|աղբյուր = [[«Ակամա ճանապարհորդները»]]
}}
{{անավարտ}}
[[Կատեգորիա:Արկածային]]
=== Գլուխ իններորդ ===
Լույսը գնալով պակասեց և ժայռերի արանքում սեղմված գորշագույնը կամաց֊կամաց վերածվեց սևի։
Շարքի առջևից քայլող Լևոնը կանգ առավ.
— Վերջ։ էլ չեմ գնում։
— Ինչպե՞ս թե՝ չեմ գնում,— զարմացավ Հակոբը, որ կրնկակոխ գալիս էր նրա ետևից։
— Հենց այդպես՝ չեմ գնում,— համառեց Լևոնը,— առջև ում ոչինչ չի երևում, իսկ ես կատու չեմ։
«Երանի չէր կատու լինեիր։ Գոնե մուկ կբռնեիր»— մտքում ասաց Հակոբը, բայց բարձրաձայն, իհարկե, չհամարձակվեց։
— Լապտեր ուզո՞ւմ եք,— խոսակցությանը խառնվեց Արեգը, որ ոչ միայն լապտերն, այլև ուսապարկն էր քարշ տվել հետը՝ ամբողջ ճանապարհին։
— Չէ՜,— կոպիտ պատասխանեց Լևոնը,— և ընդհանրապես մյուս անգամ չփորձես կոտրած գդալի պես մեջ ընկնել, թե չէ... եռունդա։ Վերադառնում ենք և վերջ։
— Իսկ գա՞նձը,— փնթփնթաց Հակոբը։
Դա ամենավերջին զենքն էր, ամենավերջին միջոցը, որով նա կարող էր ազդել Լևոնի վրա՝ համոզել, որ շարունակի ճանապարհը։ Նոր գանձեր գտնելու մասին միտքը Հակոբի գլուխն էր մտել պատահաբար, քարե դռան բացվելուց անմիջապես հետո։ Լևոնը ոչ մի կերպ չէր ցանկացել դուրս գալ քարանձավից։ «Եռունդա բան է, ստից գործ»— խորհրդավոր ելքի երկու կողմից մինչև երկինք ձգվող հարթ պատերը տեսնելուն պես ասել էր նա։ Իսկ Հակոբը, որ գանձի հայտնաբերումից հետո վարակվել էր նոր հայտնագործություններ կատարելու անզուսպ ցանկությունից, ինքնիրեն մտածել էր. «Եթե նա չգա, Լեղաճաքն էլ չի դա։ Արեգը գուցե գա, բայց մենակ նրա հետ էլ...»։ Իհարկե, նա կարող էր նորից օգտագործել մեկ անգամ արդեն հաջողությամբ պսակված քայլը. «ինչպես ուզում եք, կգնամ մենակ»։ Բայց համոզված էր, որ դա այս անգամ օգուտ չի բերի։ Իրադրությունը փոխվել էր, Լևոնին էլ այդ էր հարկավոր. «Գնում ես, գնա»,— կասեր ու կվերադառնար։ Հետո՞... Ի՞նչ էր անելու ինքն Արեգի հետ։ Չէ, դա ելք չէր, հարկավոր էր նոր բան մտածել։ Եվ հենց այդ պահին էլ գլուխն էր եկել գանձի միտքը։ «Գանձի մասին որ լսի, կթռչի ծտի պես»,— մտածել էր նա և ասել մի քիչ դերասանավարի, գլուխը քորելով, կիսաձայն՝ իբրև թե ինքն իրեն. «Իսկ եթե այնտեղ նոր գանձեր լինե՞ն։ Կմնան հարյուր տարի։ Ասենք չէ, երևի չմնան։ Ինչո՞ւ կմնան։ Ուրիշները կգան ու կգտնեն։ Քի՞չ մարդ կա, որ գանձ է փնտրում»։ Գնդակը կպել էր նշանակետին։ Լևոնը լսել էր ու տեղից թռել, փայլեցրել էր աչքերը. «Ի՞նչ, գա՞նձ։ Ոչ մեկին չեմ տա։ Կգտնեմ։ Միայն թե լինի»։ Հակոբը հասկացել էր, որ հիմնական դժվարությունը հաղթահարված է՝ ձուկն ընկել էր խայծին, մնում էր ջրից հանելը։ Իսկ դա արդեն մեծ բարդություն չէր՝ փչելու հարց էր, և Հակոբն սկսեց փչել. «Գանձ անպայման կա։ Պապս ասում է, որ հին ժամանակներում թագավորներն ու իշխանները անթիվ֊անհամար գանձեր են ունեցել և դրանք թաքցրել են տարբեր տեղերում։ Քիչը լցրել են հեշտ հայտնաբերվող տեղում, իսկ հիմնական մասը՝ դրանից հեռու։ Դե, այսինքն, ոչ այնքան հեռու պարզապես ուրիշ տեղերում»։ «Խելքի մոտ բան է ասել, պապդ։ Եռունդա, ճիշտ ես ասում,— Լևոնը հավատացել էր Հակոբի փչոցին,— պետք է որոնել։ Գանձի շատ մասը նույնպես պետք է գտնել։ Գնացինք։ Եռունւդա»— ասել էր ու ոգևորված ընկել առաջ։ Հակոբին էլ այդ էր պետք։ Խորհրդավոր անցուղին հետազոտելու միտքը Արեգին նույնպես ուրախացրել էր և այնքան, որ ուրախությունից նույնիսկ մոռացավ քարանձավում թողնել մթերքով լեցուն, ծանր ուսապարկն ու լապտերը՝ լսեց և միանգամից թռավ։ Լևոնի որոշումը միայն Վազգենի սրտով չէր, բայց ի՞նչ կարող էր անել. քարանձավում մենակ մնալու մասին ավելորդ էր նույնիսկ մտածելը, իսկ ասել, որ ինքը չի ցանկանում դուրս գալ քարանձավից, որ ընդհանրապես քարանձավից հեռանալը սխալ որոշում է՝ չէր համարձակվել, որովհետև համոզված էր, որ բանի տեղ դնող չի լինի ու դեռ Հակոբն էլ կարող է ավել֊պակաս խոսել, իրեն ձեռ առնել։ Մի խոսքով նա էլ սուսուփուս գնաց ընկերների ետևից՝ մտքում անիծելով այն օրը, երբ ընկերացավ Ցախավելի ու Տակառիկի հետ և իրեն կրակը գցեց։ Ճանապարհին Լևոնը երկու անգամ տատանվել էր, կանգ առել, ցանկացել վերադառնալ։ Բայց Հակոբը երկու անգամն էլ հիշեցրել էր գանձի մասին և շարունակել ճանապարհը։
Հակոբի կարծիքով, գանձի մասին ակնարկը այս անգամ էլ Լևոնին ստիպեր շարունակել ճանապարհը։ Բայց պարզվեց, որ նրա վճիռն անսասան է։
— Եռունդա,— Լևոնը թափ տվեց ձեռքը։— Մեռած գործ է։
— Ի՞նչը։
— Քո գանձը։
— Քարանձավ գալիս էլ նույնն էիր ասում, չէիր ուզում գալ, իսկ հետո՞...
— Չէ, մեռած գործ է,— համառորեն պնդեց Լևոնը,— ոչ մի գանձ էլ չկա։ Իսկ պապիդ ասած գաղտնարանը հենց այն սնդուկն էր, որ մենք գտել ենք։
— Չէ, նա չէր։ Պապս ասում է...
— Եռունդա։ Պապդ ինչ ուզում է թող ասի, իր գործն է։
— Հա՜, բայց պապս...
— Պապիդ ասածներն ինձ համար օրենք չեն։
— Հա՜, բայց պապս...
— Զզվեցրիր պապովդ ու պապիդ ասածներով, կարծես ոչ պապ ունենք, ոչ էլ մեր պապերը բան են ասում։ Եռունդա։ Վերադառնում ենք։ Վերջ։
Լևոնը մի կողմ հրեց Հակոբին։
— Դե՛, դե՛, Ցախավել, չափավորիր քեզ,— ոչ այնքան հրելուց կամ խոսքերից, որքան ետ դառնալու որոշումից զայրացած կռվի պատրաստվեց Հակոբը,— Ի՞նչ ես քեզ առաջնորդի տեղ դնում։
— Իիի՜ի...
— Ձի։
— Դուրս արի լույս տեղ, քեզ ձի ցույց կտամ։ Եռունդա։ Տակառ։
— Եռունդա։ Ցախավել,— բերանը ծռմռեց Հակոբը,— դուրս եմ գալիս, տեսնենք ի՞նչ ես անելու։
Բայց մինչև լույսին հասնելը, բոլորի համար անսպասելի, Լևոնը փափկեց՝ դարձավ մեղրամոմ.
— Լսիր, Հակոբ ջան,— հանկարծ ասաց նա այն ժամանակ, երբ բոլորն սպասում էին, որ պետք է հայհոյի ու նետվի Հակոբի վրա,— ախր դու իզուր տեղն ես տաքանում։ Ես մտածում եմ մեր բոլորի մասին։ Եվ թե ճիշտն ես ուզում, ուրիշների մասին էլ եմ մտածում։ Թող մնացած գանձն էլ ուրիշները գտնեն, թող ուրիշներն էլ հարստանան, մեզ եղածն էլ քիչ չէ։ Այնպես որ բոլորովին պետք չէ այս քարե բանտում նորից թափառելը, պետք է դուրս գալ, որքան կարելի է շուտ և տեր կանգնել գանձին։ Կարծում ես այնտեղ եղածը քի՞չ է, որ դեռ ուզում ես նոր գանձ էլ գտնել։
«Ագահ շան որդի։ Ժլատի թոռ,— մտքում հայհոյեց Հակոբը,— կարծում է չենք հասկանում, որ կռվելուց վախեցավ։ Կարծում է չենք հասկանում, որ վախենում է, թե կգնամ ու գանձի մասին կհայտնեմ։ Ախմախ Ցախավել, հիմար շերեփուկ, չգիտե, որ կռվի-չկռվի միևնույն է, քարանձավից դուրս գալուն պես գնալու եմ և ամեն ինչ պատմեմ ընկեր Առնակին»։
Իսկ Լևոնն այդ պահին պլաններ էր կազմում իր համար։ Հակոբն, իհարկե, ճիշտ էր կռահել՝ կռվելուց նա խուսափեց հենց գանձի համար. «Եթե ծեծեմ, կգնա ու կհայտնի։ Ուրեմն ավելի լավ է հաշտվեմ։ Եռունդա, ինչ ուզում է թող մտածի։ Դուրս կգանք, հետո ես մենակ կվերադառնամ քարանձավ, գանձը կվերցնեմ... չէ, բոլորը չէ մի մասը, թող գլխի չընկնեն, ու կտանեմ, ուրիշ տեղ կպահեմ։ Դրանից հետո կտեսնեն...»։ Ճիշտ է մենակ քարանձավ գալու միտքը մի պահ նրան վախեցրեց, բայց անմիջապես էլ որոշեց, որ այդ մասին հետո ինչ-որ բան կմտածի, ու նորից շրջվեց Հակոբի կողմը.
— Դե,— նա մեկնեց ձեռքը,— հաշտվո՞ւմ ենք։
— Գանձի համար ես վախենում, ճի՞շտ է,— չհամբերեց Հակոբը։
— Ի՞նչ գանձ։ Գանձն ի՞նչ կապ ունի,— կեղծեց Լևոնը,— բա, ամոթ չէ, որ այսքան չարչարանք միասին տանելուց հետո՝ իրար հետ կռվենք։
«Կեղծավոր շան որդի»,— մտքում հայհոյեց Հակոբը, իսկ բարձրաձայն ասաց.
— Այն կապը, որ վախենում ես, թե կռվելուց հետո կգնամ ու կհայտնեմ գանձի մասին։
— Ի՜,— Լևոնը ծիծաղեց և այնքան բնական, որ քիչ էր մնում Հակոբը հավատար նրա անկեղծությանը,— կարծես գանձը մենակ իմն է, որ... ուզում ես հայտնիր, կզրկվեմ հարստությունից։
— Հայրիկիս արև, հայտնել պետք է,— խոսակցությանը խառնվեց Արեգը,— ինչ ուզում եք ասեք, պետք չէ։
Լևոնը զայրացած ոլորեց աչքերը.
— Չասացի՞, որ դու կոտրած գդալություն չանես։
Լևոնի հայացքը խիստ էր, վճռական և Արեգը վախեցած ընկրկեց.
— Ներողություն, ես...
— Վերջացրու,— ընդհատեց Լևոնը,— եռունդա, գնացինք։
Հակոբը մեկ մտածեց չգնալ նրա ետևից, բայց նորից հիշեց, որ ինքն այս տարօրինակ, քարե անցուղում մնալու է մենակ կամ, լավագույն դեպքում, Արեգի հետ ու վախեցավ, գնաց ընկերների ետևից։
{{ԵրեքԱստղ}}
Քարանձավից յոթ֊ութ քայլ հեռավորության վրա Լևոնը կանգ առավ՝ միանգամից ու անսպասելի, այնպես որ ետևից եկող Վազգենը չկարողացավ պահպանել հավասարակշռությունն ու ամբողջ ուժով բախվեց նրա մեջքին։ Մեկ ուրիշ անգամ, այդ անզգուշության համար Վազգենը կստանար՝ ինչպես պետքն է, բայց հիմա Լևոնն ասես նույնիսկ չզգաց մեջքին ընկնող ծանրությունը։ Նա զարմացած տարածեց ձեռքերն ու վախեցած կակազեց.
— Վ֊վ֊վ֊ա՜յ... դդդդ֊ուռռռըըըը փը֊փը֊ըփը֊փակվել է։
Քարանձավից Լևոնը հեռացել էր ամենավերջինը և լավ հիշում էր, որ դուռն իր ետևից կրնկի վրա բաց էր մնացել։ Դուրս գալուց առաջ նա նույնիսկ փորձել էր տեղաշարժել ծխնիների վրա պտտվող ժայռաբեկորը և չէր կարողացել։ Այնպես որ ոչ մի կասկած՝ դուռը պետք է բաց լիներ, այնինչ փակ էր։ Հարթ, պղնձագույն ժայռի վրա անհնար էր նույնիսկ տարբերել միացման ուրավագծերը։ «իսկ եթե չբացվի ընդհանրապե՞ս»,— այս միտքը Լևոնի գլուխը մտավ խոռոչի անհետանալը տեսնելուն պես և սարսուռը արճճի նման տարածվեց լողլող մարմնի բոլոր մասերում՝ մինչև ոտքերի ու ձեռքերի մատերը։ «Իսկ եթե չբացվի ընդհանրապե՞ս...»։
Լևոնը թուլացած նստեց հենց ճանապարհի կենտրոնում։
Վազգենը զարմացած նայեց նրան.
— Քեզ վա՞տ ես զգում։
— Դդդդուռը...
— Ի՞նչ,— Վազգենը բան չհասկացավ նրա ասածից։
— Դուռը...
Հակոբը, որ խռոված-խռոված քարշ էր գալիս շարքի վերջում, առիթը բաց չթողեց նրան ծաղրելու համար.
— Եռունդա՞, ի՞նչ պատահեց, ինչո՞ւ քարացար։
— Դը-դուռը,— կրկնեց Լևոնը։
— Ի՜։ Ի՞նչ ես փչացած ընդունիչի պես ղռղռում։ Ի՞նչ եղավ։ Հը՞, դռռդուռռռռըըըը ի՞նչ։
— Փը֊փը֊փը֊փակվել է։
— Հա՞,— Հակոբը չկարողացավ զսպել փոթկոցը,— լսո՞ւմ եք, դըդուռը փը֊փը֊փը֊փակվվեեե՜ել է,— նա կուշտ ծիծաղեց վախից աշնան տերևի պես դողացող Լևոնի վրա, հետո՝ երբ արդեն հագեցել էր քրքջալուց, արհամարհանքով մի կողմ հրեց նրան ու վստահ քայլերով գնաց դեպի շեկ պատը,— մեծ բան՝ փակվել է։ Իսկ մենք կբացենք։
Վերջին խոսքի հետ Հակոբը հրեց պղնձագույն ժայռը։ Նա մտածում էր, որ բավական է թեթև մի հպում և դուռն ինքնիրեն կբացվի, ինչպես բացվել էր առաջին անգամ՝ ներսից։ Բայց ժայռը տեղից չշարժվեց։
— Իյա՜...
Հակոբը նորից հրեց՝ այս անգամ ավելի ուժեղ՝ ինչքան ուժ ուներ։ Հետո ժայռին դեմ արեց ուսը, մեջքը՝ անօգուտ։
— Տղերք, չի բացվում,— հևաց նա,— օգնեք, բոլորս միասին, գուցե հաջողվի։
Վախից իրենց կորցրած տղաները, որ երկու քայլ այն կողմ կանգնած հետևում էին իրենց ընկերոջ ու ժայռի գոտեմարտին, անմիջապես տեղեր գրավեցին Հակոբի երկու կողմերում։
— Երեք, չորս,— հուզմունքից դողացող ձայնով հրահանգեց նրանցից մեկը՝ Վազգենը կամ Հակոբը։ Հրեցին։ Բան դուրս չեկավ։ Նույն ձայնը հրահանգեց նորից,— մեկ անգամ էլ՝ երեք, չորս։
Պատը չէր շարժվում։
Հուսահատությունը կրկնապատկեց տղաների ուժերը, եռապատկեց։ «Երեք, չորս» հրահանգները հաջորդում էին միմյանց, քառյակն աշխատում էր առանց հանգստանալու, առանց հոգնելու կամ հոգնելու մասին մտածելու։ Բայց նրանց բոլոր ջանքերն իզուր էին. դուռը քարացել էր։
Երկար ժամանակ չարչարվելուց հետո տղաները հոգնեցին։ Նստեցին հանգստանալու։ Նրանք հասկացան, որ դուռը բացելն իրենց ուժերից վեր գործ է։ Հույսի հետ միաժամանակ նրանց լքեցին նաև վերջին ուժերը և չորսն էլ թուլացած փլվեցին սալահատակի պես ամուր գետնին։
Նրանց գլխավերևում, ուղիղ ու հարթ պատերի բա՜րձր-բարձր եզրերին հենված երկնագույն ժապավենի նեղլիկ երիզը սկսել էր մգանալ՝ վերածվելով թանձր կապույտի։ Դրսում մթնում էր, իսկ անցքում արդեն բավական ժամանակ է, ինչ խտացել էր տուշագույն մութը։
Հակոբի խռպոտած ձայնը խզեց լռությունը.
— Ինչպե՞ս կարող էր փակվել։
Ոչ ոք չպատասխանեց։
Քիչ անց Հակոբը կրկնեց նույն հարցը՝ փոքր֊ինչ փոխված.
— Ինչպե՞ս կարող էր դուռը ինքնիրեն փակվել։
— Եվ գիտես ի՜նչ ծանր էր։ Դուրս գալու ժամանակ փորձեցի շարժել, չշարժվեց։
— Գուցե դրանից էլ փակվել է,— նկատեց Արեգը։
— Չէ, եռունդա։ Ասում եմ չշարժվեց։
— Հիմա ի՞նչ ենք անելու,— լացակումեց Վազգենը։
— Լեղաճաք ենք լինհլու։ Լաց ենք լինելու,— զայրացած բղավեց Հակոբը,— գլուխներս պատերին ենք խփելու...
— Մենք այստեղ քաղցից կմեռնենք,— առանց Հակոբի զայրույթին ուշադրություն դարձնելու, իր վայնասունը շարունակեց Վազգենը։
— Իսկ եթե դուռը դրսի կողմից էլ բացվելու տեղ ունի՞,— հանկարծ գուշակեց Արեգը,— հը՞... Հենց հիմա, փնտրենք ու գտնենք,— նա ուրախացած թռավ տեղից,— հորս արև, շատ հեշտ է։ Ուղղակի պետք է դուրս ցցված քար գտնել, հրել ու վերջ՝ ինքնիրեն կբացվի։
Ոչ ոք չարձագանքեց Արեգի լավատեսական բացականչությանը և տղան փշրված նստեց տեղը։
— Սա անպայման Արամենց արածը կլինի,— Արեգի ձռելուց բավական ժամանակ անց խոսեց Լևոնը։
— Խոզեր,— անմիջապես հավատաց Վազգենը,— ուրիշ բան չգտան վրեժ լուծելու։ Լսեք, իսկ եթե նրանց խնդրենք, որ բացե՞ն։
— Չեն բացի։
— Իսկ մենք կխնդրենք։ Կասենք, որ քաղցից մեռնում ենք, որ,— Վազգենը չշարունակեց, միանգամից վեր կացավ ու մոտեցավ դռանը, ամբողջ ձայնով սկսեց գոռալ,— Արամ, Գագիկ, Հասմիկ, բաց արեք դուռը, խնդրում ենք։ Եթե դուռը բաց չանեք, մենք այստեղ քաղցից կմեռնենք, եթե...
— Եռունդա։ Չեն բացի։
— Վերջ տուր գոռոցներիդ,— զայրացած միջամտեց Հակոբը։
Վազգենը չլսեց՝ ոչ մեկին, ոչ մյուսին ու շարունակեց՝ առաջվանից ավելի բարձր, ավելի խղճալի.
— Բաց արեք...
— Լսիր,— Հակոբն ամբողջ ուժով քաշեց նրա թևից,— վերջ տուր հիմար գոռոցներիդ։ Արամը, Հասմիկն ու Գագիկը այդպիսի խելագար բան անել չէին կարող։ Դուռը փակվել է եռունդա ընկերոջդ հիմար քաշքշոցի պատճառով։ Մարդկանց վրա փակելու միտքը կարող էր անցնել միայն քո և Ցախավելի հիմար գլուխներով։
— Ես այդպիսի բան չէի անի,— բողոքեց Լևոնը,— Իսկ նրանք արել են։ Տեսել են գանձը և դուռը փակել, որ մենք այստեղ մեռնենք և գանձը միայն իրենցը լինի։
— Ճիշտ է,— անմիջապես համաձայնեց Վազգենը,— գանձը իրենց լինի, թող դուռը բացեն։ Ինձ ոչ մի գանձ պետք չէ, ես քաղցից մեռնել չեմ ուզում...
— Դե լավ, չես մեռնի,— այս անգամ Վազգենի գոռոցներն ընդհատեց Արեգը,— իմ ուսապարկը լիքը ուտելիք է։ Առավոտյան կգտնենք դուռը բացելու գաղտնիքը։
— Կտրիր կռկռոցդ,— զայրացավ Լևոնը,— այս բոլորը հենց քո պաաճառով եղավ։ Եթե չասեիր...
— Իսկ դու դուրս չգայիր,— Ցախլեղտակի առաջնորդի վախկոտությունից թևավորված հակաճառեց Արեգը։
— Փսլնքոտ, ես քեզ...
— Եթե մի անգամ էլ փորձես Արեգին վիրավորել, նրա ուսապարկից քեզ ոչինչ չի հասնի,— սպառնաց Հակոբն ու Լևոնը լռեց։
Հակոբը կարգադրեց իրեն տալ ուսապարկն ու լապտերր։ Հրամանն անմիջապես կատարվեց։ Հակոբը վառեց լապտերը, բացեց ուսապարկը։ Ուտելիք բավական կար. մի ամբողջ հավ, չորս հատ լավաշ հաց, մի կտոր պանիր, թոնրի երկու գաթա և ապակյա բանկայի մեջ լցված մեղր ու կարագ։ Հակոբը յուրաքանչյուրին տվեց մեկ քառորդ լավաշ, մի կտոր հավի միս, իսկ մնացածը նորից տեղավորեց ուսապարկի մեջ։
— Դրա՞նք ինչու ես պահում,— հետաքրքրվեց Վազգենը, որը երկու բերան էր արել իր բաժին հացն ու միսը։
— Վաղվա համար, մյուս օրվա համար,— հանգիստ բացատրեց Հակոբը։
— Վաղը մենք քարանձավում կլինե՞նք։
— Չգիտեմ։
— Բայց դու ասացիր, որ...
— Լսիր, Լեղաճաք, ես ասացի, որ կփորձենք գտնել դուռը բացելու գաղտնիքը։ Իսկ կկարողանա՞նք գտնել, թե չէ՝ չգիտեմ,— պատասխանեց Հակոբը։— Այնպես որ դուռը կարող է նաև չբացվել, իսկ մենք պետք է շարունակենք ապրել, այս ուսապարկով, մինչև ելք գտնենք։
{{ԵրեքԱստղ}}
Լուսաբացը ոչինչ նոր բան չբերեց։
Արեգի երեկոյան ենթադրությունը՝ քարե դռան բացելու գաղտնիքը գտնելու մասին, այդպես էլ մնաց ենթադրություն։ Քառյակը մեկ առ մեկ տնտղեց պատի ողջ մակերեսը, փորձեց կասկածելի և ոչ կասկածելի յուրաքանչյուր մասնիկ ու ոչ մի արդյունքի չհասավ։ Անօգուտ անցան նաև դուռն ուժով բացելու նոր փորձերը։
Ժայռը ոչ մի կերպ չէր համաձայնում տեղի տալ։
Դրությունը դառնում էր հուսահատական։
Միակ ելքը երեկվա կիսատ թողած ճանապարհն էր և Հակոբն առաջարկեց գնալ այդ ճանապարհով։ Ընկերները թերահավատորեն նայեցին առաջարկին։ Հրաշքի էին սպասում։ Ոչ մի կերպ չէին համոզվում, որ դուռը չեն կարող բացել։ Սակայն Հակոբը, որն արդեն հաշտվել էր դառն իրականության հետ, շարունակեց պնդել, որ միակ ելքը ճանապարհը շարունակելն է։
— Բայց այդ ճանապարհը մտնում է նոր քարանձավ,— կրկին հակառակեց հուսահատությունից իրեն կորցրած Լևոնը,— դու գիտե՞ս ուր կհասցնի այդ ճանապարհը։ Գիտե՞ս...
— Չգիտեմ։
— Բա էլ ո՞ւր,— հեծկլտաց Վազգենը,— ո՞ւր ես տանում մեզ։
— Գրողի ծոցը։ Իսկ այստեղ մնալուց օգուտ կա՞։ Այստեղ մենք կարող ենք նստել հարյուր տարի, հազար տարի, միլիոն տարի։ Այստեղ մենք կդառնանք բնագիտական կաբինետի կմախք։
— Չեմ ուզում,— փնթփնթաց Արեգը։ Մի անգամ դասամիջոցին նա եղել էր բնագիտական կաբինետում և ամենաշատը կմախքից էր զզվել ու վախեցել,— կմախք դառնալ չեմ ուզում։
— Ես էլ չեմ ուզում։ Դրա համար էլ ասում եմ, որ այստեղից պետք է հեռանալ, և որքան շուտ՝ այնքան լավ։ Հասկացեք, մեր...
