Changes

}}

Որդուս՝ Արամին

Արամի առասպելը վաղուց ի վեր համեմատվել է Զեւսի ու Տիփոնի կռվի առասպելի հետ (Մարկվարտ 1919<ref>Markwart J. Die Enstehung und Wiederherstellung der Armenischer Nation. Potsdam</ref>․ 1928)։ Ելնելով Տիփոնի մի տեղայնացումից Կիլիկիայում, կարծիք է հայտնվել, որ այդ կռիվը տեղի է ունեցել Արգայոս լեռան վրա (Մարկվարտ 1928<ref>Markwart J. Le berceau des Armeniens // Revue des etudes armeniennes. t.VIII f.2</ref>, 216֊217, ըստ Յ․ Պարչի)։ Պայապիսը հալածվում է Ասիական (=Միջերկրական) ծովի կղզիներից մեկը, ինչպես եւ Տիփոնը, որի մենամարտի վայրն էլ ein Arimois՝ Արիմներում («Իլիական» II 781֊783) համադրելի է Արամ անվան հետ։ Այս անվանումը հիշվում է նաեւ Հեսիոդոս<ref>Թեոգոնիա. Աշխատանքներ եւ օրեր (թարգմ. Ա.Թոփչյանի) Անտիկ, միջնադարյան, վերածննդի գրականություն. Երեւան 1990</ref>ի «Թեոգոնիայում», որպես Տիփոնի կնոջ՝ Եքիդնայի տեղայնացման վայր (ein Arimoisin)։ Պայապիսի անունը, հաշվի առնելով ավանդված տարբերակները, ուղղվում է որպես Պապայիս եւ համեմատվում Ատտիսի Papas կոչման հետ, իսկ Քա(ա)ղեան կապվում հայ քաղ «այծ» բառի հետ (Մարկվարտ 1928<ref>Markwart J. Le berceau des Armeniens // Revue des etudes armeniennes. t.VIII f.2</ref>, 221֊223)։ Արմեն ցեղանվան հիմքը համարվում է «տեղական» (Մարկվարտ 1919<ref>Markwart J. Die Enstehung und Wiederherstellung der Armenischer Nation. Potsdam</ref>, 67), կամ անհաջող ստուգաբանվում որպես հայերեն, հավատարիմ եւ նման բառերի վերջին մասերի կապակցությամբ (Մարկվարտ 1928<ref>Markwart J. Le berceau des Armeniens // Revue des etudes armeniennes. t.VIII f.2</ref>, 218․֊ արիմ ածանցի մասին տես Ջահուկյան 1994, 61)։ Ի վերջո այս առասպելը մեկնաբանվում է որպես հայերի՝ Բալկաններից Փոքր Ասիա եւ Հայաստան ներգաղթի արտացոլում։

Անտիկ աղբյուրներում Պայապիսին ամենամոտն է եգիպտական Ամենոփիս արքայի նույնանուն խորհրդականի հոր անունը՝ Պաապիս (Մարկվարտ 1928<ref>Markwart J. Le berceau des Armeniens // Revue des etudes armeniennes. t.VIII f.2</ref>, 221)։ Ըստ եգիպտական քուրմ Մանեթոնի «Եգիպտոսի պատմության», որից միայն հատվածներ են պահպանվել այլ հեղինակների մոտ, Ամենոփիսին հաջորդում են Սեթոսը եւ Արմաիսը (կան այս անունների եւ այլ տարբերակներ)։ Սրանցից առաջինը համապատասխանում է եգիպտ․ Սեթ աստծուն, որն, ինչպես ասվեց, համադրվել է Տիփոնի հետ։ Սեթոսը եւ Արմաիսը կոչվել են նաեւ համապատասխանաբար Եգիպտոս եւ Դանաոս։ Սեթոս արքան, գնալով արշավանքի, եղբորը թողնում է իր փոխարեն, միայն պատվիրում է լավ վերաբերվել թագուհուն ու իր հարճերին եւ արգելում արքայական վարսակալ կրել (Խորենացու մոտ՝ I 13, ընդհակառակը, Նինոսը թույլատրում է Արամին մարգարտյա վարսակալ կրել)։ Դանաոս֊Արմաիսը խախտում է եղբոր հրահանգները, հալածվում Եգիպտոսից եւ գալով Հունաստան դառնում է Արգոսի առաջին թագավորը (Հովսեպոս Փլավիոս «Ընդդեմ Ապիոնի» I 15, 27․ Եվսեբիոս<ref>Եվսեբի Պամւիիլեայ Կեսարացւոյ ժամանակականք երկմասնեայ. Վենետիկ 1818</ref> I 215 հտն․)։ Ասվածը ցույց է տալիս, որ Խորենացի<ref>Մովսիսի Խորենացւոյ պատմութիւն հայոց. աշխատությամբ Մ.Աբեղյանի եւ Ա.Հարությունյանի. Տփղիս 1913 (=Երեւան 1991)</ref>ն եւ իր աղբյուրը հայկական ավանդությունը համապատասխանեցրել են հատկապես ուշ շրջանի հին հունական գրավոր տվյալներին, որոնց միշտ նախապատվություն է տրվել։

Քննարկելով հնդեվրոպական ռազմիկի եւ նրա երեք, եռագլուխ կամ եռակի հատկանիշներով հակառակորդների վերաբերյալ առասպելները, Ժ․ Դյումեզիլը սահմանում է «երրորդը սպանում է եռակիին» բանաձեւը (Դյումեզիլ 1970<ref>Dumezil G. The Destiny of the Warrior. Chicago, L.</ref>, 15), իսկ Բ․ Լինկոլնը հերոսի համար վերականգնում է *Trito֊ «երրորդ» անունը, որը հաղթում է իբրեւ ոչ հնդեվրոպացի ներկայացվող օձ֊ հրեշին ու վերադարձնում առեւանգված խոշոր եղջերավոր անասունները (տես հատկապես Լինկոլն 1981<ref>Lincoln B. Priests, Warriors, and Cattle. A Study in the Ecology of Religion. Berkeley, Los Angeles</ref>, 103֊132)։ Հատկանշական է, որ հայ․ Վահագնը եւս, թեեւ որպես հնդ֊իրանական ազդեցության արդյունք, քննարկվում է այս առասպելի համատեքստում (տես Դյումեզիլ 1970<ref>Dumezil G. The Destiny of the Warrior. Chicago, L.</ref>, 127֊132․ Լինկոլն 1986, 106֊107, հմմտ․ նաեւ Տոպորով 1977<ref>Топоров В.Н Mousai Музы: соображения об имени и предыстории образа (к оценке фракийского вклада) // Славянское и балканское языкознание: античная балканистика. М.</ref>բ)։ Վահագնը, իրոք, արքայի երրորդ որդին էր, նրա անունով էր կոչվում ամսվա 27 (3x3x3)֊ րդ օրը, նա պաշտվում էր եռամաս տաճարական համալիրում, աստվածների շարքում հիշվում երրորդը Արամազդից ու Անահիտիվց հետո (Ագաթանգեղոս<ref>Ագաթանգեղայ պատմութիւն հայոց. աշխատությամբ Գ.Տեր-Մկրտչյանի եւ Ա.Կանայանցի. Տփղիս 1909</ref> 127) եւ այլն։

