=== IX։ Փախուստ ===
Մեր պլաց-մայորին փոխելուց հետո, շուտով ծայր առան արմատական փոփոխություններ մեր բանտում։ Վերացրին տաժանակրությունը և դրա փոխարեն հիմնեցին ռազմական գերատեսչության կալանավորական վաշտեր՝ ռուսական կալանավորական վաշտերի հիմունքներով։ Դա նշանակում էր, որ երկրորդ կարդի աքսորյալ տաժանապարտներին այլևս չէին բերում մեր բանտ։ Այդ ժամանակից բանտը սկսեց լցվել սոսկ ռազմական գերատեսչության կալանավորներով, այսինքն՝ կացության իրավունքից չզրկված մարդկանցով, ինչպեսև զինվորներով, այն զինվորներով, որոնք նոր էին պատժվել, գալիս էին կարճ ժամկետներով (առավելագույնը՝ մինչև վեց տարի) և բանտից դուրս գալուն պես նորից ընդունվում իրենց գումարտակները որպես շարքային, որպիսին էին նաև նախկինում։ Իմիջիայլոց, կրկնահանցագործության համար բանտ վերադարձողները պատժվում էին, ինչպես նախկինում՝ քսան տարվա պատժաժամկետով։ Ի դեպ, մինչ այդ փոփոխությունը նույնպես կար զինվորական կարգի կալանավորների բաժանմունք, սակայն նրանք ապրում էին մեզ հետ, որովհետև ուրիշ տեղ չկար նրանց համար։ Իսկ հիմա ամբողջ բանտը դարձավ այդ զինվորական կարգի։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ նախկին տաժանապարտները, իսկական քաղաքացիական տաժանապարտները, զրկված իրենց բոլոր իրավունքներից, խարանված և գլխի երկարությամբ ածիլված, մնացին բանտում, մինչև իրենց ժամկետների ավարտը։ Նորերը չէին գալիս, իսկ մնացյալը կամաց֊կամաց կրելով պատժաժամկետները, հեռանում էին, այն պես որ տասը տարի անց մեր բանտում չէր մնա և ոչ մի տաժանապարտ։ Հատուկ բաժանմունքը նույն պես մնաց բանտին կից, և այստեղ դեռևս ժամանակ առ ժամանակ ուղարկում էին զինվորական գերատեսչության ծանրագույն հանցանք գործածներին, ընդհուպ մինչև Սիբիրում ամենածանր տաժանակիր աշխատանքները կսկսվեին։ Այդպիսով, մեզ համար կյանքը շարունակվեց ըստ էության նախկինի պես. նույն պայմանները, նույն աշխատանքր և համարյա թե նույն կարգերը, միայն ղեկավարությունն էր փոխվել ու բարդացվել։ Նշանակվեց շտաբ-սպա, վաշտի հրամանատար և դրան գումարած, չորս ավագ սպաներ, որոնք փոփոխվելով հերթապահում էին բանտում։ Վերացվեցին նաև վետերանները, նրանց փոխարեն կարգվեցին տասներկու ենթասպա և կապտենարմուս։ Ընդունվեց բաժանումը տասնյակների, կարգվեցին եֆրեյտորներ՝ հենց կալանավորներից, հարկավ, միայն անվանապես, և ինքնըստինքյան, Ակիմ Ակիմիչն անմիջապես դարձավ եֆրեյտոր։ Այդ բոլոր նորամուծությունները և ամբողջ բանտն՝ իր պաշտոնավորներով և բոլոր կալանավորներով առաջվա պես մնացին պարետի, որպես բարձրագույն պետի, տնօրինության տակ։ Ահա և այն ամենն, ինչ կատարվեց։ Հասկանալի է, սկզբում կալանավորները շատ էին հուզվում, վիճաբանում, ենթադրում և փորձում էին նոր պետերին, բայց երբ տեսան, որ դստ էության ամեն ինչ նախկինի պես է մնացել, տեղնուտեղը խաղաղվեցին, և մեր կյանքն ընթացավ հնի պես։ Բայց գլխավորն այն է, որ բոլորն ազատվեցին նախկին պլաց֊մայորից, բոլորը մի տեսակ հանգստացան և գոտեպնդվեցին։ Չքացավ վախվորածությունը, հիմա ամեն ոք գիտեր, որ կարիքի դեպքում կարող է բացատրվել պետի հետ, որ արդարին գուցե միայն սխալվելով կպատժեն՝ մեղավորի փոխարեն։ Նույնիսկ խմիչքն էր շարունակվում վաճառվել մեզ մոտ ճիշտ նույնպես ու նախկինի պես՝ նույն հիմունքներով, չնայած, որ նախկին վետերանների փոխարեն ենթասպաներն էին։ Այդ ենթասպաները մեծ մասամբ օրինավոր և ըմբռնող մարդիկ դուրս եկան, իրենց դիրքը հասկացողներ։ Նրանցից ոմանք, իմիջիայլոց, սկզբում դրսևորեցին ձևեր թափելու նկրտումներ, և իհարկե, անփորձությունից մտածեցին կալանավորների հետ վարվել, ինչպես զինվորների հետ։ Սակայն շուտով նրանք ևս հասկացան, թե բանն ինչ է։ Իսկ մյուսներին, ովքեր երկար ժամանակ չէին հասկանում, խնդրի բուն էությունն ապացուցեցին իրենք՝ կալանավորները։ Եղան բավական սուր բախումներ. օրինակ, կհրապուրեին, կխմացնեին ենթասպային, հետո էլ հենց նրան կզեկուցեին, անշուշտ, յուրովի, որ ինքր խմել է կալանավորների հետ, և հետևաբար... Ավարտվեց նրանով, որ ենթասպաներն անտարբերությամբ էին նայում, կամ ավելի լավ է ասել, ջանում էին չտեսնել, թե ինչպես են անցկացվում օղեպարկերը և վաճառվում օղին։ Դեռ քիչ է, ինչպես նախկին վետերանները, նրանք շուկա էին գնում և կալանավորների համար կալաչներ տավարի միս և ուրիշ բաներ բերում, այսինքն, այնպիսի բաներ, որոնց համար մեծ ռիսկ պետք չէր։ Թե ինչի համար փոփոխվեց այդ ամենը, ինչի համար կալանավորական վաշտ սարքեցին, այդ մեկը չգիտեմ։ Դա արդեն կատարվեց իմ տաժանակրության վերջին տարիներին։ Սակայն դեռ ևս երկու տարի ինձ վիճակված էր ապրել այդ նոր կարգերի օրոք...