— Իսկ եթե դուռը բացվի՞,— Հակոբին ընդհատեց Լևոնը։
— Դուռը չի բացվի։
— Ինչո՞ւ չի բացվի։ Կբացվի։ Նրանց հետաքրքրողը գանձն է, որ տարան֊պրծան, եռունդա, դուռն էլ կբացեն։
— Նորից քոնն ես պնդում։ Հասկացիր, եռունդա, լոլոզ Ցախավել, դուռը Արամենք չեն փակել, հասկացիր։
— Իսկ ո՞վ է փակել։
— Չգիտեմ։ Սատանաներն են փակել, չար կախարդները, քո հրմշտոցները,— Հակոբը անսպասելիորեն բարձրացավ տեղից,— ես գնում եմ, ով գալիս է, թող գա։ Ես կմախք դառնալ չեմ ուզում։
Հակոբը քայլեց տարօրինակ ժայռապատի հակառակ ուղղությամբ, այն նույն ճանապարհով, որով վերադարձել էր երեկ երեկոյան։ Նա քայլում էր հաստատ, վճռական, առանց ձևականության և նրա համար հիմա բոլորովին միևնույն էր՝ կգա՞ն ընկերները, թե ոչ։ Հուսահատությունը նրան համարձակություն էր տվել և պատրաստ էր այդպես մեն֊մենակ հասնել նույնիսկ մինչև աշխարհի ծայրը։
Հակոբն անցած կլիներ ընդամենը տասը քայլ, ոչ ավել, երբ հանկարծ ետևում լսվեց Արեգի բարձրաձայն քրքջոցը։ Այդ պահին ամեն ինչ կարելի էր սպասել, ամեն ինչ բացի ծիծաղից։ Հակոբը կանգ առավ.
— Ի՞նչ պատահեց։
Զարմանքից ու անսպասելիությունից չռված աչքերով Արեգին էին նայում նաև Լևոնն ու Վազգենը։
— Ի՞նչ պատահեց,— կրկնեց Հակոբը։
— Հորս արև,— Արեգը խեղդվում էր ծիծաղից,— հորս արև, ես... ես...
— Դե խոսիր,— ճչաց հակորը։
— Չե՞ս զայրանա։
— Խոսիր։
— Քեզ պատկերացրի կմախք դարձած։ Հասկանո՞ւմ ես, բնագիտության կաբինետի կմախք դարձած՝ ծխախոտը բերանիդ անկյունում, լայնեզր գլխարկը գանգիդ վրա թեք դրված, երկար վերարկուն էլ ուսերիդ,— ինչպես ասացինք, Արեգը միայն մեկ անգամ էր եղել դպրոցի բնագիտության կաբինետում։ Եվ այդ մեկ անդամն էլ չարաճճի վեցերորդցիները խաղ էին խաղացել կմախքի գլխին ու տղան կարծում էր, թե բնագիտության կաբինետի կմախքը միշտ այդպիսի տեսք ունի՝ հագած֊կապած, լայնեզր գլխարկով ու ծխախոտով։— Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ուր կհասներ վերարկուն, իսկ գլխարկը գանգիդ կեսն էլ չէր ծածկի,— Արեգը նորից փոթկացրեց։
Լևոնն ու Վազգենը նույնպես ժպտացին՝ իսկապես ծիծաղելի տեսարան կստացվեր։
Ի զարմանս բոլորի, ժպտաց նաև Հակոբը։ Թփթփացրեց Արեգի մեջքին ու մեղմ ձայնով ասաց.
— Դե լավ։ Վերջացրու։
Այս փոքրիկ միջադեպը բոլորի տրամադրությունն էլ մի տեսակ փոխեց։ Հուսահատությունն անցավ։ Իսկ անելանելի թվացող վիճակը՝ դադարեց անելանելի թվալ։ Երեքն էլ հանկարծ հասկացան, որ Հակոբի առաջարկն, իրոք, միակ նպատակահարմարն է ու անմիջապես բարձրացան տեղերից։
Խումբը շարժվեց։
Գիշերվա ընթացքում ճանապարհը ոչնչով չէր փոխվել. նույն քարակոփ գետինն էր, նույն հարթ՝ հայելանման պատերը, որոնք տեղ֊տեղ այնքան էին մոտենում, որ թվում էր, թե ուր որ է կմիանան իրար։ Այդ մասերում Հակոբի հաստլիկ մարմինը անպայման պետք է քսվեր պատերին՝ ինչքան էլ որ աշխատում էր չքսվել, ձգվում էր, շունչը պահում, փորը ներս գցում։ Արեգը, որի ուրախ տրամադրությունը դեռ չէր անցել, առիթ բաց չէր թողնում կուշտ ծիծաղելու։ Եվ թերևս դա էր պատճառը, որ խումբը շարունակում էր պահպանել առաջին ծիծաղից ու կմախքի պատմությունից հետո համակած առույգությունը։ Քայլում էին թեթև, աշխույժ՝ ասես դուրս էին եկել սովորական զբոսանքի և ո՛չ թե հարկադրված ճանապարհորդության...
Երեկ, նույն ճանապարհն անցնելիս, նրանք ավելի հաճախ էին կանգնել, ուսումնասիրել շրջապատը, կարծիքներ փոխանակել և դրա համար էլ մինչև քարանձավ եղած հեռավորությունը թվացել էր ավելի երկար, քան իրականում։ Խորհրդավոր պատից հեռանալոլց հետո անցած կլիներ կես ժամ՝ ոչ ավելի, երբ նրանք արդեն մտան քարանձավ։ Քարեղեն պատերի արանքում ձգվող նեղլիկ ժապավենը, որ նորից ներկվել էր պարզ ու վճիտ երկնքի երկնագույնով, անհետացավ, իր տեղը զիջելով անձավի քարակոփ առաստաղի խոնավաբույր գորշությանը։ Մի քանի րոպե կիսախավարում քայլելուց հետո Հակոբը վառեց ձեռքի լապտերը։
Քարանձավի մռայլ ու չարագուշակ տեսքը, շրջապատը լցնող թանձր մթությունը նորից հուսատահեցրել էր տղաներին. նրանք կորցրել էին այնտեղից դուրս պրծնելու հույսը։ Իսկ Լևոնի հուսահատությունն արդեն հասել էր այն աստիճանի, որ երկու անգամ արդեն մտածել էր տղաներին ասել գրպանում թաքցրած մատանու մասին և չէր ասել միայն այն պատճառով, որ վախեցել էր Հակոբի ծաղրից։
— Վախենալու բան չկա,— հանկարծ խոսեց Արեգը,— բոլորս էլ դուրս կգանք։
Վազգենն ասես դրան էր սպասում։
— Հա, բա քեզ ի՞նչ կա,— անմիջա պես լացակումեց նա,— մենք քաղցից մեռնում ենք, իսկ դո՞ւ...
— Իսկ ես կերե՞լ եմ։
— Որտեղի՞ց իմանամ։
— Ուրեմն, ավել-պակաս մի խոսիր, թե չէ...
Ոչ ոք ուշադրություն չդարձրեց նրանց վեճին։ Վազգենի խոսքերը բոլորին միանգամից հիշեցրեց ուտելու մասին։ Հակոբը կուլ տվեց բերանում հավաքվող թուքն ու կանգ առավ.
— Չնախաճաշե՞նք։
Բոլորը միանգամից նստեցին։
Նախաճաշը շատ ավելի համեստ էր, քան երեկոյան ընթրիքը՝ չնայած բոլորն էլ ուտելու ավելի մեծ ցանկություն և պահանջ ունեին։ Այս անգամ Հակոբը բավարարվեց կես հացը չորս մասի բաժանելով։ Մեղր-կարագին ու պանրին նույնպես ձեռք չտվեց։
— Եթե շատ ուտենք, կծարավենք,— բացատրեց նա,— իսկ ջուր չկա։
— Ես ջուր չեմ ուզի,— քրթմնջաց Լևոնը,— եռունդա, ուզում ես մենակ պանիր տուր, առանց հացի։
— Ես էլ,— անմիջապես վրա բերեց Վազգենը։
— Դա անհնար է,— չհամաձայնեց Հակոբն ու փակեց, ուսապարկը։
Լևոնը երկար նայեց գայթակղիչ պարկի կանաչավուն, կտորին ու հանկարծ ինչ֊որ բան վճռելով, քաշեց Վազգենի թևը.
— Կգա՞ս տեսնենք այն խոռոչում ինչ կա։ Գուցե մի բան գտնենք։
Վազգենը բոլորովին չէր ցանկանում շարժվել։ Առավել ևս, համոզված էր, որ խոռոչում պետքական ոչինչ էլ չկա։ Բայց չհամարձակվեց Լևոնին չլսել։
Խոռոչի մթության մեջ հայտնվելուն պես, Լևոնը փըսփրսաց.
— Դու հասկացա՞ր, որ նրանք գլուխների ճարը տեսել են։
— Ինչպե՞ս։
— Շատ պարզ, մեզանից գաղտնի խժռել են։
— Բայց մենք անընդհատ միասին էինք, չէ՞։ Ե՞րբ կերան, որ չտեսանք։
— Խելքիդ ձյուն գա։ Եռունդա։ Դու քաղցած չմնացի՞ր։
— Մնացի։
— Իսկ նրա՞նք։
— Երևի նրանք էլ մնացին։
— Եռունդա, որ քաղցած մնային, մի բան էլ իրենք կասեին։ Բայց միայն ես ու դու խոսեցինք։
— Ճիշտ է։
— Ուրեմն նրանք կերել էին։
— Ըմմմ...
— Բայց մենք թույլ չենք տա, որ մեզ հիմարի տեղ դնեն։ Համաձա՞յն ես։
Մթության մեջ Վազգենը գլխով արեց.
— Ըհը։
— Դե լսիր, թե ինչ ենք անելու։
— Ի՞նչ։
— Գիշերը ուսապարկը կգողանանք։
— Բա Հակոբը որ իմանա։
— Եռունդա։ Թող իմանա։
— Չի տա։
— Ուժով կխլենք։
— Հետո՞։ Ու կուտե՞նք։
— Բոլորը։ Միանգամից, ինչ կա֊չկա՝ մեղր ու կարագ, հավ, պանիր, հաց։ Բոլորը։
— Իսկ իրե՞նք։
— Եռունդա։ Իրենք որ գաղտնի ուտում էին, մեր մասին մտածեցի՞ն։
— Բայց...
— Էլ ի՞նչ բայց։ Կուտենք ու վերջ։
— Դե ուտելը, հա՛, կուտենք, բայց...
— Լսիր։ Վազգեն, դու համարձակ տղա ես, որ ուզես ճկույթով տասը հատ Հակոբ ու Արեգ կփռես գետին։ Քեզ նվնվալ չի սազում։ Հիմա գալի՞ս ես։
— Կգամ,— քրթմնջաց Վազգենր։
— Ապրես,— ոգևորվեց Լևոնն ու դուրս եկան խոռոչից։
Նրանց, խոռոչում գտնվելու ժամանակ Հակոբը հանգցրել էր լապտերը և դուրս գալուն պես տղաները չկարողացան միանգամից կողմնորոշվել, թե որ կողմ են գնալու։ Շփոթված ու վախեցած կանգ առան։
— Չլինի՞ մեզ թողել ու գնացել են,— փսփսաց Վազգենը։
— Հակոբ, Արեգ,— առանց ընկերոջ փսփսոցը լսելու, ամբողջ ուժով ճչաց Լևոնը։
— Մենք այստեղ ենք, եկեք,— Հակոբի ձայնը լսվեց շատ մոտ և անմիջապես էլ չրխկաց անջատիչը,— եկեք։
Հանգստանալուց հետո տղաները շարունա՛կեցին ճանապարհը։ Առջևից դնում էր Հակոբը, հետո՝ Արեգը, իսկ նրա ետևից՝ կողք֊կողք քայլում էին Լևոնն ու Վազգենը։ Չորսն էլ լուռ էին՝ յուրաքանչյուրն իր մտքերի հետ, և թերևս դա էր պատճառը, որ նրանք բավական ուշ նկատեցին անցուղու պատերի իրարից հեռանալը։
Հանկարծ Հակոբը կանգ առավ։ Պատերն արդեն այնքան էին հեռացել, որ նա չգիտեր, թե որ ուղղությամբ քայլել։
— Հրապարա՞կ է,— դժգոհ փնթփնթաց Լևոնը։
Հակոբն ուսերը թոթվեց։ Մի քայլ արեց դեպի աջ և կիսախավարում նշմարեց հանդիպակաց պատի խորդուբորտ ուրվագիծը։ Հետո քայլեց ձախ՝ մյուս պատը չկար։
— Իսկապես որ հրապարակ է,— ասաց նա ու շարժվեց առաջ։
— Ո՞ւր,— հարցրեց Լևոնը։
Հակոբը բացատրեց, որ ճանապարհի շարունակությունը գտնելու համար անհրաժեշտ է շրջել պատերի տակով։
— Իսկ եթե ոչ մի տեղ ճանապարհ չլինի՞,— շշնջաց Վազգենը։
Չորսի մարմնով էլ սարսուռ անցավ. եթե չլինի՞...
Հակոբին թվաց, որ հենց հիմա սիրտը կթռչի տեղից՝ այնքան որ ուժեղ խփեց։ Նա համարյա վազելով, որքան թույլ կտային հոգնածությունից ու վախից թուլացած ոտքերը՝ գնաց պատի երկարությամբ, մտքում անընդհատ կրկնելով Վազգենի ասածը.
— Իսկ եթե չլինի։ Իսկ... եթե... չլինի...
Բայց ճանապարհ կար, և բավական տարօրինակ ճանապարհ։ Երեսուն կամ երեսունհինգ քայլ անելուց հետո Հակոբը դեմ առավ քարե, նեղլիկ աստիճանների, որոնք ծածկված էին մամուռի հաստ շերտով։ Լապտերի լույսը մինչև աստիճանների վերջ չհասավ։ Բայց այնքան մեծ էր ճանապարհ չգտնելու վախը, որ այդ տարօրինակ աստիճանները նրանց թվացին երկնային պարգև և առանց ժամանակ կորցնելու խումբն սկսեց բարձրանալ մամռոտած աստիճաններով։ Նրանցից ոչ մեկի մտքով նույնիսկ չանցավ, որ որոնումները կարելի է շարունակել, որ այդտեղից գուցե սկսվում են նոր ճանապարհներ
Աստիճաններով դժվար էր բարձրանալ։ Լպրծուն մամուռն անընդհատ փախչում էր ոտքերի տակից, իսկ աստիճաններն էլ այնքան նեղ էին, կարծես նախատեսված ոչ թե մարդկանց, այլ մանր-մունր կենդանիների՝ ասենք նապաստակների, աղվեսների համար։
Արեգը մտքում հաշվում էր ետևից թողած աստիճանները.
— Քառասուն, քառասունմեկ, քառասուներկու, հիսուն... վաթսուն, ութսուն... ութսունհինգ...
Իսկ լապտերի լույսն այդպես էլ չէր հասցնում լուսավորել աստիճանների վերջը։
=== Գլուխ տասներորդ ===
Նրանք կանգնել էին, ինչպես անցյալ դարերի կրքոտ հավատացյալները սրբապատկերի առաջ՝ ինքնամոռացման մեջ, հայացքներում՝ ակնածանք ու վաւխ...
Այդպիսի բանի Գագիկն ու Արամը հանդիպել էին միայն կինոնկարներում ու մեկ էլ ինչ֊որ պատկերազարդ գրքերի մեջ, իսկ Հասմիկը՝ նաև թանգարանում, ուր եղել էր անցյալ տարի՝ գարնանային արձակուրդի ժամանակ՝ հայրիկի հետ։
— Ազնիվ խոսք, հենց այս էր որ կար,— հավատացնում էր նա,— կարծես այստեղից հանել ու դրել էին թանգարանում։ Ճիշտ այսպիսի սաղավարտ էր՝ մինչև դեմքի կեսը, և զրահն ու սուրն էլ, էլի նույնն էին։ Միայն թե այնտեղ զենք ու զրահ կրողը չկար, իսկ այստեղ...
— Որ ասում էի,— Գագիկը զգուշորեն ձեռքը կպցրեց զրահին ու անմիջապես էլ ետ փախցրեց,— որ ասում էի վախենալու բան չկա։ Քիչ էր մնում վախից լաց լինեիք՝ թողնենք-փախչենք, ո՞վ գիտե ինչ ձեռք է,— նա նայեց Արամին,— հասկանո՞ւմ եք, սա ինչպիսի հայտնագործում է. հազար, երկու հազար, գուցե և երեք հազար տարվա զինվոր է։ Դու գիտե՞ս... դուք դիտե՞ք, թե սա ինչ է նշանակում։
— Գիտեմ,— փնթփնթաց Արամը։ Նա լավ էր հիշում, որ թողնել փախչելու առաջարկն ինքն էր արել, և Գագիկը չէր համաձայնել. «Գժվե՞լ ես, ո՞ւր փախնչենք։ Ընդհակառակը, մենք պետք է մնանք ու գտնենք մատների տիրոջը»։ Դրանից Արամն ավելի էր զայրացել և ավելի վախեցել։ Պնդել էր, որ անպայման պետք է հեռանալ, անհապաղ, առանց ժամանակ կորցնելու։ Որ Գագիկը խելքը թռցրել է և նրան չպետք է լսել։ Իսկ Գագիկը շատ հանգիստ բացատրել էր, որ ինքը խելքը չի թռցրել և մտադրություն էլ չունի։ Ասել էր, որ դա հազվագյուտ դեպք է, տասը հազար տարին մեկ անգամ հանդիպող գյուտ, և ինքը ոչ մի պայմանով չի թողնի։ Արամը չէր համոզվել, շարունակել էր իրենը պնդել։ Տեսնելով, որ խոսքն օգուտ չի տալիս, Գագիկը չէր շարունակել. «Գնում եք, գնացեք, ես չեմ գալիս»— եզրափակել էր նա և վերսկսել փորփրել տորֆը։ Գագիկի համոզվածությունն ու հանդստությունը փոխանցվել էր Հասմիկին. իսկ այնուհետև նաև Արամին։ Հասմիկը հիշել ու պատմել էր անցյալ տարվա մի դեպք. «Կարենի հետ էլ նույնն էր պատահել։ Նորից այսպես, պատահաբար...»։ «Կարե՞նն ով է»— ընդհատել էր Արամը։ «Կարենը։ Մեր միջանցքի...»։ «Հա, ձեր չորրորդ հարկի,— հիշել էր Արամը,— հետո՞, այդպես պատահաբար Կարենն ի՞նչ էր արել»։ «Գյուտ։ Գյուտ էր արել։ Գնացել էր գյուղ տատիկին հյուր և գյուղից դուրս գտնվող ավերակ եկեղեցում մի կճուճ ոսկի էր գտել։ Թերթում էլ գրեցին, չե՞ք կարդացել»։ «Ես կարդացել եմ,— առանց աշխատանքն ընդհատելու միջամտել էր Գագիկը,— միայն թե գտածը ոսկի չէր եղել, այլ քսան դար առաջ ձուլված պղինձ։ Թերթում այդպես էր գրված»։ «Գուցե,— Հասմիկը չէր վիճել,— բայց գիտե՞ք դրա համար ի՜նչ պարգևներ ստացավ, նույնիսկ պատվոգիր»։ «Բայց սա մատ է, խելոք, կճուճ չէ»։ «Հետո ի՞նչ, որ մատ է, որ կճուճ չէ։ Գագիկը մի բան գիտե, որ ասում է»,— պնդել էր Հասմիկն ու ինքն էլ էր միացել Գագիկին՝ սկսել էր փորփրել տորֆը։ Արամը վիրավորվել էր. «Գիտե, բա ո՜նց... Գագիկր Նյուտոնն է, Գագիկը Պասկալն է, Գագիկը Պյութագորն է, Գագիկը Լոմոնոսովն է, Գագիկր Մենդելեևն է, Գագիկը...»— այսպես նա թվարկել էր իր իմացած բոլոր գիտնականների անունները, քմծիծաղ տալով առժամանակ կանգնել էր՝ ձեռքերը կողքին կանթած։ Հետո, երևի ձանձրացել էր անգործ կանգնելուց կամ, երևի համոզվել էր, որ ինքը սխալ է ու միացել էր աշխատողներին։ Մատերից հետո փորվածքում հայտնվել էր ձեռքը։ Արամն ու Հասմիկը էլի վախեցել էին։ Առաջին անգամվանից քիչ, բայց վախեցել էին։ Իսկ Գագիկը չէր վախեցել, ուրախացած թռչկոտել էր ու բացականչել. «Այդպես էլ գիտեի։ Այդպես էլ գիտեի...»։ «Ի՞նչ գիտեիր,— հարցրել էր Արամը,— որտեղի՞ց գիտեիր»։ Գագիկը չէր պատասխանել, շարունակել էր փորփրել։ Ընկերներն էլ այս անգամ արդեն աշխատել էին ավելի ոգևորված։ Ձեռքից հետո երևացել էր զրահի մեջ պահված թևը, հետո՝ ուսը, հետո սաղավարտի մեջ ամփոփված գլուխը, և ամենավերջում՝ զենք ու զրահով ծանրաբեռնված ասպետը՝ ոտքից մինչև գլուխ։
Արամը հիշեց այս ամբողջ պատմությունն ու ինքն իրեն արդարացնելու նպատակով, կիսաձայն ասաց.
— Ախր անհավատալի բան էր։
— Ի՞նչը,— զարմացավ Գագիկը։
— Ամեն ինչ։
Գագիկն ուղղեց ակնոցը.
— Անհավատալի ոչինչ չկա։
— Ես էլ կարող եմ նույնն ասել, Հասմիկն էլ կարող է նույնն ասել, նույնիսկ դմբո Ներսիկը՝ կարող է ասել, որ անհավատալի բան չկա։
— Չէ, ես չեմ ասի,— միջամտեց Հասմիկը,— դու և դմբո Ներսիկն ասեք՝ բավական է։
— Ես լուրջ բան եմ ասում,— բողոքեց Արամը,— «Անհավատալի ոչինչ չկա»֊ն բացատրություն չէ։
Գագիկը չլսելու տվեց։ Նա զգույշ շարժեց զրահն ու շշնջաց.
— Ինչ լավ է պահպանվել, տեսեք։
— Տեսնում ենք,— խեթ֊խեթ նայեց Արամը,— շատ լավ տեսնում ենք։
— Այսպիսի բան հազվադեպ է պատահում։ Խիստ հազվադեպ՝ տասը հագար տարին մեկ անգամ։
— Իսկ դու ասում էիր թողնենք֊փախչենք։
— Հա՛, ասում էի։ Հա՛, ասել եմ։ Հա՛, լավ եմ արել ասել եմ։ Եթե պետք լինի էլի կասեմ, պրծա՞նք,— պոռթկաց Արամը։
— Ասում ես, ասա։
— Կասեմ։
Հասմիկը հանգիստ սպասում էր վեճի ավարտին։ Միասին անցկացրած օրերի ընթացքում նա ինչպես պետքն է արդեն ճանաչել էր և՛ Գագիկին, և՛ Արամին։ Համոզված էր, որ Գագիկն անպայման կպարզի հանելուկը, միայն թե անհամբեր ընկերոջը զայրացնելուց հետո։ Իսկապես, այդպես էլ եղավ. ինչպես պետքն է Արամին զայրացնելուց հետո, Գագիկը անցավ հին ասպետի հայտնագործման գիտական բացատրությանը։
— Նախ՝ լույսի մասին. դա փտած մսից ու ոսկորից առաջացած լույսն էր, ինչպես գերեզմանոցներում։ Գիտեք չէ՞, որ մութ գիշերներին գերեզմանոցներում լույսեր են երևում։
Հասմիկը գլխով արեց։ Իսկ Արամը, ոչ այնքան հետաքրքրությունից, որքան ընկերոջը փակուղու առաջ կան գնեցնելու նպատակով, ընդհատեց.
— Իսկ ինչո՞ւ էր միայն երկու մատը փտել։ Թող ձեռքը փտեր, թող թևը փտեր, մարմինը...
— Մի խանգարի,— դժգոհեց Հասմիկը։
— Չեմ խանգարում, հարց եմ տալիս։
— Երկու մատն էր փտել, որովհետև տորֆից դուրս միայն երկու մատն էր մնացել։ Թևը մնար՝ թևը կփտեր։
— Հետո՞ ինչ։
— Այն, որ տորֆի մեջ մարմինները պահպանվում են։ Ինչպես կան, այնպես էլ մնում են։ Չեն փչանում, չեն քայքայվում։
— Իսկ ո՞վ է բերել քո այդ ասպետին ու խցկել տորֆի մեջ։
— Ոչ մեկն էլ չէր բերել ու խցկել։
Արամը քմծիծաղ տվեց.
— Ուրեմն ինքն էր եկել֊խցկվել, հա՞, ինքն իրեն։
— Այո, ինքն իրեն է խցկվել,— չափից ավելի լուրջ ձայնով ասաց Գագիկը,— դու գիտե՞ս, թե տորֆն ինչպես է առաջանում։
— Գիտեմ,— Գագիկի լրջությունը լրջացրեց նաև Արամին,— ճահիճներից է առաջանում։
— Ճիշտ է,— վրա բերեց Հասմիկը,— ճահիճները ծածկվում են հողով՝ փտում են, փտում ու վերածվում տորֆի։
— Ըհը,— համաձայնեց Գագիկը,— մոտավորապես այդպես է։ Տորֆնառաջանում է ճահճից, իսկ ճահիճները առաջանում են գետերի ու լճերի մոտ ցածրադիր վայրերում։ Մեր անցած ճանապարհով գետ է հոսել, իսկ այստեղ, ուր հիմա կանգնած ենք, գետից ավելի ցածր է, հիշո՞ւմ եք, այստեղ գալիս մենք անընդհատ իջնում էինք։ Այդպես իջել են նաև գետի ջրերը, հավաքվել ու դարձել ճահիճ։ Հին ասպետն անցել է այս կողմերով ու ընկել ճահիճը։ Իսկ ճահճի մեջ ընկնողին փրկություն չկա, խեղդվել է խեղճը։ Հետո ճահիճը լցվել է ծառերի տերևներով, հողմից ու ամպրոպներից տապալված ծառերով, արմատներով, քարերով, ծածկվել է հողով, փտել ու վերածվել տորֆի։ Այստեղ Գագիկը մի պահ լռեց,— հիմա ես ուրիշ բան եմ մտածում։ Ինչո՞ւ ասպետը ճահիճը պետք է ընկներ մենակ։ Կարծում եմ, որ նրա հետ անպայման եղել են նաև ընկերները։
— Ճիշտ է,— ոգևորված ընդհատեց Հասմիկը,— ու նրանք էլ են խեղդվել։
— Ուրախացիր։ Մարդիկ են խեղդվել, գիտե՞ս ինչքան ուրախալի բան է,— քրթմնջաց Արամը։
— Բայց նրանք խեղդվել են հազար տարի առաջ,— փորձեց արդարանալ Հասմիկը։
— Կարևոր չէ։
— Ճիշտ է, կարևոր չէ,— Հասմիկը տխրեց,— ճիշտ է։
Արամը հաղթական ժպտաց։ Իսկ Գագիկը, որ ոչ մի ուշադրություն չէր դարձրել ընկերոջ սոփեստությանը, շարունակեց ընդհատված միտքը.
— Սա Հայկական զինվոր չէ։ Հայերն այսպիսի զրահ ոչ մի դարում չեն ունեցել։ Սա հույն է կամ հռոմեացի։ Այ, հենց դրա համար էլ մտածում եմ, որ մենակ լինել չէր կարող։ Ինչո՞ւ պետք է մեն֊մենակ ընկներ այստեղ։ Եթե բանակը երթով անցնելիս է եղել, ուրեմն ճահճում թաղված պետք է լինի ամբողջ բանակը, կամ գոնե մի լեգիոն, գոնե վաշտ կամ ջոկատ։ Եթե հարձակվելիս են եղել, որևէ գյուղի կամ ամրոցի վրա, ուրեմն նորից մենակ չէր լինի։ Մենակ լինելը բացառվում է նաև փախչելու ժամանակ՝ ինչպե՞ս կարող էր մենակ նա փախչեր այս ուղղությամբ։
— Իսկ եթե միայն նա է կենդանի մնացե՞լ,— հուշեց Արամը։
— Հը՞...