Թեշուբի հակառակորդներից, Ուլլիիկումմից բացի, միայն մեկն է քննարկվել այս համատեքստում (Լիթլտոն 1970<ref>Littleton S.C. Is the Kingship in Heaven Theme Indo- European? // Indo-European and Indo-Europeans. Philadelphia</ref> ա, 98, ծան․ 52)։ Ներկայումս, նոր տեքստերի հրատարակման շնորհիվ, հայտնի են Թեշուբի չորս նման հակառակորդների առասպելները (Հոֆներ 1991<ref>Hittite Myths (trans. by H.A.Hoffner). Atlanta</ref>, 43֊60)։ Սրանցից մեկն է «Արծաթը», որը շատ կողմերով ավելի մեծ աստվածություն է ներկայացվում, քան նշանավոր աստվածները։ Առասպելի ավանդված հատվածներից հայտնի է, որ Արծաթը որբ է, բայց հետո պարզում է, որ իր հայրը Կումարբին է (Թեշուբի ու նրա հակառակորդների հայրը)։ Նա դառնում է թագավոր, սպառնում ու երկնքից ցած բերում արեւին ու լուսնին։ Սրանք խնդրում են խնայել իրենց, եթե ոչ նա պետք է իշխի մութ երկրներում (այստեղ, ինչպես եւ մյուս քննարկվող առասպելներում, ի հայտ է գալիս մթի ու լույսի, սեւի ու սպիտակի հակադրությունը)։ Կարելի է եզրակացնել, որ վերջում Արծաթը պարտվում է, իսկ Թեշուբը մնում է արքա (Հոֆներ 1988<ref>Hoffner H.A. The Song of Silver - A Member of the Kumarbi Cicle of Songs // Documentum Asiae Minoris Antiquae. Wiesbaden</ref>․ 1991, 45֊48, որոշ հատվածներ թարգմանված են նաեւ ռուսերեն, տես Իվանով 1977<ref>Иванов В.В. Древнебалканский и общеиндоевропейский миф о герое-убийце пса и евразийские параллели // Славянское и балканское языкознание: Карпато-восточнославянские параллели: структура балканского текста. М.</ref>ա)։

Միանգամայն բնական է Թեշուբի եւ Արծաթի կռվի տեղայնացումներից գոնե մեկը համարել խեթա֊խուռիական տարածքների ամենաբարձր լեռ Արգայոսը («Արծաթե սար», Harka֊) ուր եւ պաշտվել է ամպրոպի ու փոթորկի մեծ աստվածը։ Առասպելաբանության մեջ բազմաթիվ են աստվածների, հերոսների ու նրանց հակառակորդների կռվի վայրերը պարտվող, «բացասական» կերպարի անունով կոչելու դեպքերը՝ հմմտ․ օրինակ, հայկական լեգենդները Նեմրութ լեռան մասին (տես Ղանալանյան, 1969, 72֊73․ Նեմրութն ապստամբում է աստծու դեմ եւ մեծ բերդ է կառուցում, աստված փոթորիկ է բարձրացնում եւ կայծակնահարում Նեմրութին)։ Այսպիսով, կարելի է կարծել, որ Արամի հակառակորդն ինչ֊որ կերպ կապված է եղել հնդեվրոպական *arg'֊ի հետ, որի պարտությունը սկիզբ է դրել Արգայոս լեռանը։ Թեշուբի պաշտամունքի կենտրոնն էր Կումմե՝ անտիկ Կոմանա քաղաքը կիլիկյան Տավրոս (հուն․ Ցուլ, Թեշուբի կենդանական սիմվոլն է) լեռների շրջանում, ինչպես եւ Թեշուբի ուրարտական տարբերակ Թեյշեբայինը՝ նույնարմատ անվանումով Կումենուն, արդեն հայկական Տավրոսի շրջանում։ Կարծիք կա, որ Կոմանա անունը հնդեվրոպական է, կապված ստվերի, մուգ գույնի հետ (տես Տոպորով 1985<ref>Топоров В.Н. Хетт. -лув. Kamrusepa: мифологический образ // Древняя Анатолия. М.</ref>ա, 155֊156, 159֊160, ծան․ 31֊32), եւ այն, մի տեղայնացման համաձայն, գտնվել է ներկայիս Կարահյույուքի («սեւ բլուր») շրջանում (հղ․ ըստ Դյակոնով 1981<ref>Дьяконов И.М. Малая Азия и Армения около 600г. до н.э. и северные походы вавилонских царей // ВДИ 1981. 2</ref>, 51, ծան․ 83)։

Հատկանշական է Զեւսի argi֊ keraunos «փայլակայծակ» կոչումը, ուր *arg'֊արմատը հանդես է գալիս որպես նրա բնութագրիչներից մեկը։ Հաճախ նախահունական համարվող անվամբ Արգոսը, որտեղ թագավոր է դարձել Արմաիս֊Դանաոսը, նույնպես կարող է մեկնաբանվել նույն հիմքով (Շանտրեն I 103֊104)։ Այս արմատի համար վերականգնվում են ոչ միայն «սպիտակ», այլեւ «արագ» իմաստը (հնարավոր է երկու համանուն արմատների գոյությունը) որով եւ ստուգաբանվում է արգոնավորդների «Արգո» նավի անունը (անդ, 104)։ Հատկանշական է, որ Յասոնը՝ արգոնավորդների առաջնորդն՝ այսինքն Արմենոսի ֆունկցիոնալ կրկնակը, զոհվում է «Արգո» նավի փլատակների տակ (աղբյուրները տես Գրեյվս 1992, 459)։ Առանձին պետք է նշվի, որ բերված անուններն արտացոլում են հնդեվրոպական *arg'֊ի «կենտումային» դրսեւորումները, իսկ նրա հայկական ձեւերի մասին (հմմտ․ արծարծել, արծաթ) կխոսվի ստորեւ։

Թեշուբի անունը, ըստ մի կարծիքի, խուռիական չէ, այլ փոխառված, եւ նրա համար առաջարկվել են նաեւ հնդեվրոպական ստուգաբանություններ (տես գլուխ երրորդ)։ Այս անվան հետ են կապում Բեոտիայի (Հունաստան) երկու քաղաքների Թիսբե եւ Թեիսպիայ անվանումները։ Վերջին քաղաքում կար Հերակլեսի տաճար, հերոսի արեւելյան, Թեշուբի տիպի, ոչ հունական կերպար ներկայացնող արձանով, որը վկայում է նրա ու Թեշուբի նույնացման մասին (Աստուր 1967<ref>Astour M. Hellenosemitica. Leiden</ref>, 215, 216)։ Հերակլեսի կնոջ Հեբե անունն էլ համադրելի է Թեշուբի կնոջ՝ Խեբա֊Խեբատի հետ (Պ․Կրեչմեր, հղ․ ըստ Բեռնալ 1991<ref>Bernal M. Black Athena. The Afroasiatic Roots of Classical Civilization. Vol.II. New Jersey</ref>, 119֊120), որը հանդես է գալիս մեյոնիական հունարեն արձանագրություններում եւ բազմաթիվ թրակյան անուններում (Գելբ 1944<ref>Gelb I.J. Hurrians and Subarians. Chicago</ref>, 107․ Գինդին 1981<ref>Гиндин Л.А. Ономастика восточных балкан. София</ref>, 76֊80)։ Քանի որ այս դիցուհին հանդես է գալիս բալկանյան Սաբազիոս աստծու հետ, Լ․Գինդինը ենթադրում է, որ այդ պաշտամունքը եւս բալկանյան է, որը փռյուգացիների միջոցով անցել է Փոքր Ասիա եւ երկրորդային ձեւով հետ վերադարձել Թրակիա։