Գրառե՞մ, արդյոք, ամբողջ կյանքս, իմ տարիները բանտում։ Չեմ կարծում։ Եթե գրեմ հերթականությամբ, իրար ետևից այն ամենն, ինչ կատարվեց և ինչ տեսա ու ապրեցի այն տարիներին, անշուշտ, կարելի է եռակի-քառակի ավելի գլուխներ գրել, քան մինչ այս գրվել է։ Սակայն նման նկարագրությունն ակամա կդառնա, ի վերջո, չափազանց միօրինակ։ Բոլոր պատահարները կդառնան չափից ավելի նույնաբնույթ, հատկապես եթե ընթերցողն արդեն հասցրել է, ըստ արդեն գրված գլուխների, իր համար փոքրիշատե բավարար իմացություն կազմել երկրորդ կարգի տաժանակրական կյանքի մասին։ Ես կամեցել եմ պատկերել մեր ամբողջ բանտը և այն ամենն, ինչ կրել եմ այդ տարիներին՝ մեկ ակնառու և վառ պատկերով։ Հասե՞լ եմ նպատակիս, չգիտեմ։ Բացի դրանից, ես չէ, որ պիտի դատեմ այդ մասին։ Սակայն համոզված եմ, որ սրանով կարելի է ավարտել։ Էլ չասած, որ ինձ նույնպես տրտմություն է պատում երբեմն՝ այս հիշողությունների հետ։ Եվ հազիվ թե կարողանամ ամեն բան հիշել։ Հետագա տարիները մի տեսակ խամրել են հիշողությանս մեջ։ Շատ հանգամանքներ, համոզված եմ, լիովին մոռացել եմ։ Օրինակ, հիշում եմ, որ բոլոր այդ տարիներն, ըստ էության, մեկը մյուսին այնքա՜ն նման, անցել են անաշխույժ, թախծալի։ Հիշում եմ, որ այդ երկարուձիգ, տրտում օրերն այնքան էին միապաղաղ, ճիշտ ինչպես անձրևից հետո ջուրն է կաթում տանիքից՝ կաթիլ֊կաթիլ։ Հիշում եմ, որ հառնումի, նորացման, նոր կյանքի մոլի ցանկությունը հաստատակամ էր դարձնում ինձ՝ սպասել և հուսալ։ Եվ, ի վերջո, ամրացա, ապրում էի, օր հաշվում, և չնայած մնացել էր հազար օր, ես վայելումով էի համրում օր առ օր, ճամփու էի դնում ու թաղում անցած օրը և նոր օրը բացվելիս ուրախանում, որ արդեն հազարր չի մնացել, այլ ինն հարյուր իննսունինը։ Հիշում եմ, որ ամբողջ այդ ժամանակ, չնայած հարյուրավոր ընկերների առկայությանը, ես զարհուրելի մենակության մեջ էի և, ի վերջո, սիրեցի այդ մեկուսացումը։ Հոգեպես մենավոր, ես վերանայում էի անցած կյանքս, քրքրում ամեն ինչ մինչև վերջին մանրուքը, խորանում անցյալի մեջ, մենակ դատում ինքս ինձ՝ անողոքաբար և խստորեն, և երբեմն նույնիսկ օրհնում ճակատագիրն այն բանի համար, որ ինձ շնորհեց այս մենությունը, առանց որի չէր լինի ո՛չ այդ դատն ինքս իմ վրա, ո՛չ անցած կյանքի խստագույն վերանայումը։ Եվ այդժամ ի՜նչ հույսերով էր տրոփում սիրտս։ Ես մտածում, ես վիճում, ես երդվում էի, որ գալիք իմ կյանքում չեն լինի ո՛չ այն սխալները, ո՛չ այն անկումները, որոնք եղել էին նախկինում։ Ինքս ինձ գծագրեցի համակ ապագայի ծրագիրը և վճռեցի հաստատապես հետևել դրան։ Իմ ներսում վերածնվեց կույր հավատը, որ այդ ամենը կկատարեմ ու կարող եմ կատարել... Ես սպասում էի ազատությանը, սպասում ու կանչում, որ շուտ գա, կամենում նորովի փորձել ինքս ինձ՝ նոր պայքարում։ Ժամանակ առ ժամանակ ինձ պարուրում էր ջղաձիգ անհամբերությունը... Բայց հիմա ցավագին է հիշելն այն ժամանակվա իմ հոգեվիճակը։ Հարկավ, այդ ամենը միայն ինձ է վերաբերում... Բայց սա գրառեցի հենց նրա համար, որ ինձ թվում է, յուրաքանչյուր ոք դա կհասկանա, քանզի ամենքի հետ էլ նույնը պիտի կատարվի, եթե բանտ ընկնի պատժաժամկետով, տարիքի և ուժերի ծաղկուն շրջանում։
Բայց ինչ ասել այդ մասին... Ավելի լավ է, մի բան էլ պատմեմ, որպեսզի չափից դուրս կտրուկ չավարտեմ։
Մտքովս անցավ, որ մեկնումեկը թերևս հարց տա. արդյո՞ք տաժանավայրից ոչ ոք չէր կարող փախչել և այդ ամբողջ տարիների ընթացքում մեզ մոտից ոչ ոք չփախավ։ Արդեն գրել եմ, որ երկու֊երեք տարի բանտում գտնվող կալանավորն արդեն սկսում է գնահատել այդ տարիները և ակամա հանգում մի հաշվարկի, որ ավելի լավ է մնացածը կրել առանց հոգսերի, առանց վտանգների և ի վերջո, օրինական կարգով դուրս գալ վերաբնակեցման։ Սակայն նման հաշվարկը տեղ է գտնում այն կալանավորի գլխում սոսկ, որն աքսորված է ոչ երկար պատժաժամկետով։ Երկարաժամկետը թերևս պատրաստ է փախուստի դիմել... Բայդ մեզ մոտ մի տեսակ չէր արվել դա։ Չգիտեմ, շա՞տ էին վախենում, հսկողությո՞ւնն էր առաձնապես խիստ, զինվորական, մեր քաղաքի տեղա՞նքն արդյոք (տափաստանային, արձակ) շատ բաներով բարենպաստ չէր։ Կարծում եմ, բոլոր այդ պատճառներն իրենց ազդեցությունը գործում էին։ Իսկապես, մեզ մոտից փախչելը դժվարին էր։ Այդուհանդերձ, իմ օրոք էլ կատարվեց նման մի բան. երկու հոգի ռիսկ արեցին, և նույնիսկ ամենակարևոր հանցագործներից...