— Գագիկ,— նորից ոգևորվեց Հասմիկը,— իսկ կարո՞ղ է պատահել, որ նրա կամ նրանց հետ այստեղ ընկած լինեն նաև գանձեր կամ ուրիշ որևէ կարևոր բան։
— Կարող է, ինչպե՞ս չէ։ Բայց, եթե ոչինչ էլ չլինի։ Հենց միայն այս ասպետն էլ անչափ մեծ գյուտ է։ Սրա համար հնէաբաններր գիտե՞ս ինչ կանեն։
— Մեզ կպարգևատրե՞ն։
— Անպայման։
— Պատվոգի՞ր կտան։
— Չէ, մեդալ կտան,— խայթեց Արամը,— շքանշան կտան։ Ամեն ինչ կտան, բացի պատվոգրից։ Պատվոգիր չեն տա՝ Կարենին չես զարմացնի։
— Դոլ ինչո՞ւ ես թշնամացել մեզ հետ,— զարմացավ Հասմիկը,— քացախ ես դարձել։
— Քացախ դու ես դարձել։
Գագիկը ծիծաղեց.
— Նա միշտ այդպես է, դու ուշադրություն մի դարձնի։ Լավ բանից նա միշտ իրեն վատ է զգում։
Արամը լսեց ու բանի տեղ չդրեց։ Գլխում նոր հարց էր ծնվել կապված ճահճի ու ասպետի հետ.
— Լսիր, գիտնական, ես դեռ հարց ունեմ,— Գագիկը գլխով արեց, այսինքն՝ ասա և Արամը շարունակեց,— ենթադրենք, որ ամեն ինչ իրոք այդպես է, ինչպես դու ես ասում։ Ենթադրենք, որ խմբով էլ ընկել են։ Իսկ հետո, այդ բոլորից հետո նրանք ինչպե՞ս եկան ու խցկվեցին այս լեռների տակ։ Հը՞...
— Իսկ ի՞նչ պարտադիր է, որ այս տորֆի հանքը գտնվի անպայման լեռների տակ։ Բոլորովին էլ պարտադիր չէ,— առանց վայրկյան իսկ մտածելու պատասխանեց Գագիկը՝ ասես նախապես պայմանավորված Արամի հետ, որ նա պետք է տա այդ հարցը, իսկ ինքը՝ պատասխանի։
— Ուրեմն, քո ասելով, սա դուրս է գալիս գետնի երես, հա՞։
— Հնարավոր է։ Իսկ եթե դուրս էլ չի գավիս, էլի ոչինչ չկա։ Երկրաշարժը մեզ մոտ բոլորովին էլ հազվագյուտ բան չէ։ Կարող է, որ այս բոլորից հետո երկրաշարժ է եղել ու քարերը ծածկել են տորֆի հանքավայրը։
Արամը գլուխը շարժեց՝ ոչ այն է՝ համաձայն եմ, ոչ էլ, թե համաձայն չեմ։ Իսկ Հասմիկը, որի համար բացարձակապես միևնույնն էր. տորֆը հասնո՞ւմ է գետնի երես, թե երկրաշարժն է ծածկել, նորից դիմեց Գագիկին.
— Ուրեմն սա իսկապես հազվագյուտ բան է, հա՞։ Հազվագյուտ հայտնագործություն։
— Այն էլ ինչպիսի՜։
— Այսինքն գյուտ է, հա՞։
— Մեծ գյուտ։
Հասմիկն ուրախացած թռչկոտեց տեղում.
— Տեսա՞ք, էլի ես։ Որ քարանձավ չընկնեի, այս գյուտն էլ չէինք անի։
Հասմիկի ուրախ բացականչությունները տղաներին նորից վերադարձրեց տխուր իրականությանը։
Հին ասպետի հայտնաբերումն այնպես էր ոգևորել նրանց, որ բացարձակապես մոռացել էին իրենց վիճակը։ Եվ Հասմիկի խոսքերը լսելուն պես, միանգամից թևաթափ եղան։ Արամն ինչ֊որ բան ասաց, մոտավորապես այսպիսի բովանդակությամբ՝ որ այստեղից դուրս եկար, գյուտդ էլ կտանես քեզ հետ։ Իսկ Գարիկը նկատեց, որ լապտերի լույսն սկսում է պակասել։
— Հարկավոր է շտապել,— ասաց նա,— նախաճաշենք ու շարժվենք։ Թե չէ լապտերը բոլորովին կհանգի, և մենք կխճճվենք այս լաբիրինթոսում ու մինչև կյանքներիս վերջը դուրս չենք պրծնի։
Նրանք տեղավորվեցին հին ասպետի ոտքերի մոտ և Գագիկն ուսապարկից հանեց մրջյունների վերջին տուփը։ Բաժանեց երեք հավասար մասի ու տվեց ընկերներին։ Կերան՝ մի քիչ զզվելով, մի քիչ էլ արդեն հարմարված և վեր կացան։ Շարժվեցին, ուղեցույց ունենալով դատարկ ու լիքը լուցկու տուփերը, որ շաղ էին տվել իրենց ճանապարհին և, որոնք Գագիկը հավաքում էր մեծագույն զգուշությամբ։
{{ԵրեքԱստղ}}
Վերադարձի ճանապարհը երկարեց չափից ավելի։
Երեքն էլ հոգնած էին, հազիվ էին քարշ տալիս ոտքերը. հին ասպետին տորֆից մաքրելու համար հավանաբար շատ էին չարչարվել։ Դանդաղելու մյուս պատճառն էլ քաղցն էր՝ երեք տեղ բաժանված մեկ տուփ մրջյունը ինչքա՞ն էներգիա կարող էր վերականգնել։ Էլ չեմ ասում ծարավի մասին, որ տանջում էր պարզապես ահավոր չափով։ Բայց երեքից ոչ մեկը հիմա չէր մտածում դրանց մասին. ծարավ, քաղց, հին ասպետ, հոգնածություն... Նույնիսկ Գագիկը մոռացել էր ոտքի տանջող ցավը։ Դրանք բոլորն իրենց տեղը զիջել էին ամենավտանգավորին՝ խավարում է լապտերի լույսը, մարտկոցներն ուժազրկվում էին, երկու քայլի վրա համարյա անհնար էր որևէ բան տեսնել։
— Մարտկոցները կարելի է եռացրած ջրով վերականգնել,— մթության մեջ լսվեց Արամի ձայնը,— ես փորձել եմ, ստացվել է։
— Ես նույնպես փորձել եմ,— անտրամադիր արտաբերեց Գագիկը և չրխկացրեց անջատիչը։ Լապտերից նրանք հիմա օգտվում էին խիստ հազվադեպ, միայն անհրաժեշտության դեպքում։ Արամն ու Հասմիկը միաժամանակ նայեցին հազիվհազ մլմլացող լույսին ու տխուր հառաչեցին։ «Եթե լսեիր ինձ։ Եթե ասպետի վրա ժամանակ կորցրած չլինեինք»— մտածեց Արամը։ Իսկ Հասմիկը կիսաձայն նկատեց, որ լույսն ավելի է պակասել։
— Ոչինչ,— ընկերներին ոգևորել փորձեց Գագիկը,— մինչև ճանապարհ կհասցնի, ես իմ լապտերին գիտեմ՝ չի դավաճանի։
— Գոնե մրջյուն լիներ։ Ախր թթվահամ է, ծարավ հագեցնող։ Հարյուր տուփ կուտեի։
— Երկու տուփ էլ չէիր ուտի,— չհամաձայնեց Գագիկը,— բարձր կալորիականություն ունի։ Շատ ուտել չի լինի։
— Միևնույն է, կուտեի։
— Կարենը մի անգամ քսան հատ կարկանդակ կերավ ու երեք օր պառկեց,— միջամտեց Հասմիկը։
— Զզվեցրիր քո Կարենով,— փնթփնթաց Արամը,— Գագիկ, որտեղի՞ց էիր գտել այդ մրջյունները։
— Ճանապարհից,— Գագիկն այսպես էր անվանում քարակոփ ուղին, որ սկսվում էր «Առյուծի երախից»,— եզանլեզուն դնելուց բավական հետո ես ինձ լավ զգացի ու քնեցի։ Իսկ արթնանալիս նկատեցի, որ դեմքիս վրայով ինչ-որ բան է շարժվում։ Բռնեցի, տեսնեմ մրջյուն է։ Փնտրեցի, գտա մրջնանոցը, շատ էլ մրջյուններ կային, հավաքեցի ու լցրի լուցկու տուփերը։
— Ըմ-մմ,— Արամը լիզեց չորացած շուրթերը, շատ էին, հա՞։
— Շատ։
— Բա ինչո՞ւ քիչ հավաքեցիր։
— Ինչ քիչ, այդքանն էր։
— Էլ չմնա՞ց։
— Հնարավոր է, որ մնացած էլ լինի։
— Ուրեմն վերադառնալիս կարող ենք հավաքել։
— Եթե հասնենք,— հառաչեց Հասմիկը։
— Ուրեմն չե՞ս հավատում, որ լապտերս մինչև անցուղի կհասցնի, վիրավորված ձևացավ Գագիկը։
Իհարկե, Հասմիկը բոլորովին էլ չէր հավատում, որ լապտերը իրենց տեղ կհասցնի, բայց և այնպես ասաց.
— Հավատում եմ։
Իսկ լապտերն իսկապես նրանց հասցրեց քարակոփ ճանապարհին։ Դրա համար երեքն էլ այնպես ուրախացան, ասես դուրս էին պրծել ստորգետնյա բանտից և ոչ թե մի ճանապարհից ընկել մեկ այլ ճանապարհ, որի ավարտն էլ հանելուկ էր նույնքան, որքան քիչ առաջվա կիսալաբիրինթոսը։
— Փրկված ենք։ Հասմիկ, Գագիկ, մենք փրկված ենք,— կորցրած ճանապարհի վրա ոտք դնելուն պես գոչեց Արամն ու ամուր համբուրեց նախ Հասմիկին, հետո Գագիկին։ Հետո թուլացած փռվեց հատակին ու շշնջաց։— Ինչ ուզում եք ասեք, էլ քայլել չեմ կարող։ Ուժ չունեմ։
— Գոնե մրջյուններին հասնեինք,— հիշեցրեց Գագիկը,— այստեղից հեռու չպետք է լինի՝ մի երեսուն քայլ։
— Երեսո՞ւն,— Արամի ձայնի մեջ կասկած կար,— եթե երեսուն է, կգամ։
— Երեսուն։ Կամ ամենաշատը քառասուն։
— Մրջյուների համար հիսուն էլ կգամ,— ասաց Արամն ու բարձրացավ տեղից,— գնանք։
Բայց մրջնաբույնը գտնել չհաջողվեց։ Երեսուներորդ քայլում Գագիկը միացրեց լապտերը։ Լամպի թելիկը կարմրեց, բայց չշիկացավ։ Քիչ հետո անցավ նաև կարմրությունը։ Լապտերից օգուտ չկար, Գագիկը ձեռքով շոշափեց հատակը՝ պատի տակ, մրջնանոցը պետք է որ լիներ այդտեղ։ Ոչինչ չկար։ Շոշափելով գնաց առաջ, մինչև հիսուներորդ քայլը և մրջյուն չգտավ։
— Չէ, իզուր բան է, ավելի լավ է հանգստանանք,— ասաց Հասմիկը,— մրջյունը ոչ կով է, ոչ ոչխար, որ մթության մեջ շոշափելով գտնես։ Բան դուրս չի գա։
Տղաները չհակաճառեցին։ Իրենք նույնպես համաձայն էին, որ դժբախտաբար մրջյունը ոչ կով է, ոչ էլ ոչխար, այլ պարզապես մրջյուն։ Նստեցին ու մեջքները հենեցին պատին։
— Եթե հաջողվեր մի փոքր քնեինք, լավ կլիներ,— ասաց Գագիկը։
— Տեսնես քանի՞ օր է, որ մենք այստեղ ենք,— շշնջաց Հասմիկը։
— Երեք,— անմիջապես պատասխանեց Արամը,— արդեն երեք անգամ քնել եմ, իսկ ես միայն գիշերներն եմ քնում։
— Հիմա քունդ չի՞ տանում։
— Եթե քաղցած չլինեի, հիմա այնպես կխռմփացնեի, որ...
— Ուրեմն չորս,— Հասմիկը տխուր հառաչեց,— չորս գիշեր, հինգ օր։
Առժամանակ լռեցին։ Բայց քաղցն ու ծարավը թույլ չէին տալիս քնելու։ Եվ Գագիկը նորից խոսեց.
— Հին ասպետին լավ գտանք։
— Քո տուփերում ի՞նչ կա։
Գագիկը նայեց մթության մեջ չերևացող Արամին.
— Բզեզներ։
— Չփորձե՞նք։
Գագիկն ուշացրեց պատասխանը։ Արամը զայրացավ.
— Չե՞ս լսում։
— Ախր, հազվագյուտ տեսակներ են,— Գագիկը կակազեց։
— Ուրեմն քաղցից սատկե՞նք։
— Լավ, փորձիր,— Գագիկը պայուսակից հանեց ձեռքն ընկած առաջին իսկ տուփն ու մեկնեց նրան,— վերցրու։
— Դա ի՞նչ է։
— Չգիտեմ։ Կարծեմ մայիսյան բզեզ է։
— Թունավոր չէ՞,— վախեցավ Հասմիկը։
— Չէ։
Արամը բերանը գցեց բզեզի կոշտ մարմինը, կծեց ու թքեց։
— Լավը չէ՞ր,— համարյա միաժամանակ հարցրեցին Հասմիկն ու Գագիկը։
— Թույն էր։
Նորից լռեցին։ Բավական անց մթության մեջ լսվեցին նրանց համաչափ մշմշոցները։
Թե ինչքան էին մնացել քնած՝ դժվար է ասել։
Առաջինն աչքերը բացեց Արամը։ Նայեց շուրջն ու չհավատաց տեսածին։ «Նորից թվում է,— մտածեց, ինչպե՞ս կարող էր...» նա տրորեց աչքերն ու կրկին նայեց. «Իսկ եթե չի թվում։ Իսկ եթե իսկապես...» Շրջվեց և ամբողջ ուժով սկսեց քաշել Գագիկին ու Հասմիկին։ Քաշքշում էր ու հետն էլ ամբողջ ուժով գոռում.
— Գագիկ, Հասմիկ, արթնացեք, շուտ։
— Ի՞նչ կա,— առանց աչքերը բացելու շշնջաց Հասմիկը։
— Շո՞ւտ, արթնացեք։
Հասմիկը բաց արեց աչքերն ու անակնկալի եկած, միանգամից նստեց.
— Երազ չէ՞։
— Ոչ մի երազ։ Երազ չկա, երազ չէ, չէ, չէ, չէ...
Աղմուկն արթնացրեց նաև Գագիկին։
Երեքն էլ միաժամանակ թռան տեղներից ու նետվեցին դեպի լույսը։
Ճանապարհը կտրուկ թեքվեց և ոլորանի ետևում, տասը-տասնհինգ քայլ հեռու նրանք տեսան գետնից կես մետր բարձրության վրա գտնվող անցքը։ Անցքը շրջանաձև էր, մարդաբոյ և նույնքան էլ լայնություն ուներ։ Առաջինն այնտեղ հայտնվեց Արամը։ Հետո, միմյանց ետևից՝ Հասմիկն ու Գագիկը։ Եվ հենց այստեղ էլ նրանց ոգևորության վրա սառը ջուր մաղվեց։
Արամը շրջվեց և լացակումած ձայնով ասաց.
— Կորած ենք։
Բացատրությունների կարիք չզգացվեց. երեքի համար էլ ամեն ինչ պարզ էր։
Անցքը փրկություն չէր։
Ելքի մոտ ընկած էր քարե, փոքրիկ մի հարթություն՝ բարձրաբերձ լեռան կրծքից կախված առանց բազրիք մի պատշգամբ, սեղանաչափ մի սալաքար, որի ներքևում տարածվում էր գահավեժ անդունդը։ Գետինը մնացել էր հեռու֊հեռու։ Իսկ ուղղահայաց, մի քիչ էլ ներս փախած պատի վրայով իջնելու մասին մտածելը հիմարություն էր։
— Վերջ։ Ամեն ինչ կորած է։ Այլևս ոչ մի հույս,— լացակումած շշնջաց Արամն ու երեսնիվայր փռվեց մանրիկ անձրևից թրջված սալաքարի վրա։
— Վերջ...
== Երկրորդ մաս ==
=== Գլուխ առաջին ===
Լևոնը չէր շտապում։
Ընկերոջ անհասկանալի դանդաղկոտությունն սկսել էր Վազգենին անհանգստացնել. «Այսքան էլ սպասել կլինի՞»։ Հակոբն ու Արեգը վաղուց էին քնել մեկ, գուցե նույնիսկ երկու ժամ առաջ, իսկ Լևոնը... «Չեմ հասկանում, սրանից էլ հարմար ժամանա՞կ»,— մտածեց Վազգենն ու զգուշորեն քաշեց կողքին պառկած ընկերոջ թևը.
— Չսկսե՞նք։
— Սպասիր, թող լավ քնեն,— շշնջաց Լևոնը։
— Սրանից էլ լա՞վ։ Գիտե՞ս ինչքան ժամանակ է, որ քնած են։
— Գիտեմ։
— Երկու ժամից ավել կլինի։
— Չէ։ Երկու ժամ առաջ դեռ աստիճանների վրա էինք, իսկ դրանից հետո նստեցինք ճաշելու,— Լևոնը հիշեց հավի միսն ու թուքը կուլ տվեց,— հետո քնելու տեղ գտանք։
Վազգենը նույնպես հիշեց խղճուկ ճաշկերույթը։ Նա էլ կուլ տվեց թուքը։
— Լավ, սպասենք,— ստիպված համաձայնեց նա ու նորից քաշվեց քառակուսի քարի մոտ, որն օգտագործում էր, որպես մահճակալ ու ներքնակ։ Տեղավորվեց ու նորից թեքվեց Լևոնի կողմը.
— Ասում ես դուրս կպրծնենք, հա՞։
— Եռունդա, հաշվիր գրպանումդ,— Լևոնը ձեռքը խփեց գրպանին և կտորի վրայից զգաց մատանու մետաղյա կոշտությունը։ «Իզուր ավելի շատ չվերցրեցի, գոնե երկուսը կամ երեքը»— մտածեց նա ու շարունակեց անավարտ միտքը,— դժվարը կշտանալն է, հետո մի շնչում կհասնենք որևէ անցքի ու դուրս կպրծնենք։
— Իսկ եթե գյուղում հարցնեն Հակոբի ու Արեգի մասի՞ն։
— Եռունդա։ Կասենք՝ չգիտենք։
— Ինչպե՞ս թե՝ չգիտենք։
— Հենց այդպես՝ չգիտենք։ Մենք իրար կարա՞ծ ենք, թե կպցրած։ Չենք տեսել։
— Հետո։
— Էլ ի՞նչ հետո։ Գանձը՞...
— Չէ, ի՞նչ գանձ։ Հակոբն ու Արեգը։ Ի՞նչ կլինեն նրանք առանց սննդամթերք, այս մթության մեջ։
— Ինչ ուզում են լինեն, մեզ չի վերաբերում։ Թող մեռնեն։
Վազգենն ուշադիր նայեց մթության մեջ չերևացող Լևոնի կողմը։ «Սա բոլորովի՞ն մարդ չէ»։ Հիշեց քիչ առաջվա դեպքը. աստիճաններով բարձրանալու ժամանակ Լևոնի ոտքը սահել էր ու քիչ մնացել ջարդուփշուր լիներ՝ գլորվելով մինչև սանդուղքի վերջը. Հակոբն էր փրկել՝ հասցրել էր ժամանակին բռնել նրան։ «Հակոբը կյանքի գնով փրկել է իրեն, իսկ ինքը։ Հակոբն էլ կարող էր հետը գլորվել, ջարդուփշուր լինել, բայց... Չէ, սրա հետ չի կարելի։ Ոչ մի քայլ։ Վերջ»— վճռեց Վազգենն ու նորից շրջվեց Լևոնի կողմը։
— Լսիր, Լևոն, նրանք այստեղ իսկապես կարող են մեռնել։
— Չեն մեռնի,— Լևոնը հասկացավ, որ Վազգենին այլ կերպ համոզել չի կարող։
— Ինչպե՞ս չեն մեռնի։
— Հենց այդպես էլի, չեն մեռնի՝ օգնություն կկանչենք։
— Գյուղի՞ց։
— Ըհը։
— Իսկ եթե չհասցնե՞նք։
— Կհասցնենք։
— Բայց չէ՞ որ մենք նրանց չենք տեսել։
— Գլխի ընկնո՞ղն ով է։
— Կընկնեն։
— Մենք էլ ուրիշ բան կմտածենք։
— Հիմա մտածիր։
— Ասացի կմտածենք,— զայրույթից Լևոնը բարձրացրեց ձայնը,— ինչ մարդ ես։ Իզուր տեղն էլ քեզ հետ գործ բռնեցի։ Արեգին կասեի կամ Հակոբին և նրանք չէին սկսի քեզ նման դուրս տալ։
— Նրանք չէին համաձայնի։ Ոչ Արեգը կհամաձայներ, ոչ Հակոբը։
— Քեզ է թվում։
— Նրանք մեզանից շուտ կարող էին փախչել, երբ ցանկանային, և՛ լապտերն էր իրենց մոտ, և՛ ուսապարկը։
— Ո՞ւմ ձեռքից փախչեին, ի՞մ։
«Պարծենկոտ ցախավել»,— մտքում ասաց Վազգենը,— եթե մերճ խոռոչում գտնված ժամանակ թողնեին ու փախչեին, մթության մեջ ի՞նչ էիր անելու»։
Լևոնի ձայնն ընդհատեց Վազգենի մտքերը.
— Ժամանակն է։
Վազգենը լսեց ու չպատասխանեց։ Կես րոպեի չափ սպասելուց հետո պատասխան չստանալով, Լևոնը զայրացավ.
— Խլացա՞ր։ Չե՞ս լսում։
— Ի՞նչ։
— Ասում եմ, պետք է սկսել։
— Աա՜աա...
— Պարկը Հակոբի գլխի տակ է, լապտերը՝ աջ կողքին։
— Լսիր, Լևոն, իմ կարծիքով։
— Կարծիքի ժամանակ չէ, սկսիր։
— Լսիր...
— Զզվեցրիր։ Ասա:
— Իմ կա րծիքով չպետք է փախչենք,— կմկմաց Վազգենը։
— Այսինքն՝ ուտենք ու մնա՞նք։
— Չէ,— մթության մեջ Վազգենը շարժեց գլուխը,— չգողանանք։
— Գժվեցի՞ր,— զայրույթից Լևոնը շուրթերը կծոտեց։
«Թե ինչ գործ ունեի այս սարսաղ լեղաճաքի հետ։ Մենակ կգողանայի, մենակ կուտեի»։
— Լսիր,— Լևոնի ձայնը հնչեց խիստ ու անողոք,— հիմա գալի՞ս ես, թե ոչ։
— Չեմ գալիս։
— Ի՞նչ։
— Չեմ գալիս։
— Գլուխդ կպոկեմ,— հոխորտաց Լևոնը։
— Չեմ գալիս։
— Կխեղդեմ, շան որդի։
Վերջին խոսքի հետ Լևոնը թռավ տեղից ու մթության մեջ գտավ Վազգենին։ Լևոնը Վազգենից ավելի ուժեղ էր և կարողացավ նրան գցել գետնին, բռնել կոկորդից.
— Հիմա գալի՞ս ես։
— Թող։
Լևոնը սեղմեց ավելի ուժեղ։ Վազգենին թվաց, թե աչքերը հենց հիմա կթռչեն տեղից։ Վախեցավ։ Ցանկացավ ճչալ, օգնություն կանչել արթնացնել Հակոբին, գոնե Արեգին։ Չկարողացավ։
— Գալի՞ս ես,— հևաց Լևոնը։
Վազգենը փորձեց պատասխանել՝ չկարողացավ։ Թափահարեց ոտքերը։
— Գալի՞ս ես,— գուցե պատասխան ստանալու համար, գուցե և պատահաբար Լևոնը փոքր ինչ թուլացրեց մատերը և Վազգենը հասցրեց շշնջալ։
— Կգամ։
— Եթե փորձես խաբել, կսպանեմ։ Քնածդ ժամանակ կխեղդեմ։
Վազգենը տրորեց վիզը.
— Կգամ։
— Ուրեմն շարժվիր, առանց ժամանակ կորցնելու։ Հիշիր, պարկը Հակոբի գլխատակին է, լապտերը կողքին՝ մեզանից աջ։ Գնա։
Վազգենը չորեքթաթ տվեց։ Գետինը սառն էր ու մի տեսակ՝ լպրծուն։ Վիզը շարունակում էր ցավել։ Աչքերի առաջ Լևոնի մա տներն էին՝ չոր ու կոշտ։ «Եթե չգողանամ նա ինձ կսպանի»։ Շարունակեց չորեքթաթ տալ։ «Իսկ եթե գողանա՞մ...»։ Անմիջապես աչքերի առաջ հայտնվեցին Արեգն ու Հակոբը՝ վախից, հուսահատությունից իրենց կորցրած։
— Շուտ արա, շտապիր,— ականջի տակ մռլտաց Լևոնը։
Վազգենը հասկացավ, որ նա գալիս է իր կողքից։ «Ուրեմն, արթնացնել չեմ հասցնի»,— մտածեց նա։ Եվ հաջորդ պահին անձավով մեկ տարածվեց Վազգենի գոռոցը.
— Վա՜խ, մեռա...
— Ի՞նչ պատահեց,— նրա կողքին չոքեց անհանգստացած Լևոնը։
Տեղերից թռան նաև Հակոբն ու Արեգը։ Մթության մեջ շողաց լապտերի լույսը.
— Ո՞վ է։
— Ի՞նչ պատահեց։
— Ոտքս,— տնքաց Վազգենը։
Երեք ընկերները հավաքվեցին հատակին փռված Վազգենի շուրջը։ Պառկեցրին մեջքի վրա։ Հակոբը փորձեց հանել անդրավարտիքը, այդ նպատակով ձեռքը գցեց գոտուն, բայց Վազգենը թույլ չտվեց։ Ցույց տվեց ձախ ոտքի սրունքն ու ցավից կակազելով շշնջաց.
— Այստեղ։
Հակոբը մի պահ տարակուսեց, ուսերը թոթվեց։ Լապտերը վառելու պահին նա տեսավ, որ Վազգենը բռնել էր աջ ոտքը, իսկ հիմա ցույց է տալիս ձախը։ Բայց, իհարկե, դրա ժամանակը չէր. «Երևի ցավից իրեն կորցրել է»,— մտածեց Հակոբն ու վեր քաշեց ընկերոջ անդրավարտիքի փողքը։ Ոտքի վրա ոչինչ չկար՝ վնասվածքի ոչ մի հետք։ Դրանից Հակոբն ավելի վախեցավ. «Ի՞նչ կարող է պատահած լինել»։
— Քնած ժամանակ ցավեց, հա՞,— հարցրեց։
— Ըմ՜մմ...
«Հանկարծ օձ խայթած չլինի՞»։ Հակոբն, իհարկե, գիտեր, թե ինչպես են վարվում օձ խայթելու դեպքում. «Խայթած տեղից վեր ամուր կապում են, որպեսզի թունավոր արյունը վերև չհոսի։ Իսկ ատամների տեղը կտրում են՝ թույնը հանելու համար։ Բայց ինչո՞վ կտրեմ...»։
Երեքից ոչ մեկը դեռ չէր հասցրել գտնել հարցի պատասխանը, երբ Վազգենը նորից քրթմնջաց.
