Չտեսնված տանում էր քունս։
==Գլուխ 27==
Երբ Ռինալդին եկավ, աղմուկից արթնացա, բայց նա չխոսեց, ու ես նորից քնեցի։ Առավոտյան, լուսաբացից առաջ, հագնվեցի ու գնացի։ Երբ դուրս եկա, Ռինալդին դեռ քնած էր։
Առաջին անգամն էի տեսնում Բարինզիցան, և տարօրինակ էր բարձրանալ լեռնալանջը, որը գարնանը դեռևս ավստրիացիների ձեռքին էր, տարօրինակ էր անցնել այն գետափով, որտեղ վիրավորվել էի ես։ Այնտեղ հիմա կառուցված էր նոր և զառիթափի մի ճանապարհ, որտեղից բազմաթիվ բեռնատար ավտոմեքենաներ էին անցնում։ Վերևում ճանապարհն ավելի հարթ էր, ու ես տեսա մշուշի մեջ թաղված անտառներ և զառիթափ բլուրներ։ Անտառներն արագ էին գրավել և չէին հասցրել ոչնչացնել։ Ավելի հեռու, այնտեղ, ուր ճանապարհը չէր պաշտպանված բլուրներով, վերևից ու կողքերից պահպանակներ էին դրված։ Ճանապարհը վերջանում էր ավերված մի գյուղի մոտ։ Այստեղից սկսում էին դիրքերը։ Չորս կողմը հրետանիներ կային։ Տները կիսաքանդ էին, բայց ամեն ինչ լավ էր կազմակերպված, ամենուրեք նշացույցեր էին դրված։ Մենք գտանք Ջինոյին, ու նա մեզ սուրճ հյուրասիրեց, հետո դուրս եկանք միասին, հանդիպեցինք զանազան մարդկանց ու դիտեցինք պահակետերը։ Ջինոն ասաց, որ անգլիական մեքենաներն աշխատում էին Ռավնեում։ Նա հիացած էր անգլիացիներով։ Ասաց, որ երբեմն կրակում են դեռ, բայց վիրավորները քիչ են։ Հիմա, երբ անձրևներ են սկսել, հիվանդների թիվը կավելանա։ Ասում են, թե ավստրիացիները նորից են հարձակվելու, բայց նա չի հավատում։ Ասում են, թե մենք էլ ենք պատրաստվում հարձակման, բայց ոչ մի օժանդակ ուժ դեռ չեն ուղարկել, այնպես որ, դա ևս քիչ հավանական է։ Պարենի նեղություն կա, ու նա շատ ուրախ է, որ Գորիցիայում կարող է կարգին ճաշ ուտել։ ― Ի՞նչ եմ կերել երեկ։ Պատասխանեցի, ու նա ասաց, որ հիանալի բաներ եմ կերել։ Հատկապես dolce-ն մեծ տպավորություն գործեց նրա վրա։ Ես մանրամասն չնկարագրեցի, միայն ասացի, որ dolce են տվել ճաշից հետո և, ըստ երևույթին, նա հացի պուդինգից ավելի լավ բան պատկերացրեց։
Գի՞տեմ, թե նա ուր պետք է գնա։ Ասացի՝ չգիտեմ։ Բայց մեքենաների մի մասը գտնվում է Կապորետոյում։ Երանի այնտեղ գնար։ Սքանչելի քաղաք է, և նրան դուր են գալիս քաղաքը շրջապատող բարձր լեռները։ Նա սքանչելի տղա էր, և բոլորը սիրում էին նրան։ Նա ասաց, որ իսկական դժոխքը Սան֊Գաբրիելեում էր ու Լոմի ճակատամարտում, որը վատ վերջացավ։ Նա ասաց, որ ամենուրեք, անտառներում և Տերնովայի լեռնաշղթայում, ավստրիական հրետանիներ են կանգնած և գիշերը կատաղորեն հրետակոծում են ճանապարհը։ Ծովային թնդանոթների մի ամբողջ մարտկոց ունեն, այդ թնդանոթները շատ են ազդում նրա ջղերի վրա։ Ցածրից էին թռչում դրանց արկերը և հենց դրանով էլ հեշտությամբ զանազանվում։ Համազարկից գրեթե անմիջապես հետո լսվում էր սուլոցի ձայնը։ Սովորաբար երկու թնդանոթ էին իրար ետևից կրակում, և պայթյունի ժամանակ արկի հսկայական բեկորներ էին թռչում։ Նա ինձ ցույց տվեց այդ բեկորներից մեկը, մի ոտնաչափ երկարությամբ քառթված երկաթի մի կտոր, որ նման էր բաբիթի։