Մայորին փոխելուց հետո, Ա.֊վը (նա, ով լրտեսում էր մայորին բանտում) մնաց կատարելապես մենակ, առանց հովանավորության։ Դեռևս շատ էր երիտասարդ, սակայն բնավորությունը կայունանում և հաստատվում էր տարիների հետ։ Ընդհանրապես, հանդուգն, վճռական և նույնիսկ շատ բանիմաց մեկն էր։ Թերևս շարունակեր լրտեսել ու զբաղվել զանազան տակնետակ եղանակներով, եթե նրան ազատություն տային, բայց հիմա չէր վրիպի այնքան հիմարավարի և չհաշվարկված, առաջվա պես, իր հիմարության պատճառով աքսորվելու ենթարկվելով։ Մեզ մոտ նա մասամբ զբաղվում էր նաև կեղծ անձնագրերով։ Ի դեպ, հաստատապես չեմ ասում։ Այդպես եմ լսել մեր կալանավորներից։ Ասում էին, որ նա աշխատել է այդ ուղղությամբ, երբ դեռ ես պլաց-մայորի մոտ էր գնում, խոհանոց և հասկանալի է, դրանից բավականաչափ եկամուտ էր կորզել։ Մի խոսքով, կարծես նա կարող էր ամեն ինչի գնալ՝ ճակատագիրը փոխելու համար։ Առիթ ունեցել եմ մասամբ ճանաչել նրա հոգին, ցինիզմը հասնում էր վրդովեցուցիչ լկտիության, մինչը որ ամենասաուր քմծիծաղ կհարուցեր և անհաղթահարելի խորշանք։ Ինձ թվում է, եթե շատ կամենար մի բաժակ օղի խմել և եթե այդ բաժակը կարելի էր ձեռք բերել ոչ այլ կերպ, քան մեկնումեկին մորթելով, անպայման կմորթեր նա, եթե միայն հնարավոր լիներ դա անել սուսուփուս, որ ոչ ոք չիմանար։ Բանտում նա հաշվարկել սովորեց։ Ահա այդ մարդու վրա էլ իր ուշադրությունը բևեռեց հատուկ բաժանմունքի կալանավոր Կուլիկովը։
Արդեն ասել եմ Կուլիկովի մասին։ Ջահել չէր, սակայն կրքոտ, կենսալի, ուժեղ, արտակարգ և բազմակողմանի ընդունակությունների տեր։ Նրա մեջ ուժ կար, և դեռ ապրել էր ուզում։ Այդպիսի մարդիկ մինչև խոր ծերություն դեռ ուզում են ապրել։ Եվ եթե ես սկսեի զարմանալ, թե մեզ մոտից ինչու չեն փախչում, հարկավ, առաջինը Կուլիկովի վրա կզարմանայի։ Սակայն Կուլիկովը վճռեց։ Նրանցից ո՞րը մյուսի վրա ավելի շատ ազգեցություն ուներ. Ա.-վը Կուլիկովի՞, թե՞՝ հակառակը, չգիտեմ, բայց մեկը մյուսին արժեր և այդ գործի համար փոխադարձորեն հարմար էին։ Նրանք մտերմացան։ Ինձ թվում է, Կուլիկովը գտնում էր, որ Ա.-վը կպատրաստի անձնագրերր։ Ա․֊վը ազնվականներից էր, լավ հասարակության միջից՝ դա որոշ բազմազանություն էր խոստանում գալիք արկածներում, միայն թե հասնեին Ռուսաստան։ Ով գիտե, ինչպես էին պայմանավորվել և ինչ հույսեր ունեին, սակայն հաստատ է, որ հույսերը ելնում էին սիբիրյան թափառաշրջիկության ավանդական հնամոլությունից։ Կուլիկովն ի բնե դերասան էր, կյանքում կարող էր ընտրել բազում և զանազան դերեր։ Կարող էր շատ բանի հույս ունենալ, ծայրահեղ դեպքում՝ բազմազանության։ Նման մարդկանց պետք է, որ ճնշի բանտը։ Նրանք պայմանավորվեցին փախչել։
Սակայն առանց պահախմբի զինվորի, փախչելն անհնար էր։ Պետք էր երկուսով սադրել պահախմբի որևէ զինվորի։ Բերդում տեղակայված գումարտակներից մեկում ծառայում էր մի լեհ, եռանդուն մարդ էր, գուցեև ավելի լավ ճակատագրի արժանի, արդեն տարեց էր, կորովի, լրջմիտ։ Ջահել ժամանակ, Սիբիր ծառայության գալուն պես, փախել էր հայրենիքի խորունկ կարոտից։ Բռնել էին, պատժել և երկու տարի պահել կալանավորական վաշտերում։ Երբ նրան նորից զինվորական ծառայության էին դարձրել, որ պես շարքային, խելքի էր եկել և սկսել ծառայել ջանադրությամբ, ամբողջ ուժով։ Աչքի ընկնելու համար նրան եֆրեյտոր էին դարձրել։ Պատվասեր, ինքնավստահ և իր գինն իմացող մարդ էր։ Այդպես էլ նայում էր, այդպես էլ խոսում, որպես իր գինն իմացող։ Այդ տարիներին մի քանի անգամ հանդիպել էի նրան մեր զինվորների մեջ։ Նրա մասին ինչ֊որ բաներ ասել էին նաև լեհերը։ Ինձ թվաց, որ նախկին թախիծը նրա մեջ վերափոխվել է ատելության՝ թաքուն, խուլ, մշտական։ Այդ մարդն ամեն ինչի կարող էր գնալ, և Կուլիկովը չէր սխալվել նրան ընկեր ընտրելով։ Ազգանունը Կոլլեր էր։ Նրանք պայմանավորվել և նշանակել էին օրը։ Հունիս ամիսն էր, տաք օրերին։ Այդ քաղաքում եղանակը բավականին համաչափ էր, ամռանը՝ կայուն, տաք, իսկ դա հարմար է թափառաշրջիկին։ Հարկավ, նրանք ոչ մի կերպ չէին կարող պոկվել ուղղակի տեղից, բերդից, քաղաքը ոտի տակ տեղ էր, բոլոր կողմերից բաց։ Չորսդին, բավական հեռու տարածության