— Լսեք, կարծես թե...
— Ի՞նչ,— ընդհատեց Հակոբը,— կարծես թե՝ ի՞նչ։
— Օգնեք բարձրանամ։— Վազգենը մեկնեց ձեռքերը։ Երեքով միանգամից քաշեցին նրան։ Բարձրացրին։ Վազգենը ոտքը դրեց գետին, ուժ տվեց ու ժպտալով նայեց շուրջը.
— Լսեք, կարծես թե չի ցավում,— նա կանգնեց մեկ ոտքի վրա,— չէ, չի ցավում։ Բոլորովին չի ցավում,— նա սկսեց թոչկոտել ոտքի վրա,— չի ցավում։ Ազնիվ խոսք, միանգամից անցավ, իսկ ինձ թվում էր, որ ցավից կմեռնեմ։
Վազդենն այնքան վարպետորեն կատարեց այդ ամենը, որ երեքից ոչ մեկի մտքով չանցավ, թե խաբում է։
Լևոնը մտքում լավ հայհոյեց դանդալոշ Լեղաճաքի հետ ընկերություն սկսելու օրը։ Արեգը պարզապես ուրախացավ՝ ամեն ինչ բարեհաջող ավարտվելու համար։ Միայն Հակոբը փոքր ինչ կասկածեց. նախ, որ Վազգենը սկզբում խառնել էր աջ ու ձախ ոտքը, իսկ այնուհետև արդեն՝ ցավը միանգամից անցնելու համար։
Ինչ֊որ մեկն առաջարկեց շարունակել քունը։ Վազդենը չհամաձայնեց.
— Չէ, այստեղ վտանգավոր է, ես վախենում եմ։ Ավելի լավ է շարունակենք քայլել։
— Թող քո ասածը լինի,— համաձայնեց Հակոբը,— կքնենք մեկ այլ տեղ։
Խումբը շարունակեց ճանապարհը։
{{ԵրեքԱստղ}}
— Ես այլևս ոչ մի քայլ անել չեմ կարող,— ասաց Լևոնն ու երկար ոտքերը տարածելով, մեկնվեց գետնին։
Տարօրինակ գիշերից՝ այսինքն Վազգենի դերասանությունից, անցել էր բավական ժամանակ. Հակոբի կարծիքով՝ երկու օր, մյուսների ասելով՝ ավելի շատ՝ երեք, չորս, նույնիսկ հինգ։ Տղաները քաղցից տանջվում էին։ Իսկ ուտելու ոչինչ չկար։ Ուսապարկը դատարկվել էր Վազգենի ոտքը «լավանալուց» տառացիորեն րոպեներ հետո՝ և հենց Վազգենի խնդրանքով։ Ճիշտ է, Հակոբը չէր ցանկացել միանգամից հրաժեշտ տալ ողջ ունեցվածքին, բայց Վազգենին միացել էին նաև մյուսները՝ Արեգը, Լևոնը և Հակոբը, որն ինքն էլ ուտել ցանկանում էր մյուսներից ոչ պակաս, անկարող եղավ դիմագրել։ Կերան մինչև վերջին պատառը, նույնիսկ պանրի կտորը, մի բան, որ Հակոբը փորձում էր ամեն կերպ արգելել առանց այդ էլ տանջող ծարավը ավելի անտանելի չդարձնելու նպատակով։ Սակայն նրա ջանքերն անցան ապարդյուն։ Ո՞ւմ ես ասում։ Արեգն ու Լևոնը այնպես վրա տվեցին, որ... Եվ հենց դրանից էլ ծարավը նրանց ավելի էր տանջում, քան Վազգենին ու Հակոբին։ Հետո ծարավին կրկին գումարվեց քաղցը և Լևոնն այլևս անկարող եղավ դիմանալ։
Հակոբը մոտեցավ քարերի վրա ընկած Լևոնին։ Համոզեց.
— Վեր կաց։ Ուր֊որ է կհասնենք։ Իսկ եթե մնաս պառկած...
— Չեմ կարող, ուժ չունեմ, հասկակիր։
— Հորս արև, ես էլ չեմ կարող,— ասաց Արեգն ու պառկեց Լևոնի կողքին։
Հակոբը տարակուսած թոթվեց ուսերը։ Նստելուց վախեցավ։ Գիտեր, եթե նստեր, այլևս վեր չի կենա։
Վազգենը նույնպես նստեց։
— Վեր կացեք, շուտ,— հանկարծ գոռաց Հակոբը։
Ոչ ոք չշարժվեց։ Ոչ ոք չպատասխանեց։
— Մենք այստեղ կսատկենք՝ թակարդն ընկած մկների պես, հասկացեք,— շարունակեց գոռգոռալ Հակոբը։
Ոչ ոք ուշադրություն չդարձրեց։
— Միևնույն է,— փնթփնթաց Վազգենը։
— Ի՞նչն է միևնույնը։
— Որտեղ մեռնելը։ Այստեղ կամ մի քանի քայլ այն կողմ՝ ի՞նչ տարբերություն։
— Վախկոտ Լեղաճաք, Ցախավել, դուք... դուք երեքդ էլ,— Հակոբը մի պահ լռեց,— չե՞ք գալիս։ Ուրեմն, չե՞ք գալիս։ Լավ, ձեր գործն է, մնացեք։ Ես կգնամ։ Մնացեք։ Ես գնում եմ։
Եվ իսկապես, նա իր մեջ ուժ դտավ քայլելու համար։
— Ո՞ւր—, տնքաց Լևոնը,— սպասիր։
— Չեմ սպասում։
— Բա լապտերը,— հևաց Վազգենը,— ո՞ւր ես տանում։
— Մեռնելու համար լապտեր հարկավոր չէ։ Ես չեմ ուզում մեռնել, լապտերն ինձ է պետք։
Հակոբը շարունակեց քայլել։ Դանդաղ էր քայլում։ Նա դանդադում էր դիտմամբ՝ սպասում էր ետևում մնացածների ձայնին։ Թողնել ու հեռանալ, իր հետ տանելով նաև լապտերը՝ դա միակ ելքն էր, որով նա ցանկանում էր տեղերից հանել ուժասպառ ընկերներին։
— Հակոբ, սպասիր։
Արեգի ձայնն էր։ «Չսխալվեցի»,— մտածեց Հակոբը։ Կանգ առավ.
— Ի՞նչ։ Միանգամից ասա, ես սպասելու ժամանակ չունեմ։
— Սպասիր։ Գալիս եմ,— հևաց Արեգն ու բարձրացավ տեղից,— հորս արև, ես մեռնել չեմ ուզում։
Արեգի ետևից բարձրացավ Վազգենը.
— Ես էլ։
Լևոնը սարսափից փշաքաղվեց, նա իրեն պատկերացրեց մթության մեջ, մեն-մենակ, և շրջապատը միանգամից լցվեց ամենատարբեր կախարդներով, կմախքներով, դևերով, հրեշներով, որոնք բոլորը խոսքները մեկ արած գրոհում էին իր վրա։ Նա ամբողջ ուժով ճչաց.
— Սպասեք։ Ինձ մենակ մի՜ թողեք։ Սպասեք, գալիս եմ,— ու թռավ տեղից։
— Շուտ արա,— անտարբեր ու չոր նետեց Հակոբը։
Լևոնը մյուսներին հասավ համարյա վազելով։
Խումբը շարժվեց։
Քայլում էին լուռ, յուրաքանչյուրը իր մտքերի հետ և դանդաղ, ինչպես ուղտերի հոգնած քարավանն արևակեզ անապատում՝ հազիվ քարշ տալով ոտքերը։
Այսպես անցած կլինեին հարյուր քայլ, գուցե մի քիչ էլ պակաս, երբ Լևոնը հանկարծ ճչաց և հասակով մեկ փռվեց գետին։
Ուժ չկար հարցնելու, թե ինչ պատահեց։ Հակոբը գետին ընկած Լևոնի վրա ուղղեց լապտերի լույսն ու տղայի տակ տեսավ ինչ-որ մութ մի բան։ Թվաց, որ քար է։ Մոտեցավ, օգնեց Լևոնին բարձրանալու։ Լևոնը կանգնեց ոտքի և անմիջապես էլ ասաց, որ ոտքերի տակ ընկածը կարծես քար չլիներ։
— Ինձ թվաց շարժվում էր,— ասաց Լևոնը։
— Շարժվո՞ւմ,— վախեցած արձագանքեց Վազգենը։
Հակոբը լույսն ուղղեց Լևոնին վախեցնող առարկայի վրա և չորսն էլ միասին բացականչեցին.
— Կրիա է։
Կենդանու գոյությունը քարանձավում՝ տղաներին աշխուժացրեց։ Իսկ Լևոնը, որ քաղցից ուշաթափվում էր, Հարցրեց.
— Կրիայի միսը ուտել կարելի՞ է։
— Կարելի է,— գլխով արեց Արեգը և հոր արևով երդվելուց հետո սկսեց պատմել մի պատմոլթյոԼն, որը տվյալ պահին բոլորովին հետաքրքիր չէր։
— Լավ է։ Ուրեմն մենք էլ կուտենք,— ոգևորվեց Լևոնը,— խորոված կանենք ու...
— Հա, բա՜,— ոգևորված ընկերոջն ընդհատեց Հակոբը,— քարերը կվառենք ու կխորովենք։
— Ըմ՜մմ...
Տղաների ոգևորության վրա սառը ջուր մաղվեց. խորոված անելը և ընդհանրապես, կրիայի միսը որևէ ձևով եփելը օրակարգից դուրս եկավ, շրջապատում փայտի հետք անգամ չկար։ Բայց և այնպես, անհրաժեշտ էր մի հնար գտնել կրիայի միսը ձեռքից չհանելու համար։ Չորսն էլ լարեցին ուղեղները։
— Եկեք մորթենք,— առաջարկեց Արեգը,— հետո մի բան կմտածենք։
— Ի՞նչ,— փնթփնթաց Վազգենը,— առանց փայտ ու լուցկի կրակ չի վառվի, ինչքան ուզում ես մտածիր։
— Ես հում-հում կուտեմ,— կիսաձայն մենախոսեց Լևոնն ու ձեռքը գցեց կրիայի զրահին։
— Հում-հո՞ւմ,— զարմացած բացականչեցին Արեգն ու Վազգենը։
— Ըհը,— Լևոնը գլխով արեց ու սկսեց քաշքշել կրիային։ Բայց զրահակիր կենդանին չէր պատրաստվում ենթարկվել տղային։
Կրիան համառում էր։ Վազգենն առաջարկեց քարաջարդ անել։ Հակոբը նորից հիշեցրեց, որ կրիան մեղք է, որ ավելորդ բան են անում՝ իզուր չարչարվում են ու նրան էլ անտեղի չարչարում։ Բայց ընկերները չլսեցին։
— Արեգ,— Լևոնը ուղղեց կռացած մեջքը,— չե՞ս հիշում, ինչպես մորթեցիք։
— Չէ, Համբո պապը մորթեց։ Մեզանից ո՞վ էր կրիա տեսել, որ մորթեր։ Մեր կողմերում կրիա հազարից մեկ է պատահում։
— Իսկ Համբո պապն ինչպե՞ս մորթեց։
— Դանակով մորթեց։ Կրիային շուռ ավեց մեջքի վրա ու մորթեց։
— Ուրեմն մենք էլ շուռ տանք,— անմիջապես գլխի ընկավ Լևոնն ու ձեռքերը խցկեց զրահի տակ։ Փորձեց բարձրացնել, բան դուրս չեկավ։ Ծանր էր։ Նրան անմիջապես օգնության հասան Վազգենն ու Արեգը։
— Հազար կիլո կլինի,— մրթմրթաց Արեգը,— իսկ նա թե՜թև֊թեթև էր։ Համբո պապը մենակ բարձրացրեց։
— Երեք, չորս,— առանց Արեգի մրթմրթոցին ուշադրություն դարձնելու հրահանգեց Լևոնը։ Կրիան չշարժվեց։ Նա նորից հրահանգեց,— երեք, չորս՝ միասիի՜ին։ Երեք, չորս... շարժվեց։ Մի անգամ էլ երեք ուուո՜ւուու չո՛րս...
Այս անգամ կրիան տեղից շարժվեց։ Ծանր քարի պես բարձրացավ ու չլմփաց զրահի վրա։
Տղաները հոգնել էին ու որոշեցին հանգստանալ։ Տեսնելով, որ այլևս իրեն չեն անհանգստացնում, կրիան գլուխը հանեց զրահից։ Վազգենը տեսավ ու անմիջապես ձեռքի քարը վրա բերեց։ Հակոբը շատ ուրախ կլիներ, եթե նա վրիպեր, բայց Վազգենը չվրիպեց։
— Մնաց ուտելը,— Վազգենը թևքով մաքրեց դեմքի քրտինքը։
— Եթե զրահից կարողանաս հանել,— խեթեց Հակոբը։
— Կհանենք,— ասաց Լևոնը։
Սակայն նրա լավատեսությունն իրականություն դառնալ չհաջողվեց՝ կրիայի զրահը տեղի չտվեց։ Տղաները երկար չարչարվեցին՝ ինչքան կարող էին։ Հետո համոզվեցին, որ ա րդյունքի հասնելն անհնար է և սուսուփուս նստեցին Հակոբի կողքին։
— Տեսա՞ք, որ ասում էի,— հիշեցրեց Հակոբը,— կենդանի էր, թող ապրեր, էլի։
Ոչ ոք ծպտուն չհանեց։
{{ԵրեքԱստղ}}
Հակոբը հասկացավ՝ պատմությունը կրկնվում էր։ Բայց այս անգամ արդեն ուժ չուներ դերասանություն անելու։ Եվ թույլ-թույլ, իմիջիայլոց ասաց. «Չշարժվե՞նք»։ Պատասխան չստացավ ու մնաց նստած։
Չորսն էլ հաշտվել էին միևնույն մտքին՝ այլևս ոչ մի հույս, վերջ։
Նայում էին մեջքի վրա ընկած կենդանուն և նրանցից յուրաքանչյուրին թվում էր, որ սատկած կրիան այդպես ընկած է արդեն հարյուր տարի՝ անհիշելի, նախապատմական ժամանակներից։ Մի տեսակ վարդագույն թմրություն էր իջել նրանց վրա՝ խաղաղ, հանգիստ, ոչ շարժվել էին ցանկանում, ոչ ուտել, ոչ խմել, ոչ խոսել։ Եվ չորսից ոչ մեկը չէր զգում, որ վերջը հենց դա է՝ խաղաղ, անվրդով այդ հանգստությունը։
Հանկարծ, հարյուր տարի առաջ հաստատված լռության մեջ ռումբի պես պայթեց Հակոբի ձայնը։ Նա գուցե շշնջաց։ Բայց բոլորին թվաց, թե իրենց կողքին ռումբ է պայթել՝ ամենաուժեղը, ատոմային կամ ջրածնային.
— Փրկված ենք։ Փրկված ենք։ Փրկված ենք...
Մի պահ բոլորին թվաց, որ Հակոբը խելագարվել է։ Լևոնը, Վազգենն ու Արեգը զարմանքից ու անսպասելիությունից շշմած նայեցին նրան։ Հետո Լևոնը չհամբերեց և ինքն իրեն շշնջաց.
— Գժվե՞ց։
— Չգիտեմ,— հևաց Արեգը։
Իսկ Վազգենն ասաց.
— Գուցե։
Հակոբը չլսեց։ Նա արդեն վեր էր թռել տեղից ու ցատկոտում էր, միաժամանակ չմոռանալով նաև ծափ տալն ու գռռալը։
— Գուցե մի բա՞ն ասեիր, հը՞,— նորից չհամբերեց Լևոնը։
— Մենք փրկված ենք...
Հանկարծ Հակոբը միանգամից լրջացավ։ Երևի ինքն էլ էր մտածել, որ ընկերներն իրեն խելագարի տեղ կարող են դնել։ Թողեց ծափ տալը, թռչկոտելը, գռռալը և ամենագործնական, լուրջ ձայնով ասաց.
— Լսեք, մենք փրկված ենք։ Կատակ չեմ անում,— նա հերթով նայեց ընկերներին՝ երեքի աչքերում էլ թերահավատություն կար։ «Ես էլ չէի հավատա»— մտածեց ու սկսեց բացատրել,— լսեք, որտեղի՞ց կարող էր կրիան հայտնվել այստեղ։ Քարերի մեջ ծնվել չէր կարող, սնվել էլ չէր կարող քարերի մեջ։ Ուրեմն, եկել է դրսից։ Դրսում կերել է, կշտացել ու խցկվել այստեղ։ Պարզ է նաև մի բան, որ նա երկար ճանապարհ անցած լինել չէր կարող,— Հակոբը նայեց Վազգենին,— մուտքը հեռու լինել չի կարող։ Հիմա հասկացա՞ք, որ մենք փրկված ենք։
— Հասկացա, հորս արև, ամեն ինչ հասկացա,— տեղից թռավ Արեգը,— մենակ մի բան չեմ հասկացել. կրիան քանի՞ օր կարող է ապրել առանց ուտելու։
— Ենթադրենք՝ տասը,— գուշակեց Հակոբը,— բայց մենք նրա տասը օրվա ճանապարհը կանցնենք մեկ ժամում։
Պատասխանը հուսադրող էր և միաժամանակ տրամաբանված։
Չորս զույգ աչքեր մթության մեջ շողացին ադամանդների պես։ Հիմա արդեն ոչ ոք չէր ցանկանում ժամանակ կորցնել։ Բոլորը վեր կացան։ Փրկարար ելքին մոտ լինելու հույսը ուժ ու եռանդ էր տվել տղաներին։ Հակոբն ընկավ առաջ՝ լուսավորելու ճանապարհը։ Մյուսները հետևեցին նրան։
Փրկության հույսը միաժամանակ վերացրել էր նաև նրանց լեզուներին դրված անտեսանելի կապանքները։ Քաղցն ու ծարավը հիմա կարծես թե էլ չէին տանջում առաջվա նման՝ անխիղճ ու անողոք։ Եվ Լևոնը, որ քարե դռան փակ լինելը տեսնելու պահին կորցրել էր մեծամիտ տեսքը, դարձավ նախկին ամբարտավանն ու սկսեց հոխորտալ ընկերների վրա.
— Փսլնքոտներ, ես այդպես էլ գիտեի,— սկսեց նա,— անընդհատ մտածում էի, որ վախենալու ոչինչ չկա, որ այս բոլորը եռունդա բան է։
— Գիտենք,— առանց ետ նայելու պատասխանեց Հակոբը,— քարերի վրա պառկած լաց լինողն էլ ես էի, ես էի ասում՝ «այլևս չեմ կարող»։
— Դե գա,— Լևոնը մտքում հայհոյեց փքված Տակառիկին։ Որոշեց, որ դուրս գալուն պես նրան հարկավոր է մի լավ ջարդել իր հեղինակությունը վերականգնելու համար։ Բայց հիմա Հակոբից դեռ շատ բան էր կախված և նա հասկացավ, որ շատ առաջ գնալն իմաստ չունի՝ նահանջեց.— Դու էլ, որ ինձ պես քաղցած լինեիր... եռունդա։ Իսկ փըրկությունը։ Ես որ չլինեի, կրիայի մասին դուք ի՞նչ կիմանայիք, որտեղի՞ց կիմանայիք։ Հը՞,— Լևոնը քմծիծաղ տվեց,— գուցե դո՞ւ էիր, որ չրմփալով ընկար նրա վրա, հա՞. կամ Լեղաճաքը, կամ թե չէ հորս արևը։ Հը՞, դե բլբլացրեք...
— Ուրեմն ընկնելն էլ ես գործ հաշվո՞ւմ,— հակաճառեց Արեգն ու փռթկացրեց,— որ այդպես լինե՜ր...
«Սրա դասն այստեղ պետք է սկսել»,— վճռեց Լևոնն ու միանգամից կանգնեցրեց ետևից եկող Արեգին,— այնպես կհասցնեմ, որ անուն-ազգանունդ հազար տարի մոռանաս։ Փսլնքոտ, մութը չի թողնում, որ ինձ տեսնես, հա՞։
— Շատ լավ էլ տեսնում եմ։ Ցախավելը չե՞ս... պարծենկոտ, եռունդա, մեծամիտ...
Արեգի անբարտավան տոնը Լևոնին հանեց ափերից։ Նա շրջվեց ու ամբողջ ուժով հասցրեց ետևից եկող տղայի դեմքին։
— Վախ,— ճչաց Արեգը։ Հարվածի նա չէր սպասում, իսկ Լևոնը խփել էր ամբողջ ուժով։ Արեգը չկարողացավ հավասարակշռությունը պահել ու հասակով մեկ փռվեց քարերի վրա։
Հակոբը լսեց Արեգի ճիչն ու շրջվեց։ Տեսավ գետին ընկած տղային, զայրացավ։ «Շան որդի»,— նետեց Լևոնի հասցեին, բռունցքը սեղմեց ու վրա հասավ։ Բայց դեռ չէր անցել իրենց բաժանող երկու-երեք քայլ հեռավորությունը, երբ Լևոնը երկտակվեց ու տնքաց.
— Վա՜խ, ես քո...
Արեգը քարով խփել էր փորին։
Հակոբը, որ նետվել էր Արեգին պաշտպանելու, տեսավ ցավից տնքացող Լևոնին ու խփելու փոխարեն՝ սկսեց օգնել, իհարկե, չմոռանալով խրատը.
— Ինչո՞ւ ես մարդկանց վիրավորում, որ նրանք էլ...
— Ես դրան վիրավորել ցույց կտամ,— հոխորտաց Լևոնը, հազիվ շունչը տեղը բերելով։
— Ո՞ւմ ցույց կտաս, ի՞նձ,— ինքն էլ իր հերթին հոխորտաց Արեգը,— կսատկացնեմ։
Վերջին բառի հետ Արեգը շպրտեց երրորդ քարը։ Հակոբը գոռաց. «Քար չգցես, թե չէ...» բայց արդեն ուշ էր՝ կատարվեց անուղղելին։ Լսվեց թույլ ճթթոց և անձավը թաղվեց թանձր մթության մեջ։ Մի պահ տղաներից ոչ մեկը չհասկացավ տեղի ունեցածի ահավորությունը։ Բայց հաջորդ պահին չորսն էլ հասկացան և միանգամից թևաթափ եղան՝ երրորդ քարը կպել էր լապտերին, կոտրել լամպն ու ապակին։ Շրջապատում ամեն ինչ քար կտրեց միանգամից, անսպասելիորեն։ Չէր լսվում նույնիսկ տղաների շնչառությունը։
Համատարած լռության մեջ պայթեց Արեգի ճիչը.
— Ես արեցի։ Մեղավորը ես եմ։ Լապտերը ես կոտրեցի, սպանեցեք ինձ...
— Բա չէ, կթողնենք,— ֆշշացրեց Լևոնն ու նետվեց մթության մեջ չերևացող տղայի կողմը։
=== Գլուխ երկրորդ ===
— Գուցե նորից վերադառնանք քարանձա՞վ...
Դա հուսահատության ճիչն էր, որ կիսաձայն արտաբերված հնչյուններով պոկվեց Հասմիկի չորացած շուրթերից։
Քանի օր ու գիշեր, ինչպիսի դժվարություններ էին հաղթահարել այդ երջանիկ պահի՝ բաղձալի ելքին հասնելու համար. ու հիմա...
«Գուցե նորից վերադառնանք քարանձա՞վ»։
Իսկ ի՞նչ նոր բան կարելի է գտնել այդ քարե բանտում, որի միակ (նրանց կարծիքով դա միակն էր) ճանապարհր ավարտվել էր անդունդի վրա կախված ան բազրիք պատշգամբով։ Ո՛չ, ո՜չ մի վերադարձ. արևի լույսը, երկինքը, անձրևը, անմատչելի հեռվում կանաչին տվող անտառի հորձանքը հազար անգամ ավելին արժեն անձավի խոնավ ու ցուրտ մթությունից։ Ո՜չ։
Արամը նայեց ծնկներն ամուր գրկած Հասմիկի բարալիկ սրունքներին, հուսահատությունից գեղեցկացած դեմքին, քաղցից, ծարավից, հոգնածությունից դալկացած այտերին և անզոր կրճտացրեց ատամները։ Ամաչեց, փախցրեց հայացքը։ Հետո նորից նայեց և հարցին պատասխանելու փոխարեն քրթմնջաց.
— Գոնե մրջյուններ լինեին։
— Իսկ այն ժամանակ զզվում էիր,- ակնոցի ապակիների տակ Գագիկի աչքերը աշխույժ փայլեցին՝ ասես նրանք էլ ուրախացան Արամի ձայնը վերջապես լսելու համար,— հիշո՞ւմ ես, թո՜ւ, թո՜ւ էիր անում, բողոքում էիր, ասում էիր մյուս անգամ չփորձես ինձ այդպիսի հիմարություն առաջարկել։
Արամը մտազբաղ նայեց Գագիկին։
Ընկերոջ հանգստությունն այս էլ որերորդ անդամ շշմեցնում էր նրան։ Արամը ոչ մի կերպ չէր կարողանում համոզել իրեն, որ մրսելուց ու մայրիկից վախեցող այդ միջատասերը, որի հետ գյուղի տղաներից շատերը կամաչեին նույնիսկ կռվել՝ հանկարծ կարող է այդքան համարձակ, անահ ու հաստատակամ դառնալ։ Այդ փոփոխությունն Արամի համար հանելուկ էր, անլուծելի հանելուկ։
— Հիմա մեզ փնտրելիս կլինեն,— լռությունը խզեց Հասմիկը։
— Ըմ՜մմ,— Արամը գլխով արեց։ Ո՞վ գիտե քանի գիշեր ենք մնացել քարանձավում։
Նա ցանկանում էր ասել, թե մեզ վրա հիմա խաչ քաշած կլինեն, բայց չասաց։ Վախեցավ, հիշեց, որ իր ասածն ինքն էլ էր լսելու։ Հասմիկը նույնպես հասկացավ նրան և հենց դրա համար էլ շարունակեց.
— Ուղղաթիռով կգան ու կգտնեն մեզ։
— Ուղղաթիռո՞վ։
— Իհարկե։ Դու մոռացե՞լ ես, որ իմ հորեղբայրը օդաչու է։
— Չէ՜, չեմ մոռացել։ Իմ հորեղբայրը նույնպես օդաչու է։ Երկուսով կգան ու կգտնեն մեզ։
— Իմ հորեղբայրն էլ է օդաչու,— խոսակցությանը խառնվեց Գագիկն ու ժպտալով աչքով արեց Հասմիկին,— երեքով կգան մեզ գտնելու, յուրաքանչյուրիս համար մի ուղղաթիռ։
Հասմիկն ու Արամը նույնպես ժպտացին՝ կոտրված, փշրվող ժպիտներով։
— Կյանքումս առաջին անգամ եմ ուղղաթիռ նստելու,— թնկթնկաց Հասմիկը։
— Իսկ Արամն ու ես այնքան ենք նստե՜լ, հազար անգամ՝ մեր հորեղբայրների ուղղաթիռները։ Նույնիսկ քշել ենք, ավելի ճիշտ, ես եմ քշել, Արամը՝ չգիտեմ։
Հասմիկը նայեց տղաներին, փորձեց նորից ժպտալ, բայց փոխարենը հանկարծ սկսեց հեկեկալ.
— Ես... ես...
— Ի՞նչ ես տզզում,— զայրացավ Գագիկը։
— Ես...