Ակնհայտ է, որ այստեղ «սպիտակը» կարող է կապվել արեւի ու երկնքի, իսկ «սեւը» ամպրոպի աստվածների հետ (թեեւ պահպանված ավանդություններում ամպրոպի եւ ռազմի աստվածը բնորոշվում է հաճախ «կարմիր» հատկանիշով)։ Այս համատեքստում կարելի է դիտարկել «Ռիգ֊վեդայում» բազմիցս հիշվող Ինդրայի ու Սուրյայի՝ հնդկական ամպրոպի ու արեւի աստվածների կռվի առասպելը («Ռիգ֊վեդա» I 175․ IV 30․ X 43 եւ այլն) որը համապատասխանում է նրանց որդիների՝ Արջունայի ու Կարնայի կռվին («Մահաբհարատա<ref>Махабхарата. кн. I-VIII. М. 1950-1990</ref>» VIII, տես Դյումեզիլ I 130 հտն․ հաղթող կողմն այստեղ Ինդրան է ու նրա որդին)։ Հատկանշական է, որ Ինդրան հակադրվում է երբեմն նաեւ իր կառավար Կուտսային, որը կոչվում է Արջունեյա «Արջունայի որդի» («Ռիգ֊վեդա» I 112․ IV 26․ VII 19․ VIII 1), ուր արդեն ամպրոպի աստծու հակառակորդը կապված է arg'֊արմատի հետ։ Ամպրոպի եւ արեւի աստվածների հակադրությունը մեկնաբանվում է որպես ամպրոպային ամպի կողմից արեւը ծածկելու առասպելաբանական արտացոլում, եւ այս Արջունայի որոշակի հակադրվածությունը Ինդրային հիշեցնում է Թեշուբի ու Արծաթի հակադրությունը (հմմտ․ Իվանով MHM<ref>Мифы народов мира. тт. I-II, М., 1980-1982.</ref> II, 462, քիչ այլ մեկնաբանությամբ)։ Այս առասպելները համադրելի են Արամի ու Բարշամի կռվի հետ եւ նորից ակնարկում են Արամի ու Ինդրայի՝ ամպրոպի աստծու համապատասխանությունը։

Առասպելաբանական հակադրությունները կոդավորվում են հաճախ դիցաբանական երկվորյակների միջոցով, որոնց պաշտամունքում հաճախ պարզորոշ ի հայտ է գալիս «սեւի» ու «սպիտակի» հակադրությունը (Իվանով MHM<ref>Мифы народов мира. тт. I-II, М., 1980-1982.</ref> I, 175) եւ նույնիսկ «հիմնական» առասպելը կարող է մեկնաբանվել որպես երկվորյակների առասպելույթի մի զարգացում (Աբրահամյան, Դեմիրխանյան 1985<ref>Абраамян Л.А., Демирханян АР. Мифологема близнецов и мировое древо. ՊԲՀ 1985. 4</ref>, 72֊74, 80)։ «Թուխ» եւ «շեկ» կերպարների եւ հատկապես եղբայրների հակադրության ու կռվի օրինակները բազմաթիվ են հունական առասպելաբանության մեջ, ուր, հաճախ իրենց քրոջ սիրո կռվում հաղթում է կամ «սեւ» կամ «շեկ» եղբայրը (Ֆոնտենրոուզ 1960<ref>Fontenrose J. The Cult Myth of Pyrrus at Delphi. Berkeley. Los Angeles</ref>, հատկապես 233 հտն․, 246 հտն․, ուր բերվում են նաեւ ոչ հունական զուգահեռներ․ հնդեվրոպական առասպելաբանության մեջ երկվորյակները երկնքի աստծու որդիներն են, որոնք սիրատածում են իրենց քրոջը․ տես Ուորդ 1968<ref>Ward D.J. The Divine Twins: an Indo-European Myth in Germanic Tradition. Berkeley. Los Angeles</ref>, 10֊11)։ Երկվորյակները կապվում են երրորդ ֆունկցիայի հետ, բայց հնդեվրոպական երկվորյակներին բնորոշ է ներքին ֆունկցիոնալ տարբերությունը (Ուորդ 1970<ref>Ward D.J. The Separate Function of the Indo-European Divine Twins II Myth and Law among the Indo-Europeans. Berkeley, Los Angeles</ref>) եւ «սեւի» ու «սպիտակի» հետ համադրելի նրանց հատկանիշները կարող են համապատասխանեցվել նրանց տարբերակմանը։

Երկակի բնույթ է կրում եւ առաջին՝ հմայա֊իրավական (գերագույն իշխանության) ֆունկցիան, որի ներկայացուցիչ աստվածները փոխլրացում են իրար որպես երկյակ (բինար) հակադիր հատկանիշների կրողներ, հմմտ․ հնդ․ Միտրա֊Վարունա, գերմ․ Տյուր֊Օդին գերագույն աստվածների զույգերին, ուր մի անդամը կարող է կապվել լույսի, սպիտակի, իսկ մյուսը՝ մթության, սեւի հետ (տես Դյումեզիլ 1986<ref>Дюмезиль Ж. Верховные боги индоевропейцев. М.</ref>, հատկապես 49, 146 եւ այլուր)։ Քննարկվող նյութի համար լավ օրինակ է հռոմեական Ռոմուլոսը, որը եւ՛ երկվորյակ է, եւ՛ առաջին ֆունկցիայի «վարունայական» կերպար (անդ․ 117֊123)։

Հնդեվրոպական «սեւ» հերոսի եւ նրա ազգագրական հիմքերի քննության տեսակետից կարեւոր է հունական «սեւ որսորդի» կերպարը, վերլուծված Պ․ Վիդալ֊Նակեի կողմից (Վիդալ֊Նակե 1986․ 1989)։ Մելանիա («սեւ» արմատից) կոչվող մի տեղամասի համար աթենացիների, որոնց արքան Թեսեւսի վերջին շառավիղն էր (հմմտ․ Թեսեւսի կապը «սեւի» հետ, տես վերեւում) եւ բեոտիացիների վեճը լուծվում է Մելանթ(ի)ոսի եւ բեոտիական արքա Քսանթոսի (Քսանթիոս, Քսանթիաս) մենամարտում, ուր հերոսների անունները կապված են «սեւ» եւ «շիկահեր» նշանակությունների հետ։ Մելանթոսը խորամանկությամբ հաղթում է հակառակորդին, որով եւ սկիզբ է դրվում Ապատուրիա մեծ տոնախմբությանը (նրան օգնում է սեւ այծի մորթի կրող Դիոնիսոսը․ հմմտ․ Արամի հակառակորդի Քաղեայ կոչումը)։

