Հաջորդ առավոտյան մեկնեցինք Միլան և ուղիղ քառասունութ ժամից տեղ հասանք։ Տհաճ ճամփորդություն էր։ Մեստրե չհասած, երկար կանգ առանք պահեստային ռելսերի վրա, և մի քանի երեխաներ մոտեցան ու նայեցին պատուհանից։ Տղաներից մեկին ուղարկեցի, որ կոնյակ բերի, բայց նա վերադարձավ ու ասաց, որ միայն գրապպա կա։ Ասացի, թող գրապպա լինի, ու երբ բերեց շիշը, մանրը թողեցի նրան։ Ես ու հարևանս մի լավ խմեցինք ու հարբեցինք և մինչև Վիչենցա քնով անցակացրինք։ Վիչենցայում արթնացա և հենց հատակի վրա էլ փսխեցի։ Դա ոչ մի նշանակություն չուներ, որովհետև հարևանս մի քանի անգամ արդեն փսխել էր հատակին։ Հետո մտածեցի, որ մեռնելու եմ ծարավից, և Վերոնայի կայարանում ձայն տվի մի զինվորի, որը ետ ու առաջ էր քայլում գնացքի առջև, ու նա ջուր բերեց ինձ համար։ Արթնացրի հարևանիս, Ժորժետիին, որը հարբել էր ինձ հետ, և ջուր առաջարկեցի։ Ասաց, որ ջուրը ուսերին թափեմ, ու նորից քուն մտավ։ Զինվորը փող չվերցրեց և մսոտ մի նարինջ տվեց ինձ։ Ծծում էի նարինջը, թքում կեղևները և դիտում, թե ինչպես էր զինվորը ետ ու առաջ քայլում դիմացի բեռնատար գնացքի առջև։ Քիչ անց գնացքը ցնցվեց ու շարժվեց։
==Գիրք երկրորդ==
==Գլուխ 13==
Վաղ առավոտյան Միլան հասանք, և մեզ իջեցրին բեռնատար կայարանում։ Սանիտարական մեքենան ինձ տարավ ամերիկյան հիվանդանոց։ Պատգարակին պառկած, չէի կարողանում կողմոնորշվել, թե որ փողոցներով էինք անցնում, բայց երբ պատգարակը դուրս հանեցին, տեսա շուկայի հրապարակը, գինետան մի բաց դուռ և հատակը ավլող մի աղջկա։ Փողոցները ջրում էին, և վաղ առավոտվա հոտ էր գալիս։ Սանիտարները պատգարակը դրեցին գետնին ու ներս մտան։ Հետո վերադարձան դռնապանի հետ։ Նա մոխրագույն բեղեր ուներ, դրել էր դռնապանի գլխարկ, բայց սպասազգեստ չէր հագել։ Պատգարակը չէր տեղավորվում վերելակի մեջ, և նրանք սկսեցին վիճել, թե որն էր ավելի հարմար, պատգարակից ինձ հանել ու վերելակո՞վ տեղափոխել, թե՞ պատգարակը աստիճաններով բարձրացնել։ Ես լսում էի նրանց վեճը։ Որոշեցին՝ վերելակով։ Ինձ իջեցրին պատգարակից։
― Կամա՛ց, կամա՛ց, ― ասացի ես։ ― Զգույշ։
Վերելակում նեղվածք էր, ու երբ ոտքերս ծալվեցին, սաստիկ ցավ զգացի։
― Ուղղեք ոտքերս, ― ասացի ես։
― Չենք կարող, signor tenente: Տեղ չկա։
Նա մի ձեռքով բռնել էր ինձ, իսկ ես գրկել էի նրա վիզը։ Նրանից սխտորի և կարմիր գինու մետաղե հոտ էր գալիս։
― Զգույշ, զգույշ, ― ասաց մյուս սանիտարը։
― Շան որդի, բա զգույշ չե՞մ։
― Ասում եմ զգույշ, ― կրկնեց իմ ոտքերից բռնած սանիտարը։
Տեսա, թե ինչպես վերելակի փեղկերը փակվեցին, ցանցապատ դուռը շրխկաց, և դռնապանը սեղմեց չորրորդ հարկի կոճակը։ Նա մտահոգ տեսք ուներ։ Վերելակն սկսեց դանդաղ բարձրանալ։