— Չէ՜, ուղղաթիռը։ Մոռացա՞ր, դաշտ գնալիս պարծենում էիր, ես էլ Զոյայի նման կվարվեի, ես էլ Լյուբայի նման կվարվեի, ես էլ... իսկ հիմա տզզում ես, ինչպես փոքրիկ երեխա։
— Ախր... ախր այս բոլորի մեղավորը ես եմ, ախր...
— Դե լավ,— կիսաձայն ասաց Արամը։
— Մեղավոր, չէ՜ մի,— Գագիկը նորից ժպտաց,— կարծես հեքիաթի մութ աշխարհն ենք ընկել ու ինքն էլ ինքնամեղադրական է արտասանում։ Ճանապարհորդություն էր, էլի, մեզ համար ման եկանք։ Դեռ, արդարությունը պահանջում է, որ քեզ նույնիսկ շնորհակալություն հայտնենք։ Ապա, մի հիշիր, թե ինչեր հայտնաբերեցինք,— Գագիկը սկսեց թվարկել ու հետն էլ ծալել մատերը,— ապա հիշիր. գետի հունը՝ մեկ, հին ասպետը՝ պատմաբանները դրա համար մեզ ձեռքերի վրա կթռցնեն՝ երկու, տորֆը... Հենց միայն տորֆն էլ բավական է, որ մեր եռյակի անունը աշխարհով մեկ թնդա։ Գիտե՞ս թե ինչ է նշանակում տորֆը։ Եթե պաշարները մեծ լինեն, ուրեմն մեր գյուղը կդառնա նշանավոր, կմտնի աշխարհի քարտեզի մեջ, գյուղը երկաթուղի կգա։ Իսկ դու ասում ես՝ իմ պատճառով... Այո, քո պատճառով Արամն ու ես, ու դու էլ մեզ հետ՝ կդառնանք նշանավոր անձնավորություններ, ինչպես Թոմ Սոյերն։ Ու դրա համար ամբողջ կյանքում երախտապարտ կմնանք քեզ, ինչպես Թոմը՝ Բեքքիին։
Հասմիկը ժպտաց.
— Թոմն ու Բեքքին ի՞նչ կապ ունեին։
— Ո՞վ գիտե, ասում եմ, էլի։
— Երկաթուղու, տորֆի և մյուսների պե՞ս։
— Չէ, ազնիվ խոսք, նրանք շատ լուրջ բաներ են։
— Գիտեմ,— ասաց Հասմիկն ու ժպիտը նորից նրա դեմքից մաքրվեց։
Տիրեց լռություն։
Մանրիկ կաթիլներով թափվող անձրևը, որ քարանձավից դուրս գալիս դիմավորել էր եռյակին՝ վաղուց կտրվել էր։ Երկնքով մեկ զբոսանքի ելած մոխրագույն ամպերի արանքում բացված ճեղքից փայլում էր արևը։ Փոքրիկ հարթության կենտրոնում կանգնած Գագիկի ստվերը նկարվել էր ժայռոտ պատի վրա։ Ինչքա՜ն էր այդ պատը հուսախաբ արել մեր հերոսներին։ Պատի վրա կարգին ցցվածներ կային՝ լայն, ուղիղ, միմյանցից մատչելի հեռավորության վրա, ասես պատրաստված իջնելու կամ բարձրանալու համար։ Մի խոսքով, երեքից ոչ մեկը նույնիսկ մի վայրկյան չէր տատանվի՝ վայրէջքն սկսելու համար, բայց... անբնական էր պատի թեքությունը՝ հիմքն ընկած էլ ավելի խոր, քան գագաթը։ Անհասկանալի մի ուժ, ինչ֊որ ժամանակ գերբնական, հզոր մուրճով ասես խփել էր ժայռի մեջքին ու հիմքը տարել֊մտցրել քարանձավի տակ՝ գագաթից ետ, նրան տալով բոլոր սովորական ժայռերից տարբեր տեսք:
Գագիկը երկար մնաց կանգնած։ Հետո կանգնելուց ձանձրացավ ու նստեց՝ հենց հարթակի կենտրոնում, այնտեղ, ուր կանգնած էր և նայեց վեր՝ երկնքին։ Ասես սպասում էր, որ այնտեղից իսկապես պետք է գան իր և ընկերների հնարած հորեղբայրների չունեցած ուղղաթիռները։
— Գոնե մրջյուններ լինեին,— դա Արամի գլխում պտտվող միակ, հաստատուն միտքն էր, որ երբեմն-երբեմն էլ ձանձրանում էր պատվելուց ու ժայթքում։
— Ի՞նչ,— Գագիկը լսել էր նրա ձայնը։
Արամը չպատասխանեց.
— Ի՞նչ ասացիր։
— Ասացի գոնե մրջյուններ լինեին։
— Ի՞նչ ես անում։
— Տուփերդ լցնեի,— զայրացավ Արամը։ Իհարկե, ցրվածության նման դեպքեր Գագիկի հետ հաճախ էին պատահում։ Ասում են, որ մի անգամ, բնագիտության դասի ժամանակ նա չէր կարողացել պատասխանել անուն, ազգանունդ հարցին և իր անուն, ազգանունը գրել էր ուղիղ հինգ անգամ ուսուցչուհու կողմից հարցը կրկնելուց հետո։ Այդ մասին Արամն, իհարկե, գիտեր։ Գիտեր նաև նման ուրիշ դեպքեր։ Բայց դրանք բոլորը պատահել էին բացարձակապես այլ պայմաններում և ոչ թե...
Արամը զայրույթից փայլող աչքերով նայեց նրան, իսկ Գագիկը շարունակեց նորից նույն ցրվածությամբ.
— Ուր լցնեի՞ր։
— Տուփերդ։
— Ի՞նչ տուփ։
— Քո, քո տուփերը։
— Ի՞նչ լցնեիր։
— Թյու... հասկա...
Արամը չկարողացավ շարունակել, Գագիկը բղավեց ամբողջ ուժով.
— Գտա՜։
— Միջա՞տ։
Այս անգամ Գագիկը լսեց ընկերոջ ասածն ու հասկացավ.
— Չէ՛, բկլիկ, ճանապարհ։
Չհասկանալու հերթն արդեն Արամինն էր, իսկ հետո նաև Հասմիկինը.
— Ճանապա՞րհ։
— Ո՞ւր է։
— Որտե՞ղ։
— Ցույց տուր։
Արամն ու Հասմիկը տեղերից թսան և ամբողջ ուժով սկսեցին քաշքշել Գագիկի թևերը։
— Հանգիստ,— Գագիկը մի կերպ ազատեց թևերն ընկերների քաշքշոցից և ժայռի մեջ բուսած զույգ ծառերը ցույց տալով ասաց,— դրանք ուռիներ են, իսկ ուռի շիվերից կարելի է պարան գործել և իջնել։
— Հա՞,— Արամը կասկածանքով նայեց վեր։ Ծառերը նա տեսել էր ընկերոջից շուտ։ Ուռիները երկուսն էին և բուսել էին հենց ժայռի վրա՝ ելքի ճակատին։ Ինչպե՞ս էր ուռենին եկել և ցցվել քարերի մեջ։ Արամը լավ գիտեր, որ ուռենին աճում է առուների եզրին, ջրառատ տեղերում։ Հենց այդպես էլ ասաց Գագիկին.
— Դրանք ուռենի չեն, մի ոգևորվիր։
— Ուռենի են,— պնդեց Գագիկը,— լա՛վ նայիր, կհամոզվես։
Արամը գլուխը շարժեց.
— Ինձանից լավ գիտես, որ այստեղ ուռենի աճել չի կարող։
— Ջրի համար ես ասում, չէ՞,— Գագիկը ժպտաց,— ես այդ մասին արդեն մտածել եմ։ Հիշո՞ւմ ես, անձավում ասացինք, որ ճանապարհով մի ժամանակ գետ է հոսել, հետո խոնավ քարը, որ լիզեցինք, ծարավներս անցավ։ Ուրեմն այս կողմերում ինչ֊որ բան մնացել է. մի պստլիկ առու քարերի մեջ կորած, և ուռենու արմատները հասել են այդ առվին։
— Հը՞,— երևում է, որ Գագիկի բացատրությունը համոզել էր Արամին, որովհետև չշարունակեց։
— Բայց մի՞թե դա կարևոր է,— խոսակցությանը խառնվեց Հասմիկը։
— Եթե ուռենի չլինի,— պարան գործելն անհնար է,— փնթփնթաց Արամը,— չարչարանքներս կլցվի ջուրը։
Թերևս Արամը ցանկանում էր շարունակել իր դատողությունը, բայց Գագիկը թույլ չտվեց.
— Անցնենք գործի։ Ժամանակ չկորցնենք,— ասաց նա ու սկսեց քրքրել ուսապարկը։ Փնտրածն ուսապարկում չէր։ Նայեց գրպանները, հետո նորից ուսապարկը, նորից գրպանները։
— Ի՞նչ ես փնտրում,— հետաքրքրվեց Հասմիկը, որ շտապում էր բոլորից շատ՝ վախենալով, որ Արամը կարող է նոր պատճառաբանություններ գտնել և խափանել սկսած գործը։
— Ինձ մոտ դանակ պետք է լիներ,— փնթփնթաց Գագիկը։
Հասմիկն անմիջապես դատարկեց ուսապարկի պարունակությունը։ Արամը նայեց իր գրպանները։ Գագիկը նորից ստուգեց գրպանները՝ չկա։ Նրանք էլ փնտրեցին, որովհետև ճյուղերն առանց դանակի կտրատելը դժվար էր և, որովհետև երեքից ոչ մեկը չգիտեր, որ դանակն ընկել է դեռևս հին ամրոցում դուրս գալու պահին ու որպես իրեղեն ապացույց հիմա դրված է ընկեր Առնակի չհրկիզվող պահարանում՝ պատուհանից աջ գտնվող պատի տակ։
Անօգուտ որոնումներից հետո, Արամը կիսաձայն ասաց.
— Գուցե փորձենք ձեռքո՞վ։
— Դժվար է,— քրթմնջաց Գագիկը,— բայց ուրիշ ճար չկա։
Առաջինը վեր բարձրացավ Գագիկը։ Հասմիկն ու Արամը կանգնեցին մուտքի դիմաց՝ դեմքով դեպի ժայռը, իսկ Գագիկը բարձրացավ նրանց ուսերին և սկսեց աշխատել։ Պարզվեց, որ ծառերն իսկապես ուռենիներ են։ Երևի Գագիկի տեսությունը՝ ժայռի մեջ առու կամ նման մի բան լինելու մասին, ճիշտ էր։ Համենայն դեպս, դալար ճյուղերը ճկուն էին, և դժվարությամբ էին կտրատվում։ Մի քիչ աշխատելուց հետո Գագիկին փոխարինեց Արամը, հետո՝ նորից Գագիկը։ Հասմիկին թույլ չտվին, ասացին աղջկա բան չէ։
Ավելի հեշտ էր պարան գործելը։ Այստեղ արդեն մասնակցեցին երեքը միասին և գործն արագությամբ ավարտեցին։
Արևի կարմիր, մեծ սկավառակը նոր էր նստել հորիզոնի շուրթին, երբ նրանք ավարտեցին իրենց աշխատանքը։ Երկու կողմից ձգելով փորձեցին ամրությունը՝ լավ էր։ Մի ծայրն օղակ արին ու գցեցին ելուստի վիզը։ Օղն ամուր նստեց։ Հիմա արդեն կարելի էր իջեցնել պարանը։ Գագիկը կասկածում էր, որ մինչև գետին չի հասնի։ Բայց կասկածն իզուր էր, պարանից մի քիչ էլ նույնիսկ ավելացավ։
— Առաջինը ես,— պարանի ծայրը գետնի վրա ոլորվելը տեսնելուն պես, ձեռքն առաջ պարզեց Արամը։
Գագիկը չհամաձայնեց.
— Իմ գյուտն է, եթե իրեն չարդարացնի, թող ես լինեմ տուժողը,— ժպտալով ասաց նա,— առաջներում, կամուրջ պատրաստող վարպետներն իրենց ընտանիքը նստեցնում էին կամրջի տակ, իսկ իրենք կառքով անցնում էին վրայից։ Կամրջի պես մի բան էլ մեր պարանն է։ Ցտեսություն։
Վերջին բառն արտասանելու հետ նա շուլալվեց պարանին և անհետացավ քարե բազրիքի տակ։ Հյուսված շյուղերը ձգվեցին, պլոկվեցին։ Առանց հայացքները պարանից կտրելու Արամն ու Հասմիկը կողք-կողքի պառկեցին հարթակի վրա և գլուխները եզրից կախելով, սրտատրոփ սկսեցին հետևել օդում տարուբերվող Գագիկին։
{{ԵրեքԱստղ}}
Արամն իջավ վերջինը։
Պարանի ծայրից բռնած Գագիկն սպասեց մինչև նա հասնի գետնին և անմիջապես հարցրեց.
— Լսիր, իջնելիս դու որևէ բան զգացի՞ր։
— Ոչ,— Արամն շտապում էր, որքան կարելի է շուտ հասնել անտառ, ուտելու որևէ բան գտնել, քանի դեռ մութը վրա չէր տվել։ Բայց Գագիկը պոկ չեկավ. Արամի «ոչ»֊ը նրան չէր բավարարել։
— Չի կարող պատահել։
— Դե չզգացի, էլի,
— Ոչի՞նչ չզգացիր։
— Ոչ, ոչ։ Վա՜յ...
Գագիկը շրջվեց Հասմիկի կողմը.
— Իսկ դո՞ւ։
Արամը մտքում մի կուշտ հայհոյեց իրեն՝ ուտելի և թունավոր սունկերը տարբերել չկարողանալու համար։ Անձրև էր եկել, հիմա անտառը բերնեբերան սունկ է, իսկ նա... «Դդում, հիմար»։ Մեկը հենց Գագիկը, քանի՞ անդամ էր համոզել, որ սովորի սունկերի տեսակներն իրարից տարբերել։ Իսկ ինքը. «Ինչի՞ս է պետք... դե հիմա ավանակի նման ականջներդ շարժիր ու սպասիր, թե երբ կբարեհաճի մեծն պայծառափայլություն Գագիկը կերակրել քեզ։ Եվ աստծուն էլ դեռ փառք տուր, որ նա այստեղ է։ Որովհետև կարող էր այստեղ չլինել և դու...» Արամը նորից հայհոյեց իրեն ու քաշվեց մի կողմ, սպասելու մինչև Գագիկն ավարտի իրեն հուզող հարցի պարզաբանումը։
Հասմիկը, որ քաղցփց տանջվում էր Արամից ոչ պակաս և նրա չափ էլ շտապում էր որքան կարելի է շուտ հասնել անտառ՝ միանգամից չհասկացավ Գագիկի պահանջը և վերջինս, ստիպված կրկնեց հարցը.
— Դու որևէ բան չզգացի՞ր։
— Իսկ ի՞նչ պետք է զգայի։
— Հոտ։ Օծանելիքի ուժեղ հոտ, բուրմունք՝ գլուխ պտտելու աստիճանի ուժեղ։
— Այո, ճիշտ է, զգացի,— ասաց Հասմիկը,— դա համարյա ճանապարհի վերջում էր, ստորոտի մոտ։ Այնտեղ ինչ֊որ մութ խոռոչ կար, խոռոչից էր գալիս։
— Ես նույնպես զգացի,— խռոված-խռոված փնթփնթաց Արամը։
Գագիկը ուրախացած նայեց ընկերներին։
— Ճիշտ է խոռոչից էր գալիս։ Գլուխ պտտեցնող բուրմունք...
— Այո, այո, գալիս էր, գալիս էր,— ոգևորված, ընկերոջն ընդհատեց Արամը,— լսիր, դու որոշել ես մեզ քաղցից սպանե՞լ։
— Հետաքրքիր է,— Գագիկը ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց Արամի զայրույթին,— անպայման պետք է պարզել։
— Իհարկե,— հեգնեց Արամը,— անպայման պետք է. պետք է պարզել։
— Այո, եղած֊չեղածը մի հինգ րոպեի պատմություն է,— ասաց Գագիկն ու փորձեց մոտենալ պարանին։
Բայց Արամը թույլ չտվեց։ Նա ուժով պահեց Գագիկին.
— Հետո, Գագիկ ջան, հետո կպարզենք։
— Հետո՞։
— Ըհը։ Ասենք վաղը։
— Բայց... իսկ ինչո՞ւ ոչ հիմա։
— Որովհետև,— նորից խոսակցությանը խառնվեց Հասմիկը,— հիմա այնտեղ մութ է և ոչինչ չի հաջողվի պարզել։
Գագիկը քթի վրա ուղղեց ակնոցը։ Ժպտաց.
— Ինչ հիմարն եմ ես։
— Նորություն չէ քո հիմար լինելը,— կատակեց Արամը։
«Ինչքան լավ տղա է այս Գագիկը»,— մտածեց Հասմիկը։
Արամն ասաց.
— Դե գնանք։
Այս անդամ Գագիկը հակառակելու ոչինչ չուներ, և եռյակը, համարյա վազելով գնաց դեպի անտառի կանաչ զանգվածը։
Արդեն մութ էր, երբ նրանք հասան անտառ։
— Դուք չորուկներ հավաքեք՝ խարույկի համար,— առանց կանգ առնելու հրամայեց Գագիկը,— իսկ ես վազեմ սունկի։
Արամն անմիջապես կպավ գործի։ Հասմիկը գնաց Գագիկի ետևից։
— Ո՞ւր ես գալիս,— զարմացավ Գագիկը, որ գնում էր մամռածածկ բներով հսկա կաղնիների ու կաղամախիների կողմը։
— Քեզ հետ,— ժպտաց Հասմիկը,— ուզում եմ սունկ հավաքել սովորեմ։
— Ինչո՞ւ չես գալիս չորուկներ հավաքելու,— ձայնեց Արամը։
Հասմիկը չպատասխանեց։ Սպասում էր Գագիկի թույլտվությանը։
— Իսկական սունկ հավաքելու ժամանակ է,— փնթփընթաց Գագիկը։
— Ուրեմն չե՞ս ուզում, քեզ հետ գամ։
— Լավ, արի,— Գագիկը թափ տվեց ձեռքը,— միայն թե տես, ինքդ ոչ մի սունկ չես պոկի։ Թե չէ հանկարծ կսխալվես ու...
— Չեմ պոկի։
Արամը զայրացած նայեց ծառերի ետևում անհետացող տղային ու աղջկան, շարժեց գլուխը և առանց ոգևորության շարունակեց քարշ տալ չորացած ճյուղերն ու ծառարմատները։ Հետո, երբ խարույկի համար անհրաժեշտ փայտն արդեն հավաքված էր, նա պայուսակի մեջ գտավ անհրաժեշտ տուփը, այսինքն այն, որի մեջ լուցկու հատիկներ կային և մանրիկ տաշեղներից փոքրիկ կույտ կազմելով՝ վառեց։
Կրակի լեզուներն արդեն հասել էին կիսամութի մեջ սևի հետ ձուլվող ծառերի սաղարթներին, երբ վերջապես Հասմիկն ու Գագիկը երևացին։ Գագիկը հանել էր վերնաշապիկը, վիզն ու թևերր կապել դարձրել պարկ և բերնեբերանն լցրել սունկերով։ Հասնելով խարույկին նա վերնաշապկի պարունակությունը դատարկեց գետնին՝ կրակի մոտ ու ասաց, որ անհրաժեշտ է մեկ անգամ նորից ստուգել՝ վախենում էր մթության պատճառով հանկարծ թունավորները հավաքած լինեն։
— Վերցնում ենք միայն սպիտակները, կարմիրն ու մոխրագույնը գցում ենք։
Առանց սունկերի կողմը նայելու, ձեռքի երկար փայտով Արամն սկսեց խարույկի մի անկյունում տեղ բացել խորովածի համար։ Խաղում էր կրակի հետ ու մտածում Հասմիկի մասին. «Ինչո՞ւ չմնաց ինձ հետ։ Գագիկը գիտնակա՜ն է։ Քաղաքացի կաչաղակ։ Կարծում է միշտ անտառում ենք մնալու, որ Գագիկի գիտնականությունն անցնի։ Վաղը գյուղ կհասնենք, չէ՞...»։ Մտքերով տարված նա չնկատեց, որ Գագիկը հասցրել է մեկ անգամ նորից ստուգել սունկերը։ Ոչինչ չթափվեց։ Բոլորն ուտելի էին։ Գագիկը սկսեց սունկերը զգուշորեն տեղավորել կրակի վրա՝ այն մասում, որտեղ ածուխները այնքան էլ շիկացած չէին։ Հետո ծածկեց կրակի վերմակով։
Քիչ անց շրջապատն արդեն լցվել էր խորոված սունկի անուշ բուրմունքով։
— Կարծես թե եփվեց,— թուքը կուլ տալով ասաց Արամն ու բացեց կրակը։
Սպիտակ սունկերը կարմրել էին, արնագույն դարձել։ Գագիկը ասաց, որ լավ կլիներ մի քիչ էլ մնային կրակին, բայց Արամը չհամբերեց.
— Իսկական ուտելու ժամանակն է,— ասաց և ձեռքի երկար ձողով մոտեցրեց կրակի ամենաթեժ մասում տեղավորված հաստափոր սունկը, որը կարմրել էր մյուսներից ավելի։ Մի քիչ գլորեց գետնի վրայով սառեցնելու համար և մի ձեռքից մյուսը նետելով մեկնեց Հասմիկին.
— Վերցրու։
Հասմիկր չհրաժարվեց։ Մոռանալով նույնիսկ շնորհակալություն հայտնել, վերցրեց սունկն ու բերանն այրելով սկսեց ուտել։
— Ի՜նչ համեղ է, ոնց որ շոկոլադ։
— Բա ես անհամ սունկ կհավաքե՞մ,— լիքը բերանը հազիվ շարժելով կատակեց Գագիկը։
— Դե լավ, հա՜, ես էլ կարծում էի մի դժվար գործ է սունկ հավաքելը։ Այնինչ մեկ֊երկու և պատրաստ է։
— Իսկ գտնե՞լը։ Քո կարծիքով սունկերն անտառում թափված են, հա՞։
— Ամբողջ օրն անձրև էր գալիս։
— Հետո ի՞նչ։
— Անձրևից հետո՝ սունկ ինչքան ուզես, դա արդեն աշխարհը գիտե։
— Իսկ փնտրե՞լը։
— Դու չփնտրեցիր,— Հասմիկն սկսեց երկրորդ սունկը։
Արամը չէր խառնվում խոսակցությանը՝ ձևացնում էր, որ զբաղված է ուտելով, ժամանակ չունի։
Գագիկը լսեց Հասմիկի ասածն ու քմծիծաղ տվեց։
— Որովհետև գիտեի՝ սպիտակ սունկն աճում է կեչիների, եղևնիների, ու կաղնիների մոտ։ Շրջապատում եղևնիներ ու կեչիներ չկային, դրա համար էլ վազեցի ուղիղ կաղնիների մոտ։
— Ըմ՜մմ։
— Բա՜։
Հասմիկը վերցրեց կրակի մոտ դրված երրորդ սունկը և նորից նայեց Գագիկին։ Արամն ու Գագիկը արդեն սկսել էին չորրորդը։
Հասմիկն ասաց.
— Իսկ ինչպե՞ս հասկացար, որ սրանք ուտելի են։ Հավաքելու ժամանակ լրիվ մութ էր և դու համարյա չէիր կարողանում սունկերը տարբերել։
— Դրա համար էլ ջոկեցի միայն սպիտակները։ Իսկ պղպեղասունկին, շեկլիկին և կարմրագլխին ուշադրություն չդարձրեցի։
— Ուրեմն դրանք նույնպես ուտելի են, հա՞։
— Իհարկե։ Աշխարհում գոյություն ունի սնկերի յոթանասուն հազար տեսակ, որի մեջ մեծ թիվ են կազմում ուտելիները, այնպես որ... ուտելի են կեչասունկը, յուղասունկը, աղվեսասունկը, կոճղասունկը, մորեխասունկը, մորկեղասունկը...
— Եվ դրանք բոլորը կարելի է միմյանցից տարբերե՞լ։
— Ըհը,— Գագիկը գլխով արեց,— կարելի է, միայն թե դրա համար անհրաժեշտ է մոտիկից ծանոթ լինել նրանց բոլորի հետ։
— Յոթանասուն հազարի՞։
— Չէ, ինչո՞ւ, պարզապես դասերի։
— Ըմ՜մմ,— Հասմիկը տարուբերեց գլուխը,— հետաքրքիր է։
— Իհարկե, շա՜տ,— Արամն այնուամենայնիվ չկարողացավ չմիջամտել,— շա՜տ է հետաքրքիր։
— Բայց ոչ քեզ համար,— Արամի ծաղրը հասկացավ ու կոպիտ պատասխանեց Հասմիկը։
— Ինչո՞ւ այդպես հանկարծ։
— Որովհետև դու միայն մեծ-մեծ խոսել գիտես։ Եթե քեզ համար իրոք հետաքրքիր լիներ, դու էլ կկարողանայիր դրանք տարբերել։
— Իսկ դու բնագիտություն չես անցե՞լ,— Արամը քմծիծաղ տվեց։
— Եթե քեզ նման ապրեի գյուղում, անտառին կպած, անպայման կճանաչեի,— չնահանջեց Հասմիկը։
— Քեզ է թվում։ Քաղաքում շատերը կան, որ ուտելի սունկը կարողանում են թունավորից տարբերել։
Տեսնելով, որ վեճը երկարում է Գագիկը միջամտեց։ Ասաց.