― Դժվար թե սրանք լավ արդյունք տան, ― ասաց Ջինոն։ ― Բայց ես վախենում եմ դրանցից։ Այնպիսի ձայն են հանում, որ կարծես ուղիղ քեզ վրա են թռչում։ Սկզբում հարված, հետո՝ սուլոց ու պայթյուն։ Հետո՞ ինչ, որ չեն վիրավորում, փոխարեն՝ վախից լեղապատառ են լինում։
Նա ասաց, որ հիմա դիմացի դիրքերում կանգնած են խորվաթական և հունգարական մի քանի գնդեր։ Մեր զինվորները դեռևս հարձակման դիրքեր են գրավել։ Եթե ավստրիացիները հարձակվեն, նահանջի տեղ չկա։ Հարթավայրից այն կողմ, ցածրիկ լեռներում, պաշտպանողական հիանալի դիրքեր կան, բայց դեռ ոչ մի աշխատանք չի տարված այդ ուղղությամբ։ Իմիջիայլոց Բարինզիցան ի՞նչ տպավորություն թողեց ինձ վրա։
Ավելի հարթ էի պատկերացնում, կարծում էի, թե իսկական հարթավայր է։ Չգիտեի, որ տեղանքն այսքան կտրտված է։
― Alto piano, <ref>Սարահարթ (իտ․)։</ref> ― ասաց Ջինոն, ― բայց ոչ piano:<ref>Հարթավայր (իտ․)։</ref>
Մենք իջանք այն տան մառանը, որտեղ ապրում էր նա։ Ես ասացի, որ ըստ իս, ավելի հեշտ և ավելի ձեռնտու է պահել լեռնաշարքը, եթե գագաթները տափակ են և որոշ խորություն ունեն, քան թե փոքր լեռների շղթան։ Լեռներում կռվելն ավելի դժվար չէ, քան հարթավայրում, պնդում էի ես։
― Նայած թե ինչ լեռներ են, ― ասաց նա։ ― Վերցրեք, օրինակ, Սան֊Գաբրիելեն։
― Այո, ― ասացի ես։ ― Դրությունը ծանրացավ գագաթին, որը հարթ էր։ Իսկ մինչև գագաթը համեմատաբար հեշտ հասան։
― Ոչ այնքան հեշտ, ― ասաց նա։
― Ճիշտ է, ― ասացի ես։ ― Բայց, համենայն դեպս, ձեր պատմածը հատուկ դեպք էր, որովհետև դա ավելի շատ ամրոց էր, քան՝ լեռ։ Ավստրիացիները տարիներ շարունակ ամրացնում էին այն։
Ուզում էի ասել, որ առաջխաղացման հետ կապված ռազմական գործողություններում լեռների շղթան որպես ճակատի գիծ պահելը տակտիկորեն իմաստ չունի, որովհետև անչափ հեշտ է լեռները շրջանցել։ Այստեղ անհրաժեշտ է առավելագույն դյուրաշարժություն, իսկ լեռներում գրեթե անկարելի է դյուրաշարժ լինելը։ Միաժամանակ, երբ վերևից են կրակում, հաճախ նպատակին չեն դիպչում։ Իսկ երբ թևերը նահանջում են, լավագույն ուժերը մնում են ամենաբարձր գագաթներին։ Անհուսալի բան է լեռներում կռվելը։ Շատ եմ մտածել այդ մասին, ասացի ես։ Մենք նստում ենք մի լեռան վրա, նրանք նստում են մյուս լեռան վրա, բայց հենց որ լուրջ բան է սկսվում, երկու կողմերն էլ իջնում են լեռներից։
― Իսկ ի՞նչ անել, եթե սահմանն անցնում է լեռներով, ― հարցրեց նա։
― Այդ մեկը չեմ մտածել, ― ասացի ես, ու մենք ծիծաղեցինք։ ― Բայց, ասացի ես, ― առաջ միշտ էլ ավստրիացիներին խփում էին Վերոնայի ամրոցների քառակողմերում։ Թողնում էին դաշտ իջնել, և հենց այդտեղ էլ ջարդում էին նրանց։
― Այո, ― ասաց Ջինոն։ ― Բայց նրանք ֆրանսիացիներ էին, իսկ երբ ուրիշի երկրում ես կռվում, միշտ հեշտ է ստրատեգիական խնդիրներ լուծելը։