― Ծանր չե՞մ, հարցրի ես սանիտարին, որից սխտորի հոտ էր փչում։
― Ոչինչ, ― ասաց նա։
Դեմքը քրտինքով էր ծածկվել, և նա տնքում էր։
Վերելակն անընդհատ բարձրանում էր, ու ի վերջո կանգ առավ։ Ոտքերիցս բռնած սանիտարը բաց արեց դուռը և դուրս եկավ։ Հիմա մենք հարթակի վրա էինք։ Հարթակի շուրջը պղնձե բռնակներով դռներ կային։ Ոտքերիցս բռնած մարդը ինչ֊որ կոճակ սեղմեց։ Դռան մյուս կողմից զանգի ձայն լսվեց։ Բայց ոչ ոք չմոտեցավ։ Դռնապանը բարձրացավ աստիճաններով։
― Ո՞ւր են գնացել, ― հարցրին սանիտարները։
― Չգիտեմ, ― ասաց դռնապանը։ ― Նրանք ներքևում են քնում
― Կանչեցեք որևէ մեկին։
Դռնապանը սեղմեց զանգի կոճակը, հետո խփեց դուռը, հետո բաց արեց ու ներս մտավ։ Վերադարձավ ակնոցավոր տարեց մի կնոջ հետ։ Կնոջ մազերը գզգզված էին, սանրվածքը կիսով չափ քանդվել էր, նա հիվանդապահուհու զգեստ էր հագել։
― Չեմ հասկանում, ― ասաց նա։ ― Իտալերեն չեմ հասկանում։
― Անգլերեն գիտեմ, ― ասացի ես։ ― Ինձ պետք է տեղավորել։
― Դեռ ոչ մի սենյակ պատրաստ չէ։ Մենք ոչ ոքի չենք սպասում։
Նա աշխատում էր կարգի բերել մազերը և, կարճատես աչքերը կկոցած, ինձ էր նայում։
― Որևէ սենյակ ցույց տվեք, որ նրանք կարողանան տեղավորել ինձ։
― Չգիտեմ, ― ասաց նա։ ― Մենք ոչ ոքի չենք սպասում։ Չեմ կարող պատահական սենյակ տալ ձեզ։
― Ինձ համար բոլոր սենյակներն էլ միևնույն են։ ― Հետո իտալերեն դիմեցի դռնապանին։ ― Ազատ սենյակ փնտրեցեք։
― Բոլորն էլ ազատ են, ― ասաց դռնապանը։ Դուք առաջին վիրավորն եք։ ― Գլխարկը բռնած, նայում էր հիվանդապահուհուն։
― Ի սեր աստծո, տեղավորեք ինձ։
Ծալված վիճակում ոտքերիս ցավը հետզհետե սաստկանում էր, ու ես զգում էի, թե ինչպես էր թափանցում ոսկորներիս մեջ։ Դռնապանը սենյակ մտավ, և սպիտակահեր հիվանդապահուհին հետևեց նրան։ Շտապ վերադարձավ։
― Ինձ հետ եկեք, ― ասաց դռնապանը։
Ինձ տարան մի երկար միջանցքով ու մտցրին փակ վարագույրներով մի սենյակ։ Նոր կահույքի հոտ էր գալիս։ Մի մահճակալ կար և հայելիով զգեստապահարան։ Ինձ պառկեցրին մահճակալի վրա։
― Չեմ կարող սավան տալ, ― ասաց կինը։ ― Սավանները փակի տակ են։
Ես այլևս չխոսեցի նրա հետ։
― Գրպանումս փող կա, ― ասացի դռնապանին։ ― Կոճկված գրպանումս։
Դռնապանը հանձնեց փողը։
Սանիտարները, գլխարկները բռնած, կանգնել էին մահճակալի մոտ։
― Հինգական լիրա տվեք նրանց։ Հինգն էլ՝ ձեզ։ Թղթերս մյուս գրպանում են։ Հիվանդապահուհուն հանձնեք։
Սանիտարները պատիվ տվին ու շնորհակալություն հայտնեցին։
― Ցտեսություն, ― ասացի։ ― Ես էլ եմ շնորհակալ։
Նրանք նորից պատիվ տվին ու հեռացան։
― Այս թղթերում իմ հիվանդության պատմությունն է, ― ասացի ես, ― այն բուժումները, որ ստացել եմ արդեն։