Մուշեղ սպարապետի ժամանակակիցը եւ որոշ չափով հակառակորդն էր Պապ թագավորը։ Կանդավլես֊Մյուրսիլոսի սկզբում ընկերը, իսկ հետո՝ հակառակորդն ու հաջորդն էր Գյուգեսը, որի անունը պարզորոշ համապատասխանում է խեթ․֊լուվ․ huh(h)a , լյուկ․ chuga֊«պապ» բառերին, հմմտ․ նաեւ gygai․ pappoi (Հեսիքիոս․ տես Գինդին 1967<ref>Гиндин Л.А. Язык древнейшего населения юга Балканского полуострова. М.</ref>, 137․ անվան այս մեկնաբանությունը վիճարկվում է, տես, օրինակ, Պուհվել III 357, բայց հայկական նյութը հաստատում է այն գոնե բանահյուսական իմաստավորման մակարդակով)։ Պապ անունը եւս, անկախ իրական ստուգաբանությունից (տես Փերիխանյան 1993<ref>Периханян А.Г. Материалы к этимологическому словарю древнеармянского языка. Часть I. Ереван</ref>, 71֊75), ժողովրդական ավանդության մեջ պետք է կապվեր «պապ» նշանակության հետ։ Այսպիսով, իրական թագավորներ Գյուգեսը եւ Պապը իրենց անունների շնորհիվ ներմուծվել են համապատասխան առասպելների շրջանակը։ Հերոսի հակառակորդ այս «պապի» զուգահեռները երբեմն հանդես են գալիս որպես նրա նախորդ, ավագ ազգական, արքա, այսինքն համապատասխանում են նրա հորը, իսկ երբեմն՝ որպես նրա հաջորդ, կրտսեր որդի։ Առասպելաբանորեն «պապը» հերոսի հայրն է, լուսավոր երկնքի մեծ աստվածը, որի նմանությամբ եւ «պապ» է կոչվում նաեւ նրա թոռը, կրտսեր կերպարը, հերոսի որդին (հմմտ․ Ida֊pappos կարիական անձնանունը, հուն․ Idaios Zeus «Իդա լեռան Զեւսը», տես Գինդին 1967<ref>Гиндин Л.А. Язык древнейшего населения юга Балканского полуострова. М.</ref>, 137, ուր որպես պապ հանդես է գալիս Զեւսը եւ Ատտիսի, կրտսեր աստծու նույնարմատ Papas կոչումը)։ Տարեց ու կրտսեր ազգականների, պապի ու թոռի միանման կոչումներն ու անվանումները լայնորեն տարածված են ամենուրեք (հատկապես հնդեվրոպական ավանդությունների եւ խեթ․ huhha֊ի զուգահեռների համար, տես Բենվենիստ 1995<ref>Бенвенист Э. Словарь индоевропейских социальных терминов. М.</ref>, 162)։ Հատկանշական է, որ հին խեթական թագավոր Մուրսիլիս I֊ը թոռն էր (դստեր որդին) իր նախորդի, որը նույնպես թերեւս հաջորդել էր իր պապին (խեթական թագավորների այսօրինակ հաջորդականությունը համեմատվում է իռլանդական առասպելական տվյալների հետ, ուր արդեն հիշյալ Էոխայդին հաջորդում է նրա դստեր որդին, տես Պուհվել 1989<ref>Puhvel J. Hittite Regal Titles: Hattic or Indo-European? // The Journal of Indo-European Studies. Vol.17. 1989. 3-4</ref>, 359֊360)։

Աբխազական Սասրըկվայի հայրը, որոշ դեպքերում՝ հակառակորդն է Երչխոու֊Նարջխոուն, որի անունն իր մյուս կովկասյան զուգահեռներով (Ինալ֊Իփա 1977, 66, 103, 109, 112, հմմտ․ նաեւ Արձինբա 1985<ref>Ардзинба В.Г. Нартский сюжет о рождении героя из камня // Древняя Анатолия. М.</ref>, 147֊149) ակնհայտորեն համադրելի է հնդեվրոպական arg'֊ի հետ (ն֊ն Նարջխոուի մեջ նարթ անվան նմանությամբ առաջացած հավելում է)։ Նրան էր տենչում աբխազ․ Սաթանեյը, ինչպես հայ․ Սաթենիկն Արգավանին («Սասրըկվայի արկածների» ռուսերեն թարգմանություններում՝ կծհ 1962, 32 եւ 1988, 29, Սասրըկվայի հայրը հանդես է գալիս այլ անունով, բայց տարբերակների մեծ մասում Երչխոուն է)։ Սասրըկվայի ամենահզոր հակառակորդներից է Թեթրաշ֊Թոթրաշը (օս․ Թոթրաձ), որին նա հաղթում է սկզբնական պարտությունից հետո, խաբեությամբ, եւ որի անունը, կարծում եմ, կապված է քարթվել․ tetr֊(թեթր֊) «սպիտակ» արմատի հետ (տես Կլիմով 1964<ref>Климов Г.А. Этимологический словарь картвельских языков. М.</ref>, 91․ այս հերոսը հենց կոչվում է «սպիտակ կտրիճ», տես Արձինբա 1985<ref>Ардзинба В.Г. Нартский сюжет о рождении героя из камня // Древняя Анатолия. М.</ref>, 146֊147)։ Հատկանշական է, որ հակառակորդ «սպիտակ» հերոսի անունը, այստեղ եւս, ինչպես եւ որոշ հնդեվրոպական ավանդություններում, իմաստավորվում է այլ լեզվով։

