― Խոսում է Լոուսոնը, ― ասաց նա։ ― Ինձ միացրե՛ք Լուսնի հետ, շտա՛պ։
==Գլուխ ութերորդ==
«Սելենի» ուղևորներին մատուցած նախաճաշը առանձնապես ընտիր չէր, բայց բավականին սննդարար էր։ Ճիշտ է, ուղևորներից շատերը դժգոհ էին․ թխվածքն ու մի խտածոն, մի գդալ մեղրն ու մի բաժակ տաք ջուրը չէին համապատասխանում առատ հացկերույթի մասին նրանց պատկերացմանը։ Սակայն կոմոդորը անդրդվելի էր։
― Հայտնի չէ, ինչքան մենք կնստենք այստեղ, ― ասաց նա։ ― Եվ վախենում եմ, ստիպված պետք է լինենք յոլա գնալ առանց տաք կերակուրի։ Նախ, պատրաստելու տեղ չկա, երկրորդ, խցիկում առանց այն էլ շոգ է։ Ցավոք, չի լինի նաև թեյ կամ սուրճ։ Ազնվորեն ասած, մեզ ամենևին էլ չէր խանգարի մի քանի օր կրճատել կալորիաների սպառումը։
Այս խոսքերն ասելուն պես Հանստենի մտքով տիկին Շաստերն անցավ․ չընդունի՞ հանկարծ որպես իր դեմ ուղղված հարձակում․․․ փաստաբանի կինը զբաղեցնում էր մեկ ու կես բազկաթոռ, առանց սեղմիրանի նա հիշեցնում էր բարեհոգի գետաձիու։
― Վերևում հենց նոր ծագել է արևը, ― շարունակեց կոմոդորը։ ― Փրկարարները աշխատում են ամբողջ թափով, այժմ միայն ժամանակի հարց է, թե երբ կգտնեն մեզ։ Նույնիսկ կարելի է գրազ գալ։ Ձեր ենթադրությունները հայտնեցեք միսս Մոռլիին ― նա պահում է նավային օրամատյան։ Իսկ այժմ օրվա ծրագրի մասին։ Պրոֆեսոր Ջայավարդեն, դուք չե՞ք պատմի, թե ինչով կարող է մեզ ուրախացնել Զվարճությունների հանձնաժողովը։
Վտիտ, թռչնագլուխ և անսպասելիորեն բարեհամբույր շագանակագույն մեծ աչքերով պրոֆեսորը շատ լուրջ էր վերաբերվել զվարճության հարցին։ Այդ էին պերճախոս վկայում այն թերթիկները, որ նա բռնել էր իր բարակ թուխ ձեռքում։
― Ինչպես ձեզ հայտնի է, ― սկսեց նա, ― ես թատրոնի սիրահար եմ։ Սակայն վախենում եմ այս դեպքում ոչինչ չստացվի։ Հետաքրքրիր կլիներ պիեսը կարդալ գործող անձերով, ես նույնիսկ մտածում էի հիշողությամբ գրի առնել մի քանի գործողություն։ Բայց ափսո՜ս, որ թուղթը քիչ է։ Ուրեմն, պետք է այլ ելք փնտրել։ Նավում եղած գրականությունը շատ չէ, և որոշ գրքեր խիստ մասնակի բնույթ են կրում։ Բայց ունենք երկու վեպ՝ դասական վեստերն՝<ref>Վեստերն ― ամերիկյան կովբոյական ստեղծագործություն։</ref> «Շեյնի» համալսարանական հրատարակությունը ու «Նարինջ ու խնձոր» նոր պատմավեպը։ Առաջարկում եմ առանձնացնել մի քանի ընթերցողներ և այդ գրքերը բարձրաձայն կարդալ։ Կա՞ն առարկություններ, կամ այլ առաջարկներ։
― Մենք ուզում ենք պոկեր խաղալ, ― լսվեց մի կորովի ձայն խցի պոչամասից։
― Բայց ախր չի կարելի անընդհատ պոկեր խաղալ, ― առարկեց պրոֆեսորը, հանդես բերելով այդ կարգի մարդկանց հոգեբանության իմացություն։
Նրան օգնության եկավ կոմոդորը։
― Ընթերցումը պոկերին չի խանգարում, ― ասաց նա։ Իսկ ընդհանրապես ես ձեզ խորհուրդ եմ տալիս երբեմն ընդմիջում անել, այդ խաղաթղթերը երկար չեն դիմանա։