― Ճիշտ է, ― համաձայնեցի ես։ ― Իսկ երբ դա քո երկիրն է, չես կարող զուտ գիտական մոտեցում ունենալ։
― Ռուսներն այդ արել են, որպեսզի Նապոլեոնին ծուղակ գցեն։
― Այո, բայց ինչ հսկայական տարածություն ունեն նրանք։ Ապա Իտալիայում փորձեք նահանջել՝ Նապոլեոնին ծուղակ գցելու համար, տեղնուտեղը Բրինդիզի կհասնեք։
― Զզվելի տեղ է, ― ասաց Ջինոն։ ― Եղե՞լ եք։
― Անցել եմ միայն։
― Ես հայրենասեր եմ, ― ասաց Ջինոն։ ― Բայց չեմ կարող Բրինդիզին կամ Տարանտոն սիրել։
― Իսկ Բարինզիցան սիրո՞ւմ եք, ― հարցրի ես։
― Սա սրբազան հող է, ― ասաց նա։ ― Բայց կուզենայի, որ այդ հողը ավելի շատ կարտոֆիլ տար։ Երբ այստեղ եկանք, գիտե՞ք ինչ տեսանք․ կարտոֆիլի դաշտեր, որ ավստրիացիներն էին ցանել։
― Ինչ է, իսկապե՞ս պարենի պակաս կա այստեղ։
― Անձամբ ինքս ոչ մի անգամ կուշտ ու կուռ չեմ կերել, բայց ես լավ ուտող եմ և, պետք է ասել, որ երբեք սոված չեմ մնացել։ Ճաշերը բանի պետք չեն։ Առաջավոր գծում լավ են կերակրում, իսկ մեզ մոտ, պաշտոնական դիրքերում՝ ոչ այնքան։ Ինչ֊որ տեղ ինչ֊որ բան սխալ է։ Պետք է առատ լիներ ուտելիքը։
― Սպեկուլյանտները սև շուկայում են ուտելիքը վաճառում։
― Այո, առաջավոր գծի գումարտակներին ինչքան հնարավոր է տալիս են, իսկ թիկունքին մոտ եղողները միշտ էլ նեղության մեջ են։ Ավստրիացիների կարտոֆիլներն ու անտառի շագանակները արդեն վաղուց ենք կերել։ Պետք է մի քիչ ավելի կարգին կերակրեն։ Բոլորս էլ լավ ուտողներ ենք։ Ես վստահ եմ, որ շատ պարեն ունենք։ Վատ է, երբ զինվորները քիչ են ուտում։ Չե՞ք նկատել, թե դա ինչպես է ազդում մտածելակերպի վրա։
― Այո, ― ասացի ես։ ― Դա հաղթանակ չի բերի, բայց պարտություն կարող է բերել։
― Պետք չէ պարտության մասին խոսել։ Առանց այդ էլ պարտության մասին շատ են խոսում։ Չի կարող պատահել, որ այն ամենն, ինչ կատարվեց ամռանը, իզուր է անցել։
Չպատասխանեցի։ Ինձ միշտ էլ շփոթեցրել են «սրբազան, փառավոր զոհ» բառերը և «իզուր» արտահայտությունը։ Երբեմն, անձրևի տակ կանգնած, մենք այդ խոսքերն այնպիսի հեռավորությունից ենք լսել, որ միայն առանձին պատառիկներ են հասել մեր ականջներին, նաև կարդացել ենք պլակատներում, որոնք աֆիշ փակցնողները հաճախ ծեփում էին ուրիշ պլակատների վրա։
Բայց ես սրբազան ոչինչ չեմ տեսել, և այն, ինչ համարվում էր փառավոր, փառքի արժանի չէր բնավ, իսկ զոհերը հիշեցնում էին Չիկագոյի սպանդանոցները, միայն այն տարբերությամբ, որ միսն այստեղ հողի տակ էին թաղում։ Շատ բառեր լսել անգամ չէր լինում, և ի վերջո արդյունքն այն եղավ, որ միայն տեղանունները պահեցին իրենց արժանապատվությունը։ Ինչպես նաև մի քանի թվական ու մի տարեթիվ։ Միայն դրանք ու տեղանուններն արտասանելով դեռևս կարելի էր ինչ֊որ իմաստ արտահայտել։ Գյուղերի որոշակի անունների, գնդերի համարների ու տարեթվերի կողքին անվայել էր դնել այնպիսի վերացական բառեր, ինչպիսիք են «փառք, պատիվ, սխրագործություն» կամ «սրբություն»։ Ջինոն հայրենասեր էր, դրա համար էլ նրա խոսքերը երբեմն անջրպետ էին գոյացնում մեր միջև, բայց միաժամանակ նա լավ տղա էր, ու ես հասկանում էի նրա հայրենասիրությունը։ Դա նրա հետ էր ծնվել։ Նա Պեդուցիի հետ մեքենա նստեց ու գնաց Գորիցա։