Կինը վերցրեց թղթերն ու փորձեց ակնոցով կարդալ։ Երեք թուղթ էր, իրար վրա դասավորված։
― Չգիտեմ ինչ անել, ― ասաց նա։ ― Իտալերեն չեմ հասկանում։ Առանց բժշկի հրահանգի ոչինչ չեմ կարող անել։ ― Լաց եղավ ու թղթերը դրեց գոգնոցի գրպանը։ Ապա հարցրեց արցունքների միջից, ― ամերիկացի՞ եք։
― Այո։ Եթե կարելի է, թղթերը մահճակալի կողքի սեղանին դրեք։
Սենյակը կիսամութ էր և զով։ Մահճակալից երևում էր զգեստապահարանի մեծ հայելին, բայց անհնար էր տեսնել, թե ինչ էր արտացոլում։ Դռնապանը կանգնել էր մահճակալի մոտ։ Նա շատ բարի էր ու համակրելի։
― Կարող եք գնալ, ― ասացի նրան։ ― Դուք էլ, ― ասացի հիվանդապահուհուն։ ― Ի՞նչ է ձեր անունը։
― Միսսիս Ուոքեր։
― Կարող եք գնալ, միսսիս Ուոքեր։ Կփորձեմ քնել։
Մենակ էի սենյակում։ Զով էր, և հիվանդանոցի հոտ չկար։ Ներքնակը պինդ էր և հարմարավետ, ու ես անշարժ պառկել էի, գրեթե պահել շուչնս, ու երջանիկ էի, որ ցավը հետզհետե մեղմանում է։ Մի քիչ անց խմել ուզեցի, գլխավերևումս մի զանգ տեսա և քաշեցի թելը, բայց ոչ ոք չեկավ։ Քնեցի։
Երբ արթնացա, նայեցի շուրջս։ Փեղկերի արանքներից արևի ճառագայթներ էին սենյակ ընկել։ Տեսա մեծ զգեստապահարանը, մերկ պատերը և երկու աթոռ։ Կեղտոտ վիրակապերով փաթաթված ոտքերս գերանի նման ցցվել էին մահճակալի վրա։ Աշխատում էի չշարժել։ Ծարավ էի։ Մեկնեցի ձեռքս ու սեղմեցի զանգի կոճակը։ Լսեցի, թե ինչպես դուռը բացվեց, ու տեսա մի հիավանդապահուհու։ Նա երիտասարդ էր ու գեղեցիկ։
― Բարի լույս, ― ասացի ես։
― Բարի լույս, ― ասաց նա ու մոտեցավ մահճակալիս։ ― Չկարողացանք բժիշկ կանչել։ Կոմո է գնացել։ Չգիտեինք, որ հիվանդ են բերելու։ Իսկ ի՞նչ է պատահել ձեզ։
― Վիրավորված եմ։ Ծնկներից ու թաթերից։ Գլխից էլ։
― Ի՞նչ է ձեր անունը։
― Հենրի։ Ֆրեդերիկ Հենրի։
― Ես հիմա կլվամ ձեզ։ Բայց մինչև բժշկի գալը վիրակապերին չենք կարող ձեռք տալ։
― Միսս Բարկլին այստե՞ղ է։
― Ոչ։ Այդպիսի անունով մարդ չունենք։
― Ո՞վ էր այն կինը, որը լաց էր լինում, երբ ինձ բերեցին։
Հիվանդապահուհին ծիծաղեց։
― Միսսիս Ուոքերն էր։ Հերթապահ էր գիշերը, քունը տարել է։ Չէր սպասում, որ հիվանդ կբերեն։
Խոսելիս նա միաժամանակ նայում էր ինձ, ու երբ բացի վիրակապերից, ամեն ինչ հանեց, սկսեց վարժ ու թեթև շարժումներով լվանալ մարմինս։ Դա ինձ շատ թարմացրեց։ Գլուխս վիրակապով էր փաթաթված, բայց նա վիրակապի շուրջը ևս լվաց։
― Որտե՞ղ եք վիրավորվել։
― Իզոնցոյում։ Պլավայից հյուսիս։
― Իսկ դա որտե՞ղ է։
― Գոիրցիայից հյուսիս։
Տեսա, որ ոչ մի տեղեկություն չուներ այդ վայրերի մասին։
― Շա՞տ է ցավում։
― Ոչ։ Հիմա այնքան էլ չի ցավում։
Նա ջերմաչափ դրեց բերանս։
― Իտալացիները թևի տակ են դնում, ― ասացի ես։
― Մի խոսեք։