Արամի բոլոր հայտնի սխրագործությունները, որոնցով նա ընդարձակում է իր հայրենիքը, կապված են Հայաստանի սահմանների հետ։ Հայկը Բ աբելոնից է Հայաստան գալիս եւ հիմնում հայոց տունը՝ այսինքն նույնպես ընդարձակում բնակելի տիեզերքը։ Բաբելոնի արքա Բելը գալիս է նրա վրա կռիվ ու սպանվում, եւ առաջին հայկյանների ամբողջ պատմությունը հակադրված է Բելի սերունդներին, ինչպես Սասունը Բ աղդադին ու Մսըրին էպոսում։ Բելի անունն անկասկած կապված է աքադական Բել դիցանվան հետ, բայց հնդեվրոպական առասպելաստեղծ մտածողության մեջ այն նախ՝ կարող էր փոխարինել ամպրոպի աստծու հակառակորդի *wel֊անվանը (որի հետ են կապվում գեղ֊տարրը պարունակող որոշ անուններ հայկական ավանդության մեջ, տես Ա․Պետրոսյան 1987, հմմտ․ *Wel֊ Բել անագրամը), եւ երկրորդ՝ իմաստավորվել նաեւ հնդեվրոպական *bhel֊«փայլել, բաց գույն» արմատի հիման վրա՝ հմմտ․ հայ բալ «մառախուղ», բիլ «կապույտ» (տես Սարաջեւա 1986<ref>Сараджева Л.А. Армяно-славянские лексико- семантические параллели. Ереван</ref>, 97), լատ․ flavus «ոսկե֊կամ կարմրադեղին», ռուս belyj «սպիտակ» եւ այլն։ Հատկանշական է, որ Բելի անունը նույնարմատ է Բարշամ֊Բաալշամինի հետ, որը հենց Բելի կերպարի մի այլ դրսեւորումն է հայոց առասպելաբանության մեջ, եւ որն, ինչպես ասվել է, «սպիտակափառ» էր կոչվում։ Հաշվի առնելով, որ Արամ֊Բարշամ եւ Վահագն֊Բարշամ հակադրությունների երկրորդ անդամը արեւմտասեմական աստվածն է, այստեղ պետք է նշել, որ արեւմտասեմական առասպելաբանության մեջ (Պալմիրայում) Բել կոչումը հանդես է եկել նաեւ որպես Արծու դիցանվան մակդիր՝ Արծու֊Բել, որը պարզորոշ կերպով կարող էր համադրվել հայկական «սպիտակ» կերպար *Արծ֊ի հետ (տես գլուխ երրորդ)։

Արամը առասպելում համապատասխանում է հուն․ Զեւսին եւ խուռ․֊խեթ․ Թեշուբին, որոնք երկուսն էլ հանդես են գալիս որպես աստվածների թագավորներ։ Հայաստանի մերձակա հին ցեղերի պանթեոններում գլխավորն էր ամպրոպի աստվածը (լուվ․ Թարխունտաս, խուռ․ Թեշուբ, հուն․ Զեւս), հրեշին սպանողը, եւ Արամը եւս պետք է որ այդպիսին լիներ։ Արքայությունը հնդեվրոպական ավանդություններում ծագում է ռազմական դասից (թեեւ արքան բնորոշվում է որպես լիակատար՝ իր մեջ երեք ֆունկցիաներն ամփոփող կերպար), որի երկնային հովանավորն ու ներկայացուցիչն էր ամպրոպի աստվածը (հմմտ․ օրինակ, Ինդրայի՝ աստվածների թագավորի կերպարը) եւ Արամն այսպիսով, հիշյալ երկնային արքաների հայկական, պատմականացած տարբերակն է (Արամիշ անունով աստվածների թագավորի մասին տես հաջորդ գլխում)։ Հատկանշական է, որ հայկական հեթանոսական դիցարանում Զեւսի հետ համադրվող գլխավոր աստվածն էր Արամազդը (< իրան․ Ահուրա֊Մազդա, Որմիզդ, կոմմագենյան Օրոմազդես), որն իրանական նախատիպից բավական տարբերվող այդ անվանաձեւը կարող էր ստանալ իր հնագույն հայկական նախորդի՝ Արամի անվան ազդեցությամբ։

Աղջիկ Տարոնի եւ Տարպեյայի անունները ծագում են համապատասխանաբար ամպրոպի աստծու խաթական (Տարաւ) եւ խեթական (էտրուսկ․ Տարքվինիոս) անուններից, եւ նրանց կերպարների մեծ ընդհանրությունները գալիս են այն բանից, որ նրանք միեւնույն տարածաշրջանի ամպրոպի աստծու իգական զուգակիցներն են։ Սա ցույց է տալիս նաեւ Տարոնի մյուս, թերեւս արհեստականորեն համապատասխանեցված էպոնիմ Տարբանի եւ անատոլիական աստծու հավանական անվանական եւ կերպարային ժառանգորդությունը։

Ասվածի պարզորոշ հաստատումը կարող է լինել հայ․ մշակ «հողագործ, երկրագործ, այգու աշխատավոր» բառը իր բազմաթիվ քարթվելական եւ կովկասյան զուգահեռներով (տես Աճառյան III, 335), որը բացահայտորեն համապատասխանում է երրորդ ֆունկցիային եւ մատնանշում Մուշի ու Մշակի տեղը հայ առասպելաբանության ֆունկցիոնալ համակարգում։

Հունական ավանդությունը արգոնավորդներին անվանում է մինյուացիներ։ Արգոնավորդների առասպելի սկիզբը եւ՛ Բեոտիայում եւ՛ Թեսալիայում՝ Օրքոմենոսում եւ Յոլկոսում (Փրիքսոսի եւ Յասոնի հայրենիքներում) կապվում է մինյուացիների լեգենդար ցեղի երկու ճյուղերի հետ։ Նրանց հիշում են Հոմերոս<ref>Իլիական (թարգմ. Հ.Համբարձումյանի). Երեւան 1955. Ոդիսական (թարգմ. Ս.Գրքաշարյանի). Երեւան 1957</ref>ը («Իլիական» II 511), Հերոդոտոս<ref>Հերոդոտոս. Պատմություն ինը գրքից (թարգմ. Ս.Կրկյաշարյանի). 1990</ref>ը (IV 146֊146, 148), Ստրաբոն<ref>Страбон. География. Л. 1964</ref>ը (VIII 3, 3, 19․ IX 2,3,19), Ապոլոնիոս Ռոդոսացի<ref>Аполлоний Родосский. Аргонавтика (перевод, введение и примечания Г.Ф.Церетели). Тбилиси 1964</ref>ն (I 229), Պավսանիաս<ref>Павсаний. Описание Эллады. тт. I-II (пер. С.Кондратьева). М. -Л. 1938-1940</ref>ը (IX 36, 3) եւ այլոք, ամենուրեք շեշտելով նրանց կապն արգոնավորդների հետ (ներկայումս «մինիական» տերմինն օգտագործվում է մի որոշակի հնագիտական մշակույթի համար)։ Մինյուա անունով հիշվում են քաղաքներ Թեսալիայում եւ Փոքր Ասիայում (տես Գինդին 1967<ref>Гиндин Л.А. Язык древнейшего населения юга Балканского полуострова. М.</ref>, 130․ ուր մինյուացիները համարվում են փոքրասիական ցեղ) եւ գետ («Իլիական» XI 722․ Ստրաբոն<ref>Страбон. География. Л. 1964</ref> VIII 3, 19)։