Ամբողջ օրը փոթորիկ էր։ Քամին քշում֊տանում էր անձրևաջուրը։ Ամենուրեք՝ ջրափոսեր ու ցեխ։ Ավերված տների ծեփը մոխրագույն էր և թաց։ Երեկոյան դեմ անձրևը դադարեց և համար երկու պահակետից ես տեսա աշնանային թաց և մերկ հողը, բլուրների գագաթներին նստած ամպերը և ճանապարհը քողարկող ծղոտե թաց պահպանակները, որոնցից ջուր էր կաթում։ Մինչև մայր մտնելը, արևը մի անգամ դուրս եկավ ու լուսավորեց լեռնաշարքի անտառները։ Անտառներում ավստրիկանան շատ հրետանիներ կային, բայց մի քանիսն էին միայն կրակում։ Նայում էի, թե ինչպես էր հանկարծ շրապնելի ծուխը քուլա֊քուլա երկինք բարձրանում ավերված ֆերմայից, որտեղից ճակատի գիծն էր անցնում․ խիտ քուլաներ, մեջտեղում՝ դեղնասպիտակ բռնկումներով։ Նախ բռնկումն էր երևում, հետո լսվում էր ճայթյուն, հետո ծխի գունդը գարալվում էր ու նոսրանում քամուց։ Մեծ թվով շրապնելային գնդակներ էին թափված ավերակների ու քանդված տանը կից ճանապարհի վրա, որտեղ մի պահակետ կար, բայց այդ երեկո պահակետի վրա չէին կրակում։ Բեռնեցինք երկու մեքենա ու գնացինք թաց պահպանակների միջով, որոնց արանքներից թափանցում էին արևի վերջին ճառագայթները։ Երբ դուրս եկանք բաց ճանապարհ, արևն արդեն մայր էր մտել։ Գնացինք բաց ճանապարհով և երբ անցանք շրջադարձը ու նորից մտանք ծղոտե թունելի քառակուսի կամարների տակ, դարձյալ սկսեց անձրև տեղալ։
Գիշերը քամին սաստկացավ և, առավոտվա ժամը երեքին, տեղատարափի տակ սկսեցին ռմբակոծել, ու խորվաթներն անցան լեռնային մարգագետիններն ու անտառները և դուրս եկան ուղիղ մեր դիրքերի վրա։ Նրանք կռվում էին խավարի մեջ և անձրևի տակ, ու երկրորդ գծի զինվորները վախից հակահարձակման անցան ու ետ քշեցին նրանց։ Արկերը պայթում էին, անձրևի տակ թռչում էին հրթիռները և ամբողջ ճակատով մեկ լսվում էին գնդացիրների ու հրացանների կրակոցները։ Նրանք այլևս հարձակվելու փորձ չարեցին, և հիմա չորս կողմը լռություն էր, և հեռավոր հյուսիսից, քամու ու անձրևի պոռթկումների միջև, մենք լսում էինք թնդանոթաձգության դղրդյունները։
Վիրավորներ էին գալիս պահակետ․ ոմանք՝ անձամբ, ոմանց բերում էին պատգարակներով, իսկ ոմանց էլ՝ ուսերին շալակած, բերում էին դաշտից վերադարձող զինվորները։ Բոլորն թրջված էին մինչև ոսկորները և վախեցած։ Երկու մեքենայի մեջ տեղավորեցինք ամենածանր վիրավորներին, որոնք պառկած էին տան նկուղում՝ պահակետում, ու երբ ես ծածկեցի երկրորդ մեքենայի դուռը ու փակեցի սողնակը, զգացի, թե ինչպես անձրևը դեմքիս վրա փոխվեց ձյունի։ Ձյան խիտ և ծանր կաթիլները թափվում էին անձրևի հետ միասին։