— Իսկ գիտե՞ք, որ սունկերի որոշ տեսակներ երկրագնդի մի մասում համարվում են թունավոր, իսկ այլ տեղերում նույն սունկն ուտելի է։
— Հետաքրքիր է,— զարմացավ Հասմիկը։
— Իհարկե։
— Բա, որ ասում եմ,— ժպտաց Արամը։
— Ի՞նչ ես ասում,— Հասմիկն արդեն կշտացել էր և ձեռքի կիսակերած սունկը նետեց բոցերի մեջ,— հը՞, ինչ ես ասում։
— Ասում եմ, որ սունկ հավաքելը աշխարհի ամենամեծ, ամենալուրջ, ամենապատասխանատու, ամենադժվար, ամենածանր, ամենա, ամենա, ամենադժվար մասնագիտությունն է։
Գագիկը ծիծաղեց ու բարձրացավ տեղից։
— Ճիշտ է,— ասաց նա, ու սկսեց խարույկի մոտ քարշ տալ հաստ, չոր ծառարմատները։
«Ինչ լավ տղա է»,— նորից մտածեց Հասմիկը։ Եթե չլիներ քարանձավում անցկացրած օրերը, երևի մտածեր, որ Գագիկը վախից է այդպես վարվում, բայց հիմա համոզված էր, որ նա վախկոտ չէ բոլորովին, նա պարզապես լավ տղա է։
Արամը նույնպես բարձրացավ, ընկերոջն օգնելու։
— Գիշերը խարույկը վառվելո՞ւ է,— հարցրեց Հասմիկը։
— Այո,— համարյա միաժամանակ պատասխանեցին տղաները, շարունակելով կրակի վրա կոճղեր նետել։
Իսկ քիչ անց արդեն խարույկի շուրջը խոր լռություն էր տիրում։
Պառկելուն պես Գագիկը նորից հիշեց ժայռի ստորոտի բուրավետ խոռոչը, ցանկացավ այդ մասին նոր խոսակցություն սկսել, բայց Հասմիկն ու Արամը արդեն քնել էին։
— Լավ, առավոտյան կխոսենք,— ինքն իրեն շշնջաց Գագիկն ու փակեց աչքերը։ Էլի ինչ֊որ ժամանակ ունկընդրեց անտառի խորհրդավոր ձայներից կազմված աղմուկը, մտածեց իրենց տանեցիների մասին՝ մի քիչ վախեցավ, մի քիչ վատ զգաց, մի քիչ ամաչեց՝ նրանց անհանգստություն պատճառելու համար, հետո մտածեց, որ ինքը նույնպես մեղավոր չէ ու դրանից փոքր-ինչ հանգստացավ։ «Տեսնես քանի՞ օր ենք մնացել քարանձավում. երե՞ք, հի՞նգ, ավելի՞ն... գուցե մեկ ամի՞ս... չէ մի»։ Եվ ինքն էլ չհասկացավ, թե ինչպես քնեց՝ չարագուշակ փոսի մեջ ընկնելուց հետո. առաջին անգամ հանգիստ ու անխռով։
{{ԵրեքԱստղ}}
Առաջինն արթնացավ Արամը։
Խարույկը վաղուց հանգել էր և միայն տեղ֊տեղ մոխրի տակից աչքով էին անում հատուկենտ կայծերը։
«Մյուս անգամ առանց հերթապահություն սահմանելու չենք քնի,— մտածեց նա,— ինչ ասես, որ չի կարող պատահել»։ Բայց անմիջապես էլ հիշեց, որ գիշերն արդեն կլինեն տանը։
«Տեսնես ինչ կանեն։ Կզայրանան։ Բա, չզայրանա՞ն, հայրիկը գուցե և ծեծի,— Արամը փորձեց հիշել, թե վերջին անգամ հայրիկն իրեն ե՞րբ է ապտակել և ինչի՞ համար։ Չհիշեց՝ ոչ առաջինը, ոչ վերջինը,— չէ՜, չի ապտակի։ Տեսնես գյուղում ի՞նչ են ասում մեր մասին։ Հիմա երևի փնտրելիս կլինեն։ Անուշը... դե նա միշտ էլ խռովկանի մեկն է եղել, իսկ հիմա կմտածի, որ անպայման Հասմիկի համար ենք անհետացել։ Հաստատ չի խոսի՝ երկու շաբաթ։ Հետո կմոռանա ու կհաշտվի։ Իսկ Հասմիկի համար՝ Գագիկի աչքը լույս։ Ում պատմեմ չի հավատա, որ Հասմիկը Գագիկի հետ էր գնում սունկ հավաքելու։ Անուշն էլ չի հավատա։ Շատ պետքն է,— Արամի միտքը խելագար արագությամբ վազվզում էր գյուղի փողոցներով՝ իրենց տանից մինչև դպրոց, ֆուտբոլի դաշտ, ակումբ, գյուղամեջ։ Մտնում տները, դուրս գալիս և հետո նորից ընկնում քարանձավ,— Գագիկն ասում է, որ չտեսնված հայտնագործություններ ենք արել տորֆը, ասպետը... Ի՞նչ կա որ, երևի իսկապես հայտնագործություն են։ Բայց Գագիկը՝ բոլոր դեպքերում կեցցե։ Եվ Հասմիկն էլ երեկոյան ճիշտ բաներ էր ասում։ Ամոթ է, որ մինչև հիմա սունկերը չեմ տարբերում։ Ի՞նչ կլիներ, եթե Գագիկը մեզ հետ չլիներ։ Երկուսով ընկնեինք, կամ թե մեզ նման մի երրորդի հետ,— Արամը ժպտաց՝ տխուր իրականությունն արդեն երևում էր։— Չէ, Գագիկը ճիշտ էր ասում բնությունը ճանաչել պետք է»։
Նա գուցե երկար մնար հակասական մտքերից ստեղծված լաբիրինթոսի բարդ հանգույցներում, եթե կողքից չլսեր Գագիկի ձայնը.
— Այ թե քնել ե՜նք։
— Արթնացա՞ր։
— Մի քիչ։
— Իսկ ես լրիվ արթուն եմ։
— Հասմիկը դեռ մշմշացնում է։
— Կմշմշացնի։ Երեկոյան սունկ հավաքելիս երևի շատ է չարչարվել։
— Չէ, նա ոչ մի սունկ չհավաքեց։ Թույլ չտվեցի։ Վախեցա սխալվի։ Նա միայն կանգնել էր։
— Դա էլ հեշտ գործ չէ։
Այս անգամ Գագիկը որսաց ընկերոջ ձայնի մեջ թաքնված հեգնանքն ու շրջվեց նրա կողմը.
— Լսիր, Արամ,— Գագիկը ակնոցը դրեց քթին։
— Լսում եմ, ասա։
— Դու,— Գագիկի ձայնը դողաց,— դու...
— Հը՞։
Հասմիկը տեղում շարժվեց և տղաներն անմիջապես լռեցին.
— Հասմի՞կ,— կիսաձայն, համարյա շշուկով ձայն տվեց Արամը։
— Ինչ շուտ է լուսացել,— դժգոհեց դեռ կարգին չարթնացած Հասմիկը։
— Հա՜, արևը մոռացել էր քեզանից թույլտվություն վերցնել, ծագելու համար։
Հասմիկը ծիծաղեց ու կտրուկ շարժումով թռավ տեղից։ Փորձեց ուղղել ճխլտված շրջազգեստը։ Բան դուրս չեկավ։ Ստիպված հրաժարվեց այդ մտքից ու նայեց կիսապառկած տղաներին։ Ժպտաց։
— Բարի լույս, տղաներ։
«Ինչ լավ է ժպտում»— մտածեց Արամը։
— Բարի լույս,— ասաց Գագիկը։
— Բարի լույս,— ասաց Արամը։
— Այսօրվա համար ի՞նչ ծրագիր ունենք։
— Հասնել գյուղ,— անմիջապես պատասխանեց Արամը։
— Իսկ խոռո՞չը,— հարցրեց Գագիկը, միայն թե առանց որևէ մեկին դիմելու, ավելի շատ ինքն իրեն։
— Խոռոչը հետաձգենք մեկ ուրիշ անգամ։
— Ճիշտ է ասում,— Արամին պաշտպանևց Հասմիկը,— ես այնպես եմ կարոտել մայրիկին։ Նա հիմա... Խեղճ մայրիկ...
Գագիկը մտազբաղ հայացքով նայեց ընկերներին, թոթվեց ուսերը։
— Այո, վերադառնանք,— անսպասելիորեն համաձայնեց նա,— իսկ խոռոչի համար հետո կգանք։ Լապտերներով, ուտելիքի պաշարով, ջրով...
Հասմիկն ու Արամը բոլորովին չէին սպասում նման պատասխանի և անչափ ուրախացան։
Հիմա արդեն խանգարող ոչինչ չկար։
Խումբը ճանապարհ ընկավ։
=== Գլուխ երրորդ ===
Ընկեր Գեղամը մեկը մյուսի ետևից մաքրեց խոնավ ու փափուկ հողի վրա խզբզած բոլոր գծերը։
Կանաչների վրա կիսաշրջան կազմած խումբը միանդամից լռեց։ Եվ Գոհարը, և տղաները մոտիկից ծանոթ էին ջոկատավարի սովորությանն ու հասկացան, որ նա պատրաստվում է խոսել ամենակարևոր հարցի մասին։ Էլեկտրական հոսանքի պես միանգամից անջատվեց նույնիսկ Աշոտը, որը զայրույթից կաս-կարմիր կտրած ճգնում էր ապացուցել Կարենին նրա կատակների տափակ, հիմար և ավելորդ լինելը։
Ընկեր Գեղամը երկար չսպասեց։ Աջ ձեռքով խառնշտեց սև, կիսագանգուր մազերը և առանց դիմացը նստած Աշոտին նայելու ասաց.
— Ձեր վեճը տեղին էր։ Միայն թե Կարենին դու ճիշտ չհասկացար։ Կյանքում երևի առաջին անգամ նա չէր մտածում կատակելու մասին...
— Տեսա՞ր, մկան պոչ,— չհամբերեց Կարենը։
Աշոտը բավարարվեց բռունցք ցույց տալով։ Իսկ ջոկատավարը ձևացրեց, որ չի լսել Կարենի շշնջոցն ու շարունակեց.
— Ես այն կարծիքին եմ, որ մենք պետք է մեկ առ մեկ վերլուծենք բոլոր փաստերը, բոլոր հայտնիներն ու անհայտները,— ձեռքի շյուղով նա նկարեց երկու քառակուսի՝ քիչ առաջ մաքրած գետնի վրա,— բայց նախ ես ուզում եմ մեկ֊երկու խոսք ասել Հայկի բրուտագործության մասին։
— Այսպես որ գնաց, մեր պրոֆեսորի աման֊չամանը ցուցահանդես էլ կհասնի,— կողքին նստած Գոհարի ականջի տակ փսփսաց Կարենը։
Գոհարը խեթ֊խեթ նայեց նրան.
— Չէ՜, քո չաչանակությունը կհասնի։
Հայկը չլսեց նրանց փսփսոցը։ Ընկեր Գեղամի՝ «Հայկի բրուտագործության մասին» բառերից հետո ամաչկոտ կախել էր գլուխը։
Հայկի բրուտագործություն... եղած-չեղածը կճուճանման, տձև մի աման էր և ափսե հիշեցնող վեց հատ կավե սկավառակներ։ Դրանք Հայկը պատրաստել էր երկու օր առաջ, այսինքն եռյակի անհետանալու վեցերորդ օրը։ Ամանների լույս աշխարհ գալու պատճառը Սարգիսն ու Աշոտն էին, ավելի ճիշտ, նրանց կասկածները՝ որ կորածներն առանց սննդամթերքի չէին կարող վեց օր անտառում մնալ։ Հայկը չհամաձայնեց ընկերների հետ։ Պնդեց, որ անտառի բարիքներով ապրել կարելի է ոչ թե վեց, այլ տասնվեց, քսանվեց, երեսունվեց օր։ Եվ իր ասածն ապացուցելու համար առաջարկեց հրաժարվել գյուղից վերցրած մթերքներից ու սնվել այն ամենով, ինչ կարելի է ճարել անտառում։ Հետաքրքիր առաջարկ էր՝ բոլորը համաձայնեցին։ Առաջին օրը ջոկատը կերակրվեց խորոված սնկով։ Հենց նույն օրը երեկոյան էլ Հայկը ճանապարհին կավ հայտնաբերեց ու դրանով պատրաստեց կճուճը և ափսեները։ Հիմա արդեն պայմանները բացարձակապես նույնն էին, այսինքն այնպիսին՝ ինչպիսին եռյակի պայմանները։ Ամանեղենը պատրաստելուց հետո փնտրողների խոհանոցը դարձավ ավելի բազմազան։ Բայց Աշոտն սկսեց տրտնջալ։ Նա համաձայն չէր առանց հաց մնալու Հայկի առաջարկին։ Դա պարզվեց այսօր առավոտյան, երբ նախաճաշից հետո փորձեց համոզել Կարենին և մյուսներին, որ ինքն առանց հաց այլևս ոչ մի վայրկյան մնալ չի կարող։ Կարենն, իհարկե, չհամաձայնեց. «Ձևացնում ես, պարզապես ուզում ես Հայկի գյուտը չընդունել»— ասաց նա։ «Շատ պետքս է։ Ուզում է, թող օրական հազար հատ գյուտ անի»։ «Ստում ես։ շատ լավ էլ պետքդ է»։ «Այ քեզ մա՜րդ... հասկացիր, ես առանց հաց դիմանալ չեմ կարող»։ «Իսկ Ռոբինզոն Կրուզոն ինչպե՞ս դիմացավ»։ «Նա ստիպված էր»։ «Իսկ ինչո՞ւ ես կարծում, որ Արամենք նույնպես ստիպված չեն»— իրենը շարունակեց պնդել Կարենը։ «Ավելի վատ, ուրեմն կավ էլ չեն կարող ճարել, ուրեմն կարող է սունկ էլ չգտնեն»։ «Հայկը կարողացավ, ես ու դու կարողացանք, նրանք չե՞ն կարողանա...»։
Հենց այս խոսակցության ժամանակ էլ ընկեր Գեղամը ընդհատեց տղաներին։ Սկսելով Հայկի բրուտադործությունից նա հասավ մինչև Կարենի ու Աշոտի ամենավերջին վիճաբանությանը՝ հայտնիների և անհայտների համար առանձնացրած քառակուսիները լցնելով միայն իրեն հասկանալի նշաններով, որոնցից յուրաքանչյուրն իր ուղեկիցներից մեկն ու մեկի կարծիքն էր դեմը կամ կողմը։
Բոլորի կարծիքները մեկ առ մեկ մեկնաբանելուց հետո, նա ասաց.
— Ես այն կարծիքին եմ, որ մենք պետք է վերադառնանք։
— Վե՞րջ,— չհամբերեց Աշոտը։
— Ոչ, պարզապես մենք պետք է շարժվենք գյուղից ուղարկված տեղեկության հետքերով։
Տեղեկությունը, որի մասին ասում էր ջոկատավարը, ստացվել էր կեսօրին, խմբի չորքոտանի փոստատարի՝ Սարգսի շան միջոցով։ Երկտողում գրված էր հետևյալը.
«Ցախլեղտակենք առաջվա պես չկան։ Երեկվանից գյուղում լուրեր են պտտվում, որ նրանց տեսել են գետի ուղղությամբ գնալիս՝ դեպի «Ոսկե ափ» (գյուղում այսպես էին անվանում լողանալու համար ամենահարմար տեղը)։ Ոչ ոք չի հավատում ու առաջվա պես շարունակում են փնտրել և՛ սրանց, և՛ նրանց։ Իսկ «Ոսկե ափի» կողմը խումբ չեն ուղարկում։ Ընկեր Առնակը խոսակցություններին չի հավատում, ասում է. «Հեքիաթ է։ Տեսնողն ինչո՞ւ էր երեք-չորս օր հետո հիշում, որ նրանք այդ կողմն են գնացել»։ Հետո էլ ասում է, որ «Ոսկե ափում» ոչ թաքնվելու տեղ կա, ոչ փնտրելու, ուղղակի այդ կողմից են անտառ մտել։ Ճիշտն ասած, Ցախլեղտակենց համար այնքան էլ շատ չեն անհանգստանում, որովհետև նրանք իրենց հետ տարել են մթերքի մեծ պաշար և Արեգի պապն էլ ասում է, որ տղաները հենց սկզբից որոշած են եղել երկար մնալ։ Մի խոսքով, այսքանը»։
Խմբում վիճաբանություններ եղել էին նաև գրությունն ստանալու ժամանակ։ Եվ հիմա, լսելով ջոկատավարի որոշումը, որ իրենք վերադառնալու են գետափ, վիճաբանությունները վերսկսվեցին։
Առաջինը խոսեց Աշոտը.
— Ի՞նչ իմաստ ունի, ընկեր Գեղամ։
Ջոկատավարի հետ չհամաձայնելը դպրոցից եկած սովորություն էր։ Ընկեր Գեղամը շատ էր չարչարվել մոտ երեք ամիս, մինչև կարողացել էր աշակերտներին համոզել, որ իր կարծիքը վերջնականը չէ, որ իր ասածներին նույնպես կարելի է չահամաձայնել, կարելի է վիճել։ Ջոկատավարը հանգիստ պատասխանվեց.
— Ցանկանում ես ասել,— նա նայեց Աշոտին,— որ ընկեր Առնակի պատճառաբանոձթյոլնները հիմնավորված են, այո՞,
— Այո։
— Համաձայն եմ։ Բայց մյուս կողմից նաև համոզված եմ, որ Արամենք այսքան ժամանակ անտառում լինել չէին կարող։ Նրանք անպայման կհասկանային, որ իրենց համար անհանգստացողներ կլինեն։
— Ճիշտ է,— չհամբերեց Հայկը։
— Ուրեմն,— շարունակեց ընկեր Գեղամը,— նրանք ընկել են ինչ֊որ անելանելի վիճակի մեջ։ Թե ո՞րն է այդ անելանելի վիճակը՝ չգիտեմ, բայց համոզված եմ, որ Ցախլեղտակ ենք ճիշտ հետքի վրա են։
Եվ հավանաբար իրենք էլ ընկել են նույն անելանելի վիճակի մեջ, չէ՞, ընկեր Գեղամ,— հարցրեց Կարենը։
— Կարծում եմ,— ընկեր Գեղամը գլխով արեց։
Իսկ Կարենը նայեց Սարգսի խեղճացած կերպարանքին ու քթի տակ ժպտաց.
— Սաքո ջան, ա՛յ տղա, մի բան էլ դու ասա։
— Ի՞նչ ասեմ։
— Դե, մի բան, էլի... քո հեղինակավոր խոսքը։
— Ըմ՜մմ... ես,— Սարգիսը մի պահ մտածեց ու վեր կացավ տեղից,— գնամ ճաշին նայեմ, սնկապուրը որ շատ եփվեց՝ համը կկորցնի։
— Ա՛յ, ապրես։
Բոլորը ծիծաղեցին։ Անտարբեր միայն Հայկը մնաց։ Նա հարցրեց.
— Ուրեմն, գնում ենք գետա՞փ։
— Այո, Հայկ։
— Ուրեմն, դուք մտածում եք, որ նրանց ինչ-որ դժբախտությո՞ւն է պատահել։
— Համենայն դեպս՝ անակնկալ, չնախատեսված որևէ բան,— ուսուցիչը հերթով նայեց նստածներին։— Ճանապարհվում ենք վաղ առավոտյան՝ արևը չծագած։ Իսկ հիմա պատրաստվեք գիշերելու։
{{ԵրեքԱստղ}}
— Դու դեռ չե՞ս քնել։
— Ոչ,— Հայկը նայեց քնապարկի մեջ կծկված Գոհարին,— մինչև երեքը պետք է հերթապահեմ։
— Հետո՞։
— Հետո գուցե քնեմ։ Այսինքն, եթե կարողանամ։
— Իսկ ես, որ գիշերն արթնացա, այլևս քնել չեմ կարողանում։
«Ավելի լավ»— Հայկի աչքերն ուրախությունից փայլեցին։ Բայց բարձրաձայն ասաց.
— Փորձիր հաշվել, կօգնի։
— Չէ, բան դուրս չի գալիս, փորձել եմ,— Գոհարը թուլացրեց քնապարկի կապիչը։ Նա դեմքով շրջվել էր դեպի խարույկը և ուշադիր նայում էր չոր փայտերի վրա պար բռնած կրակե լեզուներին։ Լույսի բեկբեկուն ցոլքն ընկել էր աղջկա ձվաձև դեմքին ու ներկել վարդագույնի ամենանուրբ երանգներով։ Խճճված մազերը, որ հենց նոր ազատվեցին քնապարկի կապանքներից՝ ալիքվել էին ուսերի վրա և սև թանձրությամբ կիսով չափ ծածկել աղջկա դեմքը։
Հայկը կախարդվածի պես նայում էր Գոհարին։ Ամաչում էր, ցանկանում էր փախցնել հայացքը, հեռացնել աղջկա մագնիս-դեմքից և չէր կարողանում։
— Գեղեցիկ է, չէ՞։
Գոհարի ձայնն էր, որը Հայկին թվաց հեռվից է գալիս, շատ֊շատ հեռվից՝ տիեզերքից կամ ավելի հեռվից։
— Ըհը՛, շատ։ Շատ է գեղեցիկ։
Գոհարը հասկացավ տղայի անջատված լինելն ու իրեն հատուկ չարաճճիությամբ հարցրեց.
— Ի՞նչն է գեղեցիկ, Հայկ։
— Ի՞նչը։
Գոհարը նայեց շփոթված տղային. «Տեսնես ի՞նչ կաներ, եթե իմանար, որ օրագիրը կարդացել եմ»։ Նա մի տեսակ վատ զգաց իրեն, ասես ինչ֊որ բան գողացած լիներ Հայկից։ «Երանի կարդացած չլինեի»։ Հասկացավ, որ ինքն էլ է քաշվում, ամաչում։ Եվ այդ զգացումն իրենից վանելու նպատակով շարունակեց խոսակցությունը՝ միայն թե բոլորովին այլ ուղղությամբ։
— Լսիր, Հայկ,— նա խոսեց առժամանակ լռելուց հետո,— դու նրանց համար չե՞ս անհանգստանում։
— Արամե՞նց,— Հայկը մտքում շնորհակալություն հայտնեց Գոհարին՝ խոսակցության թեման փոխւելու համար։
— Այո,— աղջիկը գլխով արեց,— արդեն ութ օր է։
— Ինը,— ճշտեց Հայկը,— ժամը երկուսն է, նոր օրն արդեն սկսվել է։
— Ի՞նչ կարող է պատահել։
— Ո՞վ գիտե։
— Քո կարծիքսվ։
Հայկը նորից ուսերը թոթվեց։
Գոհարը մտքում զայրացավ. «Դե արի հավատա, որ այն տողերը սա էր գրել, իսկական արձան։ Բառերը աքցանով պետք է գուրս քաշես»։
— Դե, քո կարծիքով։
— Չգիտեմ։ Չեմ կարող որևէ բան ասել։ Ախր, ի՞նչ կարծիք։
— Երանի կարողանայի քնել,— փնթփնթաց Գոհարը։
— Հաշվիր,— անտարբեր ասաց Հայկը։
«Այ քեղ փայտե գլուխ»։ Գոհարը համոզված էր, որ Հայկը չի ձևացնում, պարզապես քաշվում է, ամաչում և դրանից ավելի էր զայրանում։ «Տեսնես կա՞ սրա նման էլի մեկը այսքան ամաչկոտ»,— հարցրեց ինքն իրեն ու հիշեց Սուսանի պատմածը՝ Կարենի մասին։ Սուսանն ու Գոհարը մոտ ընկերուհիներ էին, իրարից ոչինչ չէին թաքցնում։ Ահա, հենց այդպիսի սրտաբաց զրույցների, ժամանակ էլ Սուսանն ասել էր Գոհարին, որ Կարենը չափից դուրս ամաչկոտ, չխոսկանի մեկն է. «Նրա չաչանակություններին մի՛ նայիր։ Մի անգամ իրար հետ՝ երկուսով նստեցինք ժամուկես և նա երկու անգամ միայն «ըմմմ» արեց, ուրիշ ոչինչ»։ Գոհարը մտքում ծիծաղեց. «Իսկ Հայկն այդ երկու «ըմմմ»֊ն էլ չի անի, եթե չխոսեցնեմ»։ Եվ Գոհարը որոշեց ծպտուն չհանել։ Քնապարկի վրայից ամուր գրկեց ծնկներն ու նորից սկսեց նայել կրակին։
Բայց պարզվեց, որ Հայկը բոլորովին էլ մտադիր չէ Սուսանի պատմածի նման՝ Կարենի արածը կրկնօրինակել։ Բոլորովին։
— Դու դեռ չե՞ս քնել,— Գոհարի համար անսպասելի հարցրեց նա։
Աղջիկն անակնկալի եկավ.
— Ոչ։
— Ես մի դեպք հիշեցի, ուզո՞ւմ ես պատմեմ։
— Ինչի՞ մասին։
— Անհայտանալու։
— Ուզում եմ։
— Մի տարի առաջ եմ կարդացել։ Շատ հետաքրքիր դեպք է, պատահել է Հյուսիսային Կովկասում՝ վրացական ինչ֊որ գյուղի, թե քաղաքի, լավ չեմ հիշում, մոտերքում։ Չորս դպրոցականներ՝ երեք տղա, մեկ աղջիկ՝ անունները մոռացել եմ...
— Աղջկա՞նն էլ,— ժպտալով ընդհատեց Գոհարը։
— Տղաներից շուտ,— Հայկը նույնպես ժպտաց և շարունակեց,— ուրեմն, նրանք որոշում են գնալ անտառ, որ բավական հեռու է։ Ամբողջ օրն անցկացնում են անտառում՝ նույնիսկ մի քիչ էլ ավել են մնում, քան հարկավոր էր և վերադառնալիս մութն ընկնում է։ Միաժամանակ սկսում է չտեսնված ուժեղ անձրև ու քամի...
— Այն էլ չտեսնվա՞ծ,— քմծիծաղ տվեց Գոհարը։ Նա արդեն սկսում էր մտածել, որ Կարենի «ըմմմ»-երն ավելի լավ են եղել, քան Հայկի սկսած տափակ հեքիաթը։
Իսկ Հայկը, որ անտեղյակ էր աղջկա մտքերին, գլխով արեց ու շարունակեց.
— Տղաներից մեկն առաջարկում է գյուղ վերադառնալ կարճ ճանապարհով, այսինքն լեռնային դժվարանց կածանով։ Իհարկե, դա համարձակ վճիռ էր, բայց բոլորը համաձայնվել են, որովհետև անձրևն ու քամին սաստկացել էր։ Ճանապարհի կեսն անցնելուց հետո, կածանը դուրս է գալիս լեռան գագաթը և դրա հետևանքով քամին այնքան է ուժեղանում, որ քիչ է մնում նրանց գետնից պոկի և շպրտի անդունդ։ Վախենում են, որոշում թաքնվել ինչ֊որ տեղ։ Տղաներից մեկը գնում է փնտրելու և գտնում է մի խոռոչ։ Անմիջապես խցկվում են այնտեղ։ Երկար են սպասում, իսկ քամին չի դադարում։ Այդ ընթացքում երեք տղաներից մեկը՝ կարծեմ հենց նա, ով գտել էր խոռոչը, պարզում է, որ այն ոչ թե պստլիկ խոռոչ է, ինչպես ենթադրել էին, այլ ընդարձակ քարանձավ։ Որոշում են, որ կանգնելու փոխարեն ավելի լավ է գնան քարանձավում շրջելու։ Հենց այդպես էլ անում են։ Հա, չմոռանամ ասել, որ նրանց մոտ լապտեր էլ է եղել...
— Գիտեմ, այդպիսի հեքիաթներում լապտերը խիստ անհրաժեշտ է։ Առանց լապտերի հնարավոր չէ։
— Այո, բայց պատմածս հեքիաթ չէ, ազնիվ խոսք, թերթում եմ կարդացել։
Գոհարը ձեռքը թափ տվեց.
— Լավ, հետո՞։
— Քարանձավում առժամանակ շրջելուց հետո նրանք հայտնաբերում են մեռած գերմանացու դիակ։ Դիակն ընկած է լինում պատի տակ։ Իսկ, որ նա գերմանացի է՝ հասկանում են շորերից՝ կինոնկարներում այդպիսի համազգեստներ շատ էին տեսել, ինչպես բոլորս։ Մեռած գեր մանացու ծոցագրպանում հայտնաբերում են փաստաթղթեր, լուսանկարներ...
Հասկանալի է, ես չեմ պատմում, թե նրանք ինչպես վախեցան դիակը տեսնելու պահին։ Թե ինչպես ճչացին, ինչպես փախան, հետո ինչպես մոտեցան... մի խոսքով, երկար պատմություն է, ես կասեմ միայն ամենակարևորները։
— Պարզ է։
— Դիակից հետո նրանք շարունակում են ճանապարհը։ Էլի առաջ են գնում և այս անգամ արդեն դեմ առնում իսկական տանկի՝ գերմանական ծռմռված թևերով խաչը, որ սվաստիկա է կոչվում՝ վրան։ Տանկից այն կողմ ինչ-որ արկղեր են լինում, փակ, իսկ վրաները պահածոյի տուփեր նկարված ու գերմաներեն ինչոր բառեր գրված։ Չորսից մեկը՝ կարծեմ աղջիկը դպրոցում գերմաներեն է անցնելիս լինում և կարդում է գրվածը, բացատրում։ Պարզվում է, որ արկղերի մեջ պահածո է։ «Իսկ ինչպե՞ս է տանկը խցկվել քարանձավ»,— մտածում են նրանք և որոշում գտնել անձավի երկրորդ ելքը։ Սկսում են փնտրել։ Եվ խճճվում են ստորգետնյա լաբիրինթոսում։ Օրեր ու գիշերներ մնում այնտեղ։ Այ, հնարավոր է, որ այդպիսի մի բան էլ պատահած լինի Արամենց հետ։
— Հնարավոր է,— կիսաձայն արձագանքեց Գոհարը, որը դեռ գտնվում էր Հայկի պատմության ազդեցության տակ,— հնարավոր է։ Բայց «Ոսկե ափում» ախր նման ոչինչ չկա։
Հայկն ուսերը թոթվեց.