― Եվ այսպես, ո՞ր գրքից ենք սկսում, և ո՞վ է կարդալու։ Ես հաճույքով կկարդամ, բայց լավ կլինի մի փոխարինող նախապատրաստել։
― Ըստ իս, չարժե ժամանակ վատնել «Նարինջ և խնձորի» վրա, ― միջամտեց միսս Մոռլին։ Դա՝ պարզապես անպետք գիրք է, ը՜․․․համարյա պոռնիկագրական։
― Որտեղի՞ց գիտեք դուք, ― հարցրեց Դեվիդ Բարրետը, թեյը գովող անգլիացին։
Պատասխանը եղավ զայրալից քրթմնջոցը։ Պրոֆեսոր Ջայավարդենը շվարեց և մտահոգ նայեց կոմոդորին, պաշտպանություն փնտրելով նրա մոտ։ Իզուր։ Հանստենը սևեռուն հայացքով նայում էր ուրիշ կողմ։ Պետք չէ, որպեսզի ուղևորները ամեն հարցով իրեն դիմեն։ Թող, որքան հնարավոր է առանց իրեն յոլա գնան։
― Շատ լավ, ― վերջապես ասաց պրոֆեսորը։ ― Որպեսզի չվիճենք, սկսենք «Շեյնից»։
Բողոքարկու բացականչություններ լսվեցին․ «Մենք «Նարինջ ու խնձորն ենք ուզում»։ Սակայն պրոֆեսորը անսպասելի հաստատակամություն հանդես բերեց։
― Դա շատ ձգձգված գիրք է, ― պատասխանեց նա, ― հազիվ թե մենք հասցնենք ավարտել այն մինչև փրկարարների երևալը։
Ջայավարդենը կոկորդը մաքրեց, մի հայացք գցեց շուրջը համոզվելու համար չկան այլևս առարկողներ, ապա սկսեց կարդալ շատ հաճելի քաղցրահունչ ձայնով։
― Նախաբան․ «Վեստերնի դերը տիեզերական դարում»։ Հեղինակ՝ անգլերեն լեզվի պրոֆեսոր Կարլ Ադամս։ Նախաբանի հիմքում ընկած են Չիկագոյի համալսարանի քննադատության սեմինարի աշխատանքները։
Թղթամոլները դեռևս չէին ավարտել իրենց գործը․ նրանցից մեկը տենդագին տնտղում էր թղթի կտորները, որոնք որպես խաղաթուղթ էին ծառայում։ Մնացած ուղևորները բազմեցին իրենց տեղերում ավելի հարմար։ Ոմանց աչքերը արտահայտում էին ձանձրույթ, մյուսներինը՝ հետաքրքրություն։ Միսս Ուիլքինզը օդահանքի խցիկում ստուգում էր պարենի պաշարը։ Հեզահամբույր ձայնը շարունակում էր․
― Մեր հարյուրամյակի ամենաանսպասելի իրադարձություններից մեկը եղավ «վեստերն» անվան տակ հայտնի, կես դար շարունակ շնորհազրկված ժանրի վերածնունդը։ Այդ վեպերը, որոնց գործողությունը պարզորոշ սահմանափակված է տեղով և ժամանակով՝ Երկիրը՝ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, մոտավորապես 1865 ―1880 թվականները, ― երկար ժամանակ դասվում էին աշխարհի ամենահանրամատչելի գրքերի շարքը։ Լույս աշխարհ եկան միլիոնավոր վեստերններ, գրեթե բոլորն էլ տպագրվում էին էժանագին ամսաթերթերում կամ հրապարակ էին գալիս առանձին, գարշելի ձևավորված գրքույկներով։ Սակայն այդ միլիոններից որոշ գործեր ունեին ինչպես գրական, նույնպես և վավերագրական արժեք, թեև պետք է միշտ հիշել, որ հեղինակները նկարագրում էին այնպիսի անցքեր, որոնք տեղի են ունեցել իրենց ծնունդից առաջ։