Այսպիսով, մինյուացի արգոնավորդների բալկանյան հայրենիքի վերաբերյալ տեղեկությունները եւս բնորոշվում են հնդեվրոպական առասպելաբանության էական առանձնահատկություններով։ Ուրարտուի լեզվում եւ անուններում կան ակնհայտ հնդեվրոպական (այդ թվում նաեւ «կենտումային») տարրեր, որոնք ստուգաբանվում են հայկական, իրանական, թրակյան, անատոլիական հիմքերով (տես օրինակ, Ջահուկյան 1986<ref>Ջահուկյան Գ.Բ. Հայկական շերտը ուրարտական դիցարանում // ՊԲՀ 1986. 1</ref>․ 1987, 441․ 1988․ Գրանտովսկի 1962․ Դյակոնով 1988<ref>Дьяконов И.М. О некоторых направлениях в урартском языкознании и новых урартских текстах // Древний Восток 5, Ереван</ref>, 172 եւ այլն)։ Արեւմտյան գիտության մեջ Ուրարտուի արեւմտյան, փոքրասիա֊բալկանյան կապերը վաղուց ի վեր ուսումնասիրվել ու քննարկվել են։ Ռուսական եւ հատկապես սովետական գիտնականների աշխատանքներում այդ աշխատությունները սուր քննադատության են ենթարկվել եւ ներկայումս մեզանում մոռացության են մատնվել։ Սովետական գիտությունն իրոք, նոր, բարձր մակարդակ ապահովեց, բայց այն ուներ արտահայտված հակաարեւմտյան ուղղվածություն, գոնե սկզբնական շրջանում պայմանավորված հակաֆաշիստական, հակահնդեվրոպական եւ որոշ չափով էլ ստալինիզմի դարաշրջանին բնորոշ վրացամետ գաղափարախոսությամբ։ Նախորդ արեւմտյան գիտնականների աշխատանքների տեսությունն ու քննադատությունը տես Պիոտրովսկի 1944<ref>Пиотровский Б.Б. Урарту. Ереван</ref>, 44֊50․ հմմտ․ հատկապես Կ․Ֆ․Լեման֊Հաուպտի տեսակետները ուրարտացիների արեւմտափոքրասիական՝ լյուկիական նախահայրենիքի, ուրարտա֊լյուկիա֊կրետական, ապա նաեւ ուրարտա֊հունա֊էտրուսկյան կապերի, Ուրարտուի իշխող տարրը հնդեվրոպացիներ համարելու մասին, Պ․Կրեչմերի եւ Ռ․Այսլերի բերած ուրարտա֊հունական անվանաբանական զուգահեռները, Սարդուրիի դինաստիայի փռյուգական ծագման վարկածը եւ այլն (հայտնի է, որ մասնավոր զրույցում Բ․Պիոտրովսկին պատմել է իր քննադատության ոչ միայն գիտական, այլեւ քաղաքական պատճառների մասին)։ Թեեւ քննադատված ուրարտա֊հունական անվանական զուգահեռներից ոչ բոլորն են հավասարապես ընդունելի, բայց ակնհայտ է Արգիշթի անվան ձեւական մեծ նմանությունը հուն․ argēstēs «սպիտակ, փայլուն» բառին (Ռ․Այսլեր, հղվում է ըստ Պիոտրովսկի 1944<ref>Пиотровский Б.Б. Урарту. Ереван</ref>, 47), հմմտ․ նաեւ Argestēs իբրեւ «արագ» քամու մակդիր կամ առասպելաբանական անվանում (ուրարտ․ սեպագիր št֊ն համապատասխանում է հայ․֊ստ֊ին)։ Այս անվան հնդեվրոպական ծագումը հավանական է համարում եւ Գ․Ջահուկյանը (1976, 95, ծան․ 25)։ Արգիշթիխինիլի֊Արմավիր փոխկապակցված քաղաքանունների գոյությունն արդեն ցույց է տալիս տեղի բնակչության կողմից Արգիշթի անվան մեջ *arg'֊ի «կենտումային» դրսեւորումը տեսնելու փաստը։ Հատկանշական է, որ Արմավիրի երկրորդ մասը հայերենով չի ստուգաբանվում եւ համադրելի է բալկանյան ձեւերի հետ (թրակ․, փռյուգ․ bria «ամրոց», «բնակավայր»․ տես Պոկոռնի I 1152 եւ այլուր), իսկ Ար(ա)մայիս անվան լավագույն զուգահեռներից է լյուկիական Արմաիս անձնանունը (Ջահուկյան 1981<ref> Ջահուկյան Գ.Բ. Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» առաջին գրքի անձնանունների լեզվական աղբյուրները // ՊԲՀ 1981. 3</ref>, 53)։

Ակնհայտ է, որ Ռամայի հակադրությունը հայհայաներին եւ այդ անվանումների կապը Արմենոսի ու Այայի, Արամի ու Հայքի հետ պետք է որ ավելի հին դարաշրջաններից ծագեն, բայց այստեղ իրար են միահյուսվել հին, հնդեվրոպական ծագման անունները, նրանցով ձեւավորված առասպելները եւ Ն․ Ք․ VIII դարի իրողությունները։ Այսպիսով, այն նույն առասպելաբանական նախատիպը, որի հիման վրա ստեղծվել է արգոնավորդների առասպելը, ապա եւ նրանում արտացոլված աշխարհի էթնիկական իրողությունը բացահայտվում են նաեւ Ուրարտուի պատմության եւ անվանաբանության մեջ։ Եվ Մինուա թագավորին այն նույն էթնո֊լեզվական հանրության առասպելաբանական նախատիպն է թելադրել իր որդուն կոչել Արգիշթի, որը եւ արտացոլվել է մինյուացի արգոնավորդների առասպելում։

Մինյուասի նախորդն էր ռազմական արքա Փլեգյուասը, որի անունը հունարենում պարզորոշ իմաստավորվում է հուն․ phlego «այրել, փայլել» (*bhel֊) արմատով։ Կարծում են, որ այս անունը կարող է կապված լինել հին հնդ․ Բհրիգու եւ բհարգավա անվանումների հետ (Շանտրեն IV 1210․ Մայրհոֆեր 15, 518․ այս կերպարները կապված են կրակի հետ)։ Այս դեպքում քիչ հավանական է նրանց եւ փռյուգիացիների ուղղակի առնչությունը, թեեւ այդ կապակցությամբ հիշվում է նաեւ *bher֊հոմանիշ արմատը։ Հնարավոր է նաեւ, որ հնդկերենում բաղարկվել են տարբեր ծագում ունեցող երկու անուններ։ Ամեն դեպքում Ռաման ծագում է Բհրիգուից, իսկ Արմենոսը, որպես թեսալացի, ազգակից է Փլեգյուասին, այսինքն այս մեկնաբանության դեպքում էլ նրանց ծննդաբանության մեջ ի հայտ են գալիս ընդհանրություններ։ Փլեգյուասի նախորդ արքայի Էտեոկլես անունը պարզորոշ հունական է, եւ այն ենթադրաբար համադրվում է խեթական մի արձանագրության մեջ հիշվող ախիյավական (աքայական հույների) Տավակալավաս անվան հետ (Գինդին 1993, 108, 127)։ Ամեն դեպքում այս երկու անունների հնդեվրոպական՝ հունական ծագումը կասկած չի հարուցում (հմմտ․ Բեռնալ 1991<ref>Bernal M. Black Athena. The Afroasiatic Roots of Classical Civilization. Vol.II. New Jersey</ref>, 129, ուր Փլեգյուասի անունը համադրվում է եգիպտական «թշնամի» հիմքի հետ)։