Լուսաբացին փոթորիկը շարունակվում էր, բայց ձյունը դադարել էր։ Նա հալչում էր թաց գետնի վրա, ու հիմա նորից անձրև էր գալիս։ Լուսաբացից անմիջապես հետո դարձյալ մի հարձակում եղավ, բայց՝ անհաջող։ Ամբողջ օրը նոր հարձակման էինք սպասում, սակայն մինչև մայրամուտ ոչինչ չպատահեց։ Ռմբակոծությունն սկսվեց հարավից, անտառապատ երկար լեռնաշարքի կողմից, որտեղ կենտրոնացած էր ավստրիական ողջ հրետանին։ Մենք էլ էինք սպասում, որ կռմբակոծեն, բայց այդպիսի բան չեղավ։ Մթնում էր։ Մեր թնդանոթները կրակում էին գյուղի մոտակա դաշտից, և արկերի սուլոցները մի տեսակ հանգստացնում էին մեզ։
Իմացանք, որ հարավի հարձակումն անհաջող էր անցել։ Այդ գիշեր հարձակում չեղավ, բայց իմացանք, որ հյուսիսում ճեղքել են ճակատը։ Գիշերը լուրեր էին պտտվում, որ իբր թե նահանջի ենք պատրաստվում։ Այդ բանն ինձ ասաց պահակետի կապիտանը։ Նա էլ բրիգադի շտաբից էր լսել։ Նա գնաց զանգահարելու և քիչ անց վերադարձավ ու ասաց, որ ամեն ինչ սուտ է։ Շտաբը հրաման էր ստացել, որ ինչ գնով էլ լինի, պետք է պահել Բարինզիցայի դիրքերը։ Հարցրի ճակատը ճեղքելու մասին, և նա ասաց, որ ըստ շտաբում լսած խոսակցությունների, ավստրիացիներն իբր թե ջարդել են քսանյոթերորդ բանակի զորամասերին և Կապորետոյի ուղղությամբ ճեղքել ճակատը։ Երեկ ամբողջ օրը հյուսիսում կատաղի մարտեր էին մղվում։
― Եթե այդ շան որդիները նրանց բաց թողնեն, մենք կորած ենք, ― ասաց նա։
― Գերմանացիներն էլ են հարձակվում, ― ասաց բժիշկներից մեկը։
«Գերմանացի» բառը վախ էր ներշնչում։ Մենք ոչ մի կերպ չէինք ուզում գերմանացիների հետ գործ ունենալ։
― Այնտեղ տասնհինգ գերմանական դիվիզիաներ կան, ― ասաց բժիշկը։ ― Նրանք արդեն ճեղքել են ճակատը, և մենք կտրվել ենք ամեն ինչից։
― Շտաբում ասում են, թե պետք է պահենք մեր դիրքերը։ Ասում են, որ ճեղքվածքն առանձնապես մեծ չէ, և մենք հիմա պետք է լեռների միջով մինչև Մոնտե Մաջորե պահենք ճակատի գիծը։
― Իսկ որտեղի՞ց են ստացել այդ տեղեկությունները։
― Դիվիզիայի շտաբից։
― Նահանջի մասին էլ էին դիվիզիայի շտաբից իմացել։
― Բանակի շտաբն է մեր ղեկավարը, ― ասացի ես։ ― Իսկ այստեղ դուք եք իմ ղեկավարը։ Բնական է, որ եթե կարգադրեք գնալ, ես կգնամ։ Միայն թե որոշեք։
― Հրամանն ասում է, որ պետք է մնաք։ Ձեր պարտականությունն է վիրավորներին տեղափոխել բաշխակայան։
― Երբեմն ստիպված ենք լինում նաև բաշխման կայանից տեղափոխել դաշտային հոսպիտալները, ― ասացի ես։ ― Ասեք, խնդրում եմ, (ես երբեք նահանջ չեմ տեսել), նահանջի ժամանակ ինչպե՞ս են էվակուացնում վիրավորներին։
― Բոլորին չեն էվակուացնում։ Տեղափոխում են այնքան վիրավորների, որքան որ հնարավոր է, իսկ մնացածներին թողնում են։
― Ես ի՞նչ եմ տանելու։
― Հիվանդանոցային սարքեր։
― Պարզ է, ― ասացի ես։