Հանեց ջերմաչափը, նայեց ու թափ տվեց։
― Ինչքա՞ն է ջերմությունս։
― Իրավունք չունեմ ասելու։
― Ոչինչ, ասեք։
― Գրեթե նորմալ է։
― Երբեք տաքություն չեմ ունեցել։ Ոտքերս հին մետաղով են լցված։
― Այսի՞նքն։
― Այնտեղ արկի բեկորներ էլ կա, հին մեխեր էլ կան, մահճակալի զսպանակ էլ, մի խոսքով, ինչ ասես կա։
Նա շարժեց գլուխը և ժպտաց։
― Եթե ձեր ոտքերում թեկուզ մի օտար մարմին լիներ, բորբոքում կստանայիք և անմիջապես կբարձրանար ձեր ջերմաստիճանը։
― Դե լավ, ― ասացի ես։ ― Վիրահատության ժամանակ կտեսնենք։
Նա դուրս եկավ սենյակից և վերադարձավ տարեց հիվանդապահուհու հետ, որը հերթապահել էր գիշերը։ Առանց ինձ տեղից շարժելու, երկուսով կարգի բերին անկողինը։ Դա նորություն էր ինձ համար, և նրանք այդ բանն անում էին զարմանալի ճարպկությամբ։
― Ո՞վ է հիվանդանոցի վարիչը։
― Միսս Վան Քամփենը։
― Քանի՞ հիվանդապահուհի ունեք։
― Միայն երկուսս ենք։
― Իսկ նոր հիվանդապահուհիներ չե՞ն գալու։
― Մի քանի հոգի։
― Իսկ ե՞րբ։
― Չգիտեմ։ Հիվանդը իրավունք չունի այդքան հետաքրքրասեր լինելու։
― Ես հիվանդ չեմ, ― ասացի, ― ես վիրավոր եմ։
Անկողինն արդեն կարգի էր բերված, և հիմա ես պառկած էի մաքուր ու թարմ սավանի վրա, նույնպիսի մի սավանով էլ ինձ էին ծածկել։ Միսսիս Ուոքերը գնաց գիշերազգեստ բերեց։ Հագցրին, և ես ինձ ապահով ու մաքուր զգացի։
― Դուք չափազանց սիրալիր եք, ― ասացի ես։
Հիվանդապահուհին, որի անունն էր միսս Գեյջ, քմծիծաղ տվեց։
― Մի բաժակ ջուր չէի՞ք տա, ― խնդրեցի ես։
― Հիմա։ Կարող եք նաև նախաճաշել։
― Չեմ ուզում նախաճաշել։ Եթե կարելի է, փեղկերը բացեք։
Կիսամութ էր, ու երբ փեղկերը բացեցին, սենյակը լցվեց արևի պայծառ լույսով, և ես մի պատշգամբ տեսա, պատշգամից այն կողմ՝ կղմինդրե տանիքներ և ծխնելույզներ։ Նայեցի տանիքների վրայով, տեսա ճերմակ ամպեր և շատ կապույտ մի երկինք։
― Չգիտե՞ք մյուս հիվանդապահուհիները երբ են գալու։
― Ինչո՞ւ եք անընդհատ հարցնում։ Ինչ է, գոհ չե՞ք մեզնից։
― Դուք շատ սիրալիր եք։
― Գուցե ձեզ միզամա՞ն է պետք։
― Վատ չէր լինի։
Նրանք ինձ բարձրացրին ու պահեցին, բայց պարզվեց, որ դա անօգուտ էր։ Հետո, պառկած նայում էի պատշգամբին։
― Ե՞րբ է գալու բժիշկը։
― Հենց որ վերադառնա։ Մենք Կոմո զանգահարեցինք և ասացինք, որ գա։
― Ուրիշ բժիշկ չկա՞։
― Նա է հիվանդանոցի բժիշկը։
Միսս Գրեյջը բաժակ ու ջրաման բերեց։ Երեք բաժակ ջուր խմեցի։ Հետո նրանք գնացին, իսկ ես որոշ ժամանակ դուրս նայեցի պատուհանից ու նորից քնեցի։ Թեթև նախաճաշ կերա, որից հետո ինձ մոտ եկավ հիվանդանոցի վարիչը, միսս Վան Քամփենը։ Ես դուր չեկա նրան, նա էլ ինձ դուր չեկավ։ Կարճահասակ էր, չափած֊ձևած, կասկածամիտ և իր դիրքից շատ գոհ։ Բազմաթիվ հարցեր տվեց և, ըստ երևույթին, ամոթալի բան էր համարում իտալական բանակում ծառայելը։
