⁕ Այսօր կինս փուռեն վերադարձին ձեռքի «հացը» դրեր էր ծանոթ ատաղծագործին խանութը խոսելու։ Վերջեն, տուն գալուն, հացի փոխարեն փայտի կունդ մը բերավ տուն։

«Հացը» փոխս էր ընկեր կունդի հետ․․․

Երկուշաբթի 7. ― Ես ալ ծանոթ դերձակի մը խանութ ունիմ, որ երբեմն հանգստանալու համար կմտնեմ։

Երեկ շրջազգեստ մըն էր կարեր կնկա մը, որն սակայն չէր վերցուներ և սկսել էր աղմկել՝ առարկելով, որ նեղ է և պահանջել, որ քակե ու նորեն կարե։

― Տիկին ջան, կլայննա, հավատացիր, որ կլայննա, ― կաղաչեր դերձակը։

― Ո՛չ, չեմ տաներ, ― կպնդեր կինը։

― Շատ աղեկ, ― վերջեն ճարահատված ըսավ դերձակը, ― թող շրջազգեստը հոս, ինչպես կտեսնեմ՝ շուկա կիջնաս, գնա՛, վերադարձին կշինեմ՝ եկուր տար։

Բարեկամս, վերցնելով զգեստը, մինչ կպատրաստվեր քանդել, երբ հանկարծ կարևոր գործով մը տունեն կանչվեցավ։

Բավական ուշացավ, այնքան, որ շուկայեն տիկինը վերադարձեր էր արդեն։

Կինը, առանց մեկու մը բան մը հարցնելու, կարծելով, թե վարպետն ըստ իր խոստման շիներ է արդեն զգեստը, վերցուց հագավ։

― Ա՜յ, ի՞նչ եմ ըսեր, հիմա եղա՜վ։ Ա՛յ, շրջազգեստն ասանկ լայն ըլլալու է, որ մարդն ազատ շարժվե մեջը․․․

⁕ Սույն դիպվածը եթե Քրիստոսին ժամանակը ըլլար, հրաշք պիտի համարվեր ու ավետարանն մեկ էջով ալ ավելնար։

Մինչդեռ այս երևույթն ունի իր շատ հասարակ բացատրությունը։

Շաբաթ մը շուկա չիջնող գնորդ մը, երբ առանց նախապատրաստելու ինքզինքը՝ մթերքի գին հարցունե, պատասխանը լսելուն, սարսափեն կես կդադրե։

Այդ է պատճառը, որ առհասարակ դերձակները բան մը ձևելու ատեն, նախքան մկրատը ձեռներնին առնելը, մեյ մը մթերքին գինը գիտնալ կուզեն․․․

Ուրբաթ 23 ― Երևակայեցեք ոչխարաբույծ մը, որ շաբաթներ շարունակ իր հոտին աղ կերցնելեն ետքը, ծարավեն պապակած ոչխարներուն ջրի ափը քշելով՝ լեցված հրացանը ձեռքին կհայտարարե․

― Ով համարձակվի ջուր խմել, գնդակահարվե պիտի։

― Ոչխարները, սակայն, որք «ջուր» բառեն զատ մնացյալ բոլոր հասկացողություններեն զրկված են, կհարձակեն անշուշտ ջրին վրա ու կխմեն, ու ոչխարաբույծն ալ, եթե կուսակցական է, «բոլշևիկի վճռականությամբ» կսկսե գնդակահարել անասունները մեկը մյուսի ետևեն։

Ոչխարներու հանդեպ չկատարվելիք այս բանը կկատարե այսօր Խորհրդային կառավարությունը ժողովրդյան հանդեպ։

Ապրուստի բոլոր միջոցները իր ձեռքը կենտրոնացնելով և երկիրը կատարյալ սովի մատնելով՝ հրացանը ձեռքին կգնդակահարե կոոպերատիվի այն ծառայողին, որ տարիներով անվարտիք պտտելով՝ կփորձե վարտիք մը գողանալ խանութեն, նաև այն սայլապանին, որ պարկ մը ցորեն կտանե պետության պահեստեն իր սոված ընտանիքին համար, նույնպես պետական մեղվանոցի մեղվապահին, որ մեղրոտ մատը բերնին կտանե․․․ գիտնալու, թե ի՞նչ համ ունի «մեղր» ըսված բանը։

Այս առնչությամբ «Խորհրդային Հայաստանին» երրորդ երեսը կատարյալ սպանդանոց է․ հանուն «հեղափոխական օրինականության» կըսե ու կնդակահարե մարդկանց, որոց շարանին ո՛չ սկիզբ կա, ո՛չ վախճան։

Այո, կառավարական այդ պաշտոնաթերթին ուրիշ նյութ չի մնացեր․ անիկա թերթին առաջին էջին վրա «կձերբակալե», երկրորդ էջին՝ «դատի կուտա», երրորդ էջին՝ «կգնդակահարե», իսկ չորրորդ էջին վրա 10 տարվա ազատազրկման «կդատապարտե» այն «հանցավորներին», որք կազատվեն գնդակահարութունեն՝ նշանի սխալ բռնած ըլլալու համար․․․

⁕ Առուտուրը վերանալով մեր երկրեն՝ փոխանակության երկու ձև գոյություն ունի այժմս։

Պետությունը ավազակությամբ կխլե ժողովուրդին ձեռքեն իր ճակտի քրտինքով վաստակած հացը՝ ժողովուրդն ալ գողությամբ կուզե ետ խլել այն․ ձև մը, որ կկիրառեր մարդկությունը, երբ դեռ անտառաբնակ էր։

― Այսքան ետ երթալով՝ կրնա՞ այլևս Ռուսաստանն Ամերիկային «հասնել ու անցնել», ― հարցնեք գուցե։

― Այո՛, ― կպատասխանեմ։ ― Ռուսաստանն ինչքան ետ երթա՝ այնքան հաջող «կհասնե ու կանցնե»։ Չե՞ք տեսեր կրկեսի ձիերը բարձր արգելք մը թռչելու համար ինչքա՜ն հեռվեն «երիշ» կքաշեն․․․

Շաբաթ 24. ― Էջմիածնեն Երևան բանտարկյալ կրող ավտոն կես ճաբուն ավրվեց, ու միլիցիան նոր ավտո կպահանջե բանտարկյալները բերելու համար։ Ավտո֊կեդրոնը ոչ մեկ սարքին մեքենա չունենալուն պատճառով կհրահանգե ոտքով տեղափոխել կամ ծանր հանցավորները դնել թեթևներու ուսին բերել։

Շա՜տ աղեկ, բանտարկյալները եկան, բայց ավտո՞ն։

Այդ պատճառով միլիցիան կկարգադրե կալանավորներին իջնել և լծվելով մեքենային քաշել։

Քաղաք հասնելով՝ շոֆերը ուրախությամբ նկատեց, որ այս նոր տեսակի մոտոր գործադրելով, կաթիլ մըն իսկ բենզին չի սպառած։

⁕ Չէ՛, փաստ է, որ Ռուսաստանն իր ավտոմեքենաներով չի կրնար պարծենալ։ Ըստ Եվրոպայի տնտեսագետի մը՝ Խորհուրդները այս տեմպով եթե ավտո շինելու ըլլան, հինգ տարիեն կրնան Էջմիածնեն Երևան փոխադրել իրենց բանտարկյալներու մեկ տասներորդ մասը միայն, իսկ ամբողջ բանտարկյալները ավտոյով փոխադրելու համար տասնյակ տարիներ են պետք։ Է՛, մարդկությունը խոմ չի՞ կրնար ձեռները ծալած նստել սպասել մինչև կառավարությունը ավտո շինե, պատրաստե, նոր ինքը հանցանք գործե, մանավանդ անանկ մը երկրի մեջ, ուր ութը շարժումեն ինը «հանցանք» է։

Այլապես ժողովրդյան կմնա երթալ հանցանք գործել հոն, ուր դատարան կա, փոխադրվելու անպատեհութենեն ազատվելու համար։

⁕ Գյուղացի մը կպարծենա, որ ինքը հանցանք չի գործած այս կառավարության հանդեպ։

Ճիշտ նույն տարին երկնքեն իրար վրա անձրևներ կտեղա ու գյուղացին փոխանակ 50 փթի 500 փութ հաց կքաղե իր արտերեն։ Այդքան հաց ունեցող մը «կուլակ» կսեպվե արդեն ու իբրև ամենածանր հանցավոր՝ կաքսորվե կամ կգնդակահարվե։

Գյուղացու բռնվելն լսեցի, բայց թե ի՞նչ պատիժ ստացավ՝ չիմացա։

Կիրակի 25. ― Շատ բաներ կան, որ հինցեր է հիմա և փոփոխության կարիք ունի։ Մահազդն, օրինակ։

«Մայրն՝ այսինչը, հայրն և քույրը՝ այնինչը, կողբան իրենց զավակի անսպասելի մահը, որ տեղի ունեցավ ամսույս 10֊ին» և այլն, և այլն։

Ճիշտ է, կար ժամանակ, երբ մահն «անսպասելի» էր, բայց չէ՞ որ այժմ կյանքն է անսպասելի։

Մահազդը չէ այլևս, որ քեզի ծանուցի պիտի սիրելի բարեկամիդ մահը։ Սրտակից մը ունես նե, առանց մահազդի սպասելու, գործդ վերջացուցիր՝ ելիր հուղարկավորության գնա։

Ան ո՞ր «կենդանին» է հիմա, որ հուղարկի եկողի մը ձեռնունայն կդարձունե․․․

⁕ Բոլոր մեծ պետությունները Ժնև կվազեն զինաթափվելու։

Պարտված Գերմանիան, որ զենք չունի, խնդրեր է թույլ տալ իրեն զինվելու, որ ինքն ալ անոնց պես Ժնևի կոնֆերանսին զինաթափվելու երթա։

Գերմանիա պակաս խաղաղասերը չէ։

Երկուշաբթի 26. ― Հանցավորներին դյուրություն տալու համար կազմված են շրջիկ դատարաններ, ուր տեղնուտեղը կտանեն ու կգնդակահարեն։

Կնշանակե փոխանակ եզը տանելու դանակի մոտ, դանակը կբերեն եզին քով։ Ամենեն իրավական ձևը։

⁕ Քանի կոմունիստ սպանվե կապիտալիստական երկրներու մեջ, մեր կոմունիստական կառավարությունը այնքան նավ կկառուցե՝ ինկածներու հիշատակը հավերժացնելու մտոք։

Անանկ որ ֆաշիստական երկիրները եթե գլխի իյնային առաջվնե և երբեք կոմունիստ չդատապարտեին, այսօր հավանաբար Խորհրդային կառավարությունը ոչ մեկ նավ ունենար իր ծովուն վրա։

Ռազմագետ ըլլալու է։

Երեքշաբթի 27. ― Վերջին ժամանակներս կառավարությունը այնքան խոշոր հարկեր կդնե նախկին առևտրականներու վրա, որք չկրնալով վճարել՝ իրար ետևէ կկախվեն։

Բայց հազիվ թե կախվողները մեր կառավարության ձեռքեն ազատվեն։

Հարկային տեսուչը այսօր ծանր հիվանդացավ և շուտով անդիի աշխարհը երթա պիտի․․․

Բացի այս, ի տես այս մասսայական կախվողներու, օրենք մըն է հրատարակեր կառավարությունը, որով խստիվ կարգելվի կախվել առանց․․․ հարկը մուծելու, և ըստ այդ օրենքի՝ բոլոր կախվողները սովորականի կարգով, կդատապարտվեն գնդակահարության։

⁕ Պարտված Գերմանիան հուշագիր մըն է ներկայացուցեր Անգլիո, որով հավասար սպառազինության իրավունք կպահանջե Անտանտեն։

Անգլիա կմերժե նման պահանջը՝ բարեկամական թոնով հայտնված չըլլալուն համար։

Գերմանիա ետ վերցուց գրությունը՝ ժպիտով դիմելու համար։

Չորեքշաբթի 28. ― Իրոք որ մեր երկիրը կամաց֊կամաց «դրախտ» կդառնա կոր։

Այսօր ծակվեցավ վերջին վարտիքս ու ես արդեն մերկ եմ։

Բայց, ո՜վ Աստված, սա երկու տարի է ես խնձո՜ր չեմ կերեր, ինչո՞ւ մերկացուցիր զիս։

Կամ երբ մերկացուցիր, ինչո՞ւ չես վռնդեր «դրախտեն», երթանք քիչ մը օր ու արև տեսնանք։ Մեռանք է՛։

⁕ Բայց, ո՜վ Տեր, բան է, եթե պտուղ արգելելու միտք ունենաս, ոչ միայն խնձոր, այլև տանձ, սալոր, դամոն, սերկևիլ և մյուս բոլոր պտուղները արգելված հայտարարե։ Այս դրախտեն արտաքսվել ուզողներու թիվը այնքան մեծ է, որ խնձորի վրա կռվեն պիտի։

⁕ Քաղաքիս բոլոր կոշկակարները խանութնին կփակեն։

Խորհրդային Միության՝ կաշիի փոխարեն տախտակ գործածելուն համար, կոշիկ պատրաստելու գործը կոշկակարներեն հյուսներուն կանցնե տակավ։

Հե՜յ գիտի ժամանակ․․․

Ողորմած Լենինը իր կենդանությանը ցանկացավ ողջ Ռուսաստանն ավտոներու վրա դնել, բայց այսօր փայտե կոշիկի մեջ կդրվե։

Ու Ռուսաստանը փայտե կոշիկներով պիտի վազե, Ամերիկային «հասնե ու անցնե»․․․

Պետք չէ՞ հապա փայտե կոշիկ շինողներուն պատվեր տալ հատ մըն ալ փայտե գլխարկ՝ մեր երկրի կառավարիչի փայտե գլխուն համար։

Հինգշաբթի 29. ― Սա 12 տարի է Ռուսաստան նոր ժամացույց չի մտեր։ Հինցած ժամացույցները անհույս հիվանդներու նման ժամագործին մոտ կերթան ու կուգան։ Հարյուր ժամացույցին մեջ չես կրնար գտնել երկուսը, որ միևնույն ժամը ցույց տան։

Կարծիքներու կատարյալ ազատություն։

Եթե այս ազատությունը ժամացույցին փոխարեն մարդկանց գլուխներուն մեջ գոյություն ունենար, Ռուսաստանն ամենազարգացած երկրներեն մեկը կրնար սեպվիլ։

Սակայն ավա՜ղ։

Մարդիկ դարձեր են մեքենա, մեքենաները՝ մարդ․․․

⁕ Անցյալ գարնան, երբ գյուղացին ցորեն էր ցաներ՝ «կուլակային տենդենց» անվանեց կառավարությունը այդ քայլը և ծլած ցորենի արտերը կրկին վարելով՝ բամբակ ցանեց։ Այս տարի, երբ Հայաստանը սովի առջև կանգնեցավ, ու ցորենը 15 ռուբլիեն հանկարծ 120 ռուբլի բարձրացավ, բամբակ ցանելը «կուլակային տենդենց» համարվեցավ նույն կառավարության կողմեն, և սկսեցին բամբակը շուռ տալ ու ցորեն ցանել։

Կառավարությունը իր ամեն տեսակի սխալների համար կուլակին պատասխանատու կտեսնի։

Այս հաշվով բոլշևիկյան կուսակցությունը իզուր կաշխատե վերացնել կուլակությունը։

Ան ատեն ստիպված պիտի ըլլա սխալ չգործել ամենևին։

Ուրբաթ 30. ― Պետությունը մասնավոր առուտուրը մեռցնելու համար շուկան քաղաքեն քիլոմեթր մը հեռացուց։ Երբ տեսավ չի կրնար մրցել իր կոոպերատիվներով մասնավորին հետ, քիլոմթր մըն ալ հեռացուց։ Այսօր արդեն մասնավոր շուկան հինգ քիլոմեթր հեռու է բնակութենեն։

Ե՞րբ պետք է հասկնա այս կառավարությունը, որ մասնավոր շուկան վերացնելու միջոցը ոչ թե զայն հեռացնելն է, այլ կոոպերատիվները ապրանք լեցնելը։

⁕ Լավ է որ պետական շինարարությունը կանգ է առեր։ Այս թափով շարունակելու ըլլար նե, այսօր ողջ ազգաբնակչությունը զենք վերցներ պիտի ու պահակ կայներ կառուցված շենքերուն առջև։

Իր ժողովրդեն այսքան վախցող կառավարություն մը բնավ չի կրնար ժողովրդեն ընտրված ըլլալ։

Շաբաթ 1. ― Ներկա համատարած սովի բոլշևիկյան բացատրությունն այս է։

Որ շաքար չկա, այն պատճառով է, որ ժողովուրդը կուլտուրապես բարձրացեր է, ու շաքարի գործածությունը տարածված է։ Որ կոշիկ չկա, ատ անկե է, որ գյուղացիք տրեխի փոխարեն կոշիկ կհագնին։

Իսկ եթե հարցնես, թե ի՞նչն է, որ արտաքնոցները լեցված են։

― Ժողովուրդը շատ կուտե, ― պիտի պատասխանեն անշուշտ մեր նորագյուտ սովաբանները։

⁕ Անգրագետ մը, երբ ձեռք առնե խորհրդային որևէ թերթ, չի նկատեր պարապություն, վասնզի ճերմակ սյունակ չկա։ Սակայն հաճախորդ մը, որքան ալ անգրագետ ըլլա՝ կոոպերատիվ մտնելով իսկույն կնկատե պարապությունը, ինչու որ դարակներու մեջ ճերմակ թուղթեր են միայն փռված։

Մաքուր դատարկություն։

Ու հաճախ, երբ խանութին մեջ նստած մենավոր գործակատարուհին ինքզինքը կծախե, այդ ոչ թե հետին նպատակով է, այլ միմիայն խորհրդային առուտուրը փրկելու համար։

Կիրակի 2. ― Այսօր պառկած տեղես ելլել չեմ ուզեր։ Կյանքը մեռած է մեջս իսպառ։ Այնքան եմ մեռեր, որ մինչև չմտածեմ, չեմ զգա, թե կենդանի եմ։

Կզարմանամ, թե ինչո՞ւ Եվրոպայի ջղային հիվանդները, որ կպատրաստվին ծանր վիրահատության ենթարկվել, չեն օգտվեր Խորհրդային Ռուսաստանեն։

Այլևս ի՞նչ պետք կա մորֆինի կամ այլ թմրեցուցիչ դեղորայքի։ Կուգան, ամիս մը կապրին սա «վերելքին» երկրին մեջ, և բոլոր զգայությունին կբթացնեն։

⁕ Այսօր ողկույզ մը խաղող տուն բերելով՝ կանչեցի տղոցս ու ըսի․

― Երեխանե՛ր, սա կլոր֊կլոր բաները խաղող կկոչվին, սա սև է, կա նաև ասոր ճերմակը։ Երկրորդ հնգամյակը կմտնինք, եկող տարի եթե խաղող չգտնվե՝ հիշեցեք։

Երեքշաբթի 4. ― Այո՛, Երևանին մեջ խաղող չկա։ Երկիր մը, երբ առաջներ ամբողջ Կովկասը կզարմացներ իր խաղողի որակով ու քանակով, այսօր ինքը չի գիտեր, թե ի՞նչ է խաղողը։ Ինչո՞ւ, վասնզի այգիները կոլխոզ դարձան և արագ կերպով կոչնչանան անմշակ։

Այսպես երթալու ըլլա նե, շուտով պետք պիտի ունենանք մը երկրորդ անգամ նեղություն տալու Նոյ նահապետին, որ արարատն իջնա և խաղողի գյուտն ընե, հարկավ եթե սերմացու գտնե։

⁕ ․․․ Մտքիս մեջ կըսեմ․

― Ծո՛, Մովսե՛ս, ի՞նչ պետք կար այդքան տանջանք բերելու խեղճ Փարավոնին գլխուն։ «Բոլշևիկ պիտի բերեմ գլխուդ» ըսեիր նե, Փարավոնն անմիջապես պիտի արձակեր ժողովուրդն անապատ տանելու։

«Բոլշևիկ» բառին մեջ «արյուն» ա՛լ կա, «մահ» ա՛լ, «շնաճանճ» ա՛լ․․․

⁕ Եթե մարդկության պատմության մեջ չորս հատ Լենին ծնված ըլլար, այժմ հասարակածային բոլոր անտառները ճղակտոր պիտի ըլլային կապիկներու ծանրության ներքո։

Չորեքշաբթի 5. ― Լսեցի, որ ազգաբնակչության յուղի մատակարարումը անցնելու է «Մասլո Տրեստին»։

Անմիջապես տուն վազեցի ու ափսեի մեջ թափելով յուղի ամանի տակուցքը կանչեցի տղոցս ու ըսի․

― Զավակներս, ասիկա յուղ է, լավ նայեցեք, այլևս այսպիսի բան չեք տեսնի։ Դեղնավուն գույն ունի։ Տաքութենեն կհալե ու ցուրտեն կպնդե։ Ձյունն ալ նման հատկություն ունի, զգույշ կացեք չշփոթեք։

⁕ Գերմանիա ոտքը մեկ կոշիկի մեջ սղմած զինվելու հավասար արտոնություն կպահանջե։

Հինգշաբթի 6. ― Այս րոպեիս, եթե կինս իր շրջազգեստը հանած երթա ու կանգնե բարեկարգ քաղաքի մը հրապարակին վրա, անցորդները որքան ալ քարսիրտ ըլլան, անկարելի է անցնեն քովեն, առանց ողորմելու։

Քիչ մը բարեպաշտ քաղաքի մեջ այնքան ողորմություն կրնա ստանալ, որ մեզի բավե մինչև մեր կյանքի վերջը։

Կկարծեք՝ հարուստ չե՞նք։

⁕ Ֆրանսացի կոմունիստ Կաշենը կմեղադրե այն սոցիալ֊դեմոկրատներուն, որք կգրեն թե «ոչ մեկ եվրոպական պետություն միտք չունե Խորհրդային Ռուսիո վրա հարձակվելու։ Այս լուրը կտարածե Ռուսաստանը իր ժողովրդյան ահաբեկելու և լավ կողոպտելու համար։

Կաշենն իրավունք ունի․ մենշևիկները կսխալեն։ Քանի Ռուսաստանը կենդանի է ինչպե՞ս կրնա պատերազմ չըլլալ։

Դոն Քիշոտի ողջ ժամանակը ժամ մը դադար առա՞վ իր նիզակը․․․

Ուրբաթ 7.― Այսօր որ խանութ մտա, չկրցի սանր մը ճարել գլուխս սանրելու համար։ Գլխու խոզանակի հետամտեցի՝ ան էլ չեղավ։ Ոտքի խոզանակ կար միայն։ Առի հատ մը և տանը եղածին հետ չշփոթելու համար՝ մեկ խոզանակի ետևը գրեցի «գլխու», մյուսին ետևը՝ «ոտքի»։

Բայց ի՞նչ օգուտ գրելեն․ մեր ընտանիքին մեջ ես ու կինս կարդալ գիտենք, բայց մայրս ու երեք տղաքս գիր չեն ճանչնար, հետևաբար, ի՞նչը պիտի արգելե «գլուխով» ոտք սրբել ու «ոտքով»՝ գլուխ։

Կոոպերատիվին վարիչին կըսեմ՝ արհեստանոց մը բացեք գեթ, առտուներ մտնինք, սանրվինք, անցնինք՝ կխնդա ինքն իր մեջ։

Չէ՛, իրիկուն երթամ արմատեն խուզեմ մազերս, լմննա երթա, բե՜ ախպար, ալ չուզեցինք, մազն ալ իրենց, սանրն ալ իրենց։

⁕ Միակ օրաթերթի Կոտայքի թղթակիցը կգրե, թե գյուղացիք շարքացան մեքենայի մեջ մեղու լեցուցեր ու մեքենան փեթակի են վերածեր, իսկ մյուս գյուղատնտեսական մեքենաները դրեր են որպես պատնեշ գոմի դռան առաջ, որ անանսունները դուրս չիգան։

․․․ Կարդալ չգիտնալուն համար, «ոտքի» ու «գլխի» խոզանակները խառներ են խեղճ գուղացիները․․․

Շաբաթ 8. ― Պետությունը արտասահմանեն 20 «կարակուլ» ցեղի ընտիր խոյեր է բերեր, իր 4000 ոչխարները բեղմնավորելու համար։

Թեև բեղմնավորվելիք հոտի քանակը շատ մեծ է համեմատած խոյերու թվին հետ, բայց կառավարությունն ալ այդ նկատառումով առանձնացուցեր է խոյերը և «խտացուցած և ուժեղ» կեր կուտա։

Ինչպե՜ս։ Մի՞թե ուժեղ կերը կավելցունե կենդանիին սեռական կարողությունը։

Այդ հաշվով, օրինակ, հիմա երբ «պատասխանատու» կոմունիստները հատուկ խանութեն «խտացած» կեր կստանան, մի՞թե իրավունք ունին պահանջելու իրենցմե յուրաքանչյուրին համար 200 կին․ ալ անդին մեզի ի՞նչ կմնա։ Ճշմարիտ է՝ մեր կերածին նայելով մենք ոչ մեկ կնկա պետք չպիտի ունենանք, բայց ձևի համար մեկական կի՞ն ալ չունենանք․․․ կար ու կարկատանի համար։

⁕ Բայց ես այդ ազնվացեղ խոյերու տեղն ըլլայի նե, ինձի հրամցված «խտացրած կերն» ջենտլմենաբար կտանեի 4000 դամաներուս կբաժնեի ու դառնալով բոլշևիկ գյուղատնտեսին՝ երեսն ի վեր կպոռայի․

― Ընկե՛ր, ազնիվ ոչխարի ցեղ ստանալու համար պետք չէ, որ միայն արուները ուժեղ սնվեն։ Ուժեղ սնունդը որքան արուներու, նույնքան էլ էգերուն է պետք այդ նպատակի համար։

Բայց խոյերը այսպես չեն ըսեր հարկավ և աղեկ մը կշտանալով, պիտի իյնան անոթի, միայն հարդով սնվող, խեղճ ու կրակ ոչխարներու մեջ․․․

Հետաքրքիր է գիտնալ, թե անոնք կգիտակցե՞ն, որ ըրածնին «սոցիալիստական շինարարություն» է։

Կիրակի 9. ― Ինչքա՜ն մեղմ, որքա՜ն բարեգութ է Չեկան դեպի իր «հանցավորները»։

Չնայած որ նախապես հայտարարեր է, թե ոսկի ունեցողները բերեն ունեցածնին հանձնեն՝ այլապես բռնվողները կպատժվին, սակայն չեն պատժեր։

Անցյալներ ատաղձագործ Ղևոնդին տան մեջ 400 ոսկի բռնեց․ ոսկին գրավեց, իսկ իրեն ազատ բաց թողեց։

Այսքան էլ մեղմությո՞ւն։

⁕ Մեր հարևան Մակար բիձան ձայնը ձգեր է գլուխը, կպոռա։

Գիշերը իր արտաքնոցը մարդ է մտեր։

Կողպանքը կոտրեր, կարիքնին հոգացեր ու փախեր են։

Հանցագործություն մը, որ ներկա արտաքնոցային կրիզիսին ավելի խոշոր է, քան հարուստ տուն մը կողոպտելը։

Երկուշաբթի 10. ― Աշնան եղանակին անպատմելի փոշոտ են Երևանի փողոցները և երթևեկը չափազանց դժվար։ Միայն Չեկայի փողոցը լավն է, այն ալ շնորհիվ այն բազմահազար լացող կանանց արցունքի, որք իրենց բռնված մարդոց տեսության երթալու ատեն կթափին ճամբին։

Ջուր ցանելու ծախս չունի քաղաքապետարանը, կհասկնանք, բայց կրնա միջնորդել, որ ամեն փողոցի գլուխ Չեկա մը կառուցվի։ Ուրիշ կերպ՝ այսքան փոշին կշնչվի՞։

⁕ Ներկայանալի չամաշոր չունենալու համար, սա երկու շաբաթ է կուզեմ բաղնիս երթալ, չեմ հաջողեր։

Երեքշաբթի 11. ― Ասկե տարի մը առաջ, սեղանի նստելուն, երբ ճաշը վատ ըլլար, 18֊ի սովը, անկե առաջ քաշած ծանր օրերը մտաբերելով, կերպ մը կուլ կուտայինք պատառը։

Երեկի մեր ճաշը, սակայն, մնաց առջևնիս ու ոչ մեկ հիշողությամբ վար չգնաց։

⁕ Սա չորրորդ տարին է, որ Լուսժողկոմատը համատարած պարտադիր ուսում կհայտարարե՝ «կռիվ» հայտարարելով անգրագիտությանը։

Բայց ես ժամանակը հասած կնկատեմ, որ Լուսժողկոմատը զենքը վար դնե ու հաշտություն խնդրե, վասնզի այսպիսի կռիվը բնավ ձեռնտու չէ իրեն, և այսօր եթե պատահմամբ երկու մարդ գրագետ է մնացեր երկրին մեջ, ան ալ զոհ պիտի երթա այս անհավասար կռվին․․․

Չորեքշաբթի 12. ― «Պրավդայի» առաջնորդողը կըսե, որ հիմա ավելի հացահատիկ կարդյունաբերե Ռուսաստանը, քան նախապատերազմական շրջանը։