Ե՛վ Ուրարտուում, եւ՛ Հայասայում ի հայտ են գալիս արեւմտափոքրասիական եւ բալկանյան բազում զուգահեռներ, որոնց միայն մի մասը քննարկվեց վերեւում։ Ուրարտուի հասարակության կառուցվածքը (տես Դյակոնով 1988<ref>Дьяконов И.М. О некоторых направлениях в урартском языкознании и новых урартских текстах // Древний Восток 5, Ереван</ref>ա) ակնհայտորեն նման է հնդեվրոպական արխայիկ ավանդություններում հայտնի, դյումեզիլյան ֆունկցիաների հետ համադրելի կառուցվածքների հետ։ Ուրարտական դիցարանը եւս իր անօրինակ եռամասնությամբ, ի հակադրություն ազգակից խուռիական դիցարանի (բացի այնտեղ հիշվող հնդկական աստվածներին զուգահեռ խմբից) պարզորոշ համապատասխանում է հնդեվրոպականներին, ընդ որում, գերագույն աստվածների եռյակում Խալդին եւ նրա կին Վարուբանին համապատասխանում են հնդ․ Միտրա֊Վարունային, Թեյշեբան՝ Արամին, իսկ Շիվինին փոխառված է խեթական մի բարբառից (տես նախապես Պետրոսյան 1988 I֊II)։ Հասկանալի է, որ այս դրույթների մանրամասն հիմնավորումն առանձին աշխատանքի նյութ է, բայց այստեղ նորից արժե շեշտել ուրարտական եւ մուշկյան, արեւմտափոքրասիական (նաեւ լյուկիական), կրետեական, բալկանյան եւ էտրուսկյան կապերի գոյությունը, որոնք պետք է քննարկվեին արդեն գիտության ժամանակակից տվյալների լույսի ներքո։ Այսպիսով, ուրարտական պետության արքայական դինաստիան եւ վերնախավը պետք է որ ներկայացնեին «մինյուացիներին» մոտ բալկանյան տիպի մի լեզվի կրողները, եւ հայերի, ավելի ճիշտ Հայաստանի հին բնակչության մի մասի, բալկանյան ծագման վարկածը, ինչպես նաեւ հայ֊բալկանյան առնչությունների գոնե մի մասը պետք է գնահատել այս համատեքստում։

===9===

Այս վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Սաթանա եւ նարթ անվանումների ծագումը հնդեվրոպական է, բայց ոչ իրանական (օսական֊ալանական), այլ ամենայն հավանականությամբ հին հնդկերենին մոտ մի լեզվից, հմմտ․ *sṇt֊&lt sat֊, *ne arto &lt nārt֊, արտացոլումները, բնորոշ հնդկերենին․ *t֊ի արտացոլումը որպես թ եւ ոչ տ ցույց է տալիս այդ լեզվի առանձնահատկությունը։ Այսպիսով բացահայտվում է հնդեվրոպական առասպելաբանության այս կարեւոր կերպարների ստուգաբանությունը։ Սաթանայի արկածը տեղայնացվում է հաճախ Կովկասի հյուսիս֊արեւմուտքում, բայց աբխազական Սաթանեյին, ինչպես ասվեց, կարող է նաեւ հայաստանյան ծագում վերագրվել։ Կովկասից հյուսիս հնդարիական տարրի վերաբերյալ տես Օ․Տրուբաչովի բազմաթիվ աշխատանքները (Տրուբաչով 1981<ref>Трубачев О.Н. Indoarica в Северном Причерноморье. // Этимология 1979. М. 1981</ref>․ 1981ա․ 1985 եւ այլն․ այս կարծիքի քննադատությունը տես Գրանտովսկի, Ռաեւսկի 1984), իսկ հարավում արդեն Ն․ Ք․ երկրորդ հազարամյակում հայտնի են միտաննիական արիացիները։

Աբխազական Սաթանեյը երազում, տենչում էր Սասրըկվայի հորը (կծհ 1988, 29), որը տարբերակների մեծ մասում Երչխոու֊Նարջխոուն է, իսկ հայկական Սաթենիկը տենչում էր վիշապազուն Արգավանին (Խորենացի<ref>Մովսիսի Խորենացւոյ պատմութիւն հայոց. աշխատությամբ Մ.Աբեղյանի եւ Ա.Հարությունյանի. Տփղիս 1913 (=Երեւան 1991)</ref> I 30), որը կարող է պատկերացվել որպես «վիշապային» Արտավազդի (Աբեղյան Ա, 146 հտն․) հայր։ Այստեղ բացահայտորեն ի հայտ է գալիս Երչխոուի եւ Արգավանի կերպարային նույնությունը, եւ Արգավանի անունը եւս, այսպիսով, պետք է կապված լինի հնդեվրոպական *arg'֊ի մի ինչ֊որ «կենտումային» ձեւի հետ, այսինքն հայկական այս ավանդության մեջ նորից ի հայտ է գալիս հնդեվրոպական մի այլ լեզվի ներդրումը։ Տեսականորեն հնարավոր է այդ լեզվի հետ կապել կովկասյան անունները եւս (Սաթանա, Նարթ)։ Հատկանշական է, որ Սասրըկվայի եւ Արտավազդի իրանական զուգահեռի՝ Իսֆանդիյար֊Սպենտոդատայի հակառակորդի անունը եւս՝ Արջասպ֊Արըջատասպա, *arg'֊ի իրանական արտացոլումը չէ, եւ կարող է կապվել կամ հնդկական, կամ որեւէ այլ հնդեվրոպական (նաեւ «կենտումային») տարրի հետ։ Հետաքրքիր է, որ Մ․Մայրհոֆերը եւս հնարավոր է համարում Արըջատասպայի անվան առաջին մասի հնդկական ծագումը․ երկրորդ մասը իրան․ «ձի» արմատն է, եւ ողջ անունն այսպիսով մեկնաբանվում է որպես «ձիեր հայթայթող» (հղվում է ըստ Ջ․Ռասելի նամակի)։ Նման մոտեցման դեպքում այդ անունը կարելի է մեկնաբանել որպես հնդ․ «սպիտակ» եւ իրան․ «ձի» արմատների բարդություն։