Հաջորդ գիշերն սկսեցինք նահանջել։ Հայտնի դարձավ, որ գերմանացիներն ու ավստրիացիները հյուսիսում ճեղքել են ճակատը և լեռնային հովիտներով շարժվում են դեպի Չիվիդալե և Ուդին։ Նահանջում էինք անձրևի տակ, կազմակերպված ու մռայլ։ Գիշերը դանդաղ առաջ էինք գնում խճողված ճանապարհներով ու տեսնում, թե ինչպես էին անձրևի տակ քայլում զինվորները, անցնում թնդանոթները, ձիերով լծված սայլակառքերը, ջորիները, բեռնատար ավտոմեքենաները, և այս ամենը հեռանում էին ճակատից։ Նահանջի անկարգությունները առանձնապես չէին տարբերվում առաջխաղացման անկարգություններից։
Այդ գիշեր մենք օգնում էինք, որ պարպեն դաշտային հոսպիտալները, որոնք տեղավորված էին հարթավայրի անվնաս մնացած գյուղերում ու վիրավորներին տեղափոխում էինք Պլավա, իսկ հաջորդ օրը շարունակ վազվզում էինք անձրևի տակ և հոսպիտալներն էվակուացնում Պլավայի բաշխման կայանը։ Համառորեն անձրև էր գալիս և, հոկտեմբերյան անձրևի տակ, Բարինզիցայի բանակն իջնում էր սարահարթից և անցնում գետի այն մասով, որտեղ, այս տարվա գարնանը, առաջին մեծ հաղթանակն էինք տարել։ Հաջորդ օրվա կեսին հասանք Գորիցիա։ Անձրևը դադարեց, և քաղաքը գրեթե դատարկ էր։ Փողոցով անցնելիս տեսանք մի բեռնատար, որտեղ տեղավորվում էին զիվորական պոռնկատան աղջիկներին։ Յոթ աղջիկ էին, և բոլորն էր՝ գլխարկներով ու վերարկուներով, և ամեն մեկի ձեռքին՝ փոքրիկ մի ճամպրուկ։ Նրանցից երկուսը լաց էին լինում։ Երրորդը ժպտաց մեզ, հանեց լեզուն և սկսեց այս ու այն կողմ շարժել։ Հետո, ուռած շուրթեր ուներ ու սև աչքեր։
Կանգնեցրի մեքենան, դուրս եկա ու խոսեցի տիրուհու հետ։ Սպաների պոռնկատան աղջիկները վաղ առավոտյան են գնացել, ասաց նա։ Իսկ իրե՞նք ուր են գնում։ Կոնելյանո, ասաց նա։ Բեռնատարը շարժվեց։ Հաստ շուրթերով աղջիկը նորից լեզու ցույց տվեց մեզ։ Տիրուհին ձեռքով արեց։ Երկու աղջիկները շարունակում էին լաց լինել։ Մյուսները հետաքրքրությամբ դիտում էին քաղաքը։ Ես նորից նստեցի մեքենան։
― Երանի նրանց հետ գնայինք, ― ասաց Բոնելլոն։ ― Ուրախ ճամփորդություն կլիներ։
― Առանց այդ էլ ուրախ կլինի, ― ասացի ես։
― Ի՞նչ ուրախ, դժոխայի՛ն։
― Հենց այդ էլ նկատի ունեի, ― ասացի ես։
Դուրս եկանք մի արահետ, որ տանում էր դեպի մեր առանձնատունը։
― Շատ կուզենայի այնտեղ լինել, երբ այդ անառիկ բալիկները տեղավորվեին ու գործի անցնեին։
― Կարծում եք, որ հենց միանգամից գործի՞ կանցնեն։
― Այն էլ ինչպես։ Երկրորդ բանակում ով ասես չի ճանաչում տիրուհուն։
Մենք արդեն հասել էինք առանձնատանը։
― Նրան կոչում են գերագույն մայրիկ, ― ասաց Բոնելլոն։ ― Աղջիկները նոր են, բայց նրան բոլորն են ճանաչում։ Երևի հենց նահանջից առաջ են բերել նրանց։
― Հիմա կարգին գործ կանեն։
― Ես էլ եմ ասում, որ կարգին գործ կանեն։ Կուզենայի ձրի զվարճանալ նրանց հետ։ Համենայն դեպս, թանկ են վերցնում այդ տեղերում։ Պետությունը պարզապես թալանում է մեզ։
― Լսում եմ, signor tenente.
Յուղը փոխեք և ստուգեք դիֆերենցիալը։ Բենզին էլ լցրեք։ Իսկ հետո կարող եք մի քիչ քնել։
― Լսում եմ, signor tenente.