Երբ քսաներորդ դարի յոթանասունական թվականներին մարդը ձեռնամուխ եղավ արեգակնային համակարգության յուրացմանը, ամերիկյան Արևմուտքի սահմանները այնքան ծիծաղաշարժ նեղ թվացին, որ ընթերցողը կորցրեց հետաքրքրությունը նրա հանդեպ։ Իհարկե, դա նույնքան անտրամաբանական է, որքան եթե մերժեն «Համլետը» այն պատճառաբանությամբ, թե դանիկան մի կորած֊մոլորած ամրոցում տեղի ունեցած դեպքերը չէին կարող ունենալ համաշխարհային նշանակություն։
Սակայն վերջին տարիներս նկատելի է մի տեսակ հակառակ տեղաշարժ։ Արժանահավատ աղբյուրներից ինձ հայտնի է, որ վեստերները դարձել են ամենատարածված գրական ժանրը տիեզերքը ակոսող միջմոլորակային տիեզերանավերի գրադարաններում։ Ուստի եկեք փորձենք հասկանալ այդ օղակը, որ հինավուրց ամերիկյան Արևմուտքը կապում է նոր Տիեզերքի հետ։
Դրա համար, ավելի լավ է վերանալ մեր ժամանակակից գիտական նվաճումներից ու մտովի տեղափոխվել 1870֊ական թվականների չափազանց պարզունակ աշխարհը։ Պատկերացրեք ձեզ մի հսկայածավալ, մշուշապատ հեռուներում կորչող հարթավայր, մառախլապատ լեռներով շրջապատված։ Այդ հարթավայրով անտանելիորեն դանդաղ սողում է ծանրաշարժ ֆուրգոնների քարավանը։ Քարավանը պահպանում են զինված հեծյալներ, չէ որ շուրջը հնդկական բնակատեղիներ են։ Մինչև լեռները հասնելու համար ավելի շատ ժամանակ կպահանջվի, քան արդիական լավագույն տիեզերանավերին Երկրից Լուսին թռչելու համար։ Ահա թե ինչու, այն ժամանակվա մարդկանց համար լայնատարած տափաստանները նույնքան ընդարձակ էին, որքան արեգակնային համակարգության տարածությունները մեզ համար։ Սա մեզ վեստերնների հետ կապող օղակներից մեկն է։ Կան նաև ուրիշները, ավելի կարևորները։ Դրանք պատկերացնելու համար անհրաժեշտ է, նախ քննության առնել դյուցազներգության դերը գրականության մեջ․․․»։
«Կարծես ամեն ինչ կարգին է», ― մտածում էր կոմոդորը։ Մեկ ժամից ավելի կարդալ չարժե։ Այդ ժամանակաընթացքում պրոֆեսորը կվերջացնի նախաբանը և կկարդա վեպի մի քանի գլուխ։ Իսկ ապա՝ կարելի է մեկ այլ զբաղմունք գտնել։ Ավելի լավ է ընթերցանությունը ընդհատել մի շատ հուզիչ միջադեպի վրա, որպեսզի ունկնդիրները անհամբերությամբ սպասեն շարունակությանը։
Լուսնային փոշու մեջ գերության երկրորդ օրը սկսվեց առանց բարդությունների, լավ տրամադրությամբ։ Բայց դեռևս քանի՞ օր կար առջևում․․․
Այս հարցի պատասխանը կախված էր երկու հոգուց, որոնք, թեպետ նրանց բաժանում էր հիսուն հազար կիլոմետր, հենց սկզբից միմյանց դեմ լցվեցին չարակամությամբ։ Դոկտոր Լոուսոնի հաշվետվությունը հակասական զգացումներ ծնեց գլխավոր ինժեների հոգում։ Այդ աստղագետը տգեղ խոսելակերպ ունի, եթե հատկպես նկատի ունենանք, որ պատանին դիմում է պետին, որը երկու անգամ իրենից մեծ է։ «Նա ինձ հետ այնպես է խոսում, ― սկզբում ներողամտաբար, ապա ավելի ու ավելի բարկանալով մտածեց Լոուրենսը, ― ասես ես մի հիմար երեխա լինեմ, որին պետք է ամեն ինչ ծամել ու բերանը դնել․․․»։