վրա անտառ չկար։ Հարկ էր զգեստափոխվել, քաղաքացիական հագուստ հագնել, իսկ դրա համար՝ նախ, հասնել Ֆորշտադտ, ուր Կուլիկովը վաղուց մի որջ ուներ։ Չգիտեմ, Ֆորշտադտի նրանց ընկերները գաղտնիքի մեջ էին բոլորով, թե՝ ոչ։ Հարկ է ենթադրել, որ էին, թեև հետագայում քննության ընթացքում, դա լրիվ չբացահայտվեց։ Այդ տարի, Ֆորշտադտի մի անկյունում իր ասպարեզն էր բացել մի ջահել ու սիրունիկ աղջիկ, Վանյկա֊Տանյկա մականվամբ, որը մեծ հույսեր էր ներշնչում և մասամբ իրականացրեց հետագայում։ Նա մի ուրիշ անուն էլ ուներ՝ կրակ։ Կարծես թե այստեղ նա որոշ մասնակցություն ունեցել էր։ Կուլիկովը նրա վրա փող էր ծախսում արդեն մի լրիվ տարի։ Մեր քաջերն առավոտյան ելել էին գործաբաժանի և ճարպկորեն դասավորել այնպես, որ իրենց ուղարկեն կալանավոր Շիլկինի հետ, սա վառարան սարքող էր և ծեփագործ, պիտի սվաղեին գումարտակի դատարկ զորանոցները, որոնցից զինվորները վաղուց գնացել էին ճամբարներ։ Ա․֊ը և Կուլիկովը գնացել էին նրա հետ, որ պես շաղախ կրողներ։ Կոլլերը հարմարացրել էր ուղեկցող զինվոր կարգվել, իսկ քանի որ երեք հոգուն երկու զինվոր էր պահանջվում, ապա Կոլլերին, որպես հին ծառայող ու եֆրեյտոր, հաճույքով կցեցին ջահել մի ռեկրուտի, որպեսզի սովորի և յուրացնի ուղեկցող զինվորի գործը։ Ուրեմն, մեր փախչողներն ուժեղագույն ազդեցություն ունեին Կոլլերի վրա, և հավատացել էր վերջինս նրանց, երբ երկարատև ու ծառայության վերջին տարիներին հաջողությունից հետո, նա՝ խելացի, պատկառելի, հաշվենկատ մարդը, վճռել էր հետևել նրանց։
Հասել էին զորանոց։ Առավոտյան ժամը վեցն էր։ Նրանցից բացի ոչ ոք չկար։ Մի ժամի չափ աշխատելուց հետո, Կուլիկովը և Ա․֊վը Շիլկինին ասել էին, որ գնում են արհեստանոց, նախ, ինչ-որ մեկին տեսնելու, ապա նաև ինչ-որ գործիք վերցնելու, որը չկար գործատեղում։ Շիլկինի հետ խորամանկորեն էր պետք գործ բռնել, այն է՝ հնարավորինս ավելի բնական։ Նա մոսկվացի էր, արհեստը՝ վառարանագործ, մոսկվացի քաղքենիներից էր, խորամանկ, ծակամուտ, խելացի և քչախոս։ Արտաքնապես տխեղծ էր ու հյուծված։ Դեռ երկար պիտի գնար֊գար կարճ ժիլետով ու խալա թով, մոսկովյան կյանքով, սակայն ճակատագիրն այլ կերպ էր տնօրինել և երկար ճամփորդություններից հետո հայտնվել էր մեզ մոտ՝ ընդմիշտ հատուկ բաժանմունքում, այն է զինվորական ամենաահավոր հանցագործների կարգում։ Ինչով էր արժանացել նման առաջխաղացման, չգիտեմ, սակայն առանձին մի դժգոհություն նրա մեջ չէր նկատվել, իրեն հաշտ ու խաղաղ էր պահում, միայն երբեմն էր հարբում կոշկակարի նման, բայց այդ վիճակում էլ էր իրեն լավ պահում։ Անշուշտ, գաղտնիքի մեջ չէր նա, իսկ աչքերը սուր էին։ Ինքնըստինքյան, Կուլիկովն աչքով արեց, թե գնում են խմիչքի, որ թաքցրել էին արհեստանոցում, դեռ երեկվանից։ Դա հուզեց Շիլկինին, բաժանվեց նրանից, առանց որևէ կասկածի և մնաց այն փոքրամարմին ռեկրուտի հետ, իսկ Կուլիկովը, Ա.֊ը և Կոլլերը ճամփա ընկան Ֆորշտադտ։
Անցավ կես ժամ, բացակայողները չէին վերադառնում և հանկարծ, ուշքի գալով, Շիլկինը մտքերի մեջ ընկավ։ Ընկած֊ելած մարդ էր։ Սկսեց վերհիշել։ Կուլիկովը մի առանձնահատռւկ տրամադրության մեջ էր, Ա.֊ը երկու անգամ կարծես փսփսաց նրա ականջին, համենայն դեպս, Կուլիկովը երկու անգամ աչքով արեց նրան, տեսավ դա, հիմա ամեն բան հիշում էր։ Կոլլերի մեջ էլ ինչ֊որ բան նկատվում էր, համենայն դեպս, նրանց հետ ճամփու ընկնելիս, սկսեց խրատներ կարդալ ռեկրուտին, թե ինչպես պահի իրեն՝ իր բացակայությամբ, իսկ դա մի տեսակ այնքան էլ բնական չէր, համենայն դեպս՝ Կոլլերի համար։ Մի խոսքով, ինչքան շատ էր հիշում Շիլկինը, այնքան ավելի կասկածելի էր դառնում։ Այնինչ, ժամանակը գնում, իսկ նրանք չէին վերադառնում, և անհանգստությունը հասավ ծայրակետին։ Նա հասկանում էր, թե ինչքան է վտանգվում այդ գործում՝ նրա վրա կարող էին ընկնել ղեկավարության կասկածները։ Կարող էին մտածել, որ նա բաց է թողել ընկերներին՝ գիտնալով, փոխադարձ համաձայնությամբ և, եթե հապաղեր հայտնել Կուլիկովի և Ա.֊ի անհետացման մասին, այդ կասկածներն ավելի հավանականություն կստանային։ Ժամանակ կորցնել պետք չէր։ Այստեղ նա հիշեց, որ վերջին ժամանակներս Կուլիկովը և Ա.