Այս տողերը կարդալով կմտածեմ՝ այսքան ուժեղ քամիին մեջ ինչքա՜ն դժվար պիտի ըլլա մեր հրեշեջներու գործը․․․

⁕ Անցյալ տարի աշնանը, ընկույզի համեմատական առատության պատճառով, տղուս մինչև 80֊ը համրանք սորվեցուցի։ Այս տարի ընկույզին հատը հինգ կոպեկ կծախվե։ Բյուջեիս նայելով, այս տարի տղաս համրանքը պիտի մոռնա։ Բայց շատ չեմ մտածեր․ դժվարը մինչև 15 տարեկանն է։ 15 տարեկանեն, երբ սկսե կարդալ մեր օրաթերթերու սուտերը, ինչքան հաշվե՝ կա։

Ես, օրինակ, միլիարդի մասին գաղափար կազմեցի բացառապես խորհրդային թերթ կարդալով․․․

Հինգշաբթի 13. ― Երևանի «Հոկի» դռան քարերը, օրը ցերեկով խախտվեցավ, ու եթե անմիջապես սյուներ չդրվեր դռան մեջ՝ շենքը կրնար վնասվել, իր հետ վնասելով նաև մեջը եղող խուռը բազմությունը։

Իրիկունը «Հոկի» դուռը նեղ վանդակի էր նման, որոնց արանքներեն դուրս պրծան անկուսակցական պաշտոնյաները միայն։ Կուսակցականները անխտիր ներսը մնացին։

Բոլոր գաղափարներեն միայն կոմունիզմը կպարարտացունե մարդոց, և շատ իզուր է, որ ցայսօր մսագործները այս վարդապետությունը չեն օգտագործեր իրենց անասունները գիրցունելու համար․․․

⁕ Այսօր ավարտվեցավ Երևանի հրշեջ նոր շենքը։

Հետաքրքիր է, հրշեջները կրնա՞ն իրենց շենքի հրդեհը հանգցունել, թե՞ հիվանդ բժիշկի նման ուրիշ հրշեջ պիտի կանչեն։

Ուրբաթ 14. ― Մեր կոոպերատիվ խանութները շատ նման են ծակ ռեզինի «շիներու»։

Մեյ մըն ալ տեսար՝ պետություն, սովխոզ, կոլխոզ միացած փչեցին ուռցուցին, բայց դեռ ոտքը չքաշած՝ դատարկ է խանութը։

Կոլխոզին մեջ բարձված միրգի սայլը ինչքան ալ արագ քշես՝ անկարելի է, որ քաղաք հասնե․ միրգը կծծվե այնպես, ինչպես նվազ ջուրը ավազոտ առվի մեջ։

Շրջանեն քաղաք կհասնե միսը միայն, եթե անյուղ է, և պանիրը՝ եթե հոտած է։

⁕ Այս երկու օր է կպտտցունեմ Ամերիկայեն նոր եկած հայրենակցի մը։ Ճաշարանին մեջ խեղճին հետույքը գամի առավ ու շատ անհարմար ձևով պատռվեցավ փանթալոնը։ Փողոցին մեջ ինչքան համոզեցի, որ չամչնա և ձիգ քայլե, որ խորհրդային երկրին մեջ նման բաներ ոչ միայն ամոթ չէ, այլև պատիվ՝ չեղավ։

Խեղճ մարդը իներցիայով միշտ ձեռքը պատռվածքին վրա կսեղմեր՝ կարծելով, Ամերիկա է․․․

Շանաթ 15. ― Այս ուղիղ շաբաթ մըն է ես «բանվորական դիկտատուրայի» տակ կապրիմ։

Մեր բակի շենքին մեջ բերեր կապրեցունեն 15 բանվորական ընտանիք, յուրաքանչյուրը վեց անձե բաղկացյալ։

Առտվնե պատուհանիս տակ կճչան 15 ծծկեր, 15 մանկապարտեզի, 15 դպրոցի հասակ ունեցող տղաներ։ Ամեն օր գողություն կա մեջերնին։ Մեյ մըն ալ տեսար 15 կին և 8 աղջիկ միացած «պատիվ» պահանջեցին «կասկածողե» մը։ Իրար խառնվեցան 25 կնկա ձայն, ոչ, բարկացած կնկա ձայն ըսեմ, որ հասկանալի ըլլա սարսափը։ Ժամը երեքին գործատեղեն կուգան բանվորներն ու իրենց հասունացած որդիները, հայհոյելով իրարու հոգի, մարմին, կին, տղա, մեռած ու կենդանի՝ հանաքով կամ լուրջ։ Երաժշտություն մը խժաձայն։

Հա։ Եկավ իրիկունը, ապա գիշերը։

Քունի մեջեն հանկարծ վեր թռնելով՝ երկինքը կնայիմ։ Պարզ է ու աստղալից, սակայն, աս ի՞նչ հորդաներ են կշառաչեն պատուհանիս տակ։ Իմ հարցին կպատասխանե արևը, առտուն թեթև հովի օգնությամբ պատուհանես ներս բերելով ահռելի միզահոտ մը․․․

Թեև բոլշևիկյան կառավարությունը կըսե՝ համայն Ռուսաստանը բանվորական դիկտատուրա կապրե, բայց բարեբախտաբար այդ սուտ է։ Կամ ո՞վ գիտե, գուցե և ճիշտ է։ Ես Ռուսաստանը չեմ տեսեր․ համենայն դեպս, եթե հավատանք այդ կուսակցության ըսածին, կնշանակե Ռուսաստան մտնելուն պետք է թաշկինակը քթին բռնել միշտ։

⁕ Ամեն անգամ երբ Կենտկոմի քարտուղարին քով զրույցի կերթամ, կպահանջե խոսել սաստիկ կարճ, շտապ հեռագրի լեզվով, այնպես, որպես թե բառը մեկ ոսկի արժե, դուն ալ ամսական կես ոսկի կառնես։

․․․ Եվ այ այն քարտուղարը, որուն խոսած ճառերը երբեք յոթ ժամեն պակաս չեն տևեր․․․

Երկրորդ անգամ գնալուս պիտի ըսեմ․

― Ընկե՛ր, ճառիդ նոր արտահայտած միտքերը քեզի, նույն միտքերու երկրորդ, երրորդ, մինչև երեսուներորդ անգամ կրկնած միտքերն ալ քեզի, թող խոսեմ քո երեսունմեկերորդ անգամ կրկնածդ խոսքերուն չափով միայն․․․

⁕ Միջնակ տղաս հետույք հայհոյել է սորվեր մեր բակի բանվորներեն ու չմոռնալու համար իր մորը ու փոքր եղբոր վրա գործածեց այդ հայհոյանքը։

Այսօր ալ իր դասը «Լենին պապին» է պատահաբար։ Այս եռանդով եթե կրկնելու ըլլա հայհոյանքը, դպրոց երթալուն հազիվ թե սոցիալիզմի առաջնորդը զոհ չերթա տղուս սորվելու եռանդին․․․

Կիրակի 16. ― Մեր դրացի Արշակը ասկե տարի մը առաջ կռվով բաժնվեցավ կնոջեն ու գնաց առանձին սենյակ փնտրելու։ Երբ սենյակ չգտավ, նորեն Նոյի աղավնու նման եկավ թառեցավ իր կնկան վրա։

Երեք ամիսեն նորեն ատեց Արշակն իր կնկան և նորեն հոս հոն գնաց սենյակ ճարելու։ Նորեն չճարեց ու կրկին իր կնոջ վրա եկավ։ Չորս֊հինգ ամիսեն, երբ մարդն համարյա բոլորովին մոռցեր էր իր ատելությունը և մինչև իսկ սաստիկ կսիրեր կնկանը, դիպվածով, հանկարծ տեղ մը սենյակ պարպվեցավ։ Ու Արշակը սաստիկ չուզելով, համարյա լալով բաժնվեցավ կնոջեն ու գնաց իր նոր տունը։

Կնոջն ատել միշտ կարելի է, իսկ սենյակ ճարելը, ով Երևան ապրեր է, գիտե թե ինչքան անկարելի է․․․

⁕ ․․․ Բայց կինս իզուր տեղ կգանգատե մեր փոքրիկեն, որ ան խաղի մեջ անհարատև է։

Բոլշևիկները իրենց լոզունգներուն հետ երեք օր իրար վրա չեն խաղար և սա 12 տարվա մեջ 12 հազար լոզունգ փոխեցին, մինչդեռ մեր խեղճ Կարապետը սա մեկ տարի է իր ողորմելի փայտե ձին կնորոգե ու կխաղա։

Երկուշաբթի 17. ― Լսել էինք խանութպանին խնդրել՝ լավ ձմերուկ մը ջոկել, կամ կանաչ վարունգ ընտրել, բայց չէինք իմացեր, որ գրախանութին մեջ ալ գրքերը լավ կամ գեշ կըլլան։

Կարել՞ է օրինակ, գրավաճառին ըսել՝ բարեկամ, ինձի լավ «Համլետ» մը տուր։ Չի կարելի բնականոն երկրի մը մեջ, սակայն մեր երկիրը ամեն կարելիության երկիրն է․ հոս գրքերն ալ հասած պտուղին նման թարմ ու լխկված կըլլան։

Այսօր, երբ մտա Պետհրատի գրախանութը, Ռեմարկի «Արևմտյան ֆրոնտում անփոփոխ է» առնելու, մեկ գործակատարը մյուսին ըսավ կամացուկ․

― Լավերեն տուր։

― Գրքին վա՞տն ալ կա, ընկե՛ր, ― ըսի չհամբերելով։

― Կա, ահա, ― ըսավ ան՝ պարզելով ինձի գիրք մը, որուն էջերը համարյա անընթեռնելի էին վատ թուղթին ու տպագրությանը համար։

Ու հանկարծ «Ամերիկային հասնելու ու անցնելու» բոլշևիկյան լոզունգն միտս ընկավ․․․

Ամերիկան, ուր որ այսօր գրքերն միատեսակ տպագրելե զատ կաշխատեն իրենց քաղաքացիները միատեսակ ծնեցունել։

Մեր երկրին մեջ ոչինչ կա միատեսակ ու ընդհանուր՝ տխմարութունեն զատ։

⁕ Մահապատիժներու «կոմպանիան» վերջացավ, ասկե վերջ պետական գույքն ազատ կարելի է գողնալ։

Երեքշաբթի 18. ― Բանկոոպի համար 13 կոշիկի խանութը ամենեն ուշը պիտի փակվե։ Շատ կարելի է բնավ չփակվե։ Խանութն իր կոշիկները դեռ տարի մը առաջ է ծախեր, կմնա զույգ մը միայն, որոցմե մեկը մյուսեն 12 սանթիմով մեծ է։

Բանկոոպի վարչությունը հաստատ որոշում ունի, պահել խանութի գործակատարին և ամսական 80 ռուբլի ռոճիկ տալ մինչև այն ժամանակ, երբ գտնվե մեծ ու փոքր ոտք ունեցող գնորդ մը այդ հատուկ կոշիկին համար։ Պետությունն խնայողական ռեժիմի է անցեր, անիկա չի կրնար խոտան հայտարարել բոլորովին նոր զույգ մը կոշիկ, որք ընամենը 12 սանտիմի տարբերություն ունին իրարմե։ Ան իր նյութական միջոցները ջուրեն չի հանած, որ ջուրը լեցունե։

⁕ Ըսենք, ճիշտը զրուցած՝ պետությունը չի հոս մեղավորը։ Խորհրդային գործարանին և գնորդին պահանջին միջև համաձայնություն չկա։ Փոխադարձ զիջողություններով միշտ կարելի է խոտանին վերջ տալ։ Օրինակի համար, եթե գործարանը անկարող է իր կաղապարը տաշել քիչ մը, ատոր փոխարեն կրնա մայր֊գնորդը քիչ մը անհամաչափ ոտներով տղա ծնանել։

Արդեն մենք սորվեր ենք ամեն զոհողություն մեր գործարաններեն պահանջել․․․

Համենայն դեպս, համար 13 խանութին գործակատարին շնորհավորել կարելի է յուր բախտավորությանը համար։ Անիկա այլևս անգործություն չի տեսնելու։ Այս օրինակով եթե բանկոոպի վարչությունը իր համար 14 խանութին մեջն ալ հատ մը շալվար կախե՝ ոտները մեկը մյուսեն 20 սանթիմ երկար, համար 15 խանութին մեջ ալ ակնոց մը՝ մեկ ապակին մյուսեն երկու անգամ խոշոր, կամ մեկը սև, մյուսը ճերմակ, իր խանութներեն ոչ մեկը չի փակվե ապրանքի սովեն։

Չորեքշաբթի 19. ― Շիրակին մեջ քաղվոր գյուղացի մը, անսալով կառավարության «հարվածային աշխատանք» կոչին, մի օրվա մեջ երկու օրվա գործ է կատարեր ու շնչահեղձ ինկեր մեռեր է։ Պաշտոնաթերթը տվավ հանգուցյալ «հարվածայինի» պատկերը և քաջալերեց հետևելու նրան։

Ճիշտ նույն թվին տրակտորիստ մը հանդիմանության կարժանանա մեքենան սովորականեն արագ քշելու համար․․․

Ասդին ալ «կենդանիները հովանավորող ընկերությունը» կարգելե ավանակներուն 50 քիլոյեն ավելի բառնալ։

Այս աղաղակող խտրության ի տես ի՞նչ կմնա մարդուն ընելու։

― Պոչ մը առնել ու ավանակներու «կոլեկտիվին» մեջ մտնել․․․

⁕ Ճապոնիա՛, եթե մտադրված ես Խորհրդային Ռուսաստանին զարնելու՝ զարկ։

Այսպես սպասողական ապրիլը չապրելեն գեշ է իրեն համար։

Հինգշաբթի 20. ― Դերասան Հովհաննես Աբելյանը, իր դերասանությանը վերջ տված, կովկասյան երեք հանրապետություններու մեջ իր հոբելյանը խաղալով ման կուգա՝ ի խնդիր քանի մը ռուբլիի։

Հիշյալ հանրապետությանց բոլշևիկ կառավարությունները, թեև համր ու խուլ դեպի ամեն տեսակ ազգային ու իսկական գեղարվեստական արժեքները, այնուհանդերձ «այլև այլք» ֆոնդեն քանի մը գրոշ կնետեն նման հոբելյարներուն։

Ճիշտ այնպես, ինչպես հայերեն չգիտցող անգլիացի մը կվարձատրե հայ բանաստեղծի մը։

⁕ Բայց անկախ այս բոլորեն, ես հոբելյան ըսածդ բնավ չսիրեցի։

Մարդս ինչ արհեստի ալ ծառայելու ըլլա՝ պետք է իր սև օրվա համար մտածե։ Չէ նե երիտասարդ ժամանակը դրամն աջ ձախ վատնե ու ծերանալուն, անոթի կենա հասարակության առաջ, թե ստակ տուր ուտեմ։

Ապրելու այս ձևը ինչ անուն ալ կրելու ըլլա՝ մուրացկանություն է։

Ուրբաթ 21. ― Այսօր «կոլխոզ» խանութներու վարիչը շուկա իջած կողպեք կհավաքեր իր խանութները փակելու համար։

Պիտի ըսեք՝ ի՞նչ պետք կա փակելու խանութ մը, երբ դատարկ է։

Ընդհակառակը․ մեզ մոտ դատարկ խանութն ավելի փականքի պետք ունի, քան լեցունը։

Այսպես՝ Լեցուն խանութ գիշերանց մտնողը կմաքրե, մինչդեռ դատարկ խանութին այցելուն՝ կկեղտոտե։

Հոն կկատարվեն խորհրդավոր սպանություններ, ապօրինի ծննունդներ ու կհղանան «կույսեր»։

Վերջապես ֆիզիկային ծանոթ յուրաքանչյուր մարդ գիտե, որ բնությունը դատարկություն չի սիրեր, անիկա բանկոոպ չէ։

⁕ Լենինականի բանտային տեսուչը, որ կուսակցական էր և 72 տեսակ հանցագործություն միաժամանակ գործեր էր, փոխանակ պատժվելու, պաշտոնի բարձրացում ունեցավ։

Ինչպես հին Հունանստանին մեջ, փաստաբան մը, պոռնիկ կնոջ մը արդարացնելու համար հայտարարեց՝ «գեղեցկությունը ինքը օրենք է», անանկ ալ ես կհայտարարեմ․ «կոմունիստն ինքն արդարություն է մեր կարգերուն մեջ»։

Շաբաթ 22. ― Բոլոր ամուսնացողները տարբեր ժամանակներու մեջ տարբեր հատկություններ են փնտրեր իրենց հարսնացուին մեջ։

Կուշտ դարերուն մեջ նրբահասակ, բարեձև կանայք կփնտրվեին, իսկ հիմա միայն պարարտ, միայն թիկնեղ։ Թիկնեղ, որ հերթերու դիմանան, պարարտ, որ առանց ուտելու գեթ ամիս մը ապրին։

⁕ Մեր թաղային խանութի գործակատարուհին խոշոր գիրք մըն է վերցուցեր կարդալու ու մխրճվելու մեջը։

Գրքի ծավալին նայելով մեր թաղը այս ամսուն ստանալիք չունե․․․

Կիրակի 23. ― Ինչպես գիտեք, մինչև հիմա, երբ դեռ կոլխոզի գոմեր չէին շինված, կենդանիները գաղափար չունեին դժոխքի մասին և հանդերձյալ կյանքով չէին ապրեր, վասնզի ոչ մեկ կենդանի բնական մահով կմեռներ։ Կենդանին մահվան նշաններ ցուցնելուն պես կմորթվեր ու մաս֊մաս կտրտվելով կանէանար։

Հիմա սակայն, շնորհիվ նոր կարգերու, շատերը կենդանիներեն բնական մահով կմեռնեին ու փառքով կթաղվեին։

Այսպես՝ ենթադրենք հոտի մը մեջ 100 ոչխար հիվանդ են և հաստատ մտադրված են սատկել։ Մորթեր չես կրնար․ պետք է սարեն իջնես ու զեկուցես «բազայի» վարիչին այդ մասին։ Բազայի վարիչը խոմ բժի՞շկ չի, պետք է հեռագրով քաղաքեն անասնաբույժ կանչվե՝ «ակտ» կազմելու համար։ Հեռագիրը, չեմ գիտեր, գուցե Ամերիկային մեջ ավտոմոբիլով կճամբեն, բայց մեզ մոտ սայլով է, օրական 15 քիլոմեթր կերթա կպառկի։ Այս ձևով չորս օր հեռագիրը կերթա, չորս օրեն ալ բժիշկը կուգա, երբ կենդանիները չկրնալով ինքզինքին զսպել, մեռած են արդեն ու զետեղված «եղբայրական գերեզմանին» մեջ։ Է, կենդանի մը, երբ բնական մահով մեռած է և օրինական ձևով թաղված, բոլոր իրավունքն ունի հանդերձյալ կյանքին մեջ արքայություն կամ դժոխք պահանջելու։

Ու մեղավորները կոլխոզի գոմ կերթան, արդարները՝ մենատնտեսի։

⁕ Հունաստանեն եկած բան․ թղթակից Մ․ Քիպապչյանը գյուղե֊գյուղ կշրջե և աջ ու ձախ դուրս մնացած կենդանիներու համար գոմեր կկառուցե․․․ թերթին մեջ։

Այսօր Եղվարդի կոլխոզ գոմի բացումը կավետե գյուղին։

Կենդանիները կգնահատեն վաստակավոր թղթակցին ջանքերը և բացման ժամանակ, կըսեն, պատկառելի եզներն անգամ, ետ֊ետ գնալով, գոմ մտնելու նախապատվությունը Քիպապչյանին տված են․․․

Երկուշաբթի 24. ― Սա ուղիղ մեկ շաբաթ է, կուսակցական պաշտոնաթերթը լեզվակը բռնած, կուսակցական ոգու անկումը կահազանգե իր էջերուն մեջ, վերեն ի վար։

Գիտե՞ք «կուսակցական ոգու անկում» ինչ կնշանակե։

Այդ կնշանակե, թե կուս֊մասսան զգացեր է, թե իրենց բռնած այս ճամբան դեպի սոցիալիզմ չի տաներ, հիասթափվեր է, զղջացեր ու կպատրաստվե ճշմարտությունը խոսելու, ու Կենտկոմը կուզե ոգին բարձրացունել։

Իսկ գիտե՞ք ինչ կնշանակե «ոգին բարձրացնել»։ Այդ ալ կնշանակե՝ ուղեղը հանել մասսայի գլուխեն և զգայությանց նյարդերու ծայրերը տանել Ցեկա։

Բան մը բերան դնելուն պիտի հարցնես․

― Ինչի՞ համ առնեմ։

Եթե Ցեկան սերկևիլի ըսավ, սերկևիլի համ պետք է առնես, եթե տանձի՝ տանձի։

Իսկ Ցեկայեն հեռու ինկած վայրերու համար կա ընդհանուր կանոն։

Կյանքին մեջ ինչ որ տեսնես հակառակը պիտի գործես։ Եթե գյուղի կոլխոզեն բոլորը դուրս են եկեր, բնավ մարդ չի մնացեր, պիտի գրես՝ «գյուղն ամբողջ կոլխոզ է մտեր, բնավ մարդ չի մնացեր դուրսը»։

Եթե հոկտեմբերի տոնին ոչ ոք չկա փողոցը ու գերան ձգելու տեղ կա՝ պիտի ըսես՝ «այնքան բազմություն էր լեցվեր, որ ասեղ ձգելու ճար չկար»։

Ահա այս էր կուսակցական ոգու անկում, և այս նույն ոգու բարձրացումը։

⁕ Թաղի կանայք մեծ սարսափով և զգուշությամբ կհաղորդեն իրարու, որ Գևոյին կինը տղա է բերեր։

Այս դժբախտության շուրջ կարծիքներու միաբանություն չկա։ Ոմանք կդատապարտեն կինը «արսըզ» համարելով, այլք կարդարացունեն՝ ըսելով․

― Ի՞նչ ըներ խեղճը, աղքատ կին, 20 ռուբլի ուրկե՞ գտներ վիժում կատարել տալու համար․․․

Երեքշաբթի 25. ― Սա անգլիական կերպաս հագնելն ալ հեշտ չի եղեր ու սարսափելի ծախսոց կկարոտե։

Ութ տարի առաջ քոստյում մը առի։ Երեք տարի անընդհատ հագա՝ չմաշվեց, բայց գույնը նետեց, ստիպված 13 ռուբլի ներկելու տվի։ Չորրորդ տարին ուտելիք ունեինք՝ գիրցա․ գիրցա ու ստիպված 20 ռուբլի դերձակի տվի քիչ մը լայնացնելու համար։ Անկե վերջ եկավ սա սոցիալիզմին շտապ հասնելու և Ամերիկային անցնելու շրջանը, երբ երկիրը աղքատացավ և ուտելիք չճարվելու հետևանքով՝ պզտիկ մարդ մը, կամ ավելի ճիշտ՝ պզտիկ կին մը կտեղավորվեր մարմնիս ու քոստյումիս միջև, այնքան նիհարեր էի։ Տվի 24 ռուբլի ալ նեղցունելու։

Սա խայտառակություն է, չէ՞։ Ափսոս չէի՞ն ռուսական կերպասները։

Երկու անգամ հագնես ու երթաս հացի հերթ կայնես՝ կոլորվի կերթա, առանց ծախս պատճառելու քեզի․․․

⁕ Երեք ճոթի հերթին մեջ կին մը ու տղամարդ մը մարեցան։

Կոոպերատիվին վարչությունը իր տեղեկագիրին մեջ կըսե․ «անոնք նոր սիրահարներ էին, որք ուխտեր էին մեռնել միասին»։

Կինը 83 տարու էր, մարդը 90։

Չորեքշաբթի 26. ― Այսօր սիրտս շատ էր լեցված։ Եթե Աստծու հավատայի, ծունկ չոքած պիտի աղոթեյի ու լայի։

Բայց այս անիրավ Աստվածաշունչին Աստվածն ալ շատ է առասպելական։ Կըսե Աստված առավ հող, թքեց վրան, շաղախեց ու ատկե մարդ շինեց, անունը Ադամ։ Եկեք խելքով դատենք։

Միջին ծանրության մարդ մը հինգ փութ կկշռե՞։ Այո՛։ Է, հինգ փութ ցեխ շաղախելու համար առնվազն երեք դույլ թուք է պետք։ Աստված քանի՞ օր թքե, որ այդքանը գոյացունե։ Իսկ մեկ անգամ թքածով շինված մարդն հազիվ բզեզի մեծությունն ունենա, ալ ինչպե՞ս անունը Ադամ կդրվե։

Չէ՛, եղբա՛յր, ես չեմ կրնար։ Այս տեսակ անհեթեթ սուտի հավատալու համար անպատճառ բոլշևիկ պիտի ըլլալ, պայմանով, որ սուտն ալ Ստալինը խոսե․․․

⁕ Այսօր տղոցս դաստիարակության վերաբերյալ աննշան վեճ մը ունեցա կնկանս հետ և չկրնալով զսպել ինձի՝ «տգետ» անվանեցի զինքը։

― Լավ, տգետ եմ, թող տուր ես մեռնիմ՝ գնա լուսավորյալ կին մը առ, ― ըսավ ինձի ու չկրնալով հուզմունքը պահել՝ լացավ դառնագին։

― Լա՜վ, բան մըն էր ըսի, կնիկ, դուն ալ ինչո՞ւ կուլաս, ― զղջացած ըրածիս վրա՝ ըսի մոտենալով իրեն։

― Չէ՛, ես տգետ եմ, ես պիտի մեռնիմ, ― կրկնեց կինս, երկու ոտքը մեկ կոշիկի մեջ սղմած։

― Նախ՝ տգետները հիմա չեն մեռներ․ կնիկ, ― ըսի խնդալով, ― տգետները հիմա կապրին, և փառավոր կապրին։ Հիմա կմեռնին գիտունները․ անանկ որ, եթե որոշեր ես անպատճառ մեռնիլ, աշխատիր գիտություն ձեռք բերել․․․

Հինգշաբթի 27. ― Ազգերի լիգան Զվիցերիո մեջ կգումարվե սա երկու տարուց ի վեր է։ Բոլոր մեծ պետությունները կուգան կնստեն, կխոսեն իրարու հետ, շահավետ գործարքներ կկատարեն, երկիրներ կուտան, երկիրներ կառնեն, սակայն այդ մեծասուտններեն ոչ մեկը չի մտածեր քանի մը թիզ երկիր նվիրել Զվիցերիո, այդ պզտիկ ու աղքատ պետությանը, որ ողջ ժողովին աչքը տնկած՝ դիվանագետներու բերնին կնայե՝ բերնի թուքը կուլ տալով։

⁕ Կոմկուսակցությունը կգանգատե, որ իր անդամները չեն աճեր։ 12 տարեկան հասակին մեջ կուսակցությունը իր արբունքը կվերջացունե ըսել է։

Եթե պառավական դեղերու հավատար, ես կառաջարկեի յախու փակցունել կռնակին․․․

Ուրբաթ 28. ― Տաճկաստանը և առհասարակ այն բոլոր երկրները, որք քաղաքակրթութունեն զուրկ, անկարող են իրենց բռնած տարածությունը օգտագործել հարյուր տոկոսով, և սակայն իրենց ագահ աչքերը տնկած են այս ու այն կողմեն նոր երկիրներ կորզելու, նման են այն պառաված ձիուն, որն ինչպես գարին կկլե՝ նույնությամբ կարտաթորե։

Ու ինչպես այդ անատամ ձիերուն ետևեն ճնճղուկներու տարմեր կշրջեն անոր թրիքն քջջելու ի խնդիր, անանկ ալ կոնցեսիոներ պետությունները կպտտեն Թուրքիո ու նման երկրներու ետևեն․․․

Տխմարներ, ամոթ չէ՞ ձեզի։ Զարկեք ձիու դնչին ու մաքուր գարին վայելեք։

⁕ Ոչ մեկ ատեն Հայաստանին մեջ այսքան դպրոցներ չեն եղած, և սակայն ոչ մեկ ժամանակ ժողովուրդն այսքան տգետ չի եղած։

Այնպես ինչպես ճրագը, փոխանակ լույսի, ծուխ տա։

Շաբաթ 29. ― Դրամն ինկած, աշխատավարձը չնչին։ Առաջ տունեն մեկը աշխատեր՝ վեցը կուտեին։ Հիմա վեցն աշխատեն, մեկը չեն կրնար կերակրել։ Այդ պատճառով բոլորը աշխատանքի կերթան։

Երեկ փողոցեն անցածս ատեն, տեսա մայր մը իր ծծկեր երեխան «մսուրը» դրած գործի երթալ կուզեր։ Տղան ներսեն կուլար, մայրը՝ դուրսեն, իրարմե անջատվել չկրնալուն համար։ Տղուն դայակը ներսեն կհորդորեր չիլալ, մոր վերակացուն՝ դուրսեն։

Բայց ի՞նչ հորդոր։

Երկուսին լացը կտրելուն համար պետք էր կաթ տալ։ Իսկ կովը՝ ցամքած։

⁕ Կսվի, թե երկրի ղեկը պիտի անցնե «աջերու» ձեռքը։

Սա կառավարությունն ալ երբեք երկու տարի մեկ կողքի չպառկեցավ, միշտ տարի մը աջ, տարի մը ձախ կողքի շուռ եկավ։ Ես ասանկ անհանգիստ կքնանայի ժամանակ մը, երբ իրիկունները կուշտ կուտեի․․․