Լսելով Լոուսոնին, գլխավոր ինժեները մի քանի վայրկյան լռությամբ զննեց տելեֆաքսի հաղորդած լուսանկարները։ Առաջինը, որ արվել էր մինչև արևի ծագելը, կարծես համոզիչ էր, սակայն, դեռևս ոչինչ չէր ապացուցում։ Արևածագից հետո արված լուսանկարի վրա չի երևում այն, ինչի մասին ասում էր աստղագետը։ Գուցև նախօրինակի վրա մի բան նկատելի է, բայց եկ ու հավատա անդուր երիտասարդի խոսքին։
― Այս ամենը շատ հետաքրքիր է, ― վերջապես ասաց Լոուրենսը, ― բայց ափսոս, որ դուք չեք շարունակել դիտումները առաջին լուսանկարը անելուց հետո։ Եթե այդպես անեիք, թերևս մենք ավելի համոզիչ տվյալներ ունենայինք։
Թեև քննադատությունը տեղին էր (իսկ գուցեև հենց այդ պատճառով), Թոմը համբերությունից դուրս եկավ։
― Եթե դուք գտնում եք, որ մեկ ուրիշը ավելի լավ կաներ․․․ ― գազազած ասաց նա։
― Ինչ եք ասում, ես այդ մասին անգամ չէի էլ մտածում, ― խաղաղասիրաբար պատասխանեց Լոուրենսը։ ― Բայց ի՞նչ կտա այդ ամենը մեզ։ Որքան էլ ձեր մատնանշած կետը փոքր լինի, նրա կոորդինատները կարող են տատանվել կես կիլոմետրի, իսկ թերևս նաև ավելինի սահմաններում։ Վախենում եմ, որ մակերևույթի վրա ոչինչ չի երևում, նույնիսկ ցերեկը։ Հնարավոր չէ՞ արդյոք ավելի ստույգ տվյալներ ունենալ։
― Կարելի է։ Շատ հեշտությամբ․ միևնույն տեխնիկան պետք է կիրառել Լուսնի վրա։ Տեղամասը հետազոտեք ինֆրակարմիր տեղարկուով։ Նա անմիջապես ցույց կտա բոլոր ջերմային կետերը, եթե նույնիսկ նրանց ջերմաստիճանը չնչին չափով բարձր է շրջակա միջավայրի ջերմաստիճանից։
― Վատ միտք չէ, ― ասաց գլխավորը։ ― Ես կտեսնեմ, թե ինչ կարելի է անել, ու կկապվեմ ձեզ հետ, եթե ինձ հարկ լինի էլի որևէ բան իմանալ։ Շնորհակալ եմ․․․ դոկտոր։
Լոուրենսը շտապ ցած դրեց լսափողը, ճակատը սրբեց ու անմիջապես խնդրեց, որպեսզի իրեն նորից միացնեն արբանյակի հետ։
― «Լագրանժ֊2»։ Ըրթսայդի գլխավոր ինժեներն է խոսում։ Կայանի պետին, խնդրեմ․․․ Պրոֆեսոր Կոտելնիկո՞վ։ Լոուրենսն է․․․ Շնորհակալ եմ, առողջությունս վատ չէ։ Ես հենց նոր խոսեցի ձեր դոկտոր Լոուսոնի հետ․․․ Չէ, չէ, նա ոչինչ չի արել, բայց քիչ էր մնացել համբերությունից հաներ։ Լոուսոնը փնտրել է մեր կորած փոշեգնացը, ու նրան թվում է, որ գտել է այն։ Ինձ համար շատ կարևոր է իմանալ, թե որքա՞ն ձեռնահաս է նա։
Հաջորդ հինգ րոպեում գլխավոր ինժեները բավականաչափ շատ բան իմացավ երիտասարդ դոկտոր Լոուսոնի մասին․ թերևս, նույնիսկ ավելին, քան կարող էր իմանալ նա ի պաշտոնե։ Օգտվելով առիթից, որ պրոֆեսոր Կոտելնիկովը մի պահ ընդհատեց, որպեսզի շունչ քաշի, Լոուրենսը կարեկցաբար նկատեց․