֊ը մի տեսակ առանձնապես մտերիմ էին, հաճախ էին փսփսում, հաճախ գնում բանտասենյակների ետևը, բոլորի աչքից հեռու։ Հիշեց, որ դեռ այն ժամանակ ինչոր բան մտածեց նրանց մասին... Քննող հայացքով նայեց պահապանին, սա հորանջում էր, կռթնած հրացանին և անմեղագույն տեսքով քիթն էր մաքրում մատով, այնպես որ Շիլկինը չարժանացրեց էլ նրան՝ իր մտքերին, այլ ասաց, որ հետևի իրեն դեպի ինժեներական արհեստանոց։ Այնտեղ պետք էր հարցնել, թե Կուլիկովը և Ա.֊ը չե՞ն եկել արդյոք այնտեղ։ Բայց պարզվեց, որ այնտեղ նրանց ոչ ոք չի տեսել։ Շիլկինի բոլոր կասկածները փարատվեցին. «Եթե նրանք պարզապես գնացին Ֆորշտադտ՝ ուտել֊խմելու, ինչ երբեմն անում էր Կուլիկովը,— մտածեց Շիլկինը,— ապա դա նույնպես չէր կարող լինել։ Նրանք կասեին իրեն, քանի որ չարժեր թաքցնել իրենից։ Շիլկինը թողեց գործը և չմտնելով զորանոց, ճամփա ընկավ ուղիղ դեպի բանտ»։
Ժամն արդեն համարյա իննը կլիներ, երբ նա ներկայացավ ֆելդֆեբելին և նրան հայտնեց, թե բանն ինչ է։ Ֆելդֆեբելը սկզբում վախեցավ և չէր ուզում հավատալ։ Իհարկե, Շիլկինն էլ նրան հայտնեց դա, որպես կռահում, կասկած։ Ֆելդֆեբելն ուղիղ մայորի մոտ շտապեց։ Մայորն՝ անհապաղ, պարետի մոտ։ Քառորդ ժամ անց ձեռնարկվեցին անհրաժեշտ բոլոր միջոցները։ Զեկուցեցին անձամբ գեներալ֊նահանգապետին։ Հանցագործները կարևորներից էին, և նրանց պատճառով սաստիկ շշպռոց կլիներ Պետերբուրգից։ Ճշմարիտ է, թե՝ ոչ, բայց Ա.֊ն քաղաքական հանցագործների թվում էր։ Կուլիկովը՝ հատուկ բաժանմունքից, այսինքն՝ գերհանցագործ, ավելացրած նաև զինվորական։ Մինչև հիմա դեռ օրինակ չէր եղել, որ մեկնումեկը փախչեր հատուկ բաժանմունքից։ Տեղին հիշեցին, որ ըստ կանոնների, հատուկ բաժանմունքի յուրաքանչյուր կալանավորի գործատեղում հասնում էր երկուական զինվոր, կամ ծայրահեղ դեպքում՝ մեկին մեկ։ Այդ կանոնը չէր պահպանվել։ Ուրեմն, տհաճ գործ էր բացվում։ Unւրհանդակներ ուղարկվեցին բոլոր վոլոստները, մերձակա բոլոր բնակավայրերը՝ հայտնելու համար փախածների մասին և ամենուրեք թողնելով նրանց նշանները։ Կազակներ ուղարկվեցին հետապնդման, բռնելու, գրեցին նաև հարևան ուեզդներ և նահանգներ... Մի խոսքով, շատ էին վախեցել։
Այդ ընթացքում մեր բանտում ուրիշ բնույթի հուզում սկսվեց։ Կալանավորները, գործատեղից վերադառնալուն պես, տեղնուտեղն իմացան, թե բանն ինչ է։ Տեղեկությունը բոլորն ընդունում էին մի տեսակ արատասովոր, քողարկված բերկրանքով։ Բոլորի սիրտը թրթռաց յուրովի։ Բացի նրանից, որ դեպքը խախտել էր բանտի միապաղաղ կլանքը և փորփրել մրջնանոցը՝ փախուստ, ի՜նչ փախուստ, դա մի տեսակ հարազատավարի արձագանքվեց բոլորի հոգիներում և զնգացին վաղուց մոռացված լարեր։ Հուսո, ուրախության, ճակատագիրը փոխելու հնարավորության պես բաներ ալեկոծեցին բոլորի սրտերը։ «Փախան չէ՞, մարդիկ, ինչի՞ համար․․․»։ Եվ յուրաքանչյուրն այդ մտքի հետ գոտեպնդվեց և մարտահրավերի տեսքով նայեց մյուսներին։ Համենայն դեպս, բոլորը հանկարծ մի տեսակ հպարտ դարձան ու սկսեցին բարձրից նայել ենթասպաներին։ Հասկանալի է, տեղնուտեղը բանտ հասավ ղեկավարությունը։ Եվ ինքը՝ պարետը։ Մերոնք սրտապնդվեցին և նայում էին համարձակ, նույնիսկ թեթևակի արհամարհանքով և մի տեսակ լռելյայն, խստադեմ պատկառելիությամբ։ «Իբր, մենք էլ կարող ենք գործեր սարքել։ Ինքնըստինքյան, ղեկավարության համընդհանուր այցելությունների մասին մեզ մոտ անմիջապես կռահեցին։ Կռահեցին նաև, որ անպայման կլինեն խուզարկումներ և նախապես ամեն ինչ թաքցրին։ Գիտեին, որ ղեկավարությունը այդ դեպքում միշտ էլ հետին խելքով է ուժեղ։ Այդպես էլ եղավ, մեծ իրարանցում ծայր առավ։ Ամեն ինչ տակնուվրա արեցին, ամեն տեղ փնտրեցին և, իհարկե, ոչինչ չգտան։ Ետճաշյա աշխատանքի ուղարկեցին կալանավորներին՝ ուժեղացված պահակախմբերով։ Երեկոները պահախմբի զինվորներ էին մտնում բանտ՝ րոպեն մեկ, մարդկանց հաշվեցին սովորականից ավելի ևս մեկ անգամ, ըստ որում, հաշիվը խառնեցին երկու անգամ սովորականից ավելի։ Դրանից նույնպես իրարանցում առաջացավ, բոլորին քշեցին բակ և նորից հաշվեցին։ Հետո, մի անգամ էլ հաշվեցին, ըստ բանտասենյակների... Մի խոսքով, հոգսերը շատ էին...