Առանձնատունը դատարկ էր։ Ռինալդին գնացել էր հոսպիտալի հետ միասին։ Մայորը շտաբի մեքենայով տարել էր բուժանձնակազմին։ Պատուհանի վրա ինձ համար մի երկտող էր գրված՝ սրահում դարսված սարքավորումները լցնել մեքենան ու տեղափոխել Պորդենոն։ Մեխանիկներն արդեն գնացել էին։ Վերադարձա գարաժ։ Մինչ ես ման էի գալիս առանձնատանը, մյուս երկու մեքենաներն արդեն եկել էին, ու վարորդներն սպասում էին բակում։ Նորից սկսեց անձրև տեղալ։
― Այնքան էի ուզում քնել, որ Պլավայի ճանապարհին երեք անգամ քունս տարավ, ― ասաց Պիանին։ ― Ի՞նչ ենք անելու։
― Յուղը կփոխենք, բենզին կլցնենք, կմոտենանք գլխավոր մուտքին և կբեռնենք մեզ թողնված իրերը։
― Հետո ճամփա՞ կընկնենք։
― Ոչ։ Կարող ենք երեք ժամ քնել։
― Փառք աստծո, գոնե կքնենք մի քիչ, ― ասաց Բոնելլոն։ ― Թե չէ ղեկի մոտ նորից քունս կտաներ։
― Այո՞, ի՞նչ վիճակում է ձեր մեքենան։
― Ամեն ինչ կարգին է։
― Կաշվե բաճկոն տվեք, ես ձեզ կօգնեմ։
― Պետք չէ, tenente, ― ասաց Այմոն։ ― Անելու բան չկա։ Գնացեք հավաքեք ձեր իրերը։
― Իրերս հավաքված են, ― ասացի ես։ ― Գնամ դուրս հանեմ սրահի աղբը։ Որ բենզին լցնեք վերջացնեք, մեքենաները մուտքի մոտ բերեք։
Մեքենաները մոտեցան գլխավոր մուտքին, և սրահում դարսված հոսպիտալի սարքավորումները լցրինք թափքերի մեջ։ Երբ արդեն ամեն ինչ պատրաստ էր, մեքենաները իրար ետև շարվեցին ծառուղում, անձրևի տակ։ Մենք տուն մտանք։
― Խոհանոցում կրակ վառեք և չորացրեք ձեր շորերը, ― ասացի ես։
― Ոչինչ, թող թաց մնան, ― ասաց Պիանին։ ― Քունս տանում է։
― Ես մայորի մահճակալին եմ քնելու, ― ասաց Բոնելլոն։
― Ինձ համար միևնույն է, ― ասաց Պիանին։
― Այստեղ երկու մահճակալ կա։ ― Բացեցի սենյակի դուռը։
― Ես այս սենյակում երբեք չեմ եղել, ― ասաց Բոնելլոն։
― Սա ձեր դրոշի սենյակն է, ― ասաց Պիանին։
― Երկուսդ էլ այստեղ պառկեք, ― ասացի ես։ ― Կարթնացնեմ ձեզ։
― Tenente, եթե ձեր քունը տանի, մի մտահոգվեք, ավստրիացիները կարթնացնեն մեզ, ― ասաց Բոնելլոն։
― Ժամանակին կարթնանամ, ― ասացի ես։ ― Որտե՞ղ է Այմոն։
― Խոհանոց գնաց։
― Պառկեք քնեք, ― ասացի ես։
― Կպառկեմ, ― Ասաց Պիանին։ ― Ամբողջ օրը նստած եմ քնել։ Քիչ է մնում ճակատս ընկնի, փակի աչքերս։
― Կոշիկներդ հանիր, ― ասաց Բոնելլոն։ ― Դոդոշի անկողինն է դա։
― Թքել եմ դոդշի վրա։
Պիանին պառկեց, ձգեց կեղտոտ կոշիկներով ոտքերը, ձեռքը դրեց գլխի տակ։ Գնացի խոհանոց։ Այմոն կրակ էր վառել և կաթսայիկով ջուր դրել օջախին։
― Մի քիչ սպագետտի եփեմ, ― ասաց նա։ ― Զարթնելուց հետո սոցած կլինենք։
― Իսկ քնել չե՞ս ուզում, Բարտոլոմեո։
― Մի քիչ։ Հենց որ ջուրը եռա, կգնամ։ Կրակն ինքն իրեն կհանգչի։
― Ավելի լավ է քնեք, ― ասացի ես։ ― Պանիր ու պահածո էլ կարելի է ուտել։
― Սպագետտին ավելի լավ է, ― ասաց նա։ ― Տաք ճաշը ուժ կտա այդ երկու անարխիստներին։ Իսկ դուք գնացեք քնեք։
― Մայորի սենյակում անկողին կա։
― Հենց այնտեղ էլ քնեք։
― Ոչ, ես կգնամ իմ նախկին սենյակը։ Խմել չե՞ք ուզում, Բարտոլոմեո։
― Երբ որ ճամփա ընկնենք, tenente։ Հիմա ինչի՞ս է պետք։
― Եթե երեք ժամից արթնանաք, ու ես քնած լինեմ, արթնացրեք ինձ, լա՞վ։
― Ժամացույց չունեմ։
― Մայորի սենյակում պատի ժամացույց կա։