Կիրակի 30. ― Բժիշկը պզտիկ աղջկաս համար ձկան յուղ է նշանակեր, բան մը, որ ինչ ըրինք չկրցինք խմցունել։ Այդ պատճառով մայրը ամեն կերակուրին մեջ քանի մը կաթիլ կլեցունե։

Երեկ բորանիին մեջ կերևի շատ էր լեցուցեր։ Մեյ մըն ալ տեսա որձկաց աղջիկս ու վրա՜ս, գլուխս ողջ բորանի շինեց․․․

Այսպես կվարվեն նաև այժմու վարժապետները։ Կուզե հաշվապահություն ավանդեն, կուզե քիմիա կամ աստղաբաշխություն, ամեն առարկայի մեջ պիտի «լենինիզմ» խառնեն, հակասական աշակերտի ճաշակին ու ախորժակին։

Սակայն թող զգույշ մնան վարժապետները իմ օրն չիյնալու օր մը․․․

Երկուշաբթի 31. ― Այսօր շատ ծանր բարձված ավանակի մը տեր առանց պատճառի սկսեց խարազանի տալ խեղճ կենդանիին գլուխը։

Այս տեսարանը, եթե քիչ մը գերեզմանոցի քովը կատարվեր, անկարելի էր, որ կենդանիներուն հովանավորող Հովհանես Մալխասյանը կարենար համբերեր իր գերեզմանին մեջ և չհարձակվեր իշապանին վրա։

― Մա՛րդ, ինչո՞ւ կծեծես խեղճ կենդանիին, ― հանդիմանական դարձա իշապանին։

― Ես ինքզինքս հարվածային եմ հայտարարեր, ընկե՛ր, այդ պատճառով կհարվածեմ։

― Հա՜, ներողություն։

⁕ Չոպանյանը նորեն Փարիզեն ելլեր կուգա կաթողիկոսական ընտրությանը մասնակցելու համար։

Ինչքան կհիշեմ՝ բոլոր կաթողիկոսական ընտրությանց մասնակցած է այս մարդը։

Այս անգամ լավ կընե, որ մեկ անգամեն երկուսն ընտրե, որ ամեն անգամ ստիպված չըլլա Փարիզեն ելլել Հայաստան գալ։

Հիմակվա կաթողիկոսները մեկ տարի չեն դիմանար, ըսես Խորհրդային ապրանք ըլլան․․․

Երեքշաբթի 1. ― Այսօր կերակուրիս պնակին մեջ միսի կտոր նշմարեցի ու մնացի զարմացած․

― Կնիկ, կերակուրը միսո՞վ ես եփեր։

― Խոմ նո՞ր չէ․ սա շաբաթ մըն է միս կուտես։

― Հի՞։ Յա նախապես չըսե՞ս, որ քիչ մը սնունդ առնենք, կնիկ․․․

⁕ Համառ կերպով կխոսվե, որ Հայառը Հայաստանի համայն քահանայության ֆարաջացու պիտի բաց թողու, կաթողիկոսական ընտրությանը հագնելու համար։

Բայց կհավատացնեմ ձեզի, որ ընտրութունեն վերջը պիտի հանե ֆարաջաները վրաներեն։

Ճիշտ այսպես պատահեցավ համաշխարհային պատերազմնին ատեն գերմանական բանակին հետ։ Երբ Վիլհելմը ճակատ կայցելեր, զինվորներին նորեր հագցուցին, գնալուն՝ անմիջապես հանեցին։

Չորեքշաբթի 2. ― Հայաստանի համալսարանի դասախոս պրոֆ․ երկրաբան Աբդալյանը, գաղտնի սահմանն անցնելով, Տաճկաստան փախավ։ Ժամանակ մը Սուլթան Համիդի երկրին հայերը Ռուսաստան կփախնեին ծածուկ։ Ժամանակ մըն ալ ցարական Ռուսաստանեն սահմանադրական Տաճկաստան փախան հայեր։ Ինչպես կտեսնեք, փախնողին ետևի կողմը միշտ բռնակալ մըն է եղեր նստած։

Բայց մի մոռնաք, որ Տաճկաստանը այն երկիրն է, ուր կոտորվեցավ մեկ միլիոն հայություն։ Ու այսօր, երբ հայ մը կփախնե այն երկիրը, ուր հայերը կկոտորվին, այդ նշան չէ՞, որ սահմանեն ասդին կոտորածեն ավելի գեշ բան մը տեղի կունենա։

⁕ Ցմահ բանտարկությունը և մահվան պատիժն ամեն օրենսգրքերու մեջ համազոր պատիժներ են և իրարով փոխարինելի։ Մենք բանտարկված ենք այս երկրին մեջ և մեր կամքով թողնել անկարող ենք՝ մենք մահվան դատապարտվածներ ենք։

Հինգշաբթի 3. ― Այս տարի Աստվածածնի տոնին, կռվի հետևանքով երեք հոգի սպանվեցան։ Նույն ամսվա մեջ քաղաքի զանազան մասերուն մեջ 13 սպանության դեպք արձանագրվեցավ։ Կառավարությունը եթե իրոք կուզե սպանությանց դեմն առնել, պետք է օրենք մը հրատարակե, որով սպանողները պարտավոր են սպանվածներու թաղման հոգսը քաշել։ Թաղումը Երևանին մեջ այնքան դժվար է ու այնքան անտանելի, որ սարսափեն ոչ մեկը իր սուրը պատենեն չի հաներ։

Միայն նման օրենքի վատն այն կըլլա, որ կարող է պատահել, ճիշտ է, սպանելու ցանկությունը մեռնե ժողովրդին մեջ, բայց ատոր փոխարեն սպանվելու ցանկությունն ավելնա։

Դուք չեք գիտեր, թե որքան շահամոլ ու ծույլ է մեր ժողովուրդը․․․

⁕ Բարեկամուհի մը ունիմ, որ տղա ունենալու համար սա երրորդ տարին է հանքային ջուրեր բուժվելու կերթա։ Իր չորրորդ երթին միայն, կես ճամբին միտը կիյնա, որ ախար մա՜րդ չունի ու ետ կդառնա։

Բայց ըստ իս, մարդ ունենալեն հետո ալ ծննդաբերության հարցը լիակատար չի կրնար լուծվել։ Պետք է նաև երրորդ պայման մը՝ այդ երեխան փաթթելու համար շոր ունենալն է։ Ասիկա ամենևին երկրորդական հանգամանք մը չէ, մեր երկրին մեջ ասիկա է առաջնակարգ հանգամանքը։

Առանց մարդու կարելի է բեղմնավորվել (Մարիամ Աստվածածին), հիվանդ արգանդով հնարավոր է հղանալ, բայց առանց բարուրի անհնար է։

Տվեք թոփ մը կտոր, և պատահած ամուլը ինն ամիսեն ձեզի երեխա մը կուտա․․․

Ուրբաթ 4. ― Անցյալներ կմեռնե անծանոթի մը կինը։ Կելնե վշտացյալին մխիթարանքի երթալու իր ընկերներեն մեկը։ Ու որովհետև դժվար էր, այդ պատճառով երկար ճամբան կընտրե մխիթարանքի որևէ խոսք գտնելու հույսով։

Տուն հասնելուն, միակ մխիթարանքը, որ կրցեր էր գտնել, այդ այն էր թե՝

― Մի՛ մտածե, մենք մահկանացուներ ենք, շուտով իմ կինն ալ կմեռնի․․․

― Հա՞, եթե այդպես է, հիմա գնա՝ նոր այն ատեն եկուր մխիթարանքի։ Ան ատեն ես իսկապես որ պիտի դժբախտանամ, ― կպատասխանե մեռածին ամուսինը․․․

⁕ Քանի որ կենդանի մարդն ինքզինքը չի կրնար մեռած երևակայել, ու մեռած մարդն էլ ինքզինքը կենդանի տեսնել, ուրեմն մեռածն ու կենդանին ոչ միայն միևնույն անձը չեն, այլև անծանոթներ են։

Ես մեռնելես վերջ անծանոթ մըն եմ ինձի և ինձի չեմ ճանչնար։

Շաբաթ 5. ― Գրասեղանիս վրա բացիկ մը կա, որ Թունիս քաղաքը կներկայացնե։ Թեև երևելի տեղ մը չէ, բայց որովհետև մարդիկ հոն ազատ կապրեն, ուզենան կհարստանան, ուզենան կաղքատանան ու ոչ մեկ պատիժ չեն կրեր, այդ պատճառով ժամերով կնայիմ այդ նկարին ու երևակայությամբ կսլանամ Թունիս։

Բայց ետքեն զգալով, որ ըրածս հանդգնություն է և Չեկան կրնա հետևել ինձի․ կամացո՜ւկ մը հայացքս կհեռացունեմ բացիկեն․․․

Ես վախկոտ չեմ, բայց զգուշությունը աղեկ բան է․․․

⁕ Այսօր կինս 200 ընկույզ էր առեր կոոպերատիվեն։ Ջարդեցինք ու երկու հարյուրեն միայն մեկը սաղ դուրս եկավ, ան ալ ես ետ դարձուցի, կարծելով թե խանութը սխալմամբ է տվեր։

Կիրակի 6. ― Նոր դպրոցը կտարբերվե հինեն նաև անով, որ տարեվերջին վերեն կհրահանգվե դպրոցներուն, թե ո՞ր դասարանը որքա՞ն թույլ աշակերտ է ունենալու (ճիշտ այնպես ինչպես գյուղերու մեջ կնախասահմանվե կուլակներու թիվը)։ Անանկ որ, ուսումնական տարին ավարտելով, ուսուցիչը չի դներ աշակերտներու առաջադիմության նիշերը և կսպասե Լուսբաժնի հրամանին։ Այս սիստեմը թեև կհակասե իրականությանը, սակայն «պլանաչափություն» կմտցնե գործին մեջ, գաղափար մը, որուն համար հոգին կուտա սա կուսակցությունը։

Ասկե զատ թույլ աշակերտ «ունեցող» ուսուցիչը պարտավոր է ամառը պարապել ու հասցունել։ Բնական է, եթե թողնվեր ուսուցչի կամքին, անոնք բնավ թույլ աշակերտ չպիտի «ունենային»՝ պարապելու վախեն դրդված։

Չէ՛, մի՛ ըսեք, լավ կողմեր շատ ունի աս ռեժիմը։

⁕ Աս ամռան գյուղեն վերադարձին հետերնին հավ մըն են բերեր մերոնք։

Պատուհանես կնայիմ, հարևան թուրքի աքաղաղը խեղճ գեղջկուհիին երեսն անգամ չի ուզեր նայել։

Մի՞թե կենդանիներու մեջ ալ գյուղացի֊քաղաքացի կա․ միևնույն փետուրե կարված զգեստներ, միևնույն երկարությամբ պոչերը ետևնին․․․

Ու մեկեն հանկարծ կմտածեմ։ Եթե հավերն ալ մարդոց նման զգեստցու ձեռք բերելու համար կոոպերատիվի դռան հերթ կայնելու ըլլային՝ թեթև հրում մը շարքի ետևեն՝ ետևի կեցողին կտուցը առաջինին ետևը մտնելով, շղթայվեին պիտի իրար, կազմելով մեկ միացյալ հերթ։

Հետո ալ կմտածեմ։ Ի՜նչ լավ է, որ մարդիկ կտուց չունին։ Երևի Աստված այս անպատեհությունն ի նկատ ունենալով է, որ թռչուններուն փետուր է պարգևեր։

Հապա սոցիալի՞զմը։

Ինչպե՞ս պիտի «սոցիալիզմ» կառուցեն» թռչունները, երբ զրկված են հերթի կենալու հնարավորութենեն․․․

Երկուշաբթի 7. ― Գյուղացին քիլո մը կարագ կծախեր։

― Քիչ մը մազ կա մեջը։ Մազերը ջոկեք՝ հրաշալի կարագ է, ― կըսեր ան մոտեցող հաճախորդուհուն։

― Մազը հանե՞նք, ալ ի՞նչ կմնա մեջը, ― վրա բերավ մեկը։

― Ախպե՛ր ջան, բերածը եթե իբրև բուրդ ծախես ավելի կշահես, քան կարագ, ― ավելցուց մյուսը։

⁕ «Վնասարարությունն» այսպես կըլլա ահա։

Մեր պետական գործարանները այնքան բուրդ չունին, որ ծիտերու ու աղավնիներու բուները կքակեն՝ մեջի բուրդերը օգտագործելու, ասոնք մաքուր բուրդեր կբերեն քաղաք և իբրև յուղ կծախեն․․․

Երեքշաբթի 8. ― Լենինականեն Երևան գալուն, երկաթուղին ժամեր շարունակ տաճկական սահմանագիծը քերելով կանցնե։ Միջակ խոսող կոմունիստ ճառախոսի մը թուքը հեշտությամբ Թուրքիա կրնա ցայտել։ Այնքան մոտիկ է։

Ամեն անգամ այդ ճամբան անցնելուս կզարմանամ ու կապշեմ։

Ինչպե՞ս, այդ ինչպե՞ս կրնան այսքան ազատ ու այսքան բռնակալ երկրներ քով քովի ապրիլ, առանց զիրար հրմշտելու։

Կտեսնեմ Տաճկաստանի դաշտերու մեջ կարածեն ընտանի անասուններ ու կհարցնեմ ինքս ինձի․

― Ծո, մի՞թե ազատ երկրին մեջ ալ անասուն կըլլա։ Երկրի մը մեջ, ուր մամուլի ազատություն կա, ուզածդ կրնաս կարծել առանց բանտարկվելու, այլ կուսակցության պատկանել՝ առանց գնդակահարվելու, ինչո՞ւ անասուն ըլլա։

Չէ՛, Տաճկաստանը լավ առևտրական չե․ ան պետք է իր երկրի բոլոր չորքոտանիներուն երկու ոտքի վրա կանգնեցունե, որ վայելեն քաղաքական ազատությունը, իսկ եթե անասունի կարիք ունի, կրնա ուզածին չափ ներմուծել իր «մեծ հարևանի» երկրեն։

Սահմանին ասդին Ստալինը 150 միլիոն անասուն ունի, որք կերի պակասեն կմենին․․․

⁕ Եթե Թուրքիա իր անասունները լիկվիդացիայի ենթարկե, պոչը այնքան կառատանա, որ մեզ յուրաքանչյուրիս երկուսական պոչ կհասնի։

Չորեքշաբթի 9. ― Մաքսիմ Գորկու անվան դպրոցեն անցնելուս՝ տեսա ուսուցիչը կզբաղվեր թույլ աշակերտներու հետ։

Ուս․ ― Շաքարը ճերմակ բան մըն է, որ ջուրին մեջ կհալե․․․

Աշ․ ― Գիտենք։ Մեր բարբառով ձյուն կըսվե։

Ուս․ ― Ձյունն ուրիշ բան է։ Ձյունի լուծույթը անհամ է, իսկ շաքարինը՝ քաղցր։

Աշ․ ― Ընկե՛ր, «քաղցր» ի՞նչ ըսել է․․․

Ուս․ ― Քաղցրը տեսակ մը համ է․․․ Դուք մեղր տեսե՞ր եք։

Աշ․ ― Ոչ։

Ուս․ ― Չամի՞չ։

Աշ․ ― Ոչ։

Ուս․ ― Թո՞ւզ։

Աշ․ ― Ոչ։

Ուս․ ― Արմա՞վ։

Աշ․ ― Ոչ։

Ուս․ ― Ան ատեն «քաղցրն» տեսակ մը համ է, որ․․․ Հին ատենները, երբ մարդիկ թեյ կխմեյին, շատ ծանոթ գաղափար էր քացրությունը։

Աշ․ ― Թե՞յ։ Թեյի մասին ես լսեր եմ տատիցս։ Հիվանդները միայն կխմեին։

Ուսուցիչը գլուխը հուսահատ կտանե֊կբերե։

Ուս․ ― Տղա՛ք, դժվար է պարապել հետերնիդ, շա՜ը թույլ եք դուք։

Աշ․ ― Ինչպե՞ս թույլ չըլլանք, ընկե՛ր, առտվնե հաց չենք դրեր բերաննիս։

⁕ Այսօր Ռոստովեն հին ընկերներես մեկը եկավ և խնդրեց քանի մը օր ապրիլ մեզ մոտ։

― Խնդրե՜մ, ― պատասխանեցի ես սիրալիր, ― ապրելդ առանձին ծախս չի մեզի, ապրե ինչքան կուզես։ Միայն չխաբես․ ապրելու պատրվակով մտնես տունս ու հանկարծ․․․ մեռնիս։ Ատիկա անազնվություն է ու չեմ ընդուներ։ Մենք աղքատ մարդիկ ենք ու եթե դրամ ունենանք մենք ինքներս կմեռնինք․․․

Հինգշաբթի 10. ― Ես երկար կմտածեմ երբեմն ու չեմ կրնար հասկնալ, թե ինչո՞ւ մեկ տարի կանայք իրենց շրջազգեստները կիջեցունեն մինչև ոտքի ճաները, մյուս տարի հանկարծ ծունկներեն ալ վեր կհանեն։ Եթե մարդոց ճաշակին հարմարվել կուզեն, մարդիկ չեն ուզեր, որ կանայք առհասարակ որևէ զգեստ հագնեն։

― Կանա՛յք, վերջնականապես կհայտարարեմ, որ այս է մեր ճաշակը, եթե չեք կրնար գոհացում տալ մեզի, այս թանկ ու կրակ տարին իզուր տեղ մի՛ կարճացունեք ու երկարացրեք շրջասզգեստներդ։ Խեղճ եք, մեղք եք։

⁕ Ննջեցյալներու տերեր, ձեր սիրելիի գերեզմանը փորել տալու ատեն, լավ նայեցեք բոլորտիք չեկիստ թաղված չըլլա, ապա թե ոչ, ձեր սիրելին իր ողջ հանդերձյալ կյանքին մեջ բառ մը չպիտի խոսի․․․ վախեն։

Ուրբաթ 11. ― Թերթավաճառի կրպակ էի մտել այսօր այսօր թերթերը նայելու։ Հաճախորդ մը, մոտենալով 50 կոպեկ տվավ ու 10 օրինակ «Խորհրդային Հայաստան» պահանջեց, ու հետևյալ խոսակցությունը բացվեց մեջերնին։

― Մեկե ավելի չի տրվեր, ― նկատեց խանութի վարիչը։

― Բայց մենք լրագրի պետք ունինք։

― Հիվանդ ունի՞ք տանը։

― Ողջ ընտանյոք փորհարինքով կտառապանեք։

― Թերթը ուրիշ նպատակներու չի գործածվեր։

― Յա, ի՞նչ նպատակի կգործածվե։

― Միայն կարդալու։

― Կարդալո՞ւ, չեմ փորձած։ Կեցիր այսօր տանեմ փորձեմ։

⁕ Անգլիացիք, ֆրանսիացիք ողջ երկրագունդը ճանչնալով, հիմա կաշխատեն արևի, լուսնի ու աստղերու հետ ծանոթանալ, իսկ հոս, Խորհրդային Միության մեջ ապրողներուս համար Անգլիան ու Ֆրանսիան իրենք մոլորակներ են՝ Նեպտունի ու Հրատի չափ հեռավոր ու անծանոթ։

Եվրոպացիք անծանոթները ծանոթանալով են զբաղված, մերոնք ծանոթները անծանոթանալով։

Շաբաթ 12. ― Մեր բակեն մեջ լվացքի չվան ենք կապեր 3-4 տակ, սեփական կարիքներու համար։

Հանրակացարանի բանվորները ամենայն օր կօգտագործեն այդ պարանը փռելով ամեն տեսակ լվացքի շորեր, ու ամեն երթևեկելուն պետք է գլուխդ խոնահես անոնց շապիկին, վարտիքին ու սավաններուն առջև։

― Ի՞նչ խայտառակություն է սա, ― համբերությունս հատած, պոռացի վերջապես ես։

― Է՜, ի՞նչ կպոռաս, ― ձայնեցին չորս կողմե լվացարարները, ասոնք բանվորի շորեր են և ամեն տեղ փռվելու իրավունք ունին։

Տեսա, որ հետները խոսել չեմ կրնար, ըսի փաստաբան մը տեսնեմ, թե դատով կրնա՞մ արգելել։

Փաստաբանը վախցավ իմ մտադրութենես ու բարեկամաբար խորհուրդ տվավ լռել։

― Մենք բանվորական դիկտատուրայի տակ կապրինք, որն օրենքով արտոնված է իր լվացքն ամեն տեղ փռել, ― ըսավ ու ավելցուց․

― Անցուդարձիդ ոչ միայն պիտի խոնարհես անոր չամաշորին առջև, այլև երեսիդ խաչ հանես․․․

⁕ Աստվա՛ծ, կարծեմ դուն Մովսեսին ըսած ես «ինձմե ի զատ ուրիշ Աստված չունենաք»։ Այսօր կհայտարարեմ, որ ինձմե անկախ պատճառներով քեզի պաշտել չեմ կրնար։ Դուն բարկացար Ահարոնի շինած միակ ոսկի հորթին վրա։ Բարկություն ունեիր, թող պահեիր մեզի համար, մենք որ այսօր հորթի փոխարեն ողջ նախիր մը կպաշտենք։

Կիրակի 13. ― Սոցիալիզմը, ինձի կթվի, տաք երկրին մեջ ավելի կհաջողե, քան ցուրտ։ Սոցիալիստական Ռուսաստանն ամենեն շատ հագուստե կնեղվե, վասնզի ցուրտ է իր երկիրը։ Հասարակածային երկրին մեջ՝ մարդիկ միայն քանի մը սանթիմեթր ճոթի պետք ունին ամոթնին ծածկելու համար, իսկ Խորհրդային գործարանները այդքանը միշտ կրնային հայթայթել։ Կամ ամոթի զգացմունքը ի՞նչ տնտեսական ֆակտոր է որ․ դժվարն եկավ, կառավարությունը բոլորին աչքերը կհանե ամոթնին չտեսնելու համար։ Ըսեր եմ չէ՞, կարևորը նպատակն է։ Թող սոցիալիզմին հասնեն մարդիկ, թող կույր ըլլան։ Ավելին։ Կարելի՞ է սոցիալիզմին հասնել առանց կույր ըլլալու։ Կույր ոչ միայն աչքով, այլև մտքով։ Վասնզի չտեսնել մարդու հոգեբանության անհատական կառուցվածքը, սա կնշանակե կույր ըլլալ այն բոլոր զգայարաններով, որով մարդիկ կտեսնեն ու կիմանան։

⁕ Եթե մեր պետությունն ըսե, թե սուտ չեմ խոսեր, գրպանես կհանեմ թղթադրամ ռուբլանոց մը և կըսեմ․

― Հոս գրեր ես՝ «հավասար է ոսկե ռուբլու», մինչդեռ քսանհինգ թուղթը նոր մեկ ոսկի է։ Ուրեմն 25 անգամ սուտ կխոսիս միայն մեկ ռուբլիին մեջ։ Հաշվե՝ քանի՞ միլիարդ փող ես տպեր, այնքան միլիարդ անգամ ստախոս ես։

Երկուշաբթի 14. ― Այսօրվա թերթին մեջ նկարված էին Սարդարապատի այն գեղջկուհիներու պատկերները, որք հարյուր քիլո բամբակ են ժողովեր մեկ օրվա մեջ՝ ի քաջալերություն։

Նկարին մեջ բոլոր կանայք անխտիր, իրենց կամքեն անկախ կժպտան։ Կարծես մեկը հրացանը կրակի պատրաստ բռնած՝ «ժպտա», թե չէ կրակեցի» ըսեր է։

Անպատճառ։ Ու եթե կընդունենք, որ ժպտացնելու համար հրացան է քաշեր խմբագրությունը, ըսել է, թե 100 քիլո բամբակ հավաքելու համար թնդանոթ քաշած պիտի ըլլա ապաքեն․․․

⁕ Հիմա, երբ նորածին մը աշխարհ գալով կճչա՝ կհասկնամ, բայց ես չեմ կրնար բացատրել, թե Ցարի ժամանա՞կն ինչու կսարսափեին կյանքեն։

Երեքշաբթի 15. ― Եթե ճշմարիտ է, որ ամբողջ Ռուսաստանը տափաստան է և ոչ մի քարի կտոր չկա՝ երանի անոնց հացի մեջ քար չկա կնշանակե։ Ճշմարիտ է՝ լեռը գեղեցկություն կուտա երկրին, բայց տեղական ժողովուրդին բերանն ալ ատամ չի ձգեր։

Դիպվածով մը օտար քաղաք ինկած կույր մը ինչպես գերագույն զգուշությամբ կխարխափե գետինը, անանկ ալ մենք ատամներով կխարխափենք մեր ծամած հացը։ Կույրը անդունդե կվախնա, մենք քարաժայռե։

Շատ անգամ կմտածեմ՝ ողջ ատամներս հանեմ պահեմ, ռեժիմը փոխվելուն նոր դնեմ գործածեմ։

Մեր պետությունը քրիստոնյա չըլլալուն, բոլոր իրավունքն ունի հաց ուզողին քար տալու։

⁕ «Խորհրդային Հայաստանի» ճերմակ թերթ մը, երբ ոչինչ կա վրան գրված, արժե քսան կոպեկ, իսկ գրվելեն հետո՝ հինգ կոպեկ։

Մի՞թե լրագրին խոսքը լռելեն չորս անգամ պակաս արժե։

Սողոմոնը, որ կըսեր՝ լռելը հիմար զրույցեն ավելի արժե, ես չէի հավատար․․․

Չորեքշաբթի 16.― Անգրագիտությունը լիկվիդացիայի ենթարկելու նպատակով գյուղերու մեջ բացված են «լիկկայաններ», ուր գրաճանաչության կտրվեն մեծահասակ գյուղացիներ և կանայք։

― Սա տարի մըն է կաշխատեմ, չեմ կրնար հասկցնել, որ «ա»֊ն երեք ատամ ունի, ― կպատմե «լիկկայանի» վարժուհին։ ― «Ա» ըսելով անպատճառ եղան մը կպատկերացնեն իրենց միտքեն մեջ 80֊ամյա սանիկներս։ Իսկ անիծյալ եղանն ալ այդ ետ ինկած գյուղին մեջ երբեք բնական մատներ չունի։ Ոմանց մոտ չորս մատ ունի, ոմանց՝ հինգ կամ երկու։ Իմ կարծիքով, ― կըսե վարժուհին, ― եղանագործ հյուսներն ու տառերու նոր ձև մշակող հանրապետական հանձնաժողովը «ա»֊ին ատամներուն թիվի մասին պետք է ընդհանուր համաձայնության գան։

Եղանին մատներն ալ պետք է երկաթե ըլլան, վասնզի հաճախ փայտե եղաններու ակռաները երեք կըլլան, և առաջին տարին գյուղացին «ա»֊ն ճիշտ կսորվե, բայց երկրորդ ու երրորդ ավարտական տարին թափվելով կմնա մեկ ակոս եղանին վրա, ու գյուղացին, դպրոցն ավարտելով, կյանք կմտնի՝ տանելով իր հետ մեկ ատամանի «ա» մը․․․

⁕ Անցյալ տարի ներկա էի Ջաթղռանի «լիկկայանի» ավարտական հանդեսին։ Նորավարտները նեղություն կքաշեն քիչ մը գրքին գլխիվայրն ու շիտակը որոշելուն վրա։ Եթե վարժուհին ուղիղ ձևով դներ ձեռներնին՝ ջուրի պես կկարդային․․․

Հինգշաբթի 17. ― Այլևս հագնելու շոր չունինք։

Անցյալներ կնկաս հետ նստեցինք և խորհեցանք, թե ի՞նչ պիտի ընենք։ Խնդիրը ծանրակշիռ էր, վասնզի ոչ դրամ ունինք, ոչ ալ կտոր կճարվի։ Վերջեն․

― Կնիկ, ― ըսի, ― քանի կա, կհագնենք մինչև վերջին թելը, ապա տեսնելով, որ տկլոր պիտի մնանք, ընտանյոք հանդերձ ինքնասպան կըլլանք։

Այսօր կինս արցունքոտ աչքերով սենյակս մտավ և հայտնեց, որ այլևս վարտիք չունիմ։

― Ինչպես, վարտիքը մեկե՞ն վար թափվեցավ, ― հարցուցի, ու պաղ քրտինքը մը սկսեց հոսել կռնակիս վրա։

― Վերնամասը քրքրվեր է ամբողջովին։

― Վերնամասը քրքրվեր է՝ վարեն թիզ մը կտրե, վերը կարկատե, քիչ մըն ալ ապրինք։ Չըլլա՞ր։

― Կըլլա՞։

― Ինչո՞ւ չըլլար։ Յա՜, պզտիկ ծակի մը համար ելնենք մեռնի՞նք։ Թիզ մը կարե, վեր կարկատե։ Մաշվեց, թիզ մըն ալ կարե, հետո՝ ևս մեկ թիզ, վերջեն՝ թիզ մըն ալ․․․

― Եթե երկարահասակ մեկն ըլլայիր․․․ ընդամենը երեք թիզ վարտիք ունիս՝ կուզես չորս թիզ կարկատա՞ն հանել։