Բայց կալանավորների հոգն էլ չէր։ Բոլորը չափից ավելի անկախ տեսք ունեին, ինչ միշտ լինում է նման դեպքերում, իրենց արտակարգ պատկառազդու էին պահում այդ ամբողջ երեկո. «Ուրեմն, ոչնչից կպչել չի լինի»։ Իր հերթին, ղեկավարությունը մտածում էր. «Արդյո՞ք, բանտում չեն մնացել փախածների համախոհներ» և հրամայեց հետևել կալանավորներին, ականջ դնել։ Բայց կալանավորները միայն ծիծաղում էին. «Էն գործն է, որ համախոհ թողնես»։ «Էդ գործն անձեն ոտնափոխով են անում, ուրիշ ձև չկա»։ «Կուլիկովն է՞ն մարդն է, կամ Ա.-ը, որ էդ տեսակ գործում հետքերը լրիվ չթաղեին։ Շատ վարպետ են արել, ծածկադմփոցով։ Ինչից ասես, դուրս են եկել մարդիկ, փակ դռնից էլ դուրս կգան»։ Մի խոսքով, Կուլիկովի և Ա.-ի փառքն աճեց, բոլորը հպարտանում էին նրանցով։ Զգում էին, որ նրանց սխրանքը կհասնի տաժանապարտների ամենահեռավոր սերունդներին, բանտից ավելի երկար կմնա։
― Վարպեա մարդիկ են,— ասում էին ոմանք։
― Հրես, կարծում էին, թե մեզ մոտից չեն փախչում։ Հո փախա՜ն...— ավելացնում էին մյուսները։
― Փախան,— մեջ ընկավ երրորդը, որոշ իշխանականությամբ չորսդին նայելով։— Բայց ո՞վ է փախել... Քեզ ընկե՞ր են, ինչ է։
Ուրիշ ժամանակ կալանավորն, ում ուղղված էին այդ խոսքերը, անպայման կպատասխաներ ու պատիվը կպաշտպաներ։ Բայց հիմա համեստաբար լռեց. «Իսկականից որ, բոլորը հո Կուլիկով ու Ա. չեն, սկզբից քեզ ցույց տուր...»։
― Ախպերներ, իսկականից ախր, ինչի՞ ենք էստեզ ապրում,— լռությունն ընդհատեց չորրորդը, որ համեստաբար նստել էր խոհանոցի պատուհանի մոտ, խոսում էր թեթեակի երգեցիկ՝ փոքր֊ինչ հեղգացած, բայց գաղտնապես ինքնագոհ զգացումից, այտը հենած ձեռքի ափին։— Ի՞նչ ենք մենք էստեղ։ Ապրում ենք՝ մարդ չենք, մեռնում ենք՝ մեռել չենք։ Է՜֊է՛խ։
― Գործը ոտնաման չի։ Ոտիցդ չես հանի, շպրտի։ Էլ ի՞նչ է՜խ՛ի։
― Բայց արի ու տես, Կուլիկովը...— ուզեց միջամտել տաքարյուններից մեկը, ջահել ու դեղնակտուց ջահել։
― Կուլիկովը,— տեղնուտեղը միացավ մեկ ուրիշը, արհամարհանքով խեթելով դեղնակտուց ջահելին։— Կուլիկով է...
Այսինքն, նշանակում էր՝ շա՞տ կան Կուլիկովներ։
― Բա Ա.-ը, տղերք, ի՜նչ ճարտարն էր, ո՛ւխ, ի՜նչ ճարտարը։
― Էն էլ ի՜նչ։ Նա Կուլիկովին էլ մատների մեջ կխաղացնի։ Կտանի ծով, ծարավ ետ կբերի։
― Տեսնես, հեռո՞ւ են գնացել, ախպերներ, մարդ կուզեր իմանար...
Եվ տեղնուտեղը ծայր առան խոսակցություններ՝ հեռո՞ւ են գնացել, և ի՞նչ ուղղությամբ են գնացել, և որտեղի՞ց ավելի լավ կլիներ, գնային և ո՞ր վոլոստն է ավելի մոտ։ Գտնվեցին մարդիկ՝ շրջակայքը գիտցողներ։ Նրանց լսեցին հետարքրությամբ։ Խոսեցին հարևան գյուղերի բնակիչների մասին և վճռեցին, որ այդ ժողովուրդը հարմար չէ։ Քաղաքին մոտ ժողովուրդը քթածակով է լինում, կալանավորներին չես օգնի, կբռնեն ու կհանձնեն։
― Էստեղի մուժիկը, տղերք, ճարպիկ է լինում։ Ու֊ու֊ո՜ւ, մուժիկ ասողիդ...
― Ծալը պակաս մուժիկ։
― Սիբիրցի, շնորհքը՝ աքացի։ Ջեռն ընկար, կսպանի։
― Է, ախր մերոնք էլ․․․ Էստեղ արդեն ով տակ, ով՝ գլուխ։ Մերոնք էլ հո էն ժողովուրդը չեն, որ...