― Կարո՞ղ եմ ճաշին գինի խմել, ― հարցրի ես։
― Միայն բժշկի թույլտվությամբ։
― Իսկ մինչև նրա գա՞լը։
― Ոչ մի դեպքում։
― Կարծում եք, այնուամենայնիվ կգա՞։
― Զանգահարել ենք։
Նա դուրս եկավ, և միսս Գեյջը վերադարձավ։
― Ինչո՞ւ էիք այդքան կոպիտ խոսում միսս Վան Քամփենի հետ, ― հարցրեց նա այն բանից հետո, երբ ճարպկությամբ արեց այն ամենն, ինչ անհրաժեշտ էր ինձ։
― Չէի ուզում կոպիտ լինել։ Բայց շատ էր մեծամիտ։
― Նա ասաց, որ դուք պահանջկոտ եք և կոպիտ։
― Ճիշտ չի ասել։ Բայց և այնպես, ի՞նչ է նշանակում հիվանդանոց առանց բժշկի։
― Նա գալու է։ Կոմո զանգահարեցին։
― Ի՞նչ է անում այնտեղ։ Լողնո՞ւմ է լճում։
― Ոչ։ Կլինիկա ունի։
― Ինչո՞ւ ուրիշ բժիշկ չեն հրավիրում։
― Ս֊ս֊ս֊ս․․․ Խելոք մնացեք և կգա։
Խնդրեցի դռնապանին կանչել, ու երբ նա եկավ, իտալերեն ասացի, որ գինեվաճառից մի շիշ չինցանո բերի, մի շիշ կիանտի ու մի քանի երեկոյան թերթ։ Նա գնաց և թերթով փաթաթված երկու շիշ բերեց, ու ես խնդրեցի հանել խցանները և վերմուտն ու գինին մահճակալի տակ դնել։ Այլևս ոչ ոք սենյակ չմտավ, ու ես, անկողնում պառկած, թերթ էի կարդում․ լուրեր ռազմաճակատից, սպանված սպաների ու նրանց ստացած պարգևների ցուցակը։ Հետո իջեցրի ձեռքս, մահճակալի տակից վերցրի չինցանոյի սառը շիշը, դրեցի փորիս, և մաշկիս վրա օղակներ էին գոյանում։ Ու տեսնում էի, թե ինչպես քաղաքի տանիքների վրա երկինքն սկսում էր հեզհետե մթնել։ Տանիքների վրա ծիծեռնակներ էին թռչում և գիշերային ճուռակներ, իսկ ես հետևում էի նրանց թռիչքին ու չինցանո խմում։ Միսս Գեյջը շաքարով հարած ձվի դեղնուց տվեց ինձ։ Երբ ներս մտավ վերմուտի շիշը թաքցրի մահճակալի տակ։
― Միսս Վան Քամփենը խնդրեց, որ մի քիչ անդալուզյան գինի լցնեմ մեջը, ― ասաց նա։ ― Պետք չէ նրան կոպտել։ Նա արդեն երիտասարդ չէ և հիվանդանոցի վարիչ լինելն էլ մեծ պատասխանատվություն է նրա համար։ Միսսիս Ուոքերն արդեն ծեր է, և նրանից օգուտ չկա։
― Հիանալի կին է, ― ասացի ես։ ― Շնորհակալություն հայտնեք նրան իմ կողմից։
― Ես հիմա ձեզ ընթրիք կբերեմ։
― Պետք չէ, ― ասացի ես։ ― Քաղցած չեմ։
Երբ նա բերեց սկուտեղը ու դրեց մահճակալի կողքի սեղանին, ես շնորհակալություն հայտնեցի ու մի քիչ կերա։ Հետո լրիվ մթնեց, ու ես տեսնում էի երկնքում թափառող լուսարձակների ճառագայթները։ Ժամանակ հետևեցի դրանց, իսկ հետո քնեցի։ Խորը քնեցի, միայն մի անգամ, քրտնած ու վախեցած, արթնացա, բայց հետո նորից քնեցի, փորձելով չվերհիշել երազս։ Լուսաբացից շատ կանուխ կրկին արթնացա ու լսեցի աքլորների կանչը ու մինչև լույս արթուն մնացի։ Դա ինձ շատ հոգնեցրեց, և երբ արդեն լուսացավ, դարձյալ քնեցի։