― Օ՜ֆ, կնիկ։ Վարտիքը կարճ է՝ աջ մասը կտրե, ձախին վրա դիր, հետո ալ ձախ մասը կկտրես աջ ոտքին վրա կդնես, դուն մանևրել ըսածդ չգիտե՞ս։ Կոոպերատիվները ինչպե՞ս մեկ կաղամբի տոլման չորս խանութի մեջ կծախեն։ Վարտիքինը խոնջան է․ խոնջան որ եղավ, մնացյալը հոգ չէ։ Դուն խոնջան ամուր ըրե, կնիկ, տես ես դեռ անով քանի՜ տարի կապրիմ։

Օ՜հ, դեռ որքա՜ն քաղցր է կյանքն ինձ համար, դեռ արքա՜ն չեմ ուզեր մեռնիլ։

⁕ Հայ թագավորը մեռնելուն ըսեր է․

«Ա՜խ, ո՞վ տայր ինձ գծուխն ծխանի և զառավոտն նավասարդի․․․»

Թող ան ինձի զույգ մը շապիկ֊վարտիք տա, ես իրեն ուզածին չափ «ծուխ» և առավոտ տամ․․․

Կիրակի 11. ― Պետական թատրոնը Շեքսպիրին «Վենետիկի վաճառականը» ներկայացնելու համար արտասահմանեն դերասան հրավիրել կուզի, վասնզի խորհրդային սահմաններում ֆունտ մը միս ունեցող դերասան չկա․․․

⁕ Քաղաքիս մեջ բաղնիք չկա, ու ողջ բնակչությունը սաստիկ կնեղվե կեղտեն։ Կոմունալ տնտեսությունը չի կրցեր բաղնիքները ժամանակին վառելիքով ապահովել ու իր ամբողջ հույսը դրեր է Պողոս Աբելյանի, Գրիգոր Չուբարյանի ու Տիգրան Հախումյանի վրա։

Ճշմարիտ է, այս երեք մարդիկ զարմանալի լիզողներ են, կընդունենք, բայց ինչպե՞ս կարելի է 110 հազար ազգաբնակչության մաքրության գործը երեք լիզողներու վստահել․․․

⁕ Ամաթեոս դաշնակցական Հովհանես Քաջազնունին, որ «Դաշնակցությունը ընելիք չունի» ըսելով, Խորհրդային Հայաստան եկավ՝ «ընելիք» ունեցող բոլշևիկյան կուսակցությանը օգնելու, այսօր տեսա հայառին խանութին մեջ, քափ ու քրտինքին մեջ կճզմվեր՝ ութ հարյուր գրամ հաց առնելու համար։

Կհարցնեմ․

― Մի՞թե հերթին մեջ ցամաք հացի համար ժամերով ճզմվելը «ընելիք» է։ Մի՞թե դաշնակցությունն այդքան էլ անելիք չուներ, որ լքեց իր կուսակցությունը։

Երկուշաբթի 12. ― Այսօր դեղագործին հետ ահագին կռվեցա։

Ես իրմե աչքի դեղ կուզեմ, անիկա ականջի դեղ կառաջարկե։

― Աղբա՛ր, ― կըսեմ, ― աչքի մեջ ականջի դեղ կլցվի՞։

― Ի՞նչ կա որ, ― կըսե, ― աչքն ու ականջը ինչքա՜ն հեռու են իրարմե որ։ Ի՞նչ ընենք, որ աչքի դեղ չունինք․․․

Այս գիծը, կերևի առհասարակ, խորհրդային առուտուրին հատուկ է։

Անցյալները գյուղացի ուսուցիչ մը Մոլոտովի պատկերը կուզեր առնել, գրավաճառը Ռաձուտակինը կուտար՝ ըսելով․

― Հոգ չէ, անոնք շատ մտերիմ ընկերներ են․․․

Նման առուտուր Աստվածաշնչի մեջ ալ կարելի է հանդիպել։

Կհիշե՞ք, որ Լաբանը Ռաքելին փոխարեն Լիան կառաջարկեր Հակոբին․․․

⁕ Բայց շուտով դեղորեից վերաբերյալ բոլոր վեճերը վերջ կգտնեն։ Առբաժինը ստանդարտ դեղ մըն է հնարեր, որ հինգ զգայարանները միասին կբժշկե․․․

Երեքշաբթի 13. ― Բան մը, որ նշանակալից է արժե հիշատակել, այդ այն է, որ փողոցային շքերթները սա տարի մըն է դադարեր է։

Առաջներ, բավական էր, որ Ստալինը խոսք մը արտասաներ (որու մեջ ըլլար ենթակա, ստորոգելի ու լրացումներ), կուսակցությունը անմիջապես «ցուցմունք» կանվաներ ու բազմությունը փողոցը քշելով՝ զույգ֊զույգ կքալեցներ քաղաքի փողոցներուն մեջ, տոնել ուզելով այն։

Հիմա, Ստալինը նկատի ունենալով, որ ժողովուրդն ի վիճակի չի ոտքի կենալու, այդ պատճառով կա՛մ չի խոսեր, կա՛մ ալ, եթե խոսե, միտք չի դներ մեջը․․․

⁕ Կուսակցությունը, վերջերս, նկատելի կերպով կխուսափե հավաքույթներե։

Այսպես անոթի, չորս մարդ իրար մոտ կանգնած պարագային, փորերնին ձայն կուտան իրարու և անանկ քառաձայն մը կկազմեն, որուն կրնա նախանձել առաջնակարգ կոմպոզիտորն անգամ։

Երաժշտությունն, այո, խորհրդային արվեստ է։

Չորեքշաբթի 14. ― Ամիս մը առաջ մեռավ մեր դիմացի տան թամբագործը, սրտի լայնացումեն։

Կինը սրտնեղած անկողին մտավ ու փոխանակ նորեն բժիշկ կանչելու, սկսեր է իր մեռած մարդուն դեղգիրները մեկ առ մեկ «ռեփեթե» ընել։

Կըսեն․

― Կնիկ, ի՞նչ կընես, մարդդ սրտի լայնացումեն մեռավ, դուն սրտի նեղություն ունիս։ Միևնույն դեղը կարելի՞ է գործածել, սխալ տրված դեղը չէ՞ որ մահացու է։

― Մեր դեղատանց դեղը ո՛չ կմահացնե, ո՛չ կառողջացունե․ ատիկա ջուր է՝ ջրե բժիշկներով մատուցված, ― կպատասխանե հիվանդ այրին՝ ավելցունելով, ― եթե ջրի ծորակի վրա հերթ չըլլար՝ դեղգիրը ծորակը կղրկեի ուղղակի, որի ջուրը ավելի մաքուր է, հետևաբար, և ավելի բուժիչ։

⁕ Բայց կինը այդ դեղգիրներով առողջացավ։

Եթե հարցունեք, թե ինչպե՞ս եղավ, որ միևնույն դեղգիրը գործածելով մարդը մեռավ, կինն առողջացավ՝ կըսեմ․

― Ինչպես միևնույն ծաղիկեն մեղուն մեղր կհավաքե, օձը՝ թույն, անանկ ալ միևնույն դեղով մեկը կրնա մահ գտնել, մյուսը՝ կյանք։

Հինգշաբթի 15. ― Առտու վեր ենք կեցեր մարդ ու կին, դեմ դեմի նստեր։

― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կըսեմ ես։

― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կըսե կինս։

Եղբայրս Գանձակեն գրություն մըն է ղրկեր չորս վկաներով հաստատելու։

Կերթամ մեր նախկին պաշտոնակից Մամբրեի քով։ Առտվան ժամի ինն է արդեն։ Ներս կմտնամ սենյակը՝ Մամբրեն նստած կնկան դիմաց։

― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կըսե մարդը կնկան։

― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կվերադարձունե կինը մարդուն։

Ստորագրել տալով՝ երկրորդ վկա Ռուբենին տունը կերթամ։

― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կըսե մարդը կնկան։

― Ի՞նչ ուտենք այսօր, ― կըսե կինը մարդուն։

― Ժամը տասը կմոտիկնա, ու դեռ չե՞ք վերջացուցեր ձեր «ի՞նչ ուտենք այսօրը»։ Գիշերս ո՞ւշ եք պառկեր, ինչ է, ― կհարցունեմ ու ստորագրել տալով՝ կառնեմ թուղթը Զավենին երթալու։

Զավենին հետ շատ մոտ չեմ։

― Ներեցեք, ― ըսի, ― թուղթ մըն եմ բերեր ձեզի ստորագրելու, եթե ձեզի նեղություն չէ հարկավ․․․

― Շտա՞պ է պետք, ― հարցուց Զավենը ու ետև դարձավ՝ բան մը ըսելու կնկանը։

Ըստ երևույթին խանգարեր էի իրենց խոսակցությունը, ուստի․

― Ո՛չ, ― ըսի, ― ամենևին։ Ձեր «ի՞նչ ուտենք այսօր»֊ը վերջացուցեք, նոր․․․

― Ի՞նչ իմացար՝ ուտելու մասին կխոսեինք։

― Ներեցեք, ինչո՞ւ այդպիսի բան կհարցնեք ինձի։ Ես ձեզ վրա շատ լավ կարծիք ունիմ և համարեր եմ օրինակելի մարդ։ Իսկ օրինավոր մարդը առտուն վեր կելնե ժամը ութին, կլվացվե, թարմ ուղեղով կնստե մտածելու, թե ի՞նչ պիտի ուտե այսօր։

Մարդը այլասեր էր․ վերցուց նախ թուղթս ստորագրեց, նոր «ի՞նչ ուտենքին» անցավ։

Չորրորդ վկան՝ Գրիգորը, կին չուներ, որ հարցուներ։ Խորասուզված նստած էր գրասեղանին առջև մեն մենակ։

Երբ ներս մտա իր սենյակը, անիկա հայացքը երեսիս նետեց ու վասնզի աչքերը շիլ էր, ուստի առանձին֊առանձին, յուրաքանչյուր աչքի մեջ կարդացի․

― Ի՞նչ ուտենք այսօր։

― Ի՞նչ ուտենք այսօր։

⁕ Այսօր փողոցին մեջ, Հունաստանեն եկած գաղթական մը կծախեր հրաշալի փայլուն կոշիկ մը։ Այնպես որ բոլոր անցորդները ետև կդառնային ու կոշիկին կնայեին զարմացած։

Խեղճը, կերևի, Հայաստանը դրախտ է պատկերացուցեր և բերեր է հոս հագնելու, բայց դժոխք գտնելով՝ ոտեն հաներ կծախե։

Ուրբաթ 16. ― Աղբահանության խնդրով Քաղխորհուրդ մտա։ Նախագահին տեղակալը «հինգ րոպես սպասիր» ըսավ։

Այդ հինգ րոպեին մեջ, հաջորդաբար, վեց թերթերու լրահավաքներ ներս եկան ու ինֆորմացիա պահանջեցին։

― Մենք այս տարի պիտի կառուցենք երեք հարկանի հյուրանոց մը, վաթսուն սենյակե բաղկացած։ Քաղաքին մաքրությանը համար վարձեր ենք վեց սայլ, և օրական տասնութ սայլ աղբ կերթա քաղաքեն դուրս։ Աբովյանին սալահատակումը սկսված է արդեն և շուտով կավարտվե։ Պողոս֊Պետրոս եկեղեցին տեղը շինվելու է կինո մը՝ 1500 մարդու համար, ― ըսավ տեղակալը մեկ շունչով և ճամբու դրեց առաջին թերթի լրահավաքին։

― Մեզի ի՞նչ կուտաք, ― առաջացավ երկրորդ օրաթերթին աշխատակիցը, ծոցատետրը հանելով։

― Ոչինչ, ― պատասխանեց տեղակալը, ― եղածը տվի արդեն, գնա դուն ալ նույնը գրե։

― Մեր թերթը խոմ արտատպությամբ չի՞ զբաղվելու։ Մեզի ալ նորություն տվեք, ― ըսավ երկրորդ լրահավաքը սպառնական։

― Նորություն որ չունինք, ի՞նչ տանք։

― Ինչո՞ւ չունիք։ Կրնաք մեր թերթին մեջ հարկ մըն ալ դնել կառուցվող հյուրանոցի վրա և ընել չորս հարկանի։ Վեց սայլերը, երեք ոտք դառնալու փոխարեն, կրնան քիչ մը արագ շարժվել և տասնութի փոխարեն քսանչորս սայլ աղբ թափել․․․ մեր թերթին մեջ։ Քաղխորհուրդը խորհրդային թերթի մը բարգավաճումը և տարածումը չունի՞ նկատի։

― Շատ աղեկ, գրե չորս հարկանի, և թող սայլապանները չորս ոտք դառնան օրական։

Լրահավաքը ուրախացած առավ լուրերը ու վազեց անմիջապես քաղաքին ավետելու այս բոլորը։

Առաջ եկավ երրորդ թերթին ռեպորտյորը․

― Մեր լուրերն ալ կուտա՞ք։

― Չունինք։ Այսքանով մեր այս տարվա շինարարությունը կավարտենք։

― Չունի՞ք։ Ինչո՞ւ «Ավանգարդին» համար հարկ մը կավելցունեք հյուրանոցին վրա, որն ընդամենը ութ հարյուր բաժանորդ ունի, ինչո՞ւ չեք ուզեր հարկ մըն ալ մեր թերթին համար դնել վրան, որն 2500 բաժանարդի տեր է։

― Շատ աղեկ, գնա հինգ հարկանի շինե հյուրանոցը։

― Շնորհակալ եմ։ Իսկ աղբը․․․

― Աղբը՝ դե, մեր անուժ եզներով օրը չորս ոտք հազիվ դառնա, պայթեցունե՞նք եզներն, ինչ է։

― Ինչո՞ւ, կարելի է թեթև բառնալ քիչ մը և հինգ ոտք դառնալ։

― Լավ, թող այդպես ըլլա, ― ձայնեց տեղակալը, և բեռ մը ազատվողի զվարթությամբ չորրորդ լրահավաքին դարձավ քաղցր ժպիտով։

― Դուն ալ վաղը եկուր։ Քիչ մը շուտ։ Գիշերս կմտածեմ, թե ուրիշ ինչ կարելի է շինել, կաղաչեմ քեզի։

― Իսկ այսօր պարա՞պ լույս ընծայենք թերթերնիս։ Կուզեք, որ դաշնակցությունը մատի փաթաթան շինե ան և տարիներով գրե, թե խորհրդային կառավարությունը բան մը չի շիներ։

― Ի՞նչ տամ՝ չեմ գիտեր։

― Մեզի ալ՝ հարկ մը հյուրանոց ու ոտք մը աղբ․․․

― Վեց հարկանի հյուրանոց կըլլա՞։

― Ինչո՞ւ չըլլար։ Ամերիկային մեջ իննսուն հարկանի տուն կշինեն։ Իսկ մենք կուզենք «հասնել ու անցնել»․․․ զայն․․․

― Լա՜վ, ըսենք հարկ մըն ալ ձեր թերթին համար շինեցինք, իսկ ա՞ղբը։ Տեսնենք դեռ քաղաքիս մեջ այդքան աղբ գոյություն ո՞ւնի։

― Ի՜նչ կըսեք, ընկ․ Մելիքսեթյան, ― զարմացավ լրահավաքը։ Երևանն ամբողջովին աղբ է։ Եվ ըստ իս, պետք է ողջ քաղաքը կրել դուրս, ընտրել, եթե քանի մը մաքուր բան կա, ներս բերել, մնացյալը նույնությամբ թողնել տեղը․․․ Աղբի՞ն ինչ։

― Շատ աղեկ, գնա տար, բայց ոչ բոլորը, ուրիշ թերթերու ալ թող քիչ մը․․․

Այս եղանակով բավարարվեցին նաև հինգերորդ, վեցերորդ լրահավաքները ու գացին։

Դուրս եկա տեղակալին առանձնասենյակեն ու կըսեմ ինքս ինձի․

― Ափսոս՝ վեց օրաթերթ գոյություն ունի քաղաքիս մեջ։ Եթե, գեթ, քսան մը ըլլար՝ այսօր Երևան եկող օտարականը կրնար քսան հարկանի հյուրանոցի մը մեջ բազմել ու նայել մաքուր քաղաքին։

⁕ Այսօր ակնոց առի։ Աչքիս լույսը տկարացեր է։ Սնունդ չկա։ Եթե այսպես շարունակենք ապրիլ, կուրանանք պիտի և խարխափելով պիտի երթանք դեպի սոցիալիզմը։

Արդեն սոցիալիզմի ճամբան կույրերը միայն կրնան գտնել։

Ստալինը եթե կույր չըլլար, դեպի սոցիալիզմ այսքան ճամբա չէր կտրե․․․

Շաբաթ 17. ― Դավալուի ոչխարաբուծական կայանը իր տեղեկագրով կիմացունե Սովխոզ վարչությանը, որ ոչխարները կուտեն֊կուտեն՝ չեն գիրանար։

Չեկան, քաղաքական բնույթ տալով խնդրին, քննություն կձեռնարկե, որմե կպարզվե, թե նախահաշվով ոչխարներու սահմանված խոտը․․․ վարչությունն է կերեր։

Հանցանք մը, որ եթե քննվեր քաղաքացիական դատարանին մեջ, վարչության անդամները խիստ պատժվեին պիտի։

Բայց վերջիններս արդարացան, և նույն օրն ևեթ մորթվեցան չորս ոչխար, որք բացարձակապես անմեղ էին (կամ անմեղները կպատժե, մեղավորները կարձակե)։

⁕ Անասնապահական սովխոզները, ինչպես կերևի, անտեղյակ են բոլշևիկյան տնտեսական քաղաքականությանը։

Եթե խոտը իրենց բերնեն չի ավելնա՝ ոչխարներին կերցունելու, կրնան «վարչական միջոցներու» դիմել՝ զանոնք գերցունելու։

Սովխոզը չի՞ տեսներ, թե ինչպե՞ս կոմիսարները մեղր ու կարագ կուտեն ու կստիպեն անոթի ժողովրդյան․․․ չաղանալ։

Կիրակի 18. ― Ուսուցիչ բարեկամ մը ունիմ, որ քանի ժամանակե ի վեր Աճառյանի «Արմատական բառարանը» գնել կուզե։ Բառարանն ալ սպառեր է ու չի ճարվեր այլևս։

Երեկ պատահեցա վարժապետիս, որն ուրախ֊ուրախ ազդարարեց, թե հայտնաբերեր է այդպիսի բառարան մը պառաված աղջկա մը քով, բայց նզովյալն այնքան թանկ կըսե, որ ինքզինքս եթե ծախեմ՝ անկարող պիտի ըլլամ գնելու։ Վերջը իմ օգնությունը կխնդրեր։

― Դրամով չեմ կրնար օգնել քեզի, բայց խելքով կօգնեմ, ― ըսի։

― Ինչպե՞ս։

― Աղջիկը քանի՞ տարեկան է։

― Քառասունհինգ կըլլա։

― Գեղեցի՞կ է։

― Ճիշտը խոսած, երեսին չնայեցա։

― Անգամ մըն ալ այցելե, անանկ է նե, բառարանի տիրոջը, երեսին նայե, եթե քիչ մըն ալ քիչ դուրեկան ըլլա, մի նայե, ուղղակի առ այդ աղջկան։

Այսօր կոոպերատիվները հինգ կոպեկի պիտանի ապրանքին վրա տասնհինգ ռուբլու «դավեսկա» կդնեն։ Իսկ այդ աղջիկը այնքան անարժեք բան է, որ կարելի է առանց երկար մտածելու առնել․․․

⁕ Այսօր պաշտոնատունես քսան գրամանոց բուլկի մը բերի տուն ու չեմ գիտեր որու տամ։ Իննսուն տարեկան մայրս կըսե՝ ինձի տուր ուտեմ, քիչ մը ուժ գա վրաս՝ մեռնիմ։

Երեք տղաներս՝ մեզի տուր, որ մեծնանք։

Միջանկյալ ըսեմ, որ մայրս իր մահամերձ դրությունը կչարաշահե հանդեպ խեղճ պզտիկներուս, որոնց հանդեպ ավելի պարտավոր կզգամ ինքզինքս՝ զանոնք աշխարհ բերելուս համար։

Մայրս անիրավացի է։ Ինչպես ներկա քիմիական պատերազմներուն մեջ այլևս «ճակատ» և «թիկունք» գոյություն չունի, և վերեն սավառնող օդանավը որպես սպառնալիք կախված է բոլորի գլխուն հավասարապես, անանկ ալ մահամերձ պառավին ու նորածին երեխայի մեջի տարբերությունն է վերացեր։

Ճիշտ է, սավառնակ չկա մեր գլխուն վրա, բայց ատոր փոխարեն, այսօր սոցիալիստական սովը կսավառնե մեր գլխավերևը՝ սպառնալով հավասարապես բոլորին։

Ու ես բուլկին մորս չտվի։

Կիրակի 18. ― Քաղաքիս միլիցիական ողջ կազմն, այս շաբաթ մըն է, ինչ Աբովյան փողոցին մեջտեղը կեցած, սուլիչ բերնին, երթևեկող բազմությանը դեպի պողոտային երկու կողմերի մայթերը կքշե, թրամվեյին ճամբան չխափանելու համար։

Երևանը Թիֆլիսը կկապե ասով։

Եթե Թիֆլիսին փողոցներու վրա քալելը կարգելվե, դա միանգամայն հիմնավոր է։ Քամիի արագությամբ իրար հաջորդող թրաամվեյի վագոններն ու օթոմոպիլները իրական վտանգ մըն են մայթեն շեղվող ճամբորդին համար։

Իսկ Երևա՞նը։

Երևանի թրամվեյին տակ ցանկանաս անգամ, չես կրնար իյնալ։ Ընդամենը չորս վագոն ունի, որն դքդքալով հազիվ ժամվա մը մեջ կերթա կայարանն ու կդառնա և կուզե, որ իր տակը մարդ իյնա․․․

Եթե ուշագնաց մը անգամ պառկած ըլլա իր ռելսերուն վրա, մեկ ժամեն դարձյալ ուշքի կուգա։ Ի ծնե կույրն անգամ, եթե կոմունիստ չէ, կրնա իր աչքը բանալ այդքան ժամանակվա մեջ։

Բայց որո՞ւ հոգ։ Միլիցիան կշարունակե շվացնել ու «քաղաքացի, մայթին անցիր» պոռալ։

Որոշված է «վարչական միջոցներով» Երևանը Թիֆլիս դարձնել։

⁕ ․․․Հետո ալ կելնեն կըսեն, թե՛ Հայաստանն ու Վրաստանը եղբայրական ֆեդերացիա է, թե՛ մենք կուզենք մեր դիմացինը բախտավոր ըլլա ավելի, թե՛ չենք նախանձե զիրար․․․

Երկուշաբթի 19. ― Շատ ճիշտ է ասված՝ մինչև խելոքը մտածե, գիժը գետը կանցնե։

Դիվանագիտության մեջ այդ գիժը Ճապոնիան է։

Եվրոպայի չորս մեծ պետությունները մեռան Լոզանին մեջ Զվիցերիո կաթը խմել ու ճառեր արտասանել, թե ինչ է համաձայնության գան և քիչ մը ավար ձեռք բերեն։ Ճապոնիան խուլ ու համրի նման, լեզուն ատամի տակ սղմած, Չինաստան մտած՝ քաղաք քաղաքի ետևե կգրավե։ Ու երբ եվրոպացիք կհարցնեն՝ հե՜յ, ընկեր, ատ ի՞նչ կընես։ Ես ձեր լեզուն չեմ հասկնար՝ կըսե ան ու կշարունակե իր գրավումները։

Այս գրավումները, սակայն, ամենեն շատ Ամերիկայի շահերուն կզարնե, ու շատ շուտ Ամերիկան պատերազմ հայատարարեր պիտի Ճապոնիա․․․ Եթե Խաղաղ օվկիանոսը չըլլար իրենց մեջ ընկածը։

⁕ Այսօր կինս շուկայեն կես քիլո հաց էր գներ, որն պանիրի համ կուտար։

Զարմացախառն ուրախությամբ, երբ կվերլուծեինք պատճառը, հասկցվեցավ, որ հաց ծախող գյուղացին մեթրո մը հեռու պանիր ծախող մըն է նստած եղեր, որմե ալ հացը պանիրի համ է առեր։

Կինս քիչ մը գաղտնիք պահել չի գիտեր։ Ինձի մնար՝ ես այս գյուտը ոչ մեկի չէի ըսի, ու օր մը պանիրի քով դրված հացեն կառնեինք՝ պանիրի համ կիմանայինք, օր մը յուղ ծախողի քովեն հաց կգնեինք և յուղի մասին գաղափար կունենայինք ու այս միջոցով մասնակից կըլլայինք ողջ աշխարհի բարիքին․․․

Երեքշաբթի 20. ― Աստված շատ իմաստուն կերպով է ստեղծել մարդուն։

Անիկա նախատեսելով գալիք էպոխան՝ երկու երես է ստեղծեր, մեկով կուսակցականի հետ խոսելու, մյուսով՝ անկուսակցականի։ Մեկով խնդալու, մյուսով լալու համար։ Երկու ականջ է տվեր, մեկով կուսակցականի «վերելքն» ունկնդրելու, մյուսով ժողովրդյան անկումի աղաղակը ըմբռնելու։ Երկու աչք է տվեր․ մեկով «խորհրդային շինարարությունը» տեսնելու, մյուսով երկրի ամայությունը դիտելու։

Ճշմարիտ է, մեկ քիթ է տվեր, բայց քիթն ունի երկու ծակ, որոցմե մեկով կրնաս հոտոտել խորհրդային ճաշարանը՝ ու «ֆո՜ւ, ի՜նչ գարշահոտություն» ըսել, մյուսով ձայնել՝ «փա՜, ի՜նչ պատվական հոտ, ի՜նչ համադամ կերակուրներ։

Բերանը միայն մեկ հատ է ստեղծեր Աստված, ան ալ մեծ սխալ մը չի գործածը։

Ես, զորօրինակ, հոժարակամ իմ բերանը կուսակցությանը կնվիրեմ։

Թող տան ինձի ուտելիք, ես ուտեմ՝ ամբողջ արդյունքը՝ իրենց․․․

⁕ Հինգամյա Նաթանիս, որն կանգնած գրասեղանիս առջև կդիտի աշխատանքս, կըսեմ․

― Բալա՛ս, դուն ալ որ մեծնաս, դպրոց երթաս՝ ինձի նման կկարդաս։

― Յա՜, ― կըսե ան՝ չխաբվել աշխատելով, ― կարդալու համար դպրո՞ց է պետք, թե՞ ակնոց։

Ահա քեզի պզտիկ բոլշևիկ մը, որն գտել է գիտնական դառնալու կարճ ճամբան։

Չորեքշաբթի 21. ― Շատ բանի գաղափարը ավելի քաղցր է, քան բուն ինքն առարկան։

Ատոնցե մեկն է մոր գաղափարը։

Հիմա, երբ կերգեմ Շահազիզին «Ես լսեցի մի անուշ ձայն, իմ ծերացած մոր մոտ էր» երգը, մոր կարոտեն քիչ կմնա, որ լամ, սակայն, երբ կնայեմ կենդանի՝ իննսուն տարեկան մորս, իր դարն ապրած, եսասեր, փնթփնթան, կեղտոտ, որկրամոլ, բամբասող, երախտամոռ և անկարեկից այդ պառավին, որն օրն ի բուն թախտի ծայրին նստած է, ու որուն համար կյանք կնշանակե ուտել և քնել միայն՝ աչքս վեր դարձունելով կըսեմ․

― Աստվա՛ծ, ի՞նչ կընես, գործերդ քիչ մը խելոք բռնե։ Ամեն անգամ, երբ կենսատու գարուն կբերես, աշնան խռիվները ծառերեն վար առ, որ տեղը նորը բողբոջի։

Այսօր ամենահետին, մինչև իսկ Հայաստանի համալսարանն ավարտող այգեգործը գիտե, որ տանձը, երբ հասավ, վար առնել պետք է։

Եթե քառասունհինգ կամ հիսուն տարեկան մարդ ես, մորդ սիրելու համար, անոր պատկերը առնվազն 25-30 տարի ետ տանելու ես, որ սիրելի ըլլա քեզի։

Մայրը դիտելու է մանուկի աչքերով միայն։

Հինգշաբթի 22. ― Եվ ինչո՞ւ միայն մոր գաղափարը։

Սոցիալիզմն ալ ինչքան հեռու ըլլա, այնքան քաղցր կուգա, ինչքան մոտիկ՝ այնքան գանելի։

Աստծո գաղափարն ալ այնպես չէ՞։ Մտածե՞ր եք այն անհարմար կացությանը մասին, երբ օր մը հանկարծ Աստվածը ելլի, փեշերը հավաքե ու իր անհաս հեռավորութենեն գա կողքդ նստե։

Սիրո ասպարեզին մեջ այդպես չէ՞։ Քեզմե հեռու փախչող աղջկանը դուն ավելի չե՞ս սիրեր, քան այն, որ իր ոտքովը կուգա գիրկդ իյնալու։

Առածը չի՞ ըսեր՝ «այնտեղ լավ է, ուր դու չկաս»։

Սուրբերեն միայն Լենինն ու Ստալինը կենդանյոք պաշտվեցան։ Մնացյալները, օրինակ՝ Սուրբ Սարգիսը, Սուրբ Մինասը, Բարսեղ Կեսարացին, մինչև չմեռան, չպաշտվեցան։