― Չմեռնեինք, լսեինք։
― Դու ի՞նչ ես կարծում, կբռնե՞ն։
― Իմ կարծան էն է, որ կյանքում չեն բռնի,— միացավ մյուս տաքարյունը, բռունցքը խփելով սեղանին։
― Հը՛մ, էստեղ արդեն ոնց ստացվեց։
― Տղերք, ասեմ ես ինչ եմ մտածում,— միջամտեց Սկուրատովը,— թե ես թափառաշրջիկ լինեի, կյանքում ինձ չէին բռնի։
― Էն էլ՝ քեզ։
Ծիծաղ բարձրացավ, մյուսները ձևացրին, թե լսել անգամ չեն ուզում։ Բայց Սկուրատովն արդեն չափ էր ընկել։
― Կյանքում չեն բռնի,— ավելացրեց եռանդագին։— Տղերք, ես շատ եմ մտածում ու մեկ֊մեկ ինքս իմ վրա զարմանում. ոնց որ թե հրես, ասեղի ծակից կանցնեմ, ու չեն բռնի։
― Վայ թե սովածանաս, մուժիկից հաց ուզես։
Ընդհանուր քրքիջ։
― Հա՞ց կուզեմ։ Սուտ ես ասում։
― Դո՞ւ ինչ սկսիր բլբլացնել։ Դու, մեկ էլ քեռի Վասյան կովեր սատկացնողին սպանեցիք''{Այսինքն, մուժիկին կամ կնկան են սպանել, որ նրանք քամու, թևով կախարդանք էին թողել, և դրանից անասունը սատկում էր։ Մեզ մոտ այդպիսի մի մարդասպան կար։ (ծան. հեղ.)։}'', դրա համար էլ էստեղ ընկաք։
Քրքիջը սաստկացավ։ Լրջամիտներն ավելի մեծ զայրույթով նայեցին։
― Էդ էլ էր սուտ,— բղավեց Սկուրատովը,— էդ Միկիտկան է իմ մասին բստրել, ու ոչ թե իմ մասին, այլ Վասկայի, ձեռի հետ ինձ էլ են խառնել։ Ես մոսկվացի եմ ու փոքրուց թափառելու սովոր։ Տերտերը, որ գրել-կարդալ էր սովորեցնում ինձ, մեկ-մեկ ականջս կքաշեր․ անգիր արա՝ «Գթա ինձ, Տեր Աստված, շնորհյա զողորմություն քո և այլն...»։ Ես էլ նրա ետևից կրկնում էի. «Ինձ ոստիկանատուն տարան քո ողորմությամբ, և էդպես շարունակ...»։ Էդպես էլ, ամենափոքրուց սկսեցի։
Բոլորը նորից քրքջացին։ Բայց Սկուրատովին հենց դա էր պետք։ Նա չէր կարող գժություն չանել։ Շուտով նրան թողեցին և անցան լուրջ խոսակցությունների։ Ավելի շատ դատողություններ էին անում ծերունիները և գործի գիտակները։ Ավելի ջահել ու խոնարհ մարդիկ սոսկ ուրախանում էին նրանց նայելով և գլուխներն էին խցկում՝ լսելու։ Խոհանոցում մեծ ամբոխ էր հավաքվել, անշուշտ, ենթասպաներ չկային։ Նրանց ներկայությամբ ամեն բան չէր ասվի։ Առանձնապես ուրախացողներից ես նկատեցի մի թաթարի՝ Մամետկային, կարճահասակ էր, այտոսկրերը ցից, չափազանց ցից, չափազանց կոմիկական անձնավորություն էր։ Նա համարյա ոչինչ չէր ասում ռուսերեն և համարյա ոչինչ չէր հասկանում, թե ինչ են ասում մյուսները, բայց նույնպես գլուխը խցկել էր մարդկանց արանքներով և լսում, վայելումով էր լսում։
― Ի՞նչ է, Մամետկա, յակշի՞,― անգործությունից նրան դիմեց բոլորից մերժված Սկուրատովը։
― Յակշի, ո՜ւխ, յակշի,— ամբողջովին աշխուժացած, մրթմրթաց Մամետկան, թափահարելով իր ծիծաղելի գլուխը,— յակշի։
― Նրանց չեն բռնի՞, յո՞կ։
― Յոկ, յոկ,— և Մամետկան կրկին բլբլացրեց, այս անգամ արդեն ձեռքերը թափահարելով։
― Ուրեմն, դու սուտ ասես, ես չհասկանամ, էդպե՞ս։
― Էդպես, էդպես, յակշի,― հարեց Մամետկան, գլուխը թափ տալով։
― Ուրեմն, յակշի։
Եվ Սկուրատովը, կտտացնելով նրա գդակին ու աչքերին իջեցնելով, ելավ խոհանոցից ամենաուրախ տրամադրությամբ, որոշ զարմանքի մեջ թողնելով Մամետկային։
Մի լրիվ շաբաթ տևեցին խստությունները բանտում և ուժեղացված հետապնդումները և որոնումները մերձակայքում։ Չգիտեմ, ինչ եղանակով, բայց կալանավորներն անմիջապես և ստուգապես ստանում էին լուրերը՝ բանտից դուրս ղեկավարության մանյովրների մասին։ Առաջին օրերը բոլոր լուրերը փախածների օգտին էին՝ ոչ ձայն, ոչ ծպտուն, կորել են ու վերջ։ Մերոնք միայն ծիածղում էին։ Ամեն այն անհանգստություն փախածների ճակատագրով չքացել էր։ «Ոչինչ էլ չեն գտնի, ոչ մեկին էլ չեն բռնի»,— խոսում էին մեզ մոտ ինքնագոհությամբ։
― Բան էլ չկա, փչոց է։
― Մնացեք բարով, հեչ չվախենաք, հրես կգանք։
Մեզ մոտ գիտեին, որ մերձակայքի բոլոր գյուղացիներին ոտքի են հանել, որ հսկում են բոլոր կասկածելի տեղերը, բոլոր անտառները, բոլոր ձորերը։
― Դատարկ բան է,— ասում էին մերոնք, խնդմնդալով,— հաստատ մի հավատարիմ մարդ են ունեցել, ում մոտ էլ հիմա ապրում են։
― Անպատճառ կա,— ասում էին մյուսները,— խելքը գլխին մարդիկ են, ամեն բան սկզբից դասավորել են։
Էլ ավելի խորացան ենթադրությունների մեջ. սկսեցին խոսել, որ փախածները մինչև հիմա կարող է, դեռ Ֆորշտադտում մի տեղ, նկուղում են ու սպասում են մինչև «տագնապը» անցնի ու մազերը բսնեն։ Կես տարի, մի տարի կնստեն, հետո էլ կգնան...