― Այժմ հասկանում եմ, թե ինչու եք նրա հետ հաշտվում։ Խեղճ երիտասարդ, իսկ ես կարծում էի, թե որբանոցները վերջացել են Դիկենսով ու քսաներորդ դարով։ Փա՜ռք աստծո, որ որբանոցը այրվել է։ Դուք կարծում եք նա՞ է հրկիզել։ Լավ, դա կարևոր չէ, դուք ասացիք, որ նա հիանալի դիտորդ է, և այդ բավական է ինձ համար։ Շատ շնորհակալ եմ։ Միգուցե հյո՞ւր գայիք մեզ մի առիթով։
Լոուրենսը կես ժամվա ընթացքում կապվեց Լուսնի վրա գտնվող տասնյակ տարբեր կայանների հետ։ Նա հարուստ տեղեկություններ հավաքեց․ այժմ պետք էր գործել։
«Պլատոն աստղադիտարան։ Պատեր Ֆերրարոն գտնում էր, որ Լոուսոնի կռահումը միանգամայն ճշմարտանման է։ Ինքը նույնպես արդեն կասկածում էր, որ լուսնաշարժի օջախը Ծարավի ծովի, այլ ոչ թե Անմատչելիության լեռների տակ է։ Սակայն չի կարող ապացուցել, որովհետև Ծարավի ծովը խեղդում է բոլոր տատանումները։ Ոչ, խորքերի լրիվ քարտեզը դեռևս կազմված չէ, իսկ ողջ հատակը արձագանքաչափով տնտղելը՝ շատ երկարատև ու ծանր աշխատանք է։ Ինքը անձամբ որոշ տեղեր իջեցրել է հեռադիտակային զննաձողը, ամենուրեք խորությունը քառասուն մետիրց չէր անցնում։ Իր հաշվումներով, միջին խորությունը մոտ տասը մետր է, ափերի երկայնքով՝ ավելի սաղր։ Ինֆրակարմիր հայտնակ (դետեկտոր) չունի ինքը, բայց, միգուցե, Ֆարսայդի աստղագետները կարո՞ղ են օգնել։
«Դոստոևսկի»։ Ցավոք սրտի, ինֆրակարմիր հայտնակ չկա։ Մենք աշխատում ենք ուլտրամանիշակագույնի գոտում։ Փորձեցեք հարցում անել «Վեռն»֊ին։
«Վեռն»։ Այո, մենք աշխատել ենք ինֆրակարմիր գոտում, մի քանի տարի առաջ կատարել ենք կարմիր հսկաների լուսակաչափումներ։ Բայց պատկերացրեք՝ որքան էլ լուսնային մթնոլորտը նոսր է, խանգարումներ կային։ Ստիպված էինք հետազոտությունները փոխադրել տիեզերք։ Իսկ դուք հարցում արեք «Լագրանժին»․․․
Ապա Լոուրենսը Դիսպետչերականին խնդրեց հաղորդել իրեն Երկրից դուրս եկող տիեզերանավերի չվացուցակը։ Պատասխանը նրան ձեռք էր տալիս, բայց հաջորդ քայլը բավականին ծախսեր էր պահանջում, որ կարող էր թույլատրել միայն գլխավոր ադմինիստրատորը։
Ուլսենը մի հոյակապ հատկություն ուներ․ նա երբեք անտեղի չէր վիճում ենթակաների հետ այն հարցերի մասին, որոնք գտնվում էին նրանց լիազորությունների շրջանակում։ Ուշադիր կերպով լսելով Լոուրենսին, գլխավոր ադմինիստրատորը անմիջապես ամփոփեց․
― Եթե աստղագետը կռահել է, ― ասաց նա, ― հույս կա, որ նրանք դեռևս կենդանի են։
― Ոչ միայն հույս՝ ես գրեթե համոզված եմ դրանում։ Չէ՞ որ ծովը սաղր է, ուրեմն, նրանք չէին կարող սուզվել շատ խորը։ Ճնշումը նավիրանի վրա այնքան էլ մեծ չէ, այնպես որ կարող էր դիմանալ։
― Եվ դուք ուզում եք, որպեսզի այդ Լոուսոնը օգնի որոնումների գործում։
Գլխավոր ինժեները ձեռքերը տարածեց։
― Ուզում եմ։ Ոչ, ես չէի ցանկանա գործ ունենալ նրա հետ։ Բայց վախենում եմ, առանց նրա մենք պարզապես գլուխ չենք հանի։