— Ի՞նչ ասեմ, չգիտեմ։ Բայց Ցախլեղտակենք բոլոր դեպքեր ում գնացել են այդ կողմը։
— Դու դրանց մարդատեղ ես դնում, հա՞։
— Ինչո՞ւ չէ,— Հայկը նայեց Գոհարին,— նրանք այնքան էլ վատ տղաներ չեն։ Պարզապես մի քիչ դատարկ են, մի քիչ էլ ավելի շատ երեխա։ Եվ հետո, այստեղ պետք է հաշվի առնել մի կարևոր հանգամանք՝ Արամի եռյակին փնտրելը և՛ արկած է, և՛ մի քիչ էլ հերոսության նման բան, այսինքն հենց այն, ինչ որոնում են Լևոնը, Հակոբն ու Վազգենը։
— Լավ, ենթադրենք դրանք ընդունեցի։ Իսկ նրանք ինչպե՞ս գտան ճիշտ հետքը։ Ամբողջ գյուղի ամենախելոքները նրա՞նք էին։
— Պատահականությունն էլ մի մոռանա։
— Հը՞։
— Իհարկե։
— Խելքի մոտ բան է ստացվում, գիտե՞ս։
— Բա, ընկեր Գեղամն հենց այնպե՞ս որոշեց գնալ նրանց հետևից։
— Հասկանալի է,— Գոհարը մի փոքր լռեց,— լսիր, Հայկ, իսկ ի՞նչ կասեիր սննդի մասին։ Այդ մասին մտածել ես։
Հայկը գլխով արեց.
— Նախ, մարդիկ քաղցին երկար են դիմանում։ Երկրորդ, որ Գագիկի հետ է եղել անբաժան ուսապարկը՝ ինքդ էլ տեսած կլինես։ Իսկ ուսապարկում հնարավոր է, որ մթերք եղած լինի։ Ի վերջո, եթե ոչ մի քանի օրով, ապա գոնե մի քանի ժամով ինչ-որ տեղ գնալ նրանք որոշած են եղել նախապես՝ մինչև սար գալը։ Իսկ եթե դա էլ ժխտենք, ապա կմնա ամենահիմնականը՝ Գագիկի բնագիտական գիտելիքները։ Հիշո՞ւմ ես, պարապմունքների ժամանակ ընկեր Թումանյանը նրան ինչպես էր դիմում՝ «Հը՛, ընկեր Դարվին, ի՞նչ կասեիր...» Իսկ եթե մարդը գիտե բնագիտություն, ուրեմն գլխի ճարը կտեսնի որտեղ էլ որ լինի՝ օվկիանոսում, թե գետնի տակ։
Հայկը վերջացրեց ու նայեց ժամացույցին։ Զարմանքից ժպտաց.
— Տեսնո՞ւմ ես։
— Ի՞նչ,— ուսերը թոթվեց Գոհարը։
— Արդեն հինգն է։
— Իսկ դու երեքին պետք է քնեիր։ Իմ պատճառով...
— Չէ, պարզապես քունս չի տանում։
— Գոնե հիմա քնիր,— առաջարկեց Գոհարը,— Աշոտին էլ մի արթնացնի, համարյա լուսանում է, ինքս կհսկեմ։
— Չէ, չեմ ուզում։
Գոհարն ուշադիր նայեց Հայկին և որտեղից-որտեղ մտածեց, որ հինգ տարի հետո Հայկը կլինի ինստիտուտի երրորդ կամ չորրորդ կուրսում, իսկ էլի հինգ տարի հետո դարձած կլինի նշանավոր գիտնական... «Եվ այլևս օրագիր չի պահի։ Ժամանակ չի ունենա օրագրի համար։ Ափսոս։ Իսկ հին գրածները տեսնես կկարդա՞... Այսօրվա մասին անպայման կգրի,— Գոհարը դրանում համոզված էր,— բայց տասը տարի հետո կկարդա՞...»։
— Քնիր, հա՞։ Վաղը չես կարողանա քայլել, գլուխդ կցավի։ Քնիր։
Հայկը նորից հրաժարվեց.
— Չէ, չեմ ուզում։ Քնել չեմ ուզում, եթե պառկեմ էլ միևնույն է, պետք է մտածեմ Արամենց մասին։ Ավելի լավ է խոսենք...
{{ԵրեքԱստղ}}
Արևի առաջին ճառագայթները դեռ չէին հասցրել խճճվել երկնասլաց ծառերի կանաչ սաղարթներում, երբ խումբն արդեն ոտքի վրա էր։ Որոշեցին երթուղին։ Ընտրվեց գետին զուգահեռ գնացող ճանապարհը։ Այդ ճանապարհն ընկեր Գեղամը ընտրեց երկու նպատակով, նախ, որ այն մոտավորապես երկու անգամ շուտ կհասցներ գետափ և երկրորդը, որ կստեղծվեր հնարավորություն անտառի այդ հատվածը նույնպես հետախուզելու համար։ Իհարկե, այս երկրորդի հետ նա ոչ մի հույս չէր կապում, բայց մտածում էր, որ խիղճը հանգստացնելու համար հարկավոր է։
Խումբը ճանապարհ ընկավ։
Անքուն մնալն իսկապես ազդել էր Հայկի վրա։ Ճիշտ է, նա ձգտում էր ամեն կերպ ցույց չտալ, թե հոգնած է, բայց պարզվեց, որ դա այնքան էլ հեշտ գործ չէ և Կարենի սուր աչքից չվրիպեց.
— Կերած֊խմածդ անուշ,— հարմար պահ գտնելով Հայկի ականջին շշնջաց նա։
— Ի՞նչ կերած֊խմած,— զարմացավ Հայկը։
— Ո՞նց թե... բա գիշերը հարսանիքում չե՞ս եղել։
— Ի՞նչ հարսանիք, գժվե՞լ ես,— ասաց Հայկն ու վախեցած մտածեց. «Չլինի՞ գիշերվա խոսակցությունը լսել է,— և անմիջապես էլ հանգստացրեց իրեն։— Չէ, եթե արթուն լիներ անպայման մի բան կասեր։ Քանի ժամ խոսեցինք, այդքան ժամանակ լուռ համբերո՞ղ էր։ Չէ՜»։
Եվ իսկապես, գիշերվա խոսակցությունից Կարենը գաղափար չուներ։ Դա պարզվեց անմիջապես, երբ Հայկի զարմացած հարցը լսելուն պես ասաց.
— Բայց այնպես ես գլորվում, որ տեսնողը կմտածի, թե ամբողջ գիշերն ուտել-խմելով ես անցկացրել։
— Հա՜,— Հայկը ժպտաց,— չքնելուց է։ Ինչ արեցի Աշոտը չարթնացավ։ Ստիպված ամբողջ գիշերը հերթապահել եմ։
— Ըմ՜մմ,— Կարենը կեղծ զայրույթով նայեց ետևից եկող Աշոտին,— չես ամաչում, չէ՞։ Ինչի՞ համար... որ նախաճաշից զրկվես, կիմանաս,— ասաց նա և նորից դարձավ Հայկին,— իսկապես, Հայկ, ուտելու հարցն այսօր ո՞նց է լինելու։
— Չգիտեմ,— կարճ կապեց Հայկը։
Ընկեր Գեղամը, որ խոսակցության ընթացքում կամաց-կամաց մոտեցել էր նրան, միջամտեց.
— Իսկ դու ո՞րը կգերադասեիր։
— Միևնույն է, ընկեր Գեղամ, միայն թե ուտելու բան լինի՝ բզեզ, բլոճ, ձուկ-մուկ, սունկ, նույնիսկ շոկոլադ... միևնույն է։ Միայն թե ստամոքսս չնվնվա, չասի, թե Կարեն, դատարկ եմ, լցրու, էլի լցրու, էլի... ուրիշ ոչինչ ինձ պետք չէ։ Հավատո՞ւմ եք, այդ անիծյալը եթե չլինի, ուտելու մասին երբեք չեմ մտածի։ Ամոթ ինձ, թե մտածեմ։ Ազնիվ խոսք։
Ջոկատավարը ծիծաղեց.
— Ընկեր Գեղամ,— խոսակցությանը խառնվեց Գոհարը,— գետափում նրանց որտե՞ղ ենք փնտրելու։
— Հենց գետափին։
— Ոսկե ափո՞ւմ։
— Այո։
— Բայց այնտեղ ախր փնտրելու տեղ չկա,— այս հարցը դեռևս գիշերվանից հանգիստ չէր տալիս,— մանր-մունր թփուտներ են, որոնց մեջ ոչ թե երեք մարդ, այլ երեք նապաստակ էլ անհետանալ չեն կարող։
— Խելոք,— հեգնական ժպիտով Գոհարին նայեց Կարենը,— նա պաստակները անհետանալ չեն կարող, որովհետև նրանք խելք չունեն, իսկ Արամենք կարող են, որովհետև խելք ունեն և այն էլ ինչպիսի՜...
— Ընկեր Գեղամ, դուք համողվա՞ծ եք, որ նրանք անպայման գետափում կլինեն։
— Համոզվա՞ծ... Համոզված նույնիսկ Ցախլեղտակի քաջերը չեն կարող լինել, ուր մնաց՝ ե՞ս...
Գոհարն ուսերը թոթվեց։
— Ինչո՞ւ ես ուսերդ թոթվում,— հարցրեց ավագ ջոկատավարը։
— Գետափի համար։ Ախր մենք այնտեղ արդեն եղել ենք։
— Ճիշտ է, եղել ենք, բայց լավ չենք ուսումնասիրել, շտապել ենք,— ընկեր Գեղամը աջ ձեռքը խրեց գոտիի տակ։ Դա նրա սիրած շարժումներից էր,— չի կարող պատահել, որ նրանք հետքեր թողած չլինեն։ Մենք անցել ենք և չենք նկատել, իսկ Ցախլեղտակի քաջերը դրանք գտել են և գնացել ճիշտ ճանապարհով։ Հիմա ես այն կարծիքին եմ, որ եթե փնտրենք մենք ևս հետքեր կգտնենք՝ և՛ Արամենց թողածներից, և՛ Լևոնից ու նրա խմբից։ Պա՞րզ է։
— Պարզ է,— Գոհարը գլխով արեց։
Իսկ ընկեր Գեղամը, ասելիքն ավարտված համարելով, ձեռնամուխ եղավ խարույկի համար չորուկներ հավաքելուն.
— Շտապեք, որքան շուտ հասնենք, այնքան շուտ կհայտնաբեր ենք անհայտացածներին։ Իսկ այստեղից մինչև գետափ՝ ո՞վ գիտե, ինչքան ճանապարհ ունենք անցնելու։
Գոհարն ու Հայկը անմիջապես կպան գործի։
=== Գլուխ չորրորդ ===
Հակոբը, որ լապտերը կոտրվելու պահից անշարժ ու լուռ պառկել էր քարանձավի հատակին, զգույշ շարժեց ոտքերը։ Մթությունն արդեն դարձել էր մի տեսակ սովորական՝ պակաս սարսափելի, քան սկզբում։ Կապարի պես ծանր հուսահատությունն սկսում էր տեղի տալ, թեթևանալ։ Հակոբը նույնիսկ զարմացավ, որ րոպեներ առաջ ինքն արդեն հաշտվել էր մեռնելու մտքին։ Հիշեց, թե կատաղությունից իրեն կորցրած Լևոնը ինչպես էր հարձակվել Արեգի վրա։ Կսպանեմ, ասել էր ու սկսել ծեծը։ Մտքով էլ չէր անցել միջամտել. «Միևնույն է, հիմա է մեռել, թե մի քանի ժամ հետո»։ Լավ է, որ Արեգը չէր ըմբոստացել։ Զգալով հանցանքի ահավորությունը, նա ծպտուն չէր հանել, սուսուփուս տարել էր դեմքին ու գլխին տեղացող հարվածները։ Արեգի հեզությունը կոտրել էր նաև Լևոնի զայրույթը։ Դիմադրության չհանդիպելով, նա միանգամից թևաթափ էր եղել, թողել էր ծեծելն ու ասել՝ լավ, մի նեղանա, ջղայնացած էի։ Դրանք եղել էին քարանձավում արտասանված վերջին բառերը։
— Լևոն։ Վազգեն։ Արեգ։
Ոչ մեկը չարձագանքեց։
Անունները Հակոբը արտասանել էր շշուկով՝ համարյա մտքում, բայց վայրկյան անգամ չկասկածեց, որ երեքն էլ լսել են իր ձայնը։ Զայրացավ. «Թուլամորթությունն էլ իր չափ ու սահմանն ունի»։
— Լսեք, դուք որոշել եք այս քարե բանտում սատկե՞լ թակարդն ընկած մկների պես։
— Իսկ ուրիշ ի՞նչ կարող ենք անել,— անհույս քրթմնջաց Լևոնը։
Պատասխանն, իհարկե, երբեք էլ այն չէր, ինչ ցանկանում էր լսել Հակոբը։ Բայց բոլոր դեպքերում դա ավելի լավ էր, քան քար լռությունը։ Լևոնի քրթմնջոցից Հակոբը ոգևորվեց.
— Լսիր, Լևոն։ Ինձ թվում է, որ մենք ճսնապարհը պետք է շարունակենք։
— Ո՞ւր։
— Առաջ։
— Մթության մե՞ջ։
— Ի՞նչ կա որ...
— Իսկ եթե առջևում անդո՞ւնդ է։
— Իսկ եթե չկա՞։
— Իսկ եթե կա՞։
— Իսկ այնտեղ պառկելով մենք կփրկվե՞նք։
— Չը-է։
— Մեռնելու ենք, չէ՞,— Հակոբը սարսռեց ինքն իր ձայնից։
Լևոնը չպատասխանեց։
— Իսկ եթե գնանք գուցե և փրկվենք։ Հակառակ դեպքում, միևնույն է, թե որտեղ կմեռնենք՝ այստեղ կամ անդունդում։
— Ճիշտ է,— հոգոց հանեց Լևոնը։
«Դժվարը սրա համաձայնությունն էր»— մտածեց Հակոբն ու զգուշորեն բարձրացավ տեղից։
Մութը, որ սկզբում տուշի պես սև էր ու անթափանց, դարձել էր սովորական, ինչպես անլուսին գիշերը դաշտում՝ մի քիչ գունաթափ, մի քիչ գորշագույն։
Հակոբը մեկ֊երկու քայլ արեց՝ զգուշորեն, առանց շտապելու։ Կոշիկի ծայրով մանրամասն ստուգեց գետինը, համոգվեց, որ ամուր է, ոտքը կարելի է դնել։ Հետո, նույնը կրկնեց երկրորդ քայլափոխի համար։
Քայլել կարելի էր։
— Տղաներ, շարժվեցինք։
Ոչ ոք չբարձրացավ տեղից։
— Ո՞ւմ եմ ասում, դե... ազատ կարելի է քայլել։
Լսվեց Վազգենի ձայնը։ Ասես քնից նոր էր արթնացել։
— Ո՞ւր։
— Այստեղից դուրս չգա՞նք։
Թվաց, թե Վազգենը չլսեց նրան.
— Շոգ է։ Առջևում կարծես կրակ լինի վառված։ Չե՞ք զգում։
Իսկապես շոգ էր և ջերմությունը գալիս էր այնտեղից, ուր ցանկանում էին շարժվել տղաները։
— Ճիշտ է,— Հակոբն ինքն էլ էր զգացել շոգը,— դրսից կլինի։
— Դրսի՞ց,— Լևոնի ձայնն էր,— ուրեմն մուտքը մոտ է։ Էլ ո՞ւր ենք նստել, գնանք։
Հակոբը հասկացավ, որ Լևոնը բարձրացել է տեղից։ Ուրախացավ։
— Ձայն հանիր,— ասաց նա,— ինչ֊որ բան խոսիր, որպեսզի կարողանամ քեզ գտնել, ձեռքդ բռնել։
— Ի՞նչ ասեմ։
— Ինչ ուզում ես։
Լևոնը միանգամից մոռացավ ամեն ինչ և ձգեց անչափ երկար մի՝ «ըըըը»։ Ասելիքը նա այդպես էլ դեռ չէր գտել, երբ մթության մեջ Հակոբը բռնեց նրա ձեռքը։
— Հիմա դուք ձայն հանեք,— Լևոնի ձեռքը գտնելուս պես հրահանգեց։
— Ուրեմն իսկապես գնո՞ւմ ենք,— քրթմնջաց Վազգենը։
— Չէ, տուն֊տուն ենք խաղում,— զայրացավ Լևոնը։
— Բայց այնտեղ շոգ է։
— Դե, հա սկացանք էլի, բացատրեցինք։
— Ես վախենում եմ։
— Ինչի՞ց,— զարմացավ Հակոբը,— Արեգ ձայն հանիր։ Ինչի՞ց ես վախենում, Վազգեն։
— Ես այստեղ եմ,— 2հնջաց Արեգը։
Լևոնը շարժվեց ձայնի կողմը։ Ստիպված նրա հետ գնաց նաև Հակոբը՝ ձեռքը չկորցնելու համար։
— Ինչի՞ց ես վախենում, Վազգեն։
— Ոնց որ կրակներ լինեն վառվելիս։
— Հետո՞ ինչ,— Հակոբը սկսեց մտածել, որ նա թռցրել է խելքը։
— Վախենում եմ դժոխքը լինի։ Այնտեղ էլ են կրակներ վառում։ Կարդացել եմ։
— Ցանցառ։
Նրանք արդեն գտել էին Արեգին։ Խոսակցության ընթացքում Հակոբը որոշել էր Վազգենի ճիշտ տեղը և Արեգին գտնելուց անմիջապես հետո առանց դժվարության գտավ նաև նրան։
— Վեր կաց։ Իզուր չէ, որ անունդ Լեղաճաք ենք դրել։
Խումբը շարժվեց առաջ։ Ավելի ճիշտ, իրենց կարծիքով առաջ։
Լապտերը կոտրվելու պահին նրանք այնպես էին խառնվել իրար, որ բոլորովին չէին մտածել շարժման ուղղությունը հիշելու մասին։ Այն ժամանակ ոչ մեկի մտքով չէր անցել, որ իրենք կարող է շարժվեն։
Ուղղության հարցն առաջինը անհանգստացրեց Արեգին։ Նա զգուշորեն սեղմեց Լևոնի ձեռքն ու շշնջաց.
— Լսիր, իսկ գուցե մենք ե՞տ ենք գնում։
— Հը՞,— Լևոնը կանգ առավ,— Արեգը բան է ասում, Հակոբ։
— Ի՞նչ է ասում։
— Ասում է, իսկ եթե ետ ենք գնո՞ւմ։
— Բա տաքությո՞ւնը։ Չե՞ք տեսնում ինչպես է ավելանում, քայլափոխի հետ։
«Ճիշտ որ»— Լևոնը սեղմեց Արեգի ձեռքը՝ այսինքն՝ հասկացա՞ր, դմբո։ Մթության մեջ Արեգը գլխով արեց։
Վազգենը, որ դեռևս քայլում էր չուզենալով, փնթփնթաց.
— Լսեք, տղաներ։
— Էլի դժոխքը՞,— Հակոբը փորձեց ծիծաղել ու չկարողացավ։ Դժոխքի մասին խոսակցությունը նրան էլ էր վախեցրել։
— Չէ, ուրիշ բան եմ ասում,— շարունակեց փնթփնթալ Վազգենը։
Հակոբը կանգ առավ։ Ստիպված կանգնեցին և մյուսները.
— Ի՞նչ ես ասում։
— Լսեք, ես մոռացել էի։ Այն ժամանակ, երբ Արեգը նետեց երկրորդ քարը, ես ջրի չլմփոց լսեցի, կարծես քարն ընկավ ջրի մեջ։
— Այն ժամանակ ինչո՞ւ չասացիր, Լեղ,— զայրացավ Լևոնը՝ ինքն էլ չհասկանալով ինչու։
— Ուզում էի ասել, բայց լապտերը կոտրվեց։ Հետո էլ...
— Թվացած կլինի,— անտարբեր ասաց Հակոբը,— ջուր, չէ մի... ծարավ մարդը միշտ էլ ջուր է տեսնում։ Ես լսել եմ, որ անապատներում մարդիկ շատ հաճախ ավազը ջրի տեղ են ընդունել։ Նայում են, նայում, ու...
— Չէ,— ընդհատեց Վազգենը,— քո ասածն ուրիշ բան է, հիշում եմ՝ ֆիզիկայից ենք անցել։ Այդ օրն իմ հերթն էր ու դասը սովորեցի, որ քառորդս երկուս չլինի։ Քո ասածը միրաժն է։
— Սպասեք,— նուրից խոսակցությանը խառնվեց Լևոնը,— Բայց գուցե իսկապե՞ս ջուր է։ Ստուգել է պետք։ Ես ծարավից մեռնում եմ, եթե ջուր լինի...
Նա կիսատ թողեց խոսքն ու սկսեց շոշափել գետինը։ Քար էր փնտրում։ Մոտերքում, այսինքն ինչքան տարածվում էին ոտքերի պես երկար ձեռքերը՝ քար չկար և նա գետնի վրա քարշ գալով, չորեքթաթ հեռացավ խմբից։
— Լևոն, ո՞ւր կորար,— ձայնեց Հակոբը։
— Այստեղ եմ,— Լևոնի ձայնը եկավ մոտիկից,— Քար եմ փնտրում՝ ստուգելու համար։
— Իսկական բաղնիք,— փնթփնթաց Վազգենը,— շորերրս ջուր են դարձել։
— Իմն էլ, հորս արև։
— Իսկ ո՞ւմը չի դարձել,— ասաց Հակոբն ու հիշեց, որ քիչ առաջ՝ ոտքը դնելու համար գետինը շոշափելիս կոշիկի ծայրը կպել էր քարի։ Չոքեց ու ինքն էլ սկսեց փնտրել։ Բայց մինչև նրա գտնելը, Լևոնն արդեն գտել էր։ Առանց տեղից բարձրանալու նետեց քարը։ Լսվեց չլմփոց՝ քարն իսկապես ընկել էր ջուրը։ Չորսն էլ լսել էին ախորժալուր ձայնը։
— Ջուր է։
— Ջուր է։
— Ջո՜ւր...
Ճչացին նրանք և ամեն մի զգուշություն մոռացած, նետվեցին դեպի մթությունը, որի սև անհայտ ությունից լսվել էր չլմփոցը։
Շարժվելուց վախեցավ միայն Վազգենը։ Ինչպես կանգնած էր, այդպես էլ մնաց։
{{ԵրեքԱստղ}}
_ Վա՜խ...
Լևոնի ձայնն էր։
Երեքն էլ լսեցին և ոչ մեկը նույնիսկ չհարցրեց պատճառը։ Ընկերոջ ճիչը, խմբից առանձնացված Վազգենին ստիպեց ավելի վախենալ, իսկ Հակոբն ու Արեգը այնպես էին շտապում ջրին հասնելու համար, որ ափսոսացին ժամանակը։ Վայրկյանների ընթացքում, առանց այդ էլ անտանելի ծարավն ասես կրկնապատկվել էր, չէ, հարյուրապատկվել։ Նրանց թվում էր, որ եթե հենց հիմա չսկսեն խմել կընկնեն ու կմեռնեն։
Բայց Լևոնի ձայնը նորից լսվեց։ Եվ աjս անգամ արդեն անորոշ ճիչ չէր.
— Չմոտենաք,— բղավեց նա,— ջուրը վառվում է։
Վազգենը հազիվ չուշաթափվեց.
— Դժոխքը։
Արեգը կանգ առավ.
— Ի֊ի֊ի֊ի՞նչ։
Հակոբը շարունակեց վազել.
«Ջուրը վառվել չի կարող։ Անհնար բան է, ջուրը չի վառվի»։
Բայց հենց անմիջապես էլ համոզվեց, որ տարօրինակ քարե աշխարհում, ուր կա գաղտնարանում փակված ոսկի ու ադամանդ, իրենք իրենց փակվող դռներ, ամեն ինչ հնարավոր է։ Եթե փոքր֊ինչ լույս լիներ, նա անպայման կնկատեր լճի վրա կանգնած գոլորշու ամպերն ու ընդարձակ մակերեվույթով մեկ բլթբլթացող պղպջակները։ Բայց շրջապատում անթափանց մթություն էր, իսկ արագ վազքը թույլ չտվեց միանգամից զգալ լճից արձակվող անտանելի ջերմությունր և նա հայտնվեց եռացող ջրի մեջ։ Թե ինչպես խեղդեց ճիչը, որ բզկտվում էր կոկորդում՝ չհասկացավ։ Ոտքերը խաշվեցին։ Դեռ լավ է, որ այդ մասում լիճը խոր չէր։ Հակոբր վախեցած ընկրկեց, ընկավ ավազի վրա, որ նույնպես տաք էր։ Մի քիչ էլ ետ քաշվեց։ Ջերմությունն այստեղ արդեն տանելի էր։ Նա նստեց։ Ջուրը հասել էր մինչև սրունքների կեսը։ Անմիջապես հանեց կոշիկներն ու գուլպաները, վեր քշտեց անդրավարտիքի փողքերը և սկսեց շոշափել գետինը։ Աջ ձեռքը թաղվեց ինչ֊որ մածուցիկ բանի մեջ, հասկացավ՝ ցեխ է։ Անմիջապես վերցրեց ու քսեց ոտքերին՝ մինչև սրունքների կեսը՝ այնքան, ինչքան բարձրացել էր ջուրը։ Դրանից ցավը կարծես մեղմեց։ Նա հիշեց Լևոնին։
— Լևոն։
— Հը,— պատասխանի փոխարեն Հակոբը լսեց ինչ֊որ անորոշ տնքոց։
— Այրվե՞լ ես։
— Ըհը։
Վազգենը վախից քարացել էր,
«...Բայց նրանք դեռևս կարողանում են խոսել։ Եսկ եթե լիներ իմ մտածածը...»։
— Շա՞տ։
— Ըհը։
— Ուրեմն ջուրը իսկապես վառվո՞ւմ էր,— հևաց Արեգը։
— Ցեխ քսիր, լսո՞ւմ ես, կօգնի։
— Ի՞նչ։
— Ցեխ, ցեխ քսիր, ասում եմ ինձ օգնեց։ Ցեխ։
— Ցեխ չկա։
Հակոբը չանգռոտեց աջ կողմում հայտնաբերած մածուցիկությունը։ Ցեխը չափից ավելի ջրալի էր, ձեռքերով անհնար էր տանել։ «Ի՞նչ անեմ,— մտածեց Հակոբն ու անմիջապես ելքը գտավ։ Այ, թե ուր կհասցնի դժվարությունը։ Նա ցեխն անմիջապես սկսեց լցնել կոշիկի մեջ։
— Հիմա քեզ ցեխ կբերեմ,— ասաց և կոշիկը ձեռքին չորեքթաթ արեց Լևոնի ձայնի կողմը,— խոսիր, որ ուղղությունը չկորցնեմ։
Խոսելու փոխարեն Լևոնն սկսեց տնքալ։ Հակոբի համար միևնույն էր, միայն թե ձայն չսվեր։
Վերջապես հասավ։ Մթությունը շոշափելով գտավ ընկերոջ ձեռքն ու ափի մեջ խցկեց ցեխով լի կոշիկը։
— Կոշիկի մեջ ցեխ է, քսիր, կհովանաս։
— Գիտե՞ս ինչպես է մռմռում։
— Գիտեմ։
— Չես իմանա,— հառաչեց Լևոնը,— ասելով չի լինի։
— Ի՞նչ ասելով։ Կարծում ես ջուրը չընկա՞։ Բայց ցեխը քսեցի, մռմռոցն անցավ։
— Ըմ՜մմ...