Մի խոսքով, բոլորը նույնիսկ մի տեսակ վիպական հոգեվիճակում էին, մինչև հանկարծ, փախուստից մի ութն օր անց լուր տարածվեց, թե հետքերը բռնել են։ Հասկանալի է, անհեթեթ լուրը տեղնուտեղը մերժվեց արհամարհանքով։ Սակայն նույն օրը երեկոյան լուրը հաստատվեց։ Կալանավորները սկսեցին անհանգստանալ։ Հաջորդ օրն առավոտյան, քաղաքում սկսեցին խոսել, որ արդեն բռնել են, բերում են։ Ճաշից հետո ավելի մանրամասներ իմացան. բռնել են յոթանասուն վերստ հեռու, ինչ-որ գյուղում։ Վերջապես ստացվեց ստույգ տեղեկություն։ Ֆելդֆեբելը, մայորի մոտից վերադառնալով, հայտարարեց հաստատապես, որ իրիկնադեմին կբերեն նրանց, ուղիղ կորդեգարդիա։ Կասկածելն այլևս անհնար էր։ Դժվար է նկարագրել կալանավորների վրա այդ լուրի թողած ազդեցությունը։ Սկզբում ճիշտ կարծես զայրացան, հետո՝ ընկճվեցին։ Հետո ծաղրի ինչ-որ նկրտում եղավ։ Սկսեցին ծիծաղել, բայց արդեն ոչ թե բռնողների, այլ բռնվածների վրա, սկզբում քչերը, հետո՝ համարյա բոլորը, բացառությամբ որոշ լրջմիտների և անհողդողդների, ովքեր մտածում էին ինքնուրույնաբար և ում հունից հանել չէին կարող ծաղրուծանակով։ Նրանք արհամարհանքով էին նայում զանգվածի թեթևամտությանը և լուռ էին։
Մի խոսքով, նույն չափով, որով նախկինում փառաբանում էին Կուլիկովին և Ա.֊ին, հիմա նույնչափ նսեմացնում էին, նույնիսկ վայելումով նսեմացնում։ Ճիշտ ասես ինչ-որ բանով նրանք վիրավորել էին բոլորին։ Պատմում էին արհամարհական տեսքով, որ նրանք շատ են ուզել ուտել, որ չեն դիմացել քաղցին և դյուզ գնացել՝ մուժիկներից հաց խնդրելու։ Դա արդեն նսեմացման վերջին աստիճանն էր փախչողի համար։ Իմիջիայլոց, բոլոր այդ պատմությունները ճիշտ չէին։ Փախածների հետքը բռնել էին, նրանք թաքնվել էին անտառում, չորս կողմից շրջապատել էին անտառը, ժողովրդի օգնությամբ։ Մերոնք, տեսնելով, որ փրկվելու հնար չկա, հանձնվել էին կամովին։ Անելու այլ բան չունեին։
Բայց երբ իրիկնադեմին իսկապես բերեցին նրանց, ձեռուոտ կապած, ժանդարմներով, ամբողջ տաժանավայրը դուրս թափվեց պարսպի մոտ՝ նայելու, թե ինչ են անելու նրանց հետ։ Ինչ խոսք, ոչինչ չտեսան, բացի մայորի և պարետի կառքերից՝ կորդեգարդիայի մոտ։ Փախածներին նստեցրին գաղտնի խցեր, շղթայեցին, վաղն ևեթ դատի տվեցին։ Կալանավորների ձեռառնոցին և արհամարհանքը չքացան շուտով, ինքնըստինքյան։ Իմացան գործը հանգամանորեն, իմացան, որ այլևս անելիք չկար, քան հանձնվելը, և սկսեցին սրտագին հետևել գործի ընթացքին դատարանում։
― Մի հազար հատ կշրխացնեն,— ասում էին ոմանք։
― Ի՜նչ հազար,— ասում էր մյուսր,— կսպան են։ Ա.֊ին վայ թե հազար տան, էն մեկին ծեծելով կսպան են, քանի որ, ախպերս, հատուկ բաժանմունքից է։
Այնինչ, չկռահեցին։ Ա.֊վին հասավ ընդամենը հինգ հարյուր, հաշվի առան նրա նախկին գոհացուցիչ վարքը և որ առաջին զանցանքն էր։ Կուլիկովին տվեցին, կարծեմ, մեկուկես հազար։ Պատժում էին բավականաչափ գթասրտորեն։ Որպես բանիմաց մարդիկ, դատարանի առաջ ոչ մեկին չխառնեցին, խոսում էին հստակ, ստույգ, ասացին, որ ուղղակի բերդից են փախել, ոչ մի տեղ չմտնելով։ Ամենքից շատ խղճում էի Կոլլերին. նա ամեն ինչ կորցրեց, իր բոլոր հույսերը, բոլորից շատ ստացավ, կարծեմ երկու հազար հարված և ուղարկվեց ինչ֊որ տեղ, որպես կալանավոր, միայն ոչ մեր բանտը։ Ա.֊վին թեթև պատժեցին, խղճալով, դրանում օգնեցին բժիշկները։ Բայց նա հոխորտում էր ու բարձրաձայն ասում հոսպիտալում, որ հիմա ինքն ամեն ինչի պատրաստ է և դեռ ուրիշ բաներ ունի անելու։ Կուլիկովն իրեն պահում էր, ինչպես միշտ, այն է պատկառազդու, ձաղկումից հետո վերադառնալով բանտ, այնպես էր նայում, կարծես երբեք չէր բացակայել։ Բայց ուրիշ կերպ էին նայում նրան կալանավորները. չնայած, որ Կուլիկովն ամենուրեք և միշտ կարողանում էր իրեն պաշտպանել, կալանավորները հոգու խորքում մի տեսակ դադարեցին նրան հարգել, մի տեսակ տնավարի վարվել նրա հետ։ Մի խոսքով, այդ փախուստից հետո Կուլիկովի փառքը բավականաչափ խամրեց։ Հաջողությունն այնքա՜ն բան է նշանակում մարդկանց միջև...
=== X։ Ելք տաժանակրությունից ===