Սատյավատիի, Սաթենիկի, Սաթանայի եւ Սաթանեյի անունների եւ կերպարների նմանությունն Իշտարին, Աստարտեին եւ Աստղիկին պատահական չի թվում։ Հատկանշական է կաբարդինական համապատասխան հերոսուհու անունը՝ Իշտար֊Սաթանեյ, որտեղ միջագետքյան եւ կովկասյան համապատասխան անունների համադրությունը պահպանվել է մինչեւ այժմ (Ինալ֊Իփա 1977, 52, ծան․ 1)։ Բայց մյուս կողմից հնդկական Սատյավատին պարզորոշ բացատրվում է հնդկական հիմքով։ Կարելի է կարծել, որ հնդկական Սատյավատիի անունը եւ կերպարը նույնպես կապված է Իշտարի եւ Աստղիկի հետ եւ ծագում է նույն ակունքներից, բայց որոշակիորեն ձեւափոխվել եւ վերաիմաստավորվել է հնդարիական ավանդության մեջ, ապա եւ անցել Կովկաս։ Հնարավոր է եւ հնդարիական ու սեմական անունների անկախ ծագումը եւ կերպարների հետագա բաղարկությունը, հիմնված անունների նմանության վրա։ Այսպիսով, աբխազական Սաթանեյի Հայխուզ տոհմանունը, Արամխուտի կերպարը, ապա եւ օսական տոհմական լեգենդները կարող են ցույց տալ հայկական ներդրումը կովկասյան ավանդություններում, իսկ հայկական Սաթենիկը, որպես ալանական արքայադուստր՝ հակառակ ազդեցությունը։ Կովկասյան էպոսների Սաթանա եւ Նարթ ձեւերը հավանաբար հնդարիական են, իսկ հնդկական Պարաշուռամայի պապի Ռիչիկա անունը լավագույնս կարող է բացատրվել խուռիական, կամ նրանից ծագած արեւմտակովկասյան ձեւերով։ Ե՛վ Սաթանեյը, եւ՛ Սատյավատին կերպարային էական ընդհանրություններ եւ անվանաձեւերի որոշ նմանություն ունեն միջագետքյան եւ սիրիական Իշտարի եւ Աստարտեի հետ։

===12===

Հայաստանին հարեւան երկրներից հայտնի են Արամի հետ համադրելի բազմաթիվ անուններ։ Իրանական Ārām («հանգիստ») անունը ծագում է *rē֊«սեւի» հետ համանուն «հանգիստ» հնդեվրոպական արմատից եւ հայ Արամի հետ նրա նույնությունը համարվում է պատահական (Ջահուկյան 1981<ref> Ջահուկյան Գ.Բ. Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» առաջին գրքի անձնանունների լեզվական աղբյուրները // ՊԲՀ 1981. 3</ref>, 52)։ Ի միջի այլոց, Ա․Փերիխանյանը կես էջի վրա քննելով հայոց ազգածնության առասպելի կենտրոնական Արամանյակ, Արամայիս եւ Արամ անունները, նրանց «անկասկած» իրանական ծագում է վերագրում (Փերիխանյան 1993<ref>Периханян А.Г. Материалы к этимологическому словарю древнеармянского языка. Часть I. Ереван</ref>, 11)։ Իհարկե, իրանական մշակույթի ազդեցությունը հայկականի վրա նշանակալի է, բայց այդ ազդեցության գերագնահատումը (այն էլ միայն ձեւաբանական հիմքի վրա), ինչպես եւ թերագնահատումը, այսպիսով, կարող են հանգեցնել միատեսակ մակերեսային հետեւությունների։

Վրացական ավանդական պատմության համաժամանակյա թագավորներ Արմազելն ու Արզոկը հայոց Արտաշեսի ժամանակակիցներն են, որոնք օսերի հետ դաշնակցած կռվում են նրա դեմ (ՀԺՊ<ref>Հայ ժողովրդի պատմություն. հ. I, Երեւան, 1971</ref>Ք I․ 211 հտն․ հմմտ․ սեւ ձիավոր Արտաշեսի եւ ալանական արքայադուստր Սաթենիկի ավանդությունը)։ Այս անունները նման են հնդեվրոպական առասպելի անուններին, ընդ որում Արզ֊ձեւը *arg'֊ի բնորոշ իրանական արտացոլումն է։ Այս թագավորներն էլ ծագում են իբր հայ Արշակունիներից եւ նրանց նախորդների ու հաջորդների անունները եւս իրանական են։

Ընդհանրապես հնդեվրոպական քննարկված առասպելները, ինչպես ասվել է, հեշտորեն մեկնաբանվում են «սեւի» եւ «սպիտակի» հակադրության լայնորեն տարածված պատկերացումների համատեքստում, իսկ Արծաթի եւ ամպրոպի աստծու խուռիական առասպելը նման ակնհայտ հիմք չունի, եւ կարող է փոխառված եւ ձեւափոխված, զարգացած լինել հնդեվրոպական աղբյուրից։

Կադմոսը հունական առասպելաբանության նշանավոր հերոսներից է, Բելոսի երկվորյակ եղբայր Ագենորի եւ Տելեփասսայի որդին։ Նրա քույր Եվրոպային Զեւսը, ցուլի տեսքով, Փյունիկիայից առեւանգում է Կրետե։ Քրոջը փնտրելու ելնելով Կադմոսը Բեոտիայում հիմնում է Կադմեան՝ հետագա Թեբեի միջնաբերդը։ Նրա կինն էր Հարմոնիան, որին Զեւսը նվիրում է տիրուհուն անդիմադրելի գեղեցկության տեր դարձնող ոսկե ուլունքը։ Կադմոսը համարվել է նաեւ հուն․ այբուբենի ստեղծողը։

Հայկական Կադմոսի անունը կապվել է սիրիական (արամեական) kadum «առաջին» բառի հետ (Ադոնց 1908<ref>Адонц Н.А. Армения в эпоху Юстиниана. СПб. (=Ереван 1971)</ref>, 557֊558)։ Դժվար չէ տեսնել, որ ջրհեղեղի տարածքի էպոնիմ Կադմոսը համապատասխանում է մարդածնության առասպելի հերոսին՝ առաջնամարդուն (այս կերպարի վերաբերյալ տես Տոպորով MHM<ref>Мифы народов мира. тт. I-II, М., 1980-1982.</ref> II 300֊302)։ Հատկանշական է, որ հուդայականության միստիկական ավանդության մեջ հայտնի է «առաջնամարդու» հին հնդկական եւ իրանական կերպարների համապատասխանությունը՝ Ադամ («մարդ») Կադմոնը, ստեղծված թերեւս նրանց ուղղակի ազդեցությամբ (Ավերինցեւ MHM<ref>Мифы народов мира. тт. I-II, М., 1980-1982.</ref> I 43֊44)։ Հունական Կադմոսի համար եւս բերվում է նույն արմատը՝ որպես qdm (qadm) «դիմաց, առաջ», ժամանակային առումով «առաջ, հին», տարածական՝ «արեւելք» եւ որպես Կադմոսի ու Կադմյանների զուգահեռներ հիշվում են նման ցեղա֊տեղանուններ Սիրիայից եւ Պաղեստինից (Qdm, Qadume, Bene Qadem), հայտնի արդեն Ն․ Ք․ II հազարամյակի սկզբներից, ապա նաեւ ուգարիտյան Qdmn անձնանունը եւ բաբելական Qadumu դիցանունը (Աստուր 1967<ref>Astour M. Hellenosemitica. Leiden</ref>, 152 հտն․, 222֊223․ Կադմոսին նաեւ հիքսոսյան ծագում է վերագրվում, տես Բեռնալ 1991<ref>Bernal M. Black Athena. The Afroasiatic Roots of Classical Civilization. Vol.II. New Jersey</ref>, 497 հտն․)։ Կադմոսի վերաբերյալ մենագրության հեղինակ Ռ․Էդվարդսը եւս առավել հավանական է համարում նրա անվան այս ստուգաբանությունը (հղ․ ըստ Մորո 1994<ref>Moreau A. Le mythe de Jason et Medee. P.</ref>, 84)։