― Լավ։
Անցա ճաշարանի ու նախասրահի միջով և մարմարե աստիճաններով բարձրացա այն սենյակը, որտեղ մի ժամանակ ապրում էինք ես ու Ռինալդին։ Անձրև էր գալիս։ Մոտեցա պատուհանին ու դուրս նայեցի։ Արդեն մթնում էր, ու մթության մեջ ես նշմարեցի ծառերի տակ իրար ետև կանգնած երեք մեքենաները։ Ծառերից ջուր էր կաթում։ Ցուրտ էր, և կաթիլները կախվում էին ճյուղերից։ Պառկեցի Ռինալդիի մահճակալին ու թողեցի, որ քունը հաղթի ինձ։
Ճամփա ընկնելուց առաջ մենք խոհանոց մտանք ու կերանք։ Այմոն սոխով սպագետտի էր պատրաստել ու պահածո մսի կտորներ լցրել վրան։ Նստեցինք սեղանի շուրջը և մառանում մնացած գինիներից երկու շիշ խմեցինք։ Արդեն լրիվ մութ էր, և դեռ անձրև էր գալիս։ Պիանին նստել էր քնատ աչքերով։
― Նահանջն ինձ ավելի է դուր գալիս, քան առաջխաղացումը, ― ասաց Բոննելոն։ ― Նահանջի ժամանակ բարբերա ենք խմում։
― Հիմա ենք խմում։ Իսկ վաղը կարող է անձրևաջուր խմենք, ― ասաց Այմոն։
― Վաղը Ուդինում կլինենք։ Շամպայն ենք խմելու։ Անբաններ են այնտեղ ապրում։ Արթնացիր, Պիանի։ Վաղը Ուդինում շամպայն ենք խմելու։
― Ես արթուն եմ, ― ասաց Պիանին։ Պնակի մեջ սպագետտի ու միս լցրեց։ ― Տոմատի սոուսն է պակաս, Բարտո։
― Չկարողացա ճարել, ― ասաց Այմոն։
― Ուդինում շամպայն ենք խմելու, ― ասաց Բոնելլոն։
Նա բաժակի մեջ կարմիր, թափանցիկ բարբերա լցրեց։
― Կո՞ւշտ եք, tenente, ― հարցրեց Այմոն։
― Իհարկե։ Տվեք շիշը, Բարտոլոմեո։
― Մեքենայում մի֊մի շիշ էլ կա բոլորիս համար, ― ասաց Այմոն։
― Դուք բնավ չե՞ք քնել։
― Չեմ սիրում երկար քնել։ Մի քիչ քնեցի։
― Վաղը թագավորի անկողնում ենք պառկելու, ― ասաց Բոնելլոն։ Տրամադրությունը շատ բարձր էր։
― Ես թագուհու հետ եմ պառկելու, ― ասաց Բոնելլոն։ Նայեց ինձ, որպեսզի տեսնի, թե ինչպես եմ ընդունում նրա կատակները։
― Լռեք, ― ասացի ես։ ― Երկու կաթիլ բան խմեցիք, սանձներդ բաց թողեցիք։
Դրսում սաստիկ անձրև էր գալիս։ Նայեցի ժամացույցին։ Ինն անց կես էր։
― Ժամանակն է, ― ասացի ես ու վեր կացա։
― Ո՞ւմ հետ եք գնալու, tenente, ― հարցրեց Բոնելլոն։
― Այմոյի։ Հետո՝ դուք։ Հետո՝ Պիանին։ Կորմոնսի ճամփով կգնաք։
― Վախենում եմ քունս տանի, ― ասաց Պիանին։
― Լավ, ես ձեզ հետ կգամ։ Հետո՝ Բոնելլոն։ Հետո՝ Այմոն։
― Այ, դա ամենահարմարն է, ― ասաց Պիանին, ― որովհետև քունս շատ է տանում։
― Ես կքշեմ, իսկ դուք մի քիչ կքնեք։
― Ոչ։ Ես կարող եմ քշել՝ քանի դեռ գիտեմ, որ եթե քունս տանի, ինձ կարթնացնեք։
― Կարթնացնեմ։ Լույսը հանգցրեք, Բարտո։
― Թող մնա, ինչո՞վ է խանգարում, ― ասաց Բոնելլոն։ ― Չե՞ք օգնի, որ իջեցնենք, Պիանի։
― Հիմա կբերեմ, ― ասաց Պիանին։ ― Ալդո, գնացինք։
Բոնելլոն ու նա դուրս եկան խոհանոցից։ Լսեցի, թե ինչպես էին բարձրանում աստիճաններով։
― Լավ տեղ էր, ― Բարտոլոմեոն ասաց Այմոին։
Նա իր զինվորական պարկի մեջ երկու շիշ գինի ու կես գլուխ պանիր դրեց։ ― Էլ այսպիսի քաղաք չենք տեսնի։ Ո՞ւր ենք նահանջում, tenente:
― Ասում են՝ Տալյամենտոյից այն կողմ։ ― Հոսպիտալն ու շտաբը Պորդենոյում են լինելու։
― Սա Պորդենոնից լավ քաղաք է։
― Պորդենոնում չեմ եղել, ― ասացի ես։ ― Միայն անցել եմ։
― Առանձնապես մի բան չէ, ― ասաց Այմոն։