⁕ Պլատոնը շատ իրավացի է իր փիլիսոփայության մեջ։ Եթե խորը դիտողություն ունինք, դուք հանձինս առարկայի կամ նյութի՝ անոր իդեան է, որ կսիրեք։

Ուրբաթ 23. ― Այսօր երկու հարյուր գրամ շաքար տվին մեզի․ այնքան կարծր, որ իրիկունը թեյ խմելու համար առտունց շուտ պետք էր բերանը դնել։

Իսկ երբ մենք շաքար կունենանք, քիչ մը երկար կնստենք ու մանկավարժական վեճ մը կստեղծենք սովորաբար, քանի մը նույն հարցով շահագրգռված բարեկամներուս հետ։

Մենք մեր երեխաներուն կարգի հրավիրելու համար պառավով կվախեցնենք սովորաբար։ Ինչ֊որ ֆանտաստիկ պառավ մը՝ մեծ տոպրակ կողքին, որը կպտտե փողոցները ու որու տունեն լացի ձայն գա, ներս կմտնե, կդնե տոպրակն ու կտանե անհայտ ուղղությամբ։

Մեծ մասը ժողովականներեն դեմ կարտահայտվե մեզի՝ այն կարծիքն ունենալով, որ տղային վախով չպիտի կրթել, վասնզի, կըսեին, մանուկը փոքրուց վախի ազդեցությանը վարժված (այնպես ինչպես խմիչքին սովրածները այլևս չեն հարբեր), մեծանալով, այլևս Չեկայի սարսափները քիչ կուգան ազդելու, ու խեղճ Չեկան իր տրամադրության տակ չունենալով գնդակահարութենեն ավելի ազդու պատիժ մը՝ միանգամայն անճրկե պիտի ապագա սերունդը վախցնելու գործին մեջ։

Վեճը երկու ժամ կես տևեց։ Եթե նյութի սպառելուն կամ բերնի շաքարին հալելու նայեինք, մինչև լուսաբաց կրնայինք նստել դեռ։ Բայց քնել է պետք, որ առտու շուտ վեր կենանք և սկսենք խորհել՝ թե ի՞նչ ուտենք այսօր․․․

⁕ Ես չեմ հասկնար, թե ինչո՞ւ բոլշևիզմի գաղափարական հակառակորդները կժխտեն մեկ երկրի մեջ սոցիալիզմ կառուցելու հնարավորությունը։

Ո՞վ ըսավ, որ մեկ երկրի մեջ սոցիալիզմ կառուցել չի կարելի։

Այսօր տեսա սատանի քամի։ Փողոցին մեջ ողջ օդը քարացած կանգնած էր, իսկ ընդամենը կես մեթրո տեղի վրա պտուտահողմը ահագին կենդանություն էր մտցուցեր՝ հավաքելով ու դեպի վեր տանելով աղբն ու փոշին այդ պզտիկ տարածության վրա։

Իսկ Ռուսաստանն ոչ թե կես մեթրո տեղ է, այլ աշխարհիս մեկ վեցերորդը։

Այդքան տարածության վրա, որ պտուտահողմն իջնա՝ երկրի կյանքն ամբողջ երկինք կհառնե․․․

Շաբաթ 24. ― Պետական թատրոնին ռեժիսոր Գուլակյանը Շեքսպիրին «Մակբեթը» ներկայացուց ամբողջովին «բարեփոխված»։

Վարժապետ մը կատաղած, ներկայացման ավարտին սկսեր էր (միայն ստորոգելիներով) հայհոյել (ենթական գորությամբ հասկցնելու պայմանով) ու պոռալ․․․ ականջիս։

― Աղբա՜ր, մենք եկանք Շեքսպի՞ր լսելու, թե Գուլակյան։ Այսքան անխիղճ փոփոխությո՞ւն կըլլա։ Լսվա՞ծ բան է, որ մեռած հեղինակի մը գործեր փոփոխության ենթարկվեն։

― Իզուր ես այդքան տաքացեր, բարեկա՛մս, ― ըսի թևը մտնելով։ ― Փոփոխությունը այնքան քիչ է, որու մասին չարժե խոսել։ Շեքսիպիրի հերոսներու արտաքինն ու զգեստները անփոփոխ էին։ Բոլոր անձներն բեմ ելան իրենց սեփական քիթերով, ականջներով ու աչքերով։ Կմախքը հերոսներու անփոփոխ էր ամբողջովին, փոխված էր միայն․․․ լեզուն։ Այսքան պզտիկ բան, որու մասին չարժե խոսել։

⁕ ․․․Եթե հանդերձյալ կյանք իրոք գոյություն ունի, և Շեքսպիրը անդիի աշխարհին մեջ կապրե տակավին, կերևակայեմ, թե ի՜նչ զայրույթով պիտի գա, Լենինին դուրս կանչե դժոխքեն ու անգլիական բոքսի հրավիրելով, քիչ մը «բարեփոխե» անոր կողերը, որ մյուս անգամ թույլ չիտա իր լեզուն Գուլակյանի ձեռքով «Մակբեթին» բերանը խոթելու․․․

25.Կիրակի 25. ― Դուրս ելա այսօր քիչ մը զբոսնելու։ Ընդամենը հիսուն մեթրո տեղ էի քալել, երբ երեք խումբ զեղծարարներ, սվինավոր զինվորներով շրջապատված, դատի կտարվեն։

Բայց Երևանը քանի՜ փողոց ունի․․․

⁕ Ամենաանճար զինագործն անգամ, երբ տեսնե, թե հրացանին անխտիր բոլոր գնդակները կվրիպեն նշանեն, փոխանակ փամփուշտները քանդելու՝ հրացանը ուսումնասիրության կառնե։

Երկուշաբթի 26. ― Ես դատ մը կհիշեմ, որ չնաշխարհիկ էր և խորհրդային պատմության մեջ անջնջելի պիտի մնա։

Ատիկա դաշնակցական Սահակ Ստեփանոսյանին հրապարակային դատն էր, որը կմեղադրվեր թքով իրեն կպցված սպանության մը մեջ։

Երբեք մեղադրյալ մը այնքան անմեղ, այնքան անվախ, այնքան պատկառելի, այնքան բարոյական ու պատրաստությամբ այնքան բարձր չի եղած զինքը դատողներեն, ինչպես Ստեփանոսյանը։

Պետական մեղադրող Արամայիս Երզնկյանը, իր խոզի դունչովը այնքան ցածր էր Սահակին տիտանական հասակն ի վեր ցեխ նետելու, որ ամբողջ ցեխը իր գլխուն կթափեր կրկին։

Բայց Ստեփանոսյանին մեկ վարքին չհավնեցա։

Անիկա, երբ տեսավ թե իր անճարակ դատավորները կուզեին անպատճառ դատապարտել զինքը ու կդժվարանային մեղադրանքը ձևակերպել, պետք է ինքը օգնության հասներ անոնց։

Վասնզի յուրաքանչյուր ասպետի պարտքն է օգնել իրեն թույլերուն․․․

⁕ Թեև, այնուամենայնիվ, Ստեփանոսյանը դատապարտվեցավ նախ գնդակահարության, ապա տաս տարվա բանտարկության, բայց ուրիշ բան էր, եթե ձևակերպված հանցանքով մը ըլլար․․․

Երեքշաբթի 27. ― Առաջները կմեղադրեի Աստծուն, որ բոլշևիկներուն ալ իր կերպարանքով է ստեղծեր։

Հիմա, մանավանդ, երբ վերջիններս չեն հավատար Աստծո գոյությանը։

― Լավ, ― կրնար ըսել Աստված, ― գոյություն չունիմ չէ՞, տվեք ուրեմն իմ կերպարանքն ինձ, գացեք ձեզի նոր կերպարանք ճարեք։

Բայց ես այսօր կտեսնեմ, որ Աստված ավելի բոլշևիկ է, քան ներկա բոլշևիկները։

Աստված կըսե՝ «ես վրեժխնդիր եմ ու մինչև յոթը պորտ վրեժ կհանեմ ձեր սերունդեն»։ Մինչդեռ Ռուսաստանի բոլշևիկները միայն երկու պորտ վրեժխնդիր կըլլան՝ կուլակին կաքսորեն, տղուն դպրոցեն կարձակեն։

Եհովան կըսե՝ «ինձմե ի զատ ուրիշ Աստված չունենաս»։ Մինչդեռ մեր բոլշևիկները իրավունք ունին երկու աստված ունենալու՝ Լենին ու Ստալին։

Աստված զոհի ատեն կսիրե ամենաընտիրը ու Կայենին ատեց միմիայն անոր համար, որ մաքուր ցորյան չբերավ իրեն։

Բոլշևիկ կոմիսարներն ալ կպահանջեն, որ բանկոոպ իջած ամենաընտիր ապրանքը իրենց տունը ղրկվե առանձին կարգով։

Աստված հանցավոր մարդկությանը ջրհեղեղով բնաջնջեց և մեկ ընտանիք միայն փրկեց, մինչդեռ բոլշևիկներու օրոք այսօր մեկե ավելի ընտանիքներ ողջ ու առողջ կպտտեն։

Աստված նույնպես դասակարգային կռվի սիրահար է եղեր՝ ստեղծելով առաջին մարդու կողքեն կին մը և օձ մը։

Աստծո որդի Քրիստոսը Մագդա մըն է սիրեր, մինչդեռ մերոնք՝ երկրի բոլոր գեղեցիկ կանանց․․․

Չէ՜, նմանությունը անհերքելի է, և Աստծո անունը «հին բոլշևիկներու» ցանկին մեջ չմտցնելը ցայսօր՝ զուտ վրիպակի արդյունք պետք է համարել․․․

⁕ ․․․Չորնա՛ թող, սա մեր փողոց սալահատակող վարպետին ձեռքը։ Երեկվա կերածս դեռ չէի մարսած, ըսի լավ է, այսօր ալ գործի կերթամ՝ նոր վաղը կճաշեմ։ Բայց մեր սալահատակները այնքան խորդուբորդ են, որ կարելի՞ է անցնել առանց մարսելու։ Դեռ երկու քայլ չըրած՝ հանկարծ գխտացի ու ստիպված կես ճամբայեն տուն դարձա․․․

Չորեքշաբթի 28. ― Չէ՛, մի մեղադրեք բոլշևիկները, երբ իրենք մեղր ու կարագ կուտեն, իսկ մեզի երեք հարյուր գրամ քարի կաց կուտան։ Այսպիսի խտրություն մենք մեր տանին մեջ ալ կընենք։

Օրինակ՝ հայրս ես, ինքդ պապիրոսը բերնիդ, կծեծես հինգ տարեկան տղուդ, որ նույնպես ծխախոտը փաթթած լրագրի մը թուղթին մեջ ծխել կուզե։

Ինքդ ողջ որը կնկատ կհամբուրես, բայց տղադ, որ աղջկա մը ծուռը նայե, «դե՜» կպոռաս սպառնական։

Եթե պատճառաբանես՝ անոնք ալ արբունքի հասնելով և մեզի պես դառնալով, կվայելեն այդ բարիքները ապագային՝ ես ալ կըսեմ․

― Մենք ալ, երբ զառամենք այնքան, որ ուղեղնիս թուլնա և ցնդենք բոլշևիկներու նման, ան ատեն մենք ալ մեղր, կարագ ու ճերմակ հաց ուտելու համար արբունքի կհասնենք․․․

⁕ Այսօր ճաշին տպարանի բանվորական ճաշարանը գացի։

Պնակներն այնքան խորն էին ու գդալները այնքան կարճ, որ չկրցա իմանալ, թե․․․ քանի՞ բրինձ կար ապուրին մեջը։

Հինգշաբթի 29. ― Երևակայեցեք սոցիալիստական քաղաք մը, որ արտաքնոց չունի։

Հասարակական վայրերու, հասարակական գույքի մասին օրնիբուն ճառող պետություն մը, իր մայրաքաղաքին մեջ հասարակականորեն սնվող ժողովուրդին իր կերածը հասարակականորեն արտահայտելու հնարավորութենեն զրկեր է։

Մինչդեռ այդ հաստատությունը կրնար ամենաբանուկը ըլլալ պետական մյուս բոլոր հաստատությանց մեջ, ուր կյանքը տակավ կմեռնի արդեն։

Պետքարանը սոցիալիստական շինարարության մեջ մեծ դեր ունի կատարելիք։

Կուսակցությունը հիմա ո՛չ սպառնալիքով, ո՛չ դատով կրնա իր անդամներն բջիջի նիստին բերել։ Իսկ եթե վայելուչ պետքարան մը շինվի, որու ճամբի վրա շարված ըլլան բջիջի բոլոր ժողովարանները, այնպես, որ պետք ունեցող մը ստիպված ըլլա անպատճառ անցնել այդ ժողովասրահներեն, հետո Քաղխորհուրդն ալ իր տված հացին մեջ քիչ մը լուծողական խառնե (տեմպն արագացնելու համար)՝ սոցիալիզմի կառուցումն ապահովված պիտի ըլլա անպատճառ և լսարանն ապահովված լսող կադրերով։

Ուրիշ բան է, թե կրնան պատահել մարդիկ, որք իսպառ հրաժարեն պետքարանեն և բարվոք համարեն իրենց վարտիքը կեղտոտել, քան գլուխը, սակայն, ատոնք բացառություններ կըլլան, իսկ բացառությունը օրենք չէ․․․

⁕ «Պտուղբանջար» տրեստի զեղծարարներեն մեկուն, երբ դատարանը հարց կուտա․

― Ի՞նչ ըրիր, արտասահման ուղարկվելիք (էքսպորտ) երեք արկղ ընտիր դեղձի քոնսերվը, երբ կես ճամբեն ետ վերադարձավ։

― Մեկ արկղը ժողկոմխորհի նախագահ Տեր֊Գաբրիելյանին տունը ղրկեցի, մեկը՝ քարտուղար Խանջյանին, մեկալը՝ Երզնկյանին։

Հանցավորներ, որք, սակայն, նստած չեն դատապարտյալներու աթոռին։

Ինչո՞ւ։

Անշուշտ, ոչ խորհրդային դատարանին աչառությանը համար, այլ ամենայն հավանականությամբ աթոռ չըլլալու համար։

Վասնզի վերջերս մեղադրյալները ավելի շատ են, քան մեղադրյալի աթոռները, այդ պատճառով դատարանը կարգադրեր է, կըսեն, յուրաքանչյուր մեղադրյալ իր աթոռը հետը բերե․․․

Կիրակի 1. ― Այսօր ապրիլի մեկն է։ Առաջներ, երբ սուտ խոսելու սովորություն չկար, մարդիկ՝ սուտի գաղափարը աշխարհիս երեսեն ջնջելու համար, ապրիլի մեկին կխաբեին զիրար։

Հիմա ապրիլի մեկին խաբելն ավելորդ է դարձել այլևս։ Վասնզի անհատներն այլևս առնելիք֊տալիք չունին իրարու հետ, իսկ կառավարությունը, ոչ թե մեկ ամիս ու այն ալ ամսվա մեկ օր, այլ տարվա ամբողջ տասներկու ամիսը և ամսվա մեջ երեսուն օր կխաբե ժողովրդյան անդադար։

Հիմիկվա ռեժիմին կհարմարեր ապրիլի մեկին ոչ թե խաբել, այլ ճիշտը խոսել՝ տարվա մեջ գեթ օր մը իրականություն ըսած ըլլալուն համար, և, մանավանդ, ճշմարտախոսության գաղափարը գեթ անհետանալու վտանգեն ազատելու համար․․․

⁕ «Տորգսինի» առաջ, ալյուր գնողների հերթին մեջ, մարդ մը ճզմվելով, մեռավ։

Ի՞նչ է «Տորգսինի» խանութ, գիտե՞ք։ Այդ խանութը կառավարությունը ստեղծեր է ժողովուրդեն ոսկի հանելու համար։

Ժողովուրդ՝ ավելի փխրուն ոսկեհանք, և ավելի քիչ տաքությամբ հալվող, քան Լենայի ոսկեհանքերը։

Երկուշաբթի 2. ― Գյուղացի մը կերթա Մոսկվա՝ կուսակցական համագումարի։ Հոնտեղ ճառախոսը կրակ կթափե բերնեն՝ խորհրդային շինարարության մասին։ Ավարտին, երբ կուզե գիտնալ, թե ունկնդրողներու կողմե հասկանալի եղա՞վ իր ճառը, դուրս կուգա մեր գյուղացին ու կհայտնե, թե ամեն բան հասկցավ, բացի «տեմպեն»։

― Տե՞մպ, ― կըսե ճառախոսը, ― այս րոպեիս բացատրեմ։ Բացեք պատուհանը։

Պատուհանը կբացվե, որկե կերևի խոշոր շինություն մը՝ ինը հարկանի։

― Կտեսնա՞ս սա տունը, ― կդառնա ճառախոսը գյուղացուն, ― ասիկա նախկին ցարական ռեժիմեն օրոք մեկ տարվա մեջ կառուցվեցավ։

Հիշյալ գյուղացին գյուղը վերադառնալով, նույն ճառը նույնությամբ կզեկուցե գյուղական ժողովին մեջ։ Այստեղ կհայտնվե դարձյալ գյուղացի մը, որ կհայտնե, թե «տեմպը» չի հասկցեր։ Ան ատեն զեկուցողը բանալ կուտա պատուհանը, որն կբացվե գյուղի գերեզմանոցին վրա, կըսե՝ մատը դեպի գերեզմանոցը պարզելով․

― Կտեսնես սա։ Նախկին կառավարությունների օրոք ասանկ գերեզմանոց մը հարյուր տարիեն հազիվ շինվեր, բայց մեր բոլշևիկյան կառավարությունը մեկ տարվա մեջ շինեց․․․

⁕ Այսօր մեր պաշտոնյաներեն մեկուն հացի քարտերը կորսվեցավ։ Բարեկամները գունդ առ գունդ ցավակցության կուգան։

Չորեքշաբթի 3. ― Թիֆլիսին մեջ հայ մը ու վրացի մը կսկսեն իրենց ազգային պարծանքները հրապարակ բերել ու հպարտանալ անոնցմով։

― Մենք, ― կըսե հայը, ― դերասան Փափազյան մը ունինք, որն երբ սկսե խաղա, 160 միլիոն ազգաբնակչություն միանգամեն կուլա։

⁕ Հացի քարտը կորսնցնող պաշտոնակիցս այսօր կորսնցուցեր էր նաև իր գլուխը։ Հինգ անձ ընտանիք, որմե չորսը մանր երեխաներ, անոթի նստեր են տանը։

Վախեն ժամ մը անգամ ձեռքս ծոցս կտանեմ և կշոշափեմ քարտս։ Գիշերները ներքնակիս տակը կպահեմ, և հաճախ, ավելի ապահով ըլլալու համար․․․ երկուսով կպառկինք վրան։

Հինգշաբթի 4. ― Մոսկվային մեջ սկսվեցավ անգլիացի ինժեներներու դատը, որք կմեղադրվեն էլեկտրական ֆրոնտում վնասարարություն և պետական դավաճանություն կատարելու մեջ։

Կորա՜ն ոտով գլխով։

Չեկան դեռ անգլիացու արյունի համը չէ տեսեր։

Եվ իրոք որ, միշտ միևնույն ուտելիք ուտելը ախորժակը կփակե մարդու։

Չեկայի համար կյանքը ան ատեն միայն կսկսե, երբ իր ճաշացուցակին մեջ մտնե շաբաթվա մեկ օր ֆրանսիացի, օր մը գերմանացի, հետո առաջին տեսակը իտալացի, երկրորդը՝ չեխ (տես չխրթմա) ու իբրև դեսերտ՝ վրան ալ խումբ մը ֆինլանդացի, որոց համար վաղուց է ախորժակ սրեր։

Բայց դատն կերևի երկար պիտի տևե։ Համբերություն է հարկավոր։

Լավ չէ՞ր, նախ գնդակահարել «հանցավորները», ապա պարապ ժամանակը նոր սկսել դատել․․․

Ուրբաթ 5. ― Ես դեմ էի սոցիալիզմին մինչև օրս և այն կածիքն ունեի առհասարակ, որ կյանքը գոյության կռիվ է, և կենդանի արարածներն ստեղծված են զիրար ուտելու համար։

Այսօրվա կրկեսին մեջ, սակայն, անանկ մը երևույթի ականատես եղա, որ կարծես, կարծիքս սկսվեց տատանել։

Կրկեսին մեջ, գերմանացի դերասան մը, յոթն ամեհի առյուծներու մեջ, միևնույն վանդակում եղբայրաբար կապրեր ու կխաղար հետերնին, առանց այդ գազաններին կերակուր դառնալու։

Բան մը, որ ես երևակայել չէի կրնար։

Ու կհավատացունեմ, որ եթե գտնվի դերասան մըն ալ, որ վարժեցունե բոլշևիկներուն մարդ չսպանել, ես իմ համոզումը սոցիալիզմի հնարավորության մասին հիմնահատակ փոխեմ պիտի․․․

⁕ Կառուցող բանվորներու ճաշարանեն կիմացունեն բանկոոպի վարչությանը, որ կերակուր եփելու համար ո՛չ միս ունեն, ո՛չ յուղ, ո՛չ ձեթ։

Վարչությունը ասոր վրա շտապ վարպետ կղրկե ճաշարանին պատերը ճերմակցնելու և առհասարակ մաքրությանը հոգ տանելու։

Ճիշտ այնպես, ինչպես այսօր բժիշկները ամեն տեսակ հիվանդության լուծողական կուտան հիվանդին դատարկ ստամոքսը մաքրելու համար․․․

Շաբաթ 6. ― Առինջ գյուղի հորթարածին կուսակցությունը հանկարծ «առաջ քաշեց»։ Այնքան հանկարծ, որ խեղճը ժամանակ չունեցավ հետը վերցունել իր մախաղը, որուն մեջ կային՝ կայծքարը, հրահանը, սրինգն ու կարգ մը անհրաժեշտ իրեր։

Ատանկ հանկարծական առաջ քաշման կարելի է հանդիպել երկաթուղիի կամ թրամվեյի մեջ, երբ մեքենավարը առանց նախազգուշացնելու մեկեն կքշե մեքենան, հանկարծակի ցնցումեն թռցնելով ուղևորներու գլխարկը, կամ կեցողները նստողներու գոգը թափելով։

Հորթարածն այժմ հանուր Հայաստանի անասնապահական ֆերմայի դիրեկտորն է։

Առաջին ամիսը առաջ քաշված հովիվը ավտոն նստավ ավանակ հեծնելու նման։

Շատ անգամ մոռնալով, որ ինքը դիրեկտոր է արդեն, տեղ մը՝ փոխանակ ավտոյի, ոտքով կերթար կարգադրություն մը ընելու։ Ետքեն, հիշելով, որ ավտոյով պիտի գար, իր սխալն ուղղելու համար ետ կուգար և անգամ մըն ալ մեքենայով կերթար նույն կարգադրությունը կրկնելու։

Առաջին ամսին իր շարժուձևը կարգի բերելով, երկրորդ ամսուն սկսեց լեզուն մաքրել։

Պաշտոնական ժողովներուն «աղա Գևո» կամ «Գևո ջան» կըսեր բոլոր Գևորգներուն, փոխանակ կուսակցականներուն՝ «ընկեր», անկուսակցականներուն «քաղաքացի» ըսելու։

Կամաց֊կամաց, լավ էր, վարժվեցավ։

Առաջ, որ իր ավանակին փալան և հորթերուն վզկապ հազիվ կշիներ, այժմ շատ հաջող «սոցիալիզմ կշիներ» ապագա մարդկության համար։

⁕ Եթե ամբողջ մեր պետական կազմն հովիվներե կազմված ըլլար՝ մենք փրկված էինք, վասնզի անոնք իներցիայով, մեզի ալ անասուն կարծելով, պիտի կերակրեին․․․ սխալմամբ։

Կիրակի 7. ― Սա չորս տարի է մեծ պետությանց ներկայացչությունը Լոզան կուգա զինաթափվելու, բայց ցայսօր ոչ մեկ պետություն զենք մը չնետեց գետին։ Մինչդեռ սա մեր ճաշարաններեն, ինքնաբերաբար, առանց կոնֆերանսի, դանակներն ու պատառաքաղները վերացան, այլևս կտրելիք և բերան տանելիք բան չունենալուն համար։

⁕ Երկու քաղծացներ, վիճելով, փողոցեն կանցնեին։ Մեկը անոնցմե հույս չուներ, թե երբևիցե այս ժողովուրդը ընդունակ ըլլա ապստամբելու, մյուսը հակառակվելով՝ կըսեր․

― Չէ՛, կսխալիս, կապստամբե, կեցիր թող դանակը ոսկորին հասնե։

Խե՜ղճ մարդ, չի գիտեր, որ կառավարությունը բոլոր «դանակները» հավաքեր է «ոսկորին» չհասնելու համար․․․

Երկուշաբթի 8. ― Անցյալ օր փողոցին մեջ պատասխանատու կոմունիստ մը տեսա ու հետը խոսեցի։

Այդ կուսակցականը ինձի հետ համաձայնեց, որ հիմա գրականություն գոյություն չունե Խորհրդային Միության մեջ, որ եղածը գրականություն չէ, այլ աղբ, որ պետք է դուրս թափել, որ այսպես երկիր կառավարել չի կարելի, որ ասիկա ոչ թե «վերելք» այլ սարսափելի վայրէջք է դեպի նախապատմություն, և այլն, և այլն։

Այսօր նույն կոմունիստը բեմին վրա գովեստով կխոսե խորհրդային գրականության նվաճումներուն վրա և իշխանությունը «բանվորական» ու ժողովրդին սիրելի կհռչակե։

Չեմ հասկնար։

Կնշանակե՝ այս մարդիկ գրամոֆոններ են, որոց ասեղի տակ ինչ եղանակ դնես, այն կերգեն։

Այդ վնաս չունե, թող այդպես ըլլա, պայմանով սակայն, որ իրենցմե կոմունիստական կուսակցության պատկանելու ստաժը հարցնելու ատեն՝ չըսեն «12 տարի», այլ տարրական ազնվությունը կպահանջե, որ այդ 12 տարիեն հանեն այն օրերը կամ ժամերը, երբ համաձայն են եղեր դաշնակցականներու, մենշևիկներու կամ էսեռներու հետ։ Եթե տակը բան մը մնաց, նոր կոմունիստ համարեն ինքզինքնին․․․

⁕ Եղունգս երկարեր է՝ դանակ չունիմ, որ կտրեմ։

Ես գիտեմ, վաղ֊մյուս օր Չեկան բռնեց նե ինձի, հարցնե պիտի, թե ինչո՞ւ եղունգ կպահես․․․ առանց թույլտվության։

Երեքշաբթի 9. ― Այսօր Մոլորովն ու Ստալինը հրաման մըն են փակցուցեր օրաթերթերու ճակատին խոշոր տառերով, որով կարգելե կոլտնտեսական գյուղացոց գիշերներ ժողով գումարել և կհրահանգե առտուներ շուտ ելլել ու գործի կենալ, քանի գարնանացանը չի ավարտված։

Գարնանացանն ավարտելով, պետք է ջրվի արտերը, ուրեմն ջրելու ժամանակ ալ չի կարելի խոսել, ջուրն ավարտվեց՝ կուգա խաղի, կալսելու որևէ ժամանակ, եթե հաշվի առնենք, որ ձմեռն ալ գյուղացին կարպետ կգործե։ Ուրեմն ե՞րբ պետք է խոսե կոլտնտեսական գյուղացին։

Այս հրամանը չի՞ նշանակեր արդյոք, որ իրենք՝ այդ կոմունիստական զույգ առաքյալները, կխոստովանեն, թե ժողով, խոսք ու ճառ ավերող է այլևս, գործ, գործ է պետք։

Եթե կխոստովանեն այս, կնշանակե սխալ գրված շարադրության մը նման, վերեն վար գիծ պետք է քաշել տասն ու հինգ տարվա կոմունիստական կառավարությանը վրա։

Վասնզի այդ կառավարությունը տասն ու հինգ տարի միայն ժողով գումարեց, ճառեց ու խոսեց․․․

⁕ Ծերունի գրող մը, գլուխը պատուհանեն հանելով, կըսե ինձի․

― Մերկ եմ, ադամա մերկ, զգեստ չունիմ, որ դուրս գամ օդ առնելու։

― Հոբելյանիդ խնդիրը դիր, ― կպատասխանեմ վարեն։

― Ատով ի՞նչ կըլլա որ, զգեստ կուտա՞ն հոբելյարին։

― Զգեստ չեն տար, բայց այնքան «Լենինի», «Ստալինի», «Աշխատանքի հերոսի», «Հարվածայինի» և այլ դրոշներ կկախեն վրադ, որ այլևս զգեստի կարիք չես ունենա։

― Այդ դրոշները տաք կպահե՞ն մարդու։

Ինչո՞ւ չէ, կրնաս ձմեռային «պսմաչ», «կումաչ» դրոշներ պահանջել․․․

Չորեքշաբթի 10. ― Ինչպես գիտեք, ամեն կոլտնտեսական մեկ կթան կով անհատորեն պահելու իրավունք ունի, որն իր կոլեկտիվի մեջ դրած հինգ կովը մոռցած, հույսը սեփականին է դրեր։

Այս աշնան խոտի բերքը բաժնելու ատեն, ողջ բերքը կոլտնտեսականները բաժներ և տարել են տուն իրենց սեփական կովին համար ու մոռցեր են համայնական գոմին ալ բան մը ձգել։ Եվ ի՞նչ։ Այսօր համայնական կովերը ու եզները անոթութենե փրկելու համար, վարչությունը կոլտնտեսության անդամ գյուղացիներեն վերստին շուկայի գներով կգնե այդ խոտը և կկերակրե հանրային անասունները։

⁕ Քաղաքացի մը իր ընկերոջ հետ տաք վեճի ժամանակ շարունակ ձեռքը ծոցը կտաներ։

Վիճակիցը վախնալով, որ իր ախոյանը կպատրաստվե ատրճանակ քաշել, միլիցիայի կդիմե։

Միլիցիան խուզարկելով այս «վտանգավոր» քաղաքացուն, հայտնաբերեց անոր․․․ հացի քարտը։

Հինգշաբթի 11. ― Դարվինի տեսակներու ծագման թեորիան եթե շիտակ ըլլար, հիմա արդեն մարդիկ փոքրիկ դույլերով պիտի ծնվեին, վասնզի հիմա առանց դույլիկի ոչ մեկը չի պտտեր, և դույլն այնպես անբաժան է մարդուց, ինչպես մարմնի որևէ վերջավորությունը։

Առանց գլխի կարելի է տունեն դուրս ելլել, ինչու որ գլուխի մեջ կերակուր չի լեցվի, բայց դույլն շատ կարևոր անդամ մըն է ճաշարանեն «կերակուր» բերելու համար։

Փողոցին մեջ կարելի է տեսնել մարդիկ, որք գլխարկի տեղ դույլեր դրած դեպի ճաշարան կվազեն։

Քանի՞ մարդ կգտնաս այս երկրի մեջ, որ դույլն ու գլխարկը զանազանելու չափ ուշք մնացած ըլլա գլխին մեջ․․․

⁕ Ճապոնիան բարձրացեր է չինական պարիսպին վրա և կպատրաստվե արդեն թռչել ներս։

Չինական բանակը բոլոր կակուղ բաներն անդին կքաշե, որ վար թռնելուն ոտքը կոտրե․․․

Եվ այս գործողությունը բոլշևիկյան մամուլի բարբառով «կատաղի դիմադրություն» կկոչվե։

Ուրբաթ 11. ― Երևակայեցեք պզտիկ տղա մը կամ եթե պզտիկ երևակայել չեք կրնար, կարելի է մեծ, բայց խելագար երևակայել, որ կպահանջե քեզի վար առնել բարձր պատեն կախած ատրճանակը, որ անով քեզի․․․ սպանե։

Ես բոլշևիկյան Ռուսաստան չեմ տեսեր և անոր տարիքը չեմ գիտեր, բայց համենայն դեպս կամ երեխա, կամ խենթ ըլլալու է այդ պետությունը, վասնզի ճիշտ վերևը հիշածս պզտիկին նման, եվրոպացիներին, որք կապիտալիստներ են ու հակառակ իրենց «սոցիալիստական» ռեժիմին, իր երկիրը կկանչե, որ իր համար զենք պատրաստեն, իրենց կապիտալիստական ռեժիմը կործանելու համար։

Ասոնք ալ, այդ մասնագետները կուգան Ռուսաստան, կլրտեսեն երկիրը և խոշոր ամսականներ առնելով, իրենց երկիրը կերթան, փայտե հրացաններով զինելով այս մեծ երեխային։ Օրերս Մոսկվային մեջ տեղի ունեցող անգլիական ինժեներներու դատը այդ միայն կապացուցե։

⁕ Այդ տարի քաղաքիս քանդվելիք տուներու ցանկին մեջ ընկեր է պետական շենք մը, որի կառուցումը տակավին չէր վերջացեր․․․

Հոս ես կհավնեմ արդեն Քաղխորհուրդին խելքը։ Իհարկե, ավելի աժան, ավելի ձեռնտու է պետությանը կիսավարտ շենքերը քանդել, քան շինել, լմնալեն վերջը․․․

Ասիկա «բոլշևիկյան ճկունություն կկոչվե», որն կկիրառե կուսակցությունը նաև իր ճառերուն մեջ՝ սա տարբերությամբ միայն, որ ջնջված ճառերը ձրի են, իսկ քանդված տուները մեկ֊երկու միլիոնի կնայե։

Շաբաթ 12. ― Նկատե՞ր եք, երբ մարդ կմոռնա իր ստամոքսին գոյությունը, այլևս անոթություն չի զգար։ Այսպես կպատահե ինձ հետ նաև ատամիս ու ականջիս ցավի ատենները։

Բնական է, երբ ոչինչ չունիս, ի՞նչդ պիտի ցավե։

Բայց ցավն այն է, որ վերջերս, քաղաքիս մեջ սպասվող որովայնային տիֆին պատճառով, առբաժինը սրսկումներ կկատարե, ու ամեն անգամ թերթը բացած ժամանակ, երբ աչքս կիյնա առբաժնի հայտարարության «որովայն» բառին, անմիջապես կքաղցեմ։

Ես սարսափով կերևակայեմ մարդակազմության դասատուներու վիճակը, երբ պաշտոնի բերմամբ, օրական առնվազն վաթսուն անգամ «ստամոքսը» հիշեն պիտի։

Իմ բանը խեր է, ես շաբաթ անգամ մը թերթը ձեռք կառնեմ, իսկ շաբաթ անգամ մը ուտելու չափով ուտելիքով ապահովված եմ։

⁕ Քաղխորհուրդը քաղաքը մաքրող սայլապաններուն «դիրեկտիվ» է տվեր կես կանգունեն ավելի չփորել գետինը՝ «քաղաքը շատ փոս կիյնա» ըսելով։

Կիրակի 13. ― Եթե ուրիշ արգելքներ չըլլան, արտաքնոցը բավական է, որ սոցիալիզմ չիրականանա։

Ուղիղ մեր դիմաց պետական տուն մը կբարձրանա, որու բնակիչները բացառապես կոմունիստներ են ու կօգտվեն համայնական պետքարանեն։

Ոչ մեկը այդ օգտվողներեն իր պարտքը չի սեպեր հսկել պետքարանին մաքրությանը, և ամենայն օր կագ ու կռիվ կերթա մեջերնին, և յուրաքանչյուրը կաշխատե ավելի կեղտոտել ի հաշիվ իր դրացիի։

Եթե Լենինի խոսքով բնորոշենք, պիտի ըսենք․

«Մարդուն հատուկ եսասիրություն, գումարած կուլտուրական ցածր մակարդակ՝ հավասար է մեր դիմացի տան արտաքնոցը»։

Սոցիալիզմն դուրսի, ցուցադրական զգացմունք կամ գաղափար է, բայց մարդս իր մեջ (կամ արտաքնոցում) միայն էգոիստ է։

Ինչպես ժողովրդին իրական կամքը միայն գաղտնի քվեարկությամբ կիմացվե, անանկ ալ մարդուս էությունը իր առանձնության մեջ միայն դիտե։

Եթե այսօր Ռուսաստանին մեջ գաղտնի քվեարկությամբ հարցվի ժողովրդյան, թե համաձա՞յն է ներկա ռեժիմին․ կհավատացունեմ ձեզի, որ ինքը՝ Ստալինը, սև քվե պիտի տա իր իսկ ռեժիմին․․․

⁕ Ասով հարկավ ըսել չեմ ուզեր, թե սոցիալիզմն անհնար բան է։ Ո՛չ։

Սոցիալիզմն հնարավոր է, բայց միմիայն այն պարագային, երբ մարդիկ սկսեն ուրիշի բերնով ուտել՝ իրենք կշտանան և ընկերոջ շուրթերով սիրած կնոջը համբուրեն՝ իրենք սիրով արբենան․․․

Երկուշաբթի 14. ― Ինչպես Աստծո համար կլսվե «ամեն տեղ է», անանկ ալ մեր Բանգյուղտեսչությունը «ամեն տեղ» պիտի ըլլա, որ իր ֆունկցիան լրիվ կատարե։

Ճաշարանին մեջ տեսար մեկը մեծ պատառ տարավ բերանը։

― Բանգյուղտեսչության ուշադրությունը կհրավիրեմ, ― հավա՜ր կկանչե մյուս օրը թերթը։

Դերձակներու արտելը վերարկուին մեկ գրպանը քիչ մը մեծ կարեց մյուսեն՝

― Բանգյուղտեսչությո՜ւն, հասիր․․․

Պետհրատին գրախանութը մատիտին ծայրը քիչ մը երկար հանեց՝

― Բանգյուղտեսչությո՜ւն, նայե պետական հարստությունը ինչպե՜ս կմսխվե։

Կոնսերվի գործարանի բանվորները դեղձը թանձր կկեղևեն՝

― Բանգյուղտեսչությո՜ւն․․․

Բանգյուղտեսչությունը, որն եվրապական պետությանց մեջ Պետական կոնտրոլ կկոչվե, այնքան ասանկ պզտիկ խնդիրներով կզբաղեցունեն, որ այլևս ժամանակ չի ունենա հարյուր հազարներու հասնող զեղծմանց համար։

Եթե քեզի միևնույն ժամին յոթը տեղե ժողովի կանչեն, մեկը ընդունելով, վեցը մերժես պիտի, չէ՞։ Լա՜վ։ Երբ մտածես, թե վեց ժողովներու օգտակար չես կրնար ըլլալ, նեղսրտութենեդ յոթներորդն ալ չե՞ս մերժե ու հանգիստ նստես տունդ՝ կնկադ հետ զրույց ընելու։ Կընե՜ս։

Ահա այս է պատճառը, որ Աստվածն ու Բանգյուղտեսչությունը ոչ թե «ամեն տեղ», այլ «ոչ մեկ տեղ» ալ չեն ու տուներնին նստած զրույց կընեն իրեց կողակիցներու հետ․․․

⁕ Այսօր բանկոոպը հին գինի էր ստացեր ու միայն «հին բոլշևիկներուն» կուտար։

Այս եղավ հակաքրիստոնեությո՞ւն։

Երեքշաբթի 15. ― Ատաղձագործ Գրիգորը՝ իմ նախկին աշակերտը և արդի կոմունիստը, հանկարծ առաջ քաշվեցավ որպես թերթի խմբագիր ու շվարեր կեցեր էր։

― Եկուր քովս, ես կօգնեմ քեզի, ― ըսի իրեն՝ այսօր ճամբին պատահելով։

― Ուրագ ու սղոց ալ բերե՞մ հետս, ― հարցուց անմեղ տղան՝ սիրտ առնելով։

― Ոչ, ― ըսի, ― երկու ականջ միայն բեր հետդ և լսե՝ ինչ պիտի ըսեմ։

Ու երբ քովս եկավ որոշված ժամին․

― Դու նախ և առաջ պիտի սորվես խմբագրականներ գրել, որք ստանդարտ մասերե բաղկանա պիտի, իրար միացած․․․

― Պտուտակո՞վ, թե սոսինձով։

― Ո՛չ պտուտակ, ո՛չ սոսինձ։ Չէ՞ որ խմբագրածդ օրաթերթ է, ու յուրաքանչյուր օր պիտի քանդես֊շարես։ Թուքով պիտի կպցունել։ Արդ՝ առաջին մասի մեջ կգրես, թե սոցիալիզմն ի՜նչ հաղթանակներ է տարեր Խորհրդային Միության մեջ և ինչպես կուլակները ճզմված են (կամաց ճզմե չմեռցունես, քիչ վարը անոնք «կատղեն» պիտի ու «սանձարձակ» դառնան)։ Ճզմեցի՞ր, դե անմիջապես Լենինեն կամ Ստալինեն ցիտատ մը բեր այդ մասին։ Բերի՞ր՝ վերջացած է առաջին մասը։

Երկրորդ մասին մեջ ճզմված ու ջախջախված կուլակները հանկարծ գլուխ կբարձրացունեն ու կը «գազազեն»։ Գազազեցա՞ն, բեր ցիտատ մըն ալ այդ մասին և փակե երկրորդ մասը։

Երրորդ մասին մեջ բեր օրինակներ, թե ինչպես կան կոմունիստներ, որք չեն նկատեր այս բանը, որք «կթերագնահատեն» կուլակային վտանգը։ Ապա չորրորդ մասին մեջ գրե այն «ընկերներու մասին», որք չեն թերագնահատեր, գովե հօրինակ այլոց, պահպանել մը ըսե ու վերջակետ դիր։ Խմբագրականը պատրաստ է։ Եվ դու կրնաս տարի մը ամբողջ այս խմբագրականը տպել՝ մասերն ետ ու առաջ դնելով։

― Ամեն օր կուլակները «ջախջախվեն» ու «կատղե՞ն»։

― Ի՞նչ վնաս։ Ատիկա հաճելի մարմնամարզ մըն է, որ կուժովցունե անոնց մկանները, իսկ քուկինն էլ՝ գրիչը։

⁕ Ժամանակե մը ի վեր կոմունիզմը, կպած Գերմանիո, կհյուծեր զանի։ Վարչապետ Հիտլերը սակայն, «ախտահանիչ կամերային» միջոցով հիմնապես մաքրեց երկիրը այդ պարազիտներե։ Ինչպես կըսեն՝ Գերմանիա «քրտնեց լավցավ»։

Այո՛, առողջացավ Գերմանիա, ախորժակը բացվեցավ ու հիմա իր գաղութները կուզե, որ ուտե, կազդուրվե․․․

Չորեքշաբթի 16. ― Գյուղի կուսակտիվը, կուսակցության նոր «դերեկտիվի» համաձայն, «կարմիր անկյուններու» և «խրճիթ ընթերցարաններու» տարիներե ի վեր փակված դուռները բանալով, ականատես եղավ հետաքրքիր տեսարանի։

Սարդերը, առանց պետական օգնության, առանց բջիջի նիստերու, առանց համագումարներու և գործուղմանց՝ ավելի շատ թել էին հյուսեր այդ մոռացված հաստատությանց դուռ ու պատուհաններին, քան Լենինականի տեքստիլի մանարանը իր ողջ նորագույն կառուցմամբ։ Ավելին։

Այդ սարդերը, իրենց «շինարարության» ընթացքին, ավելի քիչ ճանճերու արյուն էին ծծեր՝ քան տեքստիլը կծծե իր բանվորներուն։

Մասնավոր ձևով այդքան հաջողությո՜ւն։

Եվ ասիկա դեռ գյուղական աննշան փոքրիկ «խրճիթներուն» մեջ։ Հապա վաղ մյուս օրը, եթե քաղաքի կուսակտիվը, սույն փորձեն քաջալերված, ըսկսե քաղաքիս կոոպերատիվ «փակ բաշխիչները» ուսումնասիրել կամ Կենտգործկոմի ու Գավգործկոմի նման հարյուրավոր գործածութենե ինկած պաշտոնատուներու դուռները բանա, կերևակայե՞ք, ինչպիսի՜ հարստություն կգտնե։

Ու եթե կառավարությունը սոցիալիզմ կառուցել չցանկանար, այլ միայն ժողովրդին բարօրությունը ցանկար՝ ես պիտի առաջարկեի անմիջապես փակել Լենինականի «Տեքստիլը», այն հաստատ համոզումով, որ տաս տարվա ընթացքին մեզի շապկացու մը չտվող «Տեքստիլը» սարդերու հանձնվելով՝ մենք մեկ տարիեն, շապիկ ալ կունենանք, վարտիք ալ․․․

⁕ Մարդուս օրգանիզմը ժամացույցին ճիշտ հակառակն է։ Կանգնած ժամացույց աշխատեցունելու համար պետք է մաքրեն ներսը, իսկ կանգնած մարդուն աշխատեցունելու համար պետք է լեցունես ներսը․․․

Բոլշևիկները իրենց բանվորներուն ժամացույցի սիստեմով աշխատցունել կուզեն․․․

Հինգշաբթի 17. ― Եթե պատահի, որ ես խորհրդային վարժապետ դառնամ, և աշակերտներս հարցունեն ինձի՝ ի՞նչ բան է կոլտնտեսություն և խորհտնտեսություն՝ պիտի պատասխանեմ․

― Սիրելի՛ աշակերտներ, կոլտնտեսությունն ու խորհտնտեսությունը այն կապույտ ակնոցն է, որ բոլշևիկյան կուսակցությունը կդնե ի ծնե կույր աչքերուն։

Չկա այդ տնտեսություններեն մեկը, որ ինքն իրեն կշտացունե, ալ չեմ խոսեր կառավարության բերք տալու մասին։

Չկա մեկը, դեպի մարդկության բարօրություն, հետևաբար, և դեպի սոցիալիզմ տանող ատ «ազդակներեն», որ իր չորս ցենտներ սերմացուն հինգ շինե և ինը ոչխարը տաս շինե։

Բայց բոլոր այդ տնտեսություներեն, իրենց նախապես տրված հարյուր ցենտներ ցորենը տասի են իջեցուցեր, հազար ոչխարեն քսանն են թողեր։

Չե՞ք հավատար, ահա ձեզի փաստ, բերված այսօրվա «Խորհրդային Հայաստանեն»։

«Ղարաքիլիսեի Համզաչիմանի խորհտնտեսությունը, ― կըսե թերթը, ― անցյալ տարի ստացավ յոթ հազար փութ գարի, որմե երեք հազարը գողցվեցավ, հազարը վարչության անդամները բաժնեցին իրենց մեջ, իսկ երեք հազարը մնաց անձրևի տակ, ամբողջովին փտեց ու թափեցին։ Ուներ 350 ցեղական խոզ, որոցմե 200֊ը սատկեցավ մեկ ձմեռվա մեջ, 70֊ը կիսաքաղց, սատկելու կպատրաստվե, իսկ առողջներեն ոչ մեկը չծնեց՝ վարազ չունենալու պատճառով»։

Սոցիալիստական այս բոլոր տնտեսությունները՝ սովխոզներն ու կոլխոզները, անվարազ խոզեր են ու հազիվ թե բոլշևիկ կառավարության համար խոճկոր մը մը ծնեն։

Ու այսքան պարզ ճշմարտություն մը չտեսնելու համար, կույր մը ապաքեն ի ծնե ըլլալու է և ծնված կույր ծնողներե․․․

⁕ Աղթալայի գյուղատնտես֊պլանավիկը կմեղադրվե, որ իր կազմած «պլանին» մեջ առաջվնե կորոշե, թե 130 ոչխարեն, մեկ տարվա մեջ, քառասունն իրավունք ունին մեռնելու, մինչդեռ թիվը մեծ է, մեռնելու համար քսանն էլ կբավե։

Ասկե երկու բան։

Նախ կիմանամ, որ ոչխարներն ալ մահկանացու են (ոչխարին մեռածը չեն տեսեր, մորթվածն են տեսեր)։

Երկրորդ՝ եթե գյուղատնտեսին որոշելովը պիտի մեռնե կամ չմեռնե ոչխարը, ինչո՞ւ անանկ պլան մը չգծել, որու մեջ ոչ մեկ ոչխար մեռնե․․․

Ուրբաթ 18. ― Այսօր կրկեսն իր տասնչորս առյուծները կերակրելու համար, թերթին մեջ տպված հայտարարությամբ մը, գործե ինկած անպետք ձիեր կուզե։

Արդեն սա շաբաթ մըն է, գերմանացի դերասանը չի կրնար մոտենալ իր առյուծներուն, կենդանիք անոթի են ու կվախնա հարձակում կրելե։

Բայց անպետք ձի․․․ հազիվ թե գտնի կրկեսը։ Ձիու միայն կաշին շատ բան արժե։

Կրկեսը, եթե կուզե իր առյուծներու կերակրման գործը հաստատուն հողի վրա դնել, պետք է Չեկայի ու Գերագույն դատարանի հետ պայման կապե, որ բոլոր մահապարտներու վճիռը իրեն տան «ի կատար ածելու»։

Հիմա, երբ սկսված է «վնասարարներու» դատը և «օգոստոսի 7֊ի օրենքը», ծոծրակ քորելի ժամանակ չունի, հիմա, այդ զույգ հաստատությունները կրնան ոչ թե տասնչորս, այլ չորս հարյուր առյուծ կերակրել։

Պայմանով սակայն, որ հետագային կրկեսը իրեն հանդիսատես ճարե․․․

⁕ Բայց վախկո՜տ գերմանացի դերասան։

Ընդամենը տասնչորս քաղցած առյուծ կվախնա խաղցունել այն ժամանակ, երբ Ստալինը 160 միլիոն քաղցած ժողովուրդ․․․ կխաղցունե։

Շաբաթ 19. ― Կառավարությունը որոշեր է «հարվածային» բանվորներուն լավ ճաշ տալ, ոչ հարվածայիններուն՝ վատ։ Եվ որովհետև լավ ճաշ գոյություն չունի, ապա ուրեմն թարգմանելով այս որոշումը մեր լեզվով՝ կստացվե հետևյալը։

Հարվածայիններուն վատ ճաշ տալ, մյուսներին ոչինչ չիտալ։

Այս է պատճառը, որ երեկ «հարվածային» մը, մեկ քարի տեղ երկուսը շալակած ըլլալուն համար, հինգ հարկանի շենքեն վար ինկավ։

Բայց կառավարությունը նորեն չէր դրժեր օր օրենքը՝ «լավ ճաշ կուտար»․․․ եթե բանվորին բերանը հայտնի ըներ։

⁕ Այնքան եմ սորված ժամացույցով ճաշել, որ սա երկու օր է ժամացույցս կանգ է առեր, ու ես անոթություն չեմ զգար․․․

Կիրակի 20. ― Ծեր գյուղացի մը ներս կանչեցի՝ մածուն առնելու։ Տեսնելով իննսունամյա մորս, իր հանգուցյալ պառավը հիշեց և մածունի պուտուկը ուսեն ցած դնելով՝ «դիրթլիմիշ» եղավ քիչ մը։

― Ողորմի քեզի, պառա՛վ։ Ա՜խ, կըսեր, կարդալ, գրել սորվիմ, նոր մեռնիմ։ Ես ալ, տեսնելով իր սորվելու եռանդը, «Լիկկայան» ղրկեցի։ Ընդունակ էր շատ։ Տարվա մը մեջ սորվեցավ «ա»֊ին երեք ատամ ունենալը։ Վարժուհին՝ չմոռնալու համար, մեր եղանն էր ցույց տվեր և ըսեր՝ «Նայե՛, եղանը քանի ատամ ունենա, «ա»֊ալ՝ նույնքան»։ Ու պառավս շատ ընդունակ էր։ Երբ ալ հարցնեիր իրեն՝

― Գյուլնա՛ր, «ա»֊ն քանի՞ ատամ ունի։

Անմիջապես փայտե եղանին նայելով՝ «երեք» կըսեր։

Դե, այն ատենները բոլշևիկը դեռ նոր էր մտեր մեր երկիրը, դեռ հարուստ էինք, ու մեր եղանը երեք ատամ ուներ։

Երկրորդ տարին, մեկ կողմեն աղքատությունը, մյուս կողմեն եղանը՝ դե փայտ է, ատամ կթափե, բան․․․ մնաց երկու ատամ ընդամենը։ Ու պառավիս «ա»֊ն երկրորդ տարին արդեն երկու ատամ ուներ։ Երրորդ տարին գեշ էր՝ եղանին մեկ ակռան ալ թափվելու հետևանոք, Գյուլնարիս «ա»֊ն մնաց մեկ ատամանի։ Իսկ չորրորդ տարին, երբ պիտի ավարտեր Լիկկայանը և վկայական առներ, մեր եղանին վրա այլևս ատամ չեր մնացեր․․․

Ա՜խ, անիծվի թող աղքատությունը, անիծվի։

Հարուստ չըլլա՞ս, որ հինգ ատամանի երկաթե եղան առնես, դնես կնկանդ առջև ու մինչև մահն ալ իր «ա»֊ն հինգ ատամ ունենա․․․

Թեև, ըսենք, ան ալ բան մը չէր։ Այս տարի բոլոր հինգ ատամանի եղան ունեցողներուն իբր «կուլակ» Սիբիր ղրկեցին․․․

Երեքշաբթի 20. ― Աղին կայարանին մեջ կգոցվե կնոջ մը ճամպրուկ՝ իրերով 4000 ռուբլու արժողությամբ։ Գողը կբռնվի։ Գյուղացի մըն էր, որն գուշակելով, թե իր ունեցվածքը վաճառվի պիտի ի հատուցումն գողացված ապրանքի, անմիջապես կհավաքե իր կայքն ու կոլխոզ կմտնե։

Կինը Թիֆլիս կապրեր։ Տասնութ անգամ երթալ գալով, դատը Երևան փոխադրելով ու 1300 ռուբլի ծախս կատարելով՝ վերջապես դատարանեն հետևյալ վճիռը կհաջողե ձեռք բերել։

Կոլխոզ մտցուցած անասուններուն ու գույքին ձեռք չի տալ։ Գողությունի արժեքը մաս֊մաս գանձել կոլխոզեն ստացած տարեկան եկամուտեն՝ 25 տոկոսի չափով․․․

Ու եթե հաշվենք, որ կոլխոզեն ստացած գողին եկամուտը լավագույն պարագային զերո է՝ կինն ստանա պիտի զերոյի մեկ չորրորդ մասը․․․

Ուրեմն, ո՛չ պատժել, ո՛չ կայքն «աճուրդի հանել»։

Հետևաբար, ինչո՞ւ գողություն չպատահի մեր երկրին մեջ։

⁕ Կխորհեմ՝ լավատեսությունն հոռետեսութենեն աղեկ է։

Կին մը տեսա, որ այսօրվանե՝ այսինքն՝ վաղ գարնանե, կալոշ կառներ ձմեռվա համար։

Ըսել է այդ կինն հույս ունի մինչև ձմեռն ապրիլ․․․ այս ռեժիմին տակը։

Չորեքշաբթի 21. ― Ըստ նոր օրենքի, ուրեմն, 12 տարեկանեն վեր հանցավոր երեխաները պիտի պատժվեն ինչպես50 տարեկան չափահասներ։ Այսինքն՝ չորս գործողության վերաբերյալ խնդրի մը մեջ 14 սխալ գործող աղեկ մը, պիտի հասկնա աշխարհիս չարն ու բարին այնպես, ինչպես կյանքն ամբողջովին ճաշակած 70-ամյա զառամյալը։

Պետք է սպասել ուրեմն, 13 տարեկան պզտիկներու շարան դեպի բանտ, աքսոր ու գնդակահարություն․․․

Ինչի արդյունք է սույն հակամարդկային «օրենքն»՝ չեմ հասկնար։ Ամենայն հավանականությամբ բոլշևիկյան Մողոքը, ձանձրանալով հասակավորի միսին, մատղաշ միսի կարոտ է քաշեր․․․

Այլապես, պզտիկն համեմատած չափահասին՝ ինքնին սխալ մըն է արդեն։

Զանոնք կոտորելու համար պետք կա՞ նոր սխալներու սպասել։

⁕ Ներկա ուտելիքի սովին ժամանակ ստամոքսին մեջ ճիճու ունենալը բնավ չի քաշվեր։

Տաժանելի աշխատանքով, ստորանալով ու ամեն տեսակ ցածությամբ սնունդ կլլես, որ որդերն ուտե՞ն։

Հինգշաբթի 22. ― Օպերայի դռանը ռուս մը տեսա, որ ամենապակասը 90 քիլո կկշռեր։

Եթե ի նկատի առնենք, որ 30 քիլո կշռողներն ալ «մարդ» կկոչվեն և կրնան մարդկային բոլոր բարեմասնություններն ունենալ, ապա, ուրեմն, ռուսին 60 քիլո ծանրությունն զուր բեռ է իր համար։

Վաթսուն քիլո ծանրությունն ամենազիջող բեռնակիրն վեց ռուբելն պակասով չի փոխադրեր շուկայեն տունդ, որ ընդամենը տասը րոպեի ճամբա է։ Երևակայեցեք՝ սա ռուսը քանի՞ միլիոն ռուբլի համալչեք կկորցունե՝ ամբողջ կյանքի տևեղությամբ այս բեռը կրելով․․․

⁕ Գերմանիա, որ ասկե շաբաթ մը առաջ կպոռար, թե Արևելյան պակտը չեմ ստորագրեր, ես Ռուսաստանին վրա հարձակվեմ պիտի, սանկ֊նանկ, այսօր, երբ Ռուսաստանն Գերմանիո կողմ տանելով ականջին փսփսաց՝ կստորագրե Արևելյան պակտը։

Արդյոք ի՞նչ խոստացավ։

Ուրբաթ 23. ― Այսօր ոչ մեկ ընելիք ունիմ։ Պիտի նստեմ պատուհանս ու անցուդարձողներուն մտիկ ընեմ։

Ահա լայն վերարկուով ու երկար քիթով մեկը ամենաշտապ քայլերով կերթա ուր որ։

Երկու բան կրնա առիթ տալ նման քայլվածքին՝ կա՛մ աս մարդը զզված իր կնոջեն, Զագս կերթա զայն թողնելու, կա՛մ պահեստապետ մըն է ու մոռցել է դուրս գալեն առաջ դուռը կողպել։

Այլապես ի՞նչը առիթ տա պիտի այս մարդուն հապշտապ քալել երկրի մը մեջ, ուր մարդիկ հեռանկարնին կորսնցուցած, ո՛չ իրենց ուր երթալիքը գիտեն, ո՛չ ինչ ընելիքը։

⁕ Ես այս քայլերով կհեռանամ այս երկրեն, եթե ճամբա տան։

Շաբաթ 24. ― Ժամանակ մը պետությունը տուներն համայնացուց ու տան֊տրեստին հանձնեց կառավարումը։ Տուն֊տրեստն տեսնելով, որ իրեն հանձնված այդ տուները հարբածներու նման իրար վրա կթավալեն տարեց֊տարի, ու ինքը այդքանի հենակներ հայթայթելն ալ անգամ չի կրնար, միջի նստողներուն կհայտարարե այսօր․

― Տունը ձերն է, նորոգեցեք, նստեցեք։

Ասիկա շատ կնմանե այն բանին, ինչ որ անհույս, մեռնելու հիվանդներուն բժիշկները տուն՝ իրենց հարազատներուն կղրկեն՝ մեռնելու։

Այս օրինակով ընթանալով, հեռու չեմ տեսներ այն օրը, երբ կառավարությունը, «սոցիալիզմ շինելեն» հույսը կորցրած, ձեռք քաշե վերջապես անօգուտ փորձերե ու հայտարարե ժողովրդյան․

― Ամեն մարդ իր համար սոցիալիզմ շինե՝ ապրե։

⁕ Բայց մեր կառավարությունը իր սխալն խոստովանելու սովորությունը չունի։ Անիկա սխալ չի գործեր։ Ամեն բան միայն սոցիալիզմի համար կընե։ Ու եթե վաղը սոցիալիզմի համար պահանջվե, որ սոցիալիզմն իսպառ պետք է վերանա երկրեն, անմիջապես կհամաձայնե։

Ու ըստ ինձ ալ անանկ է։ Սոցիալիզմ կառուցելու ամենալավ ձևը սոցիալիզմն աշխարհեն վերացնելն է․․․

Կիրակի 25. ― Աներորդուս հանեցին իր բնակարանեն ու լրտեսի մը տվին այն։

Որոշված է գաղտնի։ Ամեն բակին մեջ լրտես մը բնակելու է՝ ժողովրդյան տրամադրությունը օր ավուր Չեկային հայտնելու համար։

Բայց լրտեսը ժողովրդին պինչը մտցնելն սխալ է։

Ինչպես սարի ստորոտ կեցած ճամբորդն չի կրնար լեռան մեծության վրա գաղափար մը կազմել, անանկ ալ ժողովրդյան զայրույթի մեծությունը միայն հեռվեն կարելի է տեսնել․․․

⁕ Բժիշկ մը, անցյալ տարի չկրնալով տոկալ ռեժիմին, էլեկտրական հոսանքով ինքզինքը սպանեց։ Այս գարնանը, գերեզմանոցը քանդելու հետևանքով, երբ հարազատները կերթան դիակը փոխադրելու, սարսափով կտեսնեն, որ մեռյալն շուռ է եկեր բերանքսիվայր, ճեղքեր զգեստն ու երեսը ու բռնած դագաղի կողերը կամեցեր է դուրս գալ․․․

Այսօրվա ողջ քաղաքի խոսակցությունն այդ է։ Ամեն ոք բացատրություն մը կուտա, բայց ոչ մեկին չի կարելի հավատալ։

Ըստ իմ բացատրության՝ ննջեցյալ մը մեռնելով, գացեր սխալ ինֆորմացիա է տվեր խեղճ բժշկին, թե բոլշևիկյան կառավարությունը կործանվեր է, ու բժշկին մեջ բուռն ցանկություն է առաջացեր արթննալ ու գեթ օր մը ազատ ապրիլ, նոր մեռնիլ։

Սա ամենահավանական կթվի բոլոր հայտնված կարծիքներեն։

Երկուշաբթի 26. ― Այն հանգամանքն, որ ամիս անգամ մը Հայաստանի պրոլետ֊պոետները Մոսկվա կերթան՝ իրենց գրվածները «մասսայականացնելու», սաստիկ դժգոհություն է հարուցեր պրոլետ֊արձակագիրներու մեջ։

Անոնք կըսեն․

― Պոետներուն ստեղծագործությունները ամբողջն ալ տասը, տասնհինգ ոտ ունեցող ոտանավորներ են, թող իրենք երթան, ինչո՞ւ հեղինակները տանեն։ Արձակագիրները պետք է Մոսկվա երթան, ինչու որ անոնք հեղինակներ են բացառապես ոտներե զուրկ ստեղծագործությանց։

Այա առթիվ կագ ու կռիվ Գրողներու տանը մեջ։

Բայց ըստ իս, արձակագիրներն իրավացի չեն։

Ինչո՞ւ։

Նախ այն բանի համար, որ ոտներ, այո՛, ունին պոետներուն ոտանավորները, սակայն պետք է ստուգել, թե արհեստական չե՞ն անոնք։

Հաշմանդամ զինվոր մը քալել կրնալու համար, ոտներեն գեթ մեկը բնական ըլլալու է։ Այդ՝ հետո ալ ի՞նչ նշանակություն ունի ոտք չունենալը՝ թրթուրները ոտք չունին, բայց տեղն եկած պարագային ոտանավորներեն ավելի արագ կերթան․․․

Եթե գրվածք մը հեղինակն ինքը պիտի մասսայականացունե, ըսել է՝ մենք հիմա անծանոթ պիտի ըլլայինք Շեքսպիրի գործերուն, վասնզի այդ գործերուն հեղինակը վաղուց չկա այլևս։

Երեքշբաթի 27. ― Ժողկոմխորհի նախագահ Ավ․ Գալոյանը իր մեծադիր լուսանկարը ծայրեծայր շարեր է Աբովյան փողոցի խանութներու ցուցափեղկերուն մեջը։

Կանցնեմ խանութներուն առջևեն, կնայիմ այդ նկարներին ու կըսեմ ինքս ինձ․

― Ի՜նչ կատարելության է հասեր սա լուսանկարչական արհեստը, որ Գալոյանի նման պզտիկ մարդու մը նկարը հաջողած է այսքան խոշոր քաշել․․․

⁕ Ֆրանսա բոլշևիկյան Ռուսաստանի հետ դաշն պիտի կապե եղեր Գերմանիո դեմ։

Ամբողջ դիվանագիտությունը ակնապիշ սա դաշնին կնայե, տեսնելու, Ֆրանսիա ինչպե՞ս պիտի գրկե սա ժանտախտը՝ առանց ինքզինքը վարակելու։

Չորեքշաբթի 28. ― Քաղխոհուրդին բուսապատման տրեստին քաղաքիս կանաչապատման վրա թափած տարիներու աշխատանքը, Տիգրան Մուշեղյանը, այսօր մեռնելով, բոլորը սրբեց տարավ՝ թույլ տալով, որ 80 պսակ դրվե իր վրան։

Եթե կոմունիստ պաշտոնյա չըլլար հանգուցյալը ու հալալ աշխատանքի ընդունակ՝ այսքան կանաչով աղվոր կով մը կրնար պահել անդիի աշխարհին մեջ։

Խոսքս միայն Մուշեղյանին չի վերաբերեր։ Տիգրան Մուշեղյանը ոչ միայն «անուն» ուներ, այլև ազգանուն, ու հետևաբար արժանի իրեն ցուցուցած բոլոր հարգանքին։

Կխոսեմ ընդհանրապես։

Միայն թե այս տարի այլևս կոմունիստ չի կրնար մեռնիլ, ինչու որ կանաչ չի մնացեր ծառին վրա։

Կզարմանամ։ Բոլշևիկյան կառավարությունը ամենահետին գյուղական կոլխոզներու համար որոշում ունի հանած, թե իր ունեցած անասուններեն քանի՞սն իրավունք ունին մեռնելու որոշյալ տարին, քանի՞սն ապրելու (պլան), իսկ ինչո՞ւ կծուլանա իր շարքայիններու մահվան ու կենաց խնդիրին մեջ օրինաչափություն մտցնելու, որպեսզի յուրաքանչյուրը անոնցմե, իր մեռնելուն փունջ մը կանաչ տանի հետը։

Բոլշևիկին՝ մեռած, թե կենդանի, անտառ է պետք․․․

Հինգշաբթի 29. ― Մեկական կիլոգրամ միս կուտան մեզի՝ Հայաստանի խորհրդայնացման 15֊ամյակն հավերժացնելու համար։

Տղամարդկանց հերթը, խանութեն ելած, քանի մը անգամ իր շուրջը պլլված հսկայական օձի կնմանե։ Կանանց հերթը խանութին երկրորդ դուռնեն կելնե ու կերթա անհայտ ուղղությամբ։

Հղի կանայք արտոնված են անհերթ առնելու։ Ստերջ կանայք նախանձով ու ափսոսանքով կնային այդ երջանիկներուն ու գլուխնին կերերցունեն։

Մոտեցա այդ դժբախտներեն միույն։

― Ամուսնացա՞ծ ես, քույր, ― հարցուցի։

― Այո՛, ― պատասխանեց։

― Գնա տուն, հղացիր, եկուր։

― Կհասցնե՞մ արդյոք, ― ըսավ կինն թերահավատ։

― Հարյուր տոկոսով վստահ եղիր։

― Անանկ է նե վազեմ։

― Առանց վազելու, շատ դանդաղ, այլապես կրնաս հղացածդ չծնանել, նախքան որ հերթը քեզի գա։ Վասնզի, իրավ է՝ հղի կանանց հերթը կարճ է քիչ մը, բայց նորեն բավական բան է։

⁕ Այսօր շատ տգեղ կին մը եկեր կքսմսվեր ինձի։ Որքան աշխատեցի, չկրցի սիրել։ Զայն սիրելու համար «բոլշևիկյան վճռականություն» էր պետք, որը չունեի․․․

Ուրբաթ 30. ― Երկու հեղինակ, խոսելով, Պետհրատ կերթային՝ հոնորար ստանալու։

― Ես, ― կըսեր մեկ հեղինակը, ― առնելիքս գանձելու համար ամեն անգամ Պետհրատ գալուս փետուր մը կքաշեի միակ հավիս վրայեն, գիտնալու համար, թե որքա՞ն եմ գացեր եկեր։ Այսօր դեռ առնելիքս մեկ տասներորդը չառած․․․ հավիս վրա փետո՜ւր չի մնացեր։

― Ափսոս հավը, ― պատասխանեց երկրորդ հեղինակը։ ― Պետհրատի նման աղքատ հաստատության մը համար հավը քիչ է, թավամազ կատու կամ ձմեռվա աղվես մը ձեռք ձգելու ես․․․

⁕ Ֆրանսա֊խորհրդային դաշնությունը ստորագրվեցավ վերջապես։

Ալ դյուրին է երևակայել Ռուսաստանը Ֆրանսա այցելելուն որպեսի՜ զգուշություն է բանցունելու, որ բերնեն «կոմունիզմ» բառը չփախցունե։

Ֆրանսա երթա կապիտալիզմ փառաբանե, իր երկիր գա՝ կոմունիզմ քարոզե, չխախտելու համար յուրաքանչյուր երկրի օրենք։

Առտնին կյանքի վերածելով, ըսել է՝ գամ քո տուն, կնիկդ սիրեմ, գամ իմ տուն, կնիկս սիրեմ։

Շաբաթ 1. ― «Ձրի, ընդհանուր և պարտադիրը» մեր երկրին մեջ ոչ թե ուսումն է, այլ աղքատությունը։

Կառավարությունը չորս աչքով կհսկե, որ ժողովուրդն աղքատ ըլլա։

Բազմաթիվ անտուն մարդիկ քանի մը ռուբլի իրար բերած կուզեն պարտեզ մը կամ տուն մը առնել տեղավորվել՝ կվախնան դրամը դուրս հանել։

― Ուրկե՞ քեզի այդ դրամը, ― հարցնե պիտի միլիցապետը, ու լեզուդ կապվի մնա։

Ծանոթ բեռնակիր մը գիտեմ, որ 15 տարվա չարքաշ խնայողությամբ 2700 ռուբլի էր գոյացուցեր ու պզտիկ տուն մը գներ։ Հաջորդ օրը անմիջապես միլիցիատուն կկանչվե բացատրություն տալու այդքան դրամի մասին։

Հանցավոր բեռնակիրը, պատմելով, որ կյանքին մեջ չի ծխեր, չի խմեր, պոռնկատուն չի գացեր ու իրմե անկախ, միանգամայն պատահական այդքան դրամ է խնայվեր, կխնդրե ներել իրեն։

Ու գործն կքննվե տակավին։

Արձանագրելով այս փաստը՝ կմտածեմ։ Ընդամենը 2700 ունենալու համար (որն ոսկով 5 ֆունտ անգլիական ըսել է) երբ մեկը կդատվե, ի՞նչ պիտի ըլլար Ռոտշիլդի կամ Ռոկֆելերի վիճակը, երբ հանկարծ մեր երկիրն իյնային։

Գուցե և անպատիժ մնային։ Վասնզի խորհրդային օրենսգիրքը դեռ այդքան խոշոր հանցանքի համար պատիժ չի նախատեսած։

Այո՛, ընդհանուր ու պարտադիր են աղքատությունը, թշվառությունը ու անխելքությունը։

Կիրակի 2. ― Մեռնելու համար մեր տարվա չորս եղանակները շատ անհարմար են։

Ձմեռը չես ուզեր մեռնիլ՝ վախնալով, որ հավիտյանս սրսռաս պիտի գերեզմանիդ մեջ, ամառը կվախնաս շնչահեղձ ըլլալ։ Գարունը ապրելու սեր կզարթեցունե մեջդ՝ աշունն արդեն իր բարիքներով մնացյալ երեք եղանակներու եզրակացությունն է ըսես, ինչպե՞ս կրնաս մեռնիլ։

Հինգերորդ՝ մեռնելու համար սանկ եղանակ մը եթե ստեղծեր Աստված, գեշ չէր ըլլա։

⁕ Այսօր ֆրանս֊ խորհրդային դաշնության մանրամասները կար թերթին մեջ։ Ուրեմն ճիշտ է՝ կնքվեցավ։

Ողորմած մայրս միշտ կըսեր․

― Ոչինչ կա աշխարհիս մեջ անպետք ու ավելորդ։ Աղբն անգամ պետք է պահել խնամքով, օր մը, երբ այգի կունենանք, պետք պիտի գա ձեզի։

Ամենայն հավանականությամբ Ֆրանսան այգի է առեր, որ այսօր բոլշևիկյան Ռուսաստանին պետքն ունեցավ․․․

Երկուշաբթի 3. ― Բեռնակիր մըն աթոռներու խոշոր կույտ մը շալկած, փողոցեն երթալուն ժամանակ, հանկարծ չվանը կտրեցավ ու աթոռները գետնին թափվեցան։ Այս նկատելով երթևեկող բազմությունը, անմիջապես չորս կողմեն վրան հարձակվեցավ ու մեյ մեկ աթոռ վերցնելով․․․ նստավ վրան։

Մեղադրյալները թեև բռնված ու դատի են տրված, իհարկե, բայց դատարանը ի՞նչ պիտի վճռե։ Չի կրնար ծեծել՝ շատ֊շատ բանտ նստեցունե պիտի։ Է՛, ժողովուրդին ցանկությունն ալ նստելն է՝ թող նստե, թող բանտը նստե։

Այնքան որ հոգնած է կայնելե, այնքան որ աթոռ չկա այս երկրին մեջ․․․

⁕ Խորհրդային ունկնդիր մասսան այնքան է մեքենայացեր, միայն «Ստալին» բառը լսելուն այնքան կծափահարե, որ Կրեմլին մեջ արտասանած բուն իրեն Ստալինին այսօրվա ճառը ոչ մեկ ծափ չի վաստկեր։ Մինչդեռ այդ ճառը 800 բառերե կբաղկանար և ուրիշի մը բերնով արտասանելու ժամանակ, առնվազն 700 ծափ շահեր պիտի։

Բնական է, որ Ստալինը չկարողանա ինքզինքն «մեծ առաջնորդ» անվանել կամ «ինչպես մեր հանճարեղ ուսուցիչ Ստալինը կըսեր»՝ գործածել։

Երեքշաբթի 4. ― Մեղա՜ քեզի, ինչպես մարդս անհիշաչար է դեպի մեռնողին պակասությունը։

Ժամանակով Ղազար անունով զզվելի տնատեր մը ունեինք։ Հայհոյաբան, կոնծող, գող ու ծակաչք։ Երկու ամիս անգամ մը տան վարձքին վրա հավելում մը բարդելու գեշ սովորություն ալ ուներ մանավանդ։

Հա՛, քանի մը օր առաջ լսեցի, որ մեռեր է Ղազարը։ Իր բոլոր պակասությունները «էհ, ինչ ընենք՝ Աստված իրեն այդպես է ստեղծեր» ըսելով՝ արդարացուցի և սրտանց ցավեցա իր մահվան առթիվ։

Այսօր, սակայն, տեսա Ղազարին սովորականի համաձայն իր ճերմակ ավանակը հեծած կդառնար այգիեն։

Սխալ էր, ըսել է, չէր մեռեր։

Ու որովհետև չէր մեռեր, արդարացումս ետ վերցուցի ու առաջվա նման սկսեցի ատել զինքը և իր մահը ցանկալ։

Զարմանալի բան։

Ուրեմն, կնշանակե, եթե այս ռեժիմն օր մը մեռնե, նույնպե՞ս պիտի արդարացունեմ իր ոճիրները ու ցավեմ վրան․․․

Օ՜, ո՛չ։ Եթե պիտի ափսոսամ, ավելի լավ է բնավ չմեռնե այս ռեժիմը, որ միշտ ոճրագործ համարեմ զինքը, ատեմ ամբողջ հոգովս ու ցանկամ, որ մեռնե․․․

⁕ Ողնաշարս կցավի կոր։ Սա շաբաթ մը կաշխատեմ գիշերները քրտնել քիչ մը՝ չեմ հաջողեր։

Գիշերս, երբ անքուն, միտքս հոս֊հոն սավառնելով լուսացունել կճգնեի, ինքզինքս հանկարծ բոլշևիկ ենթադրեցի։

Ու քրտինքս սկսեց առվակի պես հոսել վրայես․․․ ամոթեն։

Այսօր ոսկորներս կրնամ շարժել արդեն։

Չորեքշաբթի 5. ― Այսօր կլրանա 47 տարիքս։ Այդ առթիվ երբ կանդրադառնամ կյանքին առհասարակ, երբ 47 տարու կյանքս շուռ կուտամ սեղանիս վրա՝ տեսնելու համար, թե մասնավորապես ինչե՞ էր բաղկացած այն, զարմանքես կշվարիմ։

Կտեսնեմ Ստեփան անունով ծերունի դարբին մը՝ իր ավանակին նստած, օրական երկու անգամ կանցնի մեր փողոցեն։ Հաստ ու խմորաձև քիթով, փոս ինկած աչքերով։ Ընկերոջս՝ Գասպարին, կտեսնեմ, որուն հետ յոթը տարի միևնույն նստարանին վրա նստեցինք քով֊քովի, ծխական դպրոցին մեջ։ Շուն մը ուներ՝ անունը Ալաբաշ, դրացիք թունավորեցին նախանձեն։ Ահա մեր թաղի հացթուխը, որ կկանչեր աքաղաղի պես։ Ապա աղջիկ մը Լուսիկ անունով, որուն ետևեն տարիներ ինկած բան մը կուզեի ըսել, չէի գիտեր ինչ, և որն նոր հիմա միտքս կուգա, երբ Լուսիկին ակռաներն թափվել է իսպառ ու 28 տարեկան տղայի մայր է արդեն ու որուն այլևս բան ըսելու հարկ չկա․․․

Ահա ութը ճերմակ, քնքույշ ճագարիկներ, որոնց սակայն պիտի մորթեի, պահելու հարմարութեննիս վերջացած ըլլալուն պատճառով։ Կգալարվիմ խճահարութունես, սակայն կմորթեմ։ Այնուհետև, նորեն աղջիկ մը, այս անգամ Գոհար անունով։ Եկեր առանց որևէ վարձի բնակություն է հաստատեր սիրտիս մեջ։ Մարդու կերթա Գոհարը, և ուրիշ աղջիկ մը կուգա տեղ բռնելու մեջս։

Ահա մեռավ մեր կրոնի ուսուցիչը ու դագաղին միջեն իր դուրս ցցված կոշիկները երբեք դուրս չեն գար մտքես։

Սա ամենախոշորներն են, կան ավելի մանր բաներ, որոնք գրչի վրա չեն գար։

Ուրեմն ի՞նչ։ Իմ մեջ ապրած են Ստեփան մը, Գասպար մը, հացթուխ, զանազան աղջիկներ, մեռելի կոշիկ, իսկ ես կարծեր եմ, թե ես եմ ապրած։

Ի՞նչ եմ ես ուրեմն։ Հյուրանոց մը։ Ո՜չ, հյուրանոցեն բան մըն ալ անդին։ Ես գոմ եմ եղած պարզապես՝ ավանակներու, շուներու ու ճագարներու։

Ա՜յդ է եղեր կյանքը․․․

⁕ Ու այս րոպեիս մեր դիմացի տան թրքուհին, որ կտուրի կանաչին վրա իր փոշոտ գորգը թափ կուտա, ինչո՞ւ կվախնա վար գլորվելեն։ Թող գլորվե, թող փշրե իր գանգը բակի սալահատակին վրա․ չէ՞, մեռնիլ չի կրնար, քանի ես կենդանի եմ։

Այո՛։ Եթե հիմա հաջողեի ապրիլ 17 տարեկան գեղուհի մը սրտին մեջ, վերջ կուտայի կյանքիս, ավելի երկար ապրելու համար․․․

⁕ Առօրյային մեջ ալ այդպես է։ Տնվորները ավելի երջանիկ կապրին հիմա, քան սեփական տուն ունեցողները։

Հինգշաբթի 6. ― Բավական ժամանակ է կաշխատեմ սկզբունք մը ունենալ, չեմ հաջողեր։

Իմ տառապանքը ոչ թե սկզբունքի սովեն կառաջանա, այլ անոնց առատութենեն։

Երբ Հայաստանին մեջ եմ, հայերով շրջապատված՝ կըսեմ․

― Ի՞նչ տարբերություն հային ու տաճիկին միջև, մարդը մարդ է։

Ես ինտերնացիոնալիստ եմ։

Բայց ահա տաճիկներու մեջ կապրիմ, ու աչքս բնազդաբար հայ մը կփնտրե իր շուրջը, ականջը հայերեն բառ մը լսել կճգնե, ու չգտնելով ու չլսելով՝ հայի սաստիկ կարոտ կքաշեմ։

Ես նացիոնալիստ եմ։

Հետո։ Կտեսնեմ, թե ինչպես գործարանատեր մը հավաքած խումբ մը կյանքին մեջ չհաջողած մարդոց կաշխատցունե ու կապրեցունե զանոնք, ինքն ալ ապրելով միաժամանակ, հարկավ։

Կհավնիմ գործարանատիրոջը ու ես կապիտալիստ եմ։

Ապա գործերս անհաջող կերթան ու կմտնիմ այդ նույն մարդու գործարանը կաշխատեմ։

Առտուն կտեսնեմ անիկա ավտոմոբիլով գործարան կուգա, ես՝ ծակ կոշիկով։ Ան նստած կտանի իր գործերը, ես՝ կեցած։ Կնախաճաշե ութ տեսակեն, ես ունեմ հաց, պանիր ու սուրճ միայն։ Ամառ գալուն պես ամենաթանկ ամառանոցը կերթա իր ընտանիքին հետ, մինչ ես անկարող եմ հիվանդ երեխայիս լեռ տանել։

Ես սոցիալիստ եմ։

Բացի այդ, ձմեռը կուզեմ, որ տարին տասներկու ամիս ամառ ըլլա, իսկ ամառը, երբ լեզուս կանգուն մը կկախվե շոգեն, կըսեմ՝ է՛հ, ախպա՛ր, ափսոս չէ՞ ձմեռը։

Դե համմե՛, եկուր ու ընդհանրապես որոշե, չմե՞ռն է լավ, թե՞ ամառը, կապիտալի՞զմը, թե սոցիալիզմը, նացիոնալիզմը, թե ինտերնացիոնալիզմը։

Եվ ի՞նչ պետք կա, որ անպատճառ մարդս մեկ սկզբունք մը պիտի ունենա։

Շատեն ի՞նչ վնաս։

⁕ Ատամներս կարգով կշարժեն բերանիս մեջ ու կսպասեմ տեսնելու, թե անգլիական դիվանագիտությունը ֆրանս֊խորհրդային բլոկի՞ն կողմը կհակե, թե Գերմանիո կողմը՝ ընդդեմ Խորհրդային Միությանը։

Վասնզի եթե Անգլիա Գերմանիո կողմը չպիտի հակե, Գերմանիան Խորհրդային Ռուսաստանին վրա չպիտի հարձակվե ու մենք չպիտի ազատվենք բոլշևիկներու լուծեն՝ չարժե զուր տեղ ատամնաբույժի երթալ ատամները ամրացնելու։ Ամրացնես՝ ի՞նչ ուտես այս սով երկրին մեջ։

Ուրբաթ 7. ― Մամուլն երեկվե սկսեր է արդեն «մասսայականուցնել» Ստալինի ճառը։

Իսկ «մասսայականացունելը» գիտե՞ք ինչ կնշանակե։ Ըսեմ։ «Մասսայականացունել» ըսել է՝ այդ ճառը փռել արևին տակ, աղվոր մը չորցունել, ապա ծեծել սանդի մեջ փոշի դարձունել ու այնուհետև արտասանված յուրաքանչյուր խոսքին մեջ մեկ թեյի գդալ ցանել, խոսվածքին Ստալինի համ հաղորդելու համար։

Ճիշտ այնպես, ինչպես կարմիր պղպեղը՝ կերակուրի համար։

Բայց պղպեղեն բանն ուրիշ է։

Անցյալ աշնան ֆունտ մը պղպեղ առի, ծեծեցի, այնքան ուժեղ է, որ փոքրիկ պտղունց մը հսկա կաթսա մը կերակուր կհամեմե։

Իսկ Ստալինի ճառը՝ չէ։ Անհամ է շատ։ Խոշոր կերակուրի գդալով անգամ ցանես՝ պզտիկ ճառ մը չի համեմեր․․․

⁕ Կոշիկներս հնակարկատին տարա։ Գրիգոր է անունը և հոգու անմահությանը կհավատա։

― Գրիգո՛ր, ― կըսեմ, ― կմեռնես ու կտեսնես, որ ատանկ բան չկա։

― Եթե հավատքը հոգու անմահության մասին կրցա պահել մինչև մահվանս րոպեն, ալ անդին, անհոգ մնա, անմահ եմ ու անմահ։ Մեռնելեն ետքը մարդուս համոզումներն փոփոխության չեն ենթարկվեր այլևս, ― պատասխանեց վարպետն ու գործի անցավ։

Շաբաթ 8. ― Ես հաճախ դատարան կերթամ։ Հոն նկատած եմ՝ մարդ ու կնկա միջև եղած դատերեն իննսուն տոկոսը հօգուտ կանանց կվճռվին։ Վասնզի, դատավորներն էրիկ մարդիկ են բացառապես։ Տղամարդիկ, եթե դատը շահել կուզեն, պետք է անպատճառ կին դատավորներ նստեցունեն դատավորին աթոռին վրա, անմեղությունը չի փրկեր իրենց։

Կին դատավոր մը նստեցուր, ինքդ ալ դատի օրը աշխատիր քիչ մը սև աչք ու սև հոնք ունենալ ու վստահ կերպով դատարանը մտիր։ Ինչքան ալ ծեծած ըլլաս կնիկդ՝ իրավունքը քուկին կողմն է։ Իսկ եթե քիչ մըն ալ թիկնեղ ես՝ զարկ սպանիր կնկանդմ ավելի շատ կարդարանաս։

Երկրի մը մեջ, ուր օրենքները մարտի եղանակներու պես օրական տասն անգամ կփոփոխվեն ու ոչինչ չկա կայուն ու անփոփոխ, խոսքը կպատկանե միայն ու միայն դատողին անձնական նախասիրությանը ու ճաշակին։

⁕ Այսօր քիլո մը թարմ ձուկ ինկավ ձեռքս։ Խանութեն տուն գալուս, մտքիս մեջ կտապակեմ ձկները, քանի մը տեսակ կանաչի կառնեմ, շիշ մը կարմիր գինի ու կպատրաստվեմ ուտել, երբ պոլսեցի գաղթական մը ձեռք կերկարի․

― Ողորմեցե՜ք ինչով կրնաք, փոխարենը Աստված ձեզի արքայություն տա թող։

Ես ձուկը չեմ տար, բայց գինին և կանաչին սիրով կնվիրեմ կարոտյալին ու կանցնեմ առաջ։

Պիտի ըսեք ողորմությունդ երևակայական էր, բայց չէ՞ որ մուրացիկին խոստացած արքայությունը նույնպես գոյություն չունի․․․

Կիրակի 9. ― Կառավարությունը կազմակերպեր է շրջիկ առուտուր և զամբյուղները շաքարահացով լեցուցած՝ կպտտցունե փողոցները՝ քիլոն 13 ռուբլի։ Որպես թե ժողովուրդն, որ խմորեղեն չի գներ, ոչ թե անոր համար է, որ թանկ է, իր քսակին անմատչելի, այլ չի կրնար ճարել կամ հեռու տեղ անկարող է երթալ գնել։

Եվ այս բանն կհայտարարե թերթին մեջ իբր «միննեթ» ժողովրդյան վրա։

Ո՜վ աճապարար կառավարություն․․․

Դուն խմորեղենին քիլոն իջեցուր երեք ռուբլի ու տար քաղաքեն վեց քիլոմեթր հեռու դիր, գնորդը կերթա ու կտանե։ Իսկ 13 ռուբլով ոչ թե փողոցները, այլ իր բերանն ալ խոթես, չի կրնար կուլ տալ։

Այդ իսկ պատճառով չորս դին լեցուն է խմորեղենով։

Ու եթե միսին քիլոն 50 ռուբլի շինե ու չորս դին պտտցունե, միսով ալ պիտի լեցվի մեր երկիրը, ու մամուլը կրնա շեփորել, թե ժողովուրդն այնքան է կշտացեր միսեն, որ վրան չի նայեր այլևս։ Այնինչ բնակչությունը միս բառին վրա ամեն անգամ թուք կուլ կուտա․․․

⁕ Կոտայքի Առինջ գյուղը, ուր «Ցարի հետամնաց ժամանակները» 283 կով կկթվեր, այսօր երկու կով միայն ունի․․․

Եվ այս բանը բոլշևիկյան բառով «վերելք» կկոչվե։

Երկուշաբթի 10. ― Այս չորս օր է աչք չենք բանար «Ստալինի ճառեն»։ Առտվնե մինչև իրիկուն առանց րոպե դադարի՝ «Ստալինի ճառ»։ Կտպվե տպարանին մինչև օրս ծանոթ բոլոր ձևի տառերով ու ծիածանի բոլոր գույներով։ Կխոսեն այդ մասին ոչ միայն օրաթերթեր, կխոսեն նաև շաբաթաթերթեր, որք շաբաթե մը առաջ չպիտի լեզու առնեին, կխոսեն ամսաթերթեր, որք ամիսե մը միայն պիտի լռեին այդ ճառի մասին, ինքնզինքնին չեն կրնար զսպել նույնիսկ տարեթերթեր, որք կպատրաստվեն օր առաջ լույս տեսնել, տպելու համար այս «դարագլուխ կազմող ճառը»։

Մինչև օրս չեղավ Ստալինի բերնեն ելած խոսք մը, որ «դարագլուխ» չկազմեր։

Եվ որովհետև Ստալինը տարին երկու անգամ ճառ կխոսե, ըսել է՝ Խորհրդային տարին ունի երկու «դար»՝ իր «գլուխներով»։

Իսկ գիտե՞ք՝ ինչ է ճառին ողջ բովանդակությունը։

Կադրերը կորոշեն ամեն ինչ։

Ըսել կուզե՝ սոցիալիզմ շինելու համար պետք են իրենց գործին գիտակ մարդիկ։

Ահա բոլորը։

Եվ ասիկա «լողունգ մըն է, որ կստեղծե դարագլուխ»։ Լոզունգ մը, սակայն, որն հասարակության ու աննշանության պատճառով ես ավելի «դարապոչ» կկոչեի, քան «գլուխ»։

«Որպես հզոր մրրիկ մը տարածվեց մեր երկրի վրա ընկ․ Ստալինի ճառը», կգրե «Խորհրդային Հայաստանը»։

Ճիշտ է, այո, եթե «մրրիկն» քամի հասկնանք՝ իսկը որ քամի, ու քամի են ա՛լ ավելի անոսր․․․

⁕ Քանի կուսակցական մասսան կհիմարանա, Ստալինն այդքան կմեծնա, քանի մասսան կոչխարանա, այնքան Ստալինն կհավվանա․․․

Երեքշաբթի 11. ― Այսօրվա հեռագիրը լուր բերավ «Մաքսիմ Գորկի» խոշոր օդանավին աղետը Մոսկվային մեջ, որուն զոհ է գացեր 50֊ե ավելի մարդ։

Չորս դին ցավակցություն։ Կառավարությունը ինկած հերոսներու անունները հրամայել է արձանագրել կեդրոնական աերոակումբին հուշատախտակին վրա։

Ասանկ տախտակի մը ստեղծումը ենթադրել կուտա, թե կառավարությունը զոհերի նոր էջ մը կբանա, ու բոլոր օդաչուները կամաց֊կամաց պատրաստվեն պիտի օդեն վար գլորվելու։

Հետաքրքիր է մե՞ծ է այդ «տախտակը», թե՞ փոքր։

Երանի փոքր ըլլար։ Վասնզի մեծ տախտակ լեցնելու համար շատ զոհ է պետք․․․

Հետո։

Կառավարությունը իր թշնամիներուն ուրախանալ թույլ չտալու համար որոշեր է մեկի փոխարեն երեք «Մաքսիմ Գորկի» շինել՝ մեկը Լենինի անունով, մեկը՝ Ստալինի, մեկալը Մաքսիմ Գորկիին։

Ահա ձեզի աղետ մը, որ բախտավորության կփոխվե, մեկի փոխարեն երեք օդանավ պարգևելով կառավարությանը։

Լավ չըլլա՞ր, որ այդ շինվելիք երեքն ալ կործանենք ու տեղը ինը օդանավ կառուցենք․․․

⁕ Ֆրանսական արտաքին գործերու մինիստր Լավալն եկավ Մոսկվա, բարեկամական դաշն կապեց Լիտվինովին հետ ու գնաց։

Հիմա բարեկամներ են։ Գերմանիո գլխի վրայեն Լավալը Լիտվինո՜վ կպոռա, Գերմանիայի աստիեն Լիտվինովը ջա՜ն կպոռա ի պատասխան։

Թող իր մեջ պատռվե Գերմանիան․․․

Չորեքշաբթի 12. ― Մենատնտես կույր մը կա, Խաչիկ անունով, առանձին կմուրա։

― Խաչիկ, ― կըսեմ, ― ինչո՞ւ չես մտներ կույրերու պետական կոլեկտիվը։

― Վասնզի հոն կստիպեն «տեսնել» սոցիալիստական շինարարությունը, ― կպատասխանե ի ծնե կույրը ու կավելցունե։ ― Շատ ուրախ եմ կույր ծնված ըլլալուս համար, քանի որ աչք ունեցողները սխալ կտեսնեն։ Իսկ, հարկավ, ավելի լավ է ոչինչ չտեսնել, քան սխալ ինչ տեսնել, ինչպես կըսե Սողոմոն Իմաստունը։

⁕ Այն փաստը, որ հիմա բացառապես դերասաններն են սկսած պիես գրել (Ջանան, Վաղարշյան), կնշանակե ոչ թե բովանդակության հետ գործ ունինք այլևս, այլ՝ ձևի։

Այդ կնշանակե հավի չգոյության պատճառով՝ աքլորները կփորձեն ձու ածել։

Փաստաբանի հարցուցեք․ դերասանն իրավունք ունի՞ բովանդակություն ունենալ․․․

Հինգշաբթի 13. ― Հայկոոպի ակումբին մեջ Լենինի գիպսե ձուլված կիսանդրին տեսա, որի գագաթը կոտրած ըլլալով կերևար գլխի դատարկությունը։

Չգիտեմ ով է ձուլել կիսանդրին, բայց քանդակագործը անգերազանցելի հանճարեղությամբ ներսի կողմեն պատկերած է իրականը․․․

⁕ Այնտեղ կդատվեն հայկոոպի քսանչորս զեղծարարները, որոց մեկ քանիսին կսպառնա մահվան պատիժ։

Զարմանալի բան։ Մարդուն մեկ քիլո աղ կերցնելեն վերջը, ըսենք, գետը կգցեն ու կպատվիրեն բերանն ամուր գոցել, որ պատահմամբ ջուր կուլ չիտա։

Բոլորը 3-4 երեխայի ու կնկա տեր, տված ամսական ռոճիկնին հինգ օրվա ապրուստ, կարոտ կաթիլ մը յուղի, կտոր մը շաքարի կամ պանիրի, կուզեն, որ հազարավոր քիլո այդ մթերքներեն ծախելու ժամանակ պատառ մը չդրվի բերաննին։ Եվ որովհետև դրած են, սպանվեն պիտի։

Եղա՞վ։

Ուրբաթ 14. ― Յենուկիձեն, 65 տարեկան, ամենահին բոլշևիկը, Կենտգործկոմի մեջ ամենապատասխանատու պաշտոնյան, Լենինի, Ստալինի, բարձակիցը, այսօր հանկարծ օդանավով արտասահման կփախչե հրաժարվելով իր քաղաքական դավանանքեն։

65 տարեկան Յենուկիձեն մեկ տարեկան է հիմա, ըսել է։ Վասնզի նոր միայն մարդ դարձավ, նոր դպրոց պիտի մտնե ու սկսե մարդկային այբուբենեն։

Ըսեր եմ անգամ մը, կարծեմ, որ բոլշևիզմը երեխայի դավանանք է, որ կուսակցականի խելահաս դառնալուն պես կլքե։

Լենինը եթե կենդանի ըլլար՝ ան ալ պիտի փախչեր, ինչպես Տրոցկին։

Իսկ այն կուսակցականներն, որոնք հասակն առնելով հանդերձ, չեն խելափոխվեր, ատոնք «մոպս» ցեղի շուներ են, որք մեծնալու սովորություն չունին։

Բայց կուսակցությունն ինչպե՜ս ծածկվի պիտի այս ամոթը։ Յենուկիձեն նկարված է ոչ միայն առանձին, այլև Ստալինի կողքին, քով քովի։ Փորել հանել նկարը չըլլար, փորված աչքին նայելն անհարմար է քիչ մը։ Նորեն միակ ելքը կմնա կապել լաթով մը, ցույց տալու համար, որ ոչ թե փորված է աչքը, այլ կցավե ժամանակավոր․․․

⁕ Հրաման լույս տեսավ, որ կուսակցական ժողովները Լենինգրադի, Մոսկվայի մեջ 12 ժամ տևեն, իսկ Խարկովի, Կիևի ու Օդեսայի մեջ՝ ութական ժամ։

Առ քեզի փախչել․․․

Շաբաթ 15. ― Գերմանիա բերանը փակ, գլուխը կախ Անգլիո, Ճապոնիո, Լեհաստանի հետ դաշինքներ կկնքե և լուրջ պատերազմի կպատրաստվե Ռուսիո դեմ, իսկ Ռուսիա անվերջ տարեդարձի հանդեսներով է զբաղված։

Գերմանիա անձայն օդանավ կկառուցե գիշերային հարձակման համար, Ռուսիա աղջիկներու ձեռք ծաղկեփունջ կուտա՝ Վորոշիլովին մատուցելու համար։

Գերմանիա Ափրիկեի մեջ լուրջ գործողությանց կպատրաստվե, Ռուսիա կհրամայե կուսակցական ժողովները տասներկու ժամ ըլլան։

Նախկին ծույլ, կալվածատիրական երկիրը ժամը 12֊ին վեր ելլեր անկողնեն, մեկին նախաճաշեր է, քներ, վեր ելլեր, ճաշեր։

Այս բավական չէր, սոցիալիզմ շինելն ալ վրա տվավ։ Այսքան արատով լեցված երկիրն իրավունք ունի՞ գոյություն ունենալ։

Կիրակի 16. ― Մեզի արգելված է օտարերկրացու հետ որևէ խոսք փոխանակել։ Եթե Եվրոպացի այցելուին հետ խոսել կամենաս՝ պիտի Չեկայեն մեկը պահանջես, իրեն հետ խոսես և խնդրես, որ թարգմանե։ Նույնը և օտարը քեզի հետ։ Առանց չեկիստ միջնորդի իրար հետ ո՛չ հազալ, ո՛չ փռշտալ․․․

Անցյալներ անգլիացի շատ գեղեցիկ տիկին մը կայցելե մեր թանգարանը։ Թանգարանին անկուսակցական վարիչը, ապշած այս գեղեցկութենեն, կուզե սիրո առաջարկ ընել, բայց ուղղակի խոսելն արգելված է իրեն։ Ուստի դառնալով թարգման չեկիստին՝ կխնդրե հայտնել իր սերը։ Տիկինն կընդունե հրավերը, բայց ի՞նչ օգուտ։ Չէ՞ որ ամեն տեսակ հարաբերություն արգելված է։

Ուստի, ճարահատ, ի՞նչ ընե խեղճ թանգարանապետը, կհանձնարարե չեկիստին տիկնոջ հետ պառկել ու ստացած տպավորությունը թարգմանել իրեն․․․

⁕ Կոոպերատիվները կոճակ՝ որքան կուզես։ Բայց թե կոճակն առնե ժողովուրդն ինչի՞ վրա կարե, այդ չի գիտեր։

Երկուշաբթի 17. ― Լավալն եկավ Ռուսաստան հարսնատես։ Իրար կենաց կերան֊խմեցին և Ֆրանսան ու Ռուսաստանը նշանվեցան․․․

Երկու ամիս է անցեր, բայց Ֆրանսա իր հարսը տանելու խոսք չըներ։

Ծովերի թագուհին մատ է թափ տվեր ապաքեն։

Ու Ռուսաստանն շվարեր կեցեր է։ Չի գիտեր՝ սպասե՞ Ֆրանսային, թե՞ ուրիշի մը առնե։

⁕ Քանի Ռուսաստանի դրությունը կվատթարանա՝ այնքան Ստալինն շատ կխնդա նկարներուն մեջ։ Բայց բոլոր նշաններեն կերևի, որ «մեծ առաջնորդն» դեմ է առեր փակուղիի ու առաջնորդելիք տեղ չունե այլևս։

Մեյ մըն ալ տեսար դարձավ իր հոտին թե՝

― Ներողություն, ընկերներ, սխալ ճամբով եկանք, տասնյոթ տարի՝ ե՛տ։

Երեքշաբթի 18. ― Երկու մարդ խիտ սվինավորներով շրջապատած՝ Չեկա բերին։

― Տեսնես՝ ի՞նչ հանցանք ունին խեղճերը, ― կհարցնեմ պատվական անցորդի մը։

― Ի՞նչ պիտի, ― կպատասխանե անցորդը, ― մեզ մոտ հիմա միայն երեք հանցանք գոյություն ունի՝ կա՛մ կոոպերատիվի հաշիվը կեղծել, կա՛մ կնոջն սպանել, կա՛մ սահմանն անցնել։ Տարվողները վերջիններից էին, կճանչնամ։ Պոլսեցիներ էին, որք փախնելուն բռնվեր էին։

Խե՜ղճ մարդիկ։ Մեկն այնքան ծեր էր, որ ինքնիրան կգլորվեր։ Մեռնելու ժամանակը։ Բռնվելով՝ երևի մեռնիլ ալ չպիտի կրնա թշվառականը․․․

⁕ Զարմանալի բան։ Չսիրած ամուսիններու թույլ կտրվի անմիջապես բաժանվիլ, չսիրած կառավարութենեն չեն ձգեր հեռանալ։

Չորեքշաբթի 19. ― Գերմանիա ու Ճապոնիա Ռուսաստանին պաշարման օղակը կսղմեն կոր։ Կարծես թե մոտ է ազատության ժամը։

Եթե ազատվեմ, անմիջապես եկեղեցի կերթամ կմկրտվեմ ու «մարդ» անունը կառնեմ վրաս։

Չորեքծաբթի 26. ― Շաբաթ մըն էր սար էի գացեր։ Օ՜հ, ինչպե՜ս բնական է հոն ամեն բան և որքան ազատ։ Հոն ծաղիկները իրենց ուրույն գույնն ու հոտը ունին, թռչունները սեփական լեզվով կճռվողեն, ու գայլերը առանց սոցիալիզմ կեղծելու՝ ուղղակի կլափեն իրենցմե անզոր գազաններուն։

Ու հիմա, որ քաղաք կիջնամ, պաղ ջուրը մտնողի մը նման կզզվեմ։

Հոս ոչ մեկը սեփական դեմքն ունի ու իր լեզվովը կխոսե․․․

Օ՛ն ուրեմն, սկսեմ ոչինչ չտեսնել ու ոչինչ չլսել։

⁕ Ճապոնական զինվորները մտեր են մեր սահմանը և երկու հոգու սպաներ։

Բայց չի ըսեր, թե սա պատերազմ է։

Եթե ըսեր պատերազմ է, խորհրդային կառավարությունը գիտեր՝ ինչ կբերեր Ճապոնիո գլխուն․․․

Հինգշաբթի 27. ― Բան է, կըսեմ, եթե կարգերը փոխվեն, ու բոլոր «մեծ առաջնորդները» մկան ծակերը մտնեն, կսկսվի հայտարարություններ տպել թերթերուն մեջ հետևյալ բովանդակությամբ․ «Մկան ծակ մը, իր բոլոր հարմարություններով կփոխեմ նույն տարածությամբ ուրիշ մկան ծակի մը հետ։ Դիմել Ստալինին կամ ընկերներուն․․․»

Կխորհեմ, թե լավ ընդունելություն պիտի ընեն մուկերը բոլշևիկներուն։

Եթե բոլշևիզմն, գետնի տակը անցնելով, հետը տանի նաև իր գրականությունը, մուկերը երկար սերունդներ կրծելու բան կունենան։

⁕ Ժնևին մեջ տեղի ունեցող Ազգերու լիգայի խորհրդի նստաշրջանը վերջացավ, ու պետություններն արձակուրդի առթիվ տուներնին գացին։

Զարմանք բան։ Ողջ տարին «զինաթափվեցին» սա պետությունները, բայց զվիցերացի ծառան, երբ ավլե նիստերու դահլիճը՝ հավանաբար, զենքի կտոր իսկ չգտնե հատակին․․․

Ուրբաթ 28. ― Այսօր կլրանա իմ «զտման» ու «ստուգման» եռամյակը։

Ճիշտ երեք տարի առաջ, այսօր, ինձի բեմ հանած, կպոռային, կսպառնային ու կանպատվեին, որ «աշխարհայացք» չունիմ։

Որքան աղերսեցի, թե ի՞նչ ընեմ, աշխարհ չեմ ճանչնար, չեմ ճանչած, որ «հայացք» ունենամ վրան, չեղավ։ Չէ՛, պիտի ունենաս։ Առաջ դաշնակցական, ապա պիտի թքնես այդ «աշխարհայացքին» վրա ու ընդունես «մարքսիստականը»։

Վահ։ Ինչե՜ր քաշեցի, մինչև հաջողեցա «աշխարհայացք» չունենա՛լ վերջապես․․․

⁕ Նոր գերեզմանոց էին գացեր։ Ինչքա՜ն երկար է ու զարհուրելի ճամբան։

Կմտածեմ։ Այսքան ճամբա կտրելեն վերջը, արժե՞ արդյոք նորեն վերադառնալ դեպի կյանք։

Շաբաթ 29. ― Հիմա ալ հիվանդանոցը վիժում չի կատարեր։ Կուսակցության հրամանով՝ հղիները պարտավոր են անպատճառ ծնել, վասնզի ըստ Ստալինի՝ «մարդն ամեն ինչ է»։

Լա՜վ, «ամեն ինչ է», ամա, ծնողները օրորոց դնելու տեղ չունին, այնքան սղմված կապրին։

Այս կապակցությամբ, ինչպես կիմանամ, մեր թաղի ութ հղիներ, որք այսօր֊վաղ են, դիմումով մը Քաղխորհրդի նախագահեն տեղ կպահանջեն՝ ծնվելիքները տեղավորելու։ Քաղխորհուրդը ժամանակ է խնդրած մտածելու։ Իսկ երբ Քաղխորհուրդը «կմտածե»՝ տղաները ծնվելիք չունին, ըսել է։ Արգանդի բնակիչները այս տարի «կմնան» նույն դասարանին․․․

⁕ Բայց նործաինները կրնան բնավ աշխարհ չգալ։ Ըստ դատական օրինաց, մեկը, եթե որևէ տեղ կապրե, ոչ մեկը իրավունք ունի վտարելու բնակչին իր տեղեն։

Կիրակի 30 ― Շիրվանզադեի մահվանը, Խորհրդային Հայաստանի կառավարության պետ Ա․ Գալոյանը հայտարարեց, թե «Շիրվանզադեն մերն է» (ըսել ուզելով, որ դաշնակցությանը չէ)։

Բայց իմ կարծիքով սխալ հայտարարություն է սա, վասնզի գրողը ոչ թե կուսակցությանց մեջ կբաժանվե, այլ բացառապես իր ընթերցողներուն։

Եթե անգամ կուսակցությանց մեջ բաժնենք, ամենաքիչը կոմկուսակցությանը կպատկանե։ Շիրվանզադեն գրած է մարդկայնորեն, մարդկային բաներու մասին։ Խորհրդային կուսակցությանը կրնա պատկանել գրողի մարմինը միայն, վասնզի վերջի ինը տարին կեցուց֊խմցուց։ Սակայն, անդին 50 տարի ալ Բաքվի բուրժուազիան պահեց։ Միևնույն մարմնին մեջ կոմունիստն ու բուրժուան ինչպե՞ս կրնան միաժամանակ մաս ունենալ։ Չեմ հասկնար։

Համենայն դեպս, Շիրվանզադեն Խորհրդային կառավարությանը չի կրնար պատկանել։

Խորհրդային կառավարությունը այսօր կա, վաղը չկա, իսկ Շիրվանզադեն հավիտյան կապրի։

Երևակայեցեք՝ երեք օրվա կյանք ունեցող թիթեռը իր սեփականությունը հռչակե 100 տարի ապրող փղին․․․

⁕ Այսօր սեխ մը առի, չափազանց անհամ դուրս եկավ։ Ես ալ կերա որպես վարունգ։

Երկուշաբթի 1. ― «Մեծ պետություն» Իտալիան սանձերը կտրած Հաբեշստանի վրա հարձակվել կուզեր։

Անգլիա, Ֆրանսա, Ճապոնիա սկիզբը լռեցին, Իտալիո ահագին պատրաստութենեն վերջը նոր ցուցամատը բարձրացուցին։

Զարմանալի մարդիկ։ Չէիք ցանկա՝ սկզբեն ըսեիք․ խեղճ Իտալիա ինչու ծախսոց տակ նետեցիք։

Երեքշաբթի 2. ― Քաղաքիս մեջ աթոռ չի ճարվեր։ Հինգ հոգի երկու աթոռ միայն ունինք։ Ճաշելուն երեքը միշտ կկայնե։

Իսկ կայնած վիճակով գիտե՞ք որքան շատ կուտվե․․․

Երկուշաբթի 27. ― Կառավարությունը կզիջե բանտարկության տարիները այն բանտարկյալներուն, որք կուզեն ֆիզիկական աշխատանք տանել իր համար, օրական 10 ժամ։

Էժան վաճառք։

Ո՞ր 15 տարին վճռած բանտարկյալը հինգ տարի չի աշխատե՝ նույնիսկ 12 ժամ օրական։

Եթե քեզի 100 տարի բանտ որոշեն, 50 տարի չե՞ս աշխատե բանտարկողներու համար։

Կաշխատես։

Կառավարությանը կմնա չվնասվելու և քիչ մը ավելի շահելու համար՝ բռնած հանցավորին 200 տարու վճիռ տալ, որ գեթ հարյուր տարու աշխատանքը ապահովե յուրաքանչյուր բանտարկյալին․․․

Չորեքշաբթի 28. ― Պողոս աղային գացի։ Կտրել են խեղճի երկու ոտքերը ամբողջովին, և երբ աթոռին նստե այսուհետ, այլևս ոչինչ չունի վար կախելու․․․

Մեռավ Պողոս աղային ուղիղ կեսը։ Ու ամեն անոնք, որ մտադիր են վերջնույս մահվան դեպքին դամբանական խոսելու, պարտավոր են ըսելիքին կեսը արդեն արտասանել։ Տալ ոտներու բաժինը հիմա՝ ըսել կուզեմ։

Վասնզի տարբերություն դնել գլխուն ու ոտին միջև, ան ալ մեր ապրած ռեժիմին մեջ, իսպառ անհնար է։

Հիմա մարդիկ կապրին ավելի իրենց ոտներուն, քան գլխին շնորհիվ։ Ոտներն են, որ ողջ օրը հերթերու մեջ կկոխրտվին ու կտրորվին՝ փշուր մը հաց, կտոր մը օճառ ու սանթիմ մը ճոթ ձեռք բերելու համար։

Խե՜ղճ, խե՜ղճ Պողոս աղա, աղվոր խոհարար, քանի՜ անգամներ վայելած եմ քո ֆստախով փիլավները։

Ինչո՞վ պիտի ապրես այսուհետ։

․․․Թշվառական բժիշկ, եթե անպայման կուզեիր կտրել անկե, ավելի աղեկ չէ՞ր փոխանակ ոտնին, կտրեիր անոր վերի վերջավորութենեն բան մը։

Հինգշաբթի 29. ― Այգին պտույտի ելած պահուն չգիտնալով՝ կեղտոտության վրա նստեցա։ Իրիկունը, երբ մեկ կողմե կնիկս կեղտը կմաքրեր, մյուս կողմե սաստիկ վեճ մը փրթավ մեր մեջ, վճռելու համար, թե այգիին մեջ ես մարդո՞ւ, թե՞ անասունին կեղտոտության վրա եմ նստեր։

Զննության տվյալները հոգուտ երկու տարբեր կարծիքներու ալ հավասարապես կխոսեր, և մենք պառկեցանք առանց եզրակացության։

Ինչո՞ւ տարբեր «ելույթ» ունենան մարդն ու կենդանին, երբ միևնույնը կուտեն․․․

Խե՜ղճ կենդանիներ, դուք ալ մարդու նման անտերության մատնվեցաք․․․

Ուրբաթ 30. ― Կարգ մը հակահեղափոխականներ, ի նկատի առնելով այն հանգամանքը, որ պատասխանատու կոմունիստները իրենց հատուկ խանութեն կստանան ճերմակ հաց, մեղր, յուղ, ձու, բրինձ, շաքար, զգեստ, կոշիկ և այն բոլոր բարիքները, որ ստեղծեր է Աստված, ան ատեն, երբ մնացյալ ժողովուրդը կստանա միայն 300 գրամ կուպրե հաց, սկսեր են տարածել այն կարծիքը, որպես թե կոմունիստները իրենց այս վարքով կատեն իրենց իսկ դավանած հավասարության գաղափարը։

Սակայն, ես սխալ կգտնամ սա վերաբերմունքը, ըստ իս սպանել մեկը չի նշանակեր ատել զայն։ Կապիկները, օրինակի համար, իրենց սրտին վրա սեղմելով, կսպանեն իրենց ձագերուն, ոչ թե ատելուն, այլ զանոնց սաստիկ սիրելուն համար․․․

⁕ Երկու տեղ միայն Երևանին մեջ ամեն օր ժամացույցի ճշտությամբ միս կգտնվե՝ գազանանոցը և «պատասխանատուներու» խանութը։

Հինգշաբթի 2. ― Երեկ զորահանդեսին մեր կառավարությունը հանդես բերավ զարհուրելի ուժ։

Այսօր նույն կառավարությունը ազգաբնակչության հացի օրական նորման 200 գրամի իջեցուց։

Ասանկ սոված կառավարություն մը, երբ սուր կշողցունե արտաքին թշնամիին դեմ, պարզապես ըսել կուզե․

― Դուն հանգիստ տեղդ նստե, ես ինքս ինձի կսպանեմ․․․

― Այո՛, բնաջնջվելու համար թշնամիին «միննեթը» չի քաշեր, ըսել կուզեմ․․․

Առածը կըսե՝ Աստված, որ մեկին կործանել ուզե, նախ խելքը կառնե գլուխեն։

Ինչպես կտեսնամ, առածները իրենց բոլոր ըսածները չեն կատարեր, վասնզի սա 13 տարի է Աստված բոլշևիկներու խելքն առեր է, բայց չի կործաներ․․․

Շաբաթ 16. ― «Ի լրումն» խորհրդային կառավարության երկու տարի առաջ հրատարակած «մսի արգելքի»՝ այսօր կհայտարարվի «մսի ազատություն»։ Ըստ այդ օրենքի՝ գյուղացին իր անասունի տերն է։ Ուզենա կմորթե, ուզենա կծախե։

Կատարյալ ազատություն այն ժամանակ, երբ երկրին մեջ այլևս անասո՜ւն չի մնացեր։

Նման այն ներման, որ կուտա բռնավոր մը, տարի մը առաջ կախված մեկ հանցավորին։

Ասոնց ռեժիմն է այդ․ «սոցիալիստական շինարարություն» անունը տալով քանդել երկիրը հիմն ի վեր, ապա ի «լրումն»֊ով մը կապիտալիստական կարգեր հաստատել, որ քիչ մը զինվե՝ ուրիշ խոսքով անանկ մը կվարվեն, որ միշտ քանդելիք բան մը ունենան երկրին մեջ։

Դրություն մը հար և նման այն հեծյալին, որ տեսնելով ավանակին դադրելը, քանի մը կանգուն տեղ վար կիջնե և ետևեն կքաշե կենդանիին՝ ետքեն ավելի խիստ հեծնելու կամ բոլշևիկյան լեզվով՝ սոցիալիստական շինարարության անցնելու համար։