Ցեխն իսկապես մեղմացրեց ցավը։
Լևոնի տնքոցը կտրվելուն պես լսվեց Արեգի ձայնը.
— Ջուրը շատ էր տաք, հա՞։
— Եռում էր,— պատասխանեց Հակոբը։
— Եռո՞ւմ։ Բա ինչպե՞ս ենք խմելու։
— Ո՞վ գիտե։
— Իսկ ո՞վ է ջուրը եռացնում,— Վազգենը մի տեսակ վախեցավ։ Ինչպե՞ս կարող էր ջուրն ինքնիրեն եռալ անհնար բան է, ուրեմն կա ինչ-որ մեկը։ Ո՞վ է...
Հակոբը հասկացավ, որ ընկերոջ ձայնը գալիս է ոչ իր կողքից, այլ բավական հեռվից ու զարմացավ։ Մինչ այդ չէր նկատել։ Հարցրեց.
— Ինչո՞ւ մոտ չես գալիս։
— Ե՞ս...
Արեգն ընդհատեց խոսակցությունը՝ ծափ տվեց ու տեղից թռավ։
— Գժվեցի՞ր,— զարմացավ Հակոբը։
— Ո՛չ, հորս արև, չեմ գժվել։ Այս ջուրը կարելի է խմել, պապայի արև, ինչպես թեյն են խմում, հովացնելով։ Կհովացնենք ու կխմենք։
— Իսկ որտե՞ղ ես հովացնելու,— Հակոբն ուզում էր ասել գլխիդ մեջ, բայց չասաց,— մեզ որտեղի՞ց բաժակ։
— Սպասիր, ճար կանենք։ Ու կրիայի միսն էլ կեփենք։ Ջուրը եռում է, չէ՞։ Եռացող ջրի մեջ զրահից կհանենք ու կեփենք՝ ինչպես գազօջախի վրա։
Չորսի միջով էլ էլեկտրականություն անցավ։ Ուտելու հեռանկարը ոգևորեց նրանց։ Արեգը բացատրեց, թե ինչպես է պատկերացնում ջուր հովացնելն ու միս եփելը։ Ասածը խելքի մոտ բան էր։ Ոգևորությունից նրանք նույնիսկ մոռացան, որ այդ բոլորը անելուց առաջ հարկավոր է գտնել ուսապարկն ու կրիան։ Առաջինն այդ մասին հիշեց Լևոնը.
— Իսկ ինչպե՞ս կգտնենք։
— Ճիշտ որ,— հևաց Հակոբը,— ո՞ր կողմում փնտրենք։
— Ես գիտեմ,— աղմկեց Վազգենը,— ջրի չլմփոցը լսելուց հետո, ես դեռ ոչ մի քայլ չեմ արել։ Ուսապարկն ու կրիան ինձանից տասը քայլ են հեռու, եկեք,— Վազգենի ձայնի մեջ տագնապի նշույլ իսկ չէր մնացել։ Մտքում նա սկսել էր ուտել֊խմելը։ Էլ ի՞նչ չարք, ի՞նչ դժոխք։
Հիմա արդեն խանգարող ոչինչ չկար։ Հակոբը թռավ տեղից։
Կես վայրկյանում որոշվեց. Լևոնը կմնա լճափում, որպես ամենաշատ տուժող։ Տեղ կորոնի ջուրը լցնելու։ Հետո ձայն կտա, որպեսզի կրիան ու պարկը գտնելուց հետո իրենք ուղղությունը չկորցնեն։
Ոչ ոք չառարկեց։
Քաղցը, իսկ ավելի շատ ծարավը բոլորին տանջում էր և նրանք անկարող էին հրաժարվել նույնիսկ ամենափոքր հնարավորությունից։ Իսկ Արեգի առաջարկը բոլորովին փոքր հնարավորություն չէր։
Հակոբի պահանջով Վազգենն սկսեց աղմկել ինչ֊որ շիլափլավ բանաստեղծություն էր արտասանում.
— Հողմը մեգով երկինքն առնում... Մսրա Մելիքը քաշեց իր սուրը. հե՜յ ուլատեր, հե՜յ գառնատեր... թռի֊վռի մի ճպուռ, ողջ ամառը տուն ու դուռ, դես ու դեն...
Արտասանեց այնքան, մինչև Արեգն ու Հակոբը վերջապես գտան նրան։
— Իսկ հիմա հրճվիր,— Վազգենի ձեռքը բռնելուն պես, ասաց Հակոբը։
— Արդեն շրջվել եմ։
— Ուրեմն, գնացինք։
Եռյակը չոքեչոք շարժվեց առաջ՝ եռացող լճի հակառակ ուղղությամբ։
{{ԵրեքԱստղ}}
Լևոնն արդեն հուսահատվում էր։
Տղաների գնալուց բավական ժամանակ էր անցել։ Րոպեն մեկ նստած տեղից Լևոնը ձայն էր տալիս՝ գտա՞ք և ամեն անգամ ստանում էր միևնույն պատասխանը.
— Ոչ, չկա։
Այն մտքից, որ կրիան գտնել տղաներին չի հաջողվի՝ Լևոնի քաղցն ու ծարավը ավելի սաստկացան։ Միաժամանակ ասես ավելացավ նաև ոտքի մռմռոցը, որ ցեխը քսելուց հետո սկսել էր մեղմանալ։ Լևոնը փորձեց չմտածել ոչ ուտելու, ոչ խմելու, ոչ էլ ոտքերի մասին։ Չկարողացավ։ Անհնար էր։ Նա հենվեց ձեռքին ու նայեց մթությանը.
— Գտա՞ք։
— Չէ, չկա,— բոլորի փոխարեն պատասխանեց Հակոբը և համարյա անմիջապես էլ լսվեց Վազգենի ուրախացած խզխզոցը.
— Գտա։
— Գտանք։
Ձայները խառնվեցին իրար։ Քարանձավը լցվեց ուրախ աղմուկով։ Ուրախությունից նրանք նորից մոռացան իրենց անհույս վիճակը։
Առանց շունչ առնելու Լևոնն սկսեց ձայնել.
— Հակոբ, Վազգեն, Արեգ։ Հակոբ, Վազգեն, Արեգ։ Վազգեն, Արեգ, Հակոբ...
Իսկ վերջիններս ուրախ֊ուրախ պատասխանում էին.
— Գալիս ենք։ Գտել ենք։ Գալիս ենք...
Եռյակը տեղ հասավ Լևոնի սպասածից շուտ։
Առանց տեղից բարձրանալու, շոշափելով Լևոնը գտավ ուսապարկն ու կրիան, թեթևացած շունչ քաշեց։ Հակոբն անմիջապես փորձեց կրիան տեղավորել ուսապարկի մեջ, որպեսզի իջեցներ լիճը։ Պարզվեց, որ կրիան ուսապարկից մեծ է։ Այս մեկը տղաները հաշվի չէին առել։ Նորից իրար անցան։ Համարյա պատրաստի կերակուրը ձեռքից թռչում էր։
— Ի՞նչ անենք,— հևաց Լևոնը։
— Քո գտած տաշտակի մեջ ուսապարկով ջուր լցնենք ու կրիան դնենք նրա մեջ,— առաջարկեց Արեգը։
— Կարելի է,— համաձայնեց Հակոբը։
Լճին ամենամոտը Վազգենն էր։ Արեգն ուսապարկը տվեց նրան։ Վազգենը մտցրեց լիճն ու եռման ջուրը չռչռացնելով վերադարձրեց ետ՝ Արեգին։ Վերջինը Լևոնն էր. անմիջապես դատարկեց ջուրն ու ուսապարկը տվեց Հակոբին։
— Էլի՞,— հարցրեց Հակոբը։
— Տասը ուսաւպարկ էլ կտանի։
— Մե՞ծ է,— ուրախացած մեջ ընկավ Վազգենը։
— Շատ,— ասաց Լևոնը։
— Բա էլ ի՞նչ ես լռել,— հևաց Վազգենը,— կրիան գցիր մեջը։
— Կեցցես,— Հակոբը թռավ տեղից,— կտեղավորվի՞։
Լևոնը չպատասխանեց։ Նա հևալով կրիան քարշ էր տալիս դեպի ծակ քարը, որին Արեգը տաշտակ անունն էր կպցրել։ Մյուս երեքը անմիջապես նետվեցին օգնելու։ Կրիան չլմփոցով ընկավ անցքի մեջ։
— Դե շուտ, ջուր հասցրեք,— աղմկեց Հակոբը։
Ուսապարկն սկսեց ձեռքից֊ձեռք անցնել։
Տղաներն աշխատում էին ինքնամոռաց, ոգևորված։ Ուշադրություն չէին դարձնում նույնիսկ ուսապարկից կաթկթող ջրից առաջացած այրուցքներին։ Ամեն անգամ, կաշեփոկը Հակոբին տալուց հետո Լևոնն ստուգում էր կրիայի զրահը՝ տեսնելու համար, պոկվե՞լ է, թե չէ։ Ոչ մեկը չգիտեր այդ ստուգման մասին և երեքն էլ անակնկալի եկան, երբ քարանձավով մեկ թնգաց Լևոնի ձայնը.
— Ուռա՜...
— Ի՞նչ պատահեց։
— Կրիայի զրահը պոկվել է...
Հիմա արդեն ոչինչ չէր կարող զսպել տղաներին։ Չորս զույգ ձեռքեր վայրկենաբար թաղվեցին եռացող ջրով լցված քարի մեջ։
=== Գլուխ հինգերորդ ===
Սկսվեց անտառային կյանքի երկրորդ օրը։
Եռյակն շտապում էր...
Գագիկի հաշվարկներով նրանք գյուղում պետք է լինեին անտառ մտնելու հաջորդ օրդ երեկոյան, նույնիսկ ավելի շուտ։ Բայց պարզվեց, որ պատանի բնագետի հաշվարկները սխալ են. անտառը գնալով ոչ միայն չէր նոսրանում, այլև ընդհակառակը՝ ավելի էր խտանում։ Ծառերը դառնում էին ավելի հաստաբուն, ավելի խիտ, իսկ չորուկների մեծացող քանակությունները և չտրորված արահետները լուռ պատմում էին, որ վաղուց-վաղուց իրենք կարոտ են մարդկային ոտնահետքերի։ Իհարկե, անտառում երեքից ոչ մեկը չէր վախենում։ Անտառը քարանձավ չէր և Գագիկն այստեղ իրեն զգում էր, ինչպես տանը։ Գագիկի վստահությունը վարակել էր նաև Արամին ու Հասմիկին, որոնք պատանի բնագետի օգնությամբ, մեկը մյուսի ետևից յուրացնում էին անտառի դասերը. սովորում ծառատեսակները, ծանոթանում թռչունների և կենդանիների սովորույթներին, վարժվում ուտելի հատապտուղները ոչ ուտելիներից տարբերելու գործում։ Մի խոսքով, դա հաճելի և օգտակար ճանապարհորդություն էր, և նրանք մեծ ուրախությամբ կհամաձայնեին, որքան կարելի է երկար մնալ անտառում, եթե չլիներ գյուղի միտքը։ Ո՞վ գիտե, քանի օր էին մնացել քարանձավում բանտարկված՝ երե՞ք, չո՞րս, տա՞սը, քսա՞ն... Երեքն էլ համոզված էին, որ գյուղում հիմա անհանգստացած կլինեն։ Անհանգստացա՞ծ... դա լավագույնն էր՝ ամենալավագույնը։ Նրանք ճանաչում էին իրենց մայրիկներին ու հայրիկներին՝ լավ էին ճանաչում։ Հիշում էին, թե նրանք ինչ էին անում նույնիսկ մեկ-երկու ժամ ուշանալու համար, իսկ հիմա՝ ամբողջ օրեր... քարանձավում եղած ժամանակ այդ մասին չէին մտածել, ժամանակ չէին գտել։ Գյուղում անհանգստացած լինելու միտքը նրանց գլուխն էր մտել քարե բանտից ազատվելուն պես, և այլևս չէր բաժանվել։ Նույնիսկ գիշերը՝ երազում, նրանք տեսնում էին, թե հարազատներն ինչպես են տանջվում իրենց համար։ Տեսնում էին նրանց վիշտը, լացուկոծը, ամբողջ գյուղի անհանգստությունը...
Նախորդ օրվա նման, այդ օրն էլ սկսվեց գիշերը տեսած երազներով։ Պարզվեց, որ քնելուց առաջ ունեցած խոսակցության տպավորության տակ երեքն էլ տեսել են նման երազներ՝ համարյա միևնույնը։
Խոսակցությունն սկսեց Հասմիկը.
— Գիշերը նորից մեր տանն էի,— ասաց և փորձեց ժպտալ։ Չստացվեց, ընդհակառակը դեմքն աղավաղվեց, դարձավ մի տեսակ լալկան,— մայրիկը լաց էր լինում՝ հոնգուր-հոնգուր, ասում էր. «կորավ, էլ չեմ տեսնի...» ։ Հայրիկը չէր լալիս։ Ծխում էր և լուռ քայլում սենյակի մի ծայրից մյուսը։ «Գոնե մի խոսք ասա, մի բառ,— խնդրում էր մայրիկը,— գոնե վիրավորիր ինձ, ասա, որ այս բոլորն իմ մեղքով է եղել»։ Իսկ հայրիկը ոչինչ չէր ասում, ծխում էր և քայլում՝ սենյակի մի ծայրից մյուսը։
— Նույնն էլ ես եմ տեսել,— արցունքը սրբող Հասմիկին նայելով, կիսաձայն ասաց Արամը,— միայն թե իմ մայրիկը արդեն լաց չէր լինում։ Ավելի ճիշտ, չէր կարողանում լաց լինել։ Երևի շատ էր լացել։
— Մեր արածր հանցագործություն է,— հեկեկաց Հասմիկը։
Արամը գլխով համաձայնության նշան արեց։ Գագիկը նայեց նրան ու հակառակ ուղղությամբ շարժեց գլուխը՝ համաձայն չէր։
— Հանցագործություն,— փնթփնթաց նա,— կարծես դիտմամբ արեցինք։ Պատահականություն էր, մենք ի՞նչ մեղք ունենք։ Եթե իմանայինք նույնիսկ հին ամրոց էլ չէինք գնա, գետափ չէինք իջնի, սարից չէինք փախչի...
Արևը պահվել էր մութ, կապարագույն ամպերի ետևում, արևը չէր երևում և ճանապարհի ուղղությունը գտնելու համար Գագիկն օգտվեց ծառերի բներին կպած մամուռներից։ Չսխալվելու համար ստուգեց մի քանի ծառ։ Հետոկանգնեց մեջքով դեպի մամուռները, ձեռքերը տարածեց կողք՝ աջ ու ձախ, որոշեց արևմուտքն ու արևելքը...
Ճանապահն սկսել էր փոքր-ինչ զառիթափ դառնալ։ Դրանից քայլելը դժվարացել էր և Գագիկն առաջարկեց օգտվել ձեռնափայտից։ Գետնին թափված ճյուղերի միջից անմիջապես գտավ իրեն հարկավորը՝ ամուր և ուղիղ փայտակտորներ։ Երկուսն ընտրեց։ Առաջին ընտրածը տվեց Հասմիկին, երկրորդը վերցրեց իրեն։ Մինչ այդ, Արամն էլ իր համար ձեռնափայտ գտավ։ Պարզվեց, որ իսկապես, դրանց օգնությամբ քայլելը հեշտանում է։
Ճանապարհ ընկնելուց անցել էր երկու ժամից փոքր-ինչ ավելի։ Արամն արդեն մտածում էր նախաճաշ սկսելու մասին, երբ հանկարծ ականջին հասավ ջրի խոխոջյուն։ Գագիկը, որը նույնպես լսել էր ձայնը, ուրախացած նայեց ընկերներին.
— Լսո՞ւմ եք։
— Առու է,— նկատեց Արամը։
— Կամ գետ,— ասաց Գագիկն ու առաջ վազեց։
Պարզվեց, որ նա ճիշտ էր գուշակել. աղմկողը գետ էր։
Նրանց մոտենալուն պես գետափի ջուրը միանգամից փրփրեց՝ մեջը լցվող գորտերի գլուխկոնծիներից։
— Հիմարներ,— ծիծաղեց Գագիկը,— կարծում են ձկներին թողած իրենց ենք ուտելու։
— Ձո՞ւկ,— Հասմիկն ուրախացած ժպտաց։ Ձանձրացել էր երկու օր անընդմեջ սունկի խորոված ուտելուց։
Գագիկը գլխով արեց.
— Այո, ձուկ։
— Իսկ ինչպե՞ս կբռնենք,— ավելի շատ կասկածելով, քան հետաքրքրությունից հարցրեց Հասմիկը։
— Կտեսնես, կիմանաս,— խորամանկ ժպտաց Գագիկն ու քայլեց դեպի մոտակա ուռին։
— Լսիր, Գագիկ,— ընկերոջ ետևից ձայնեց Արամը, որն արդեն տեղավորվել էր հարմար մի տեղ ու ոտքերը մտցրել զովասուն, սառը ջրի մեջ,— սա ի՞նչ գետ է։
— Սովորական գետ,— Գագիկը ետ չնայեց,— երկու ափով և արանքը լցված H₂O֊ով։
— Ես լուրջ բան եմ ասում։ Սա մեր գետը չէ՞։
— Մեր գետն է,— հանգիստ պատասխանեց Գագիկը և սկսեց կտրատել ուռենու շիվերը՝ հատուկ ընտրությամբ ամենամատղաշները։
Հասմիկը չհամբերեց, ինչպես սունկ հավաքելու ժամանակ՝ նորից գնաց Գագիկի ետևից։ Աղջիկը ուշադիր հետևում էր նրա շարժումներին և ոչինչ չէր հասկանում։
— Դրանք ինչի՞դ են պետք։
— Ձկների համար։
— Բռնելո՞ւ։
— Բռնելու։
— Իսկ գետն ավելի հեշտ կհասցնի տեղ, չէ՞,— հարցաքննությունը շարունակեց Հասմիկը։
— Իհարկե,— Գագիկր հավաքած շիվերը մեկնեց նրան,— պահիր։
— Սրանից հետո ափով կգնանք, չէ՞։
Արամը, որ ամբողջ ժամանակ աչքը չէր կտրում նրանցից, բռունցքով խփեց գետնին։ «Ինչպես էլ գլուխները կպցրել են իրար, կարծես հազար տարվա ծանոթ աղունիկներ լինեն,— նա ոչ մի կերպ չէր ուզում համոզվել, որ Հասմիկին Գագիկն ավելի է դուր գալիս, քան ինքը։ Թե ինչի մասին էին զրուցում Գագիկն ու Հասմիկը նա, իհարկե, չգիտեր և չէր էլ ուզում իմանալ։ Միևնույն է, բոլոր խոսակցությունները նրան կթվային գաղտնագրված՝ իր աչքերին թոզ փչելու համար։
Արամը նորից խփեց կանաչներին։ Այս անգամ զայրացել էր ինքն իր վրա. «Հիմար շերեփուկ, մի խելոք բան չգիտես, որ պատմես, կարողանաս զբաղեցնել»։ Նա ոտքերը հանեց ջրից։
Հասմիկը տեսավ ու հեռվից ձայնեց.
— Սա՞ռն էր։
— Անմահական ջւոր է,— պատասխանեց Արամը։
— Սառը չէ՞։
— Չէ։ Մի քիչ զով է, ը՛հ,— Արամը ցցեց բութ մատը,— հաճույք։
— Հաճույքը ձուկ ուտելուց հետո կտեսնես,— միջամտեց Գագիկը։
Քիչ անց, նրանք երեքն էլ նստել էին գետափին, ոտքերը կախել ջրի մեջ և ուշադիր հետևում էին ուռենու ճյուղերից գործած զամբյուղին, որ Գագիկը լցրել էր որդերով ու իջեցրել ջուրը։ Գագիկը գիտեր, որ այդ եղանակով ձուկ բռնելը երկար ժամանակ է պահանջում և մի փոքրիկ դասախոսություն էր սկսել գորտերի մասին։ Սկզբում նա պատմեց գորտերի սննդամիջոցների մասին, իսկ այնուհետև անցավ նրանց ապրելակերպի մյուս հարցերին.
— Ամենահետաքրքիրն այն է, որ ձմեռելու համար գորտերը հեռանում են գետից, բավական շատ՝ մոտ մեկուկես-երկու կիլոմետր։ Իսկ ձմեռն անցնելուն պես շտապում են ետ...
«Թե ինչ հետաքրքիր բան կա այս տափակության մեջ»,— մտածեց Արամը։
Գագիկը ոգևորված շարունակում էր.
— Դե, մեզ համար այդ մեկուկես֊երկու կիլոմետր անցնելը դատարկ բան է, իսկ նրանց համար... շատ է դժվար։ Իհարկե, հարցը տարածությունը չէ, այլ կողմնորոշվելը։ Գորտերը նորից պիտի վերադառնան ետ՝ գետը։ Պատկերացնո՞ւմ եք, ճանապարհը գտնում են առանց սխալվելու։ Գիտնականները այդ մասին երկար են մտածել։ Սկզբում կարծում էին, որ գորտերը կողմնորոշվում են միայն արեգակով։ Բայց պարզվեց, որ կռկռանները ճանապարհը չեն կորցնում նաև ամպամած եղանակներին, որովհետև կողմորոշվում են հոտառությամբ ու լսողությամբ...
— Զամբյուղը շարժվեց,— ընկերոջը հրեց Արամը։
Գագիկը ընդհատեց խոսքն ու քաշեց զամբյուղը, որի նեղլիկ բերանից անմիջապես երևացին մանրիկ ձկնիկները։ Գագիկը զամբյուղը շրջեց խոտերի վրա։
— Քիչ է,— ասաց Արամը։
— Էլի կբռնենք,— համաձայնեց Գագիկն ու նորից զամբյուղը իջեցրեց գետի մեջ, բերանը՝ հոսանքի հակառակ ուղղությամբ։
— Սրանք ի՞նչ ձկներ են,— հարցրեց Հասմիկը։
— Տարբեր,— Գագիկը փորձեց բռնել կանաչների վրա խլվլացող ձկներից մեկը՝ իրեն ամենամոտը,— ա՛յ, օրինակ սա հաշամ է,— Գագիկը դեռ չէր կարողացել բռնել։ Մի ձեռքով դժվար էր, իսկ նրա մյուս ձեռքն զբաղված էր՝ ղամբյուղի պոչն էր պահել։— Գիշատիչ ձուկ է, տես, դրա համար էլ բերանն այսքան մեծ է, իսկ ատամները, եթե բերանը բացես, կտեսնես, երկու շարք են ու կեռ կարթի պես։
— Բա ո՞նց ճանաչեցիր, որ սա հաշամ է,— ընդհատեց Արամը,— հը՞,— անձավից դուրս գալուց հետո նա անընդհատ հարցեր էր տալիս Գագիկին՝ ոչ այնքան հետաքրքրությունից, որքան ընկերոջը փակուղու առաջ կանգնեցնելու ցանկությունից։
Բայց Գագիկն այս անգամ էլ չպարտվեց.
— Հաշամին ճանաչելը հեշտ է,— ասաց նա,— դունչը սուր է, իսկ բերանը տեղավորված է դնչի ծայրին։ Խռիկաճեղքերն էլ, տես, ինչքան լայն են, քիչ է մնում մատս տեղավորվի։— Այդպես էլ Գագիկին չհաջողվեց բռնել ժիր ու ճարպիկ հաշամին և ցույց էր տալիս հեռվից։— Հետո, թեփուկներն էլ, ուշադրություն դարձրու թիկունքի կողմից թեփուկները թուխ են, կողագծից ներքև բաց֊կանաչավուն, արծաթափայլ երանգով։
Հաշամի հետ հարցերն արդեն ավարտված էին և Գագիկն անցավ մյուսին։
— Իսկ այս մյուսները,— այս անգամ նրան հաջողվեց բռնել ձկներից մեկին,— ճապալ է, կոչվում է նաև փիչխոլ, զմբուռն։ Ավելի մեծերը համարյա չեն հանդիպում։ Շատ արագաշարժ ձուկ է՝ կրակի կտոր։ Գիշատիչ էլ չէ։ Ընդհակառակը, ուրիշ ձկներն են սրանց ուտում...
Այստեղ Արամը նորից ընդհատեց Գագիկին. «Բավական է, ինչքան գիտելիքներդ ցույց տվեցիր» , — մտածեց նա և ասաց.
— Զամբյուղիդ նայիր։
— Հա՛, կարող է լցված լինի,— համաձայնեց Գագիկը։
Իսկապես, զամբյուղում ձկնիկներ կային։ Արամը նկատեց նրանց թեփուկների փայլն ու վեր կացավ տեղից։ Առանց կոշիկները հագնելու գնաց կրակի պատրաստություն տեսնելու, իսկ Հասմիկը մի քիչ էլ մոտեցավ Գագիկին ու հարցրեց.
— Գիտե՞ս ինչ հիշեցի։
Պատասխանելուց առաջ Գագիկը նորից դատարկեց ձկները, հետո զամբյուղը կրկին դրեց ջրի մեջ և նոր միայն ասաց.
— Չդիտեմ։
— Ինչ-որ տեղ կարդացել եմ, որ կկուն իր ձվերը ուրիշ թռչունների բներում է դնում, հա՞։
— Ճիշտ է,— Գագիկը գլխով արեց,— բայց այդպիսի բան թռչուններից քչերն են անում։ Հիմնականում նրանք գերադասում են ձվերը դնել սեփական բներում։
— Հա՞։
— Իհարկե, աշխարհում գոյություն ունի թռչունների 8600 տեսակ, որոնցից միայն մեկ տոկոսն է պարազիտ կյանք վարում՝ այսինքն օգտվում ուրիշների աշխատանքից։ Դրանք հիմնականում արևադարձային շրջանների թռչուններն են։
— Իսկ թռչունների ձուն ուտել կարելի՞ է,— հետաքրոքրվեց Հասմիկը։
— Կարելին՝ կարելի է, միայն թե անխղճություն է։ Ես թռչնի ձու երբեք չեմ կերել։
— Իսկ հավի ձո՞ւ,— Հասմիկը ժպտաց,— ի՞նչ տարբերություն։
Գագիկն ուսերը թոթվեց.
— Չգիտեմ, բայց թռչնի ձու չեմ ուտում։
Ոչ հեռվից լսվեց Արամի ձայնը.
— Գագիկ, խարույկը այստեղ եմ պատրաստում։
Գագիկը նայեց, տեսավ տեղն ու գլխով արեց.
— Պատրաստիր։
— Հասմիկ, լուցկին բեր։
— Իսկ հետո կաղնու տերևներ հավաքեք,— Արամի կողմը վազող Հասմիկի ետևից ձայնեց Գագիկը,— որքան կարող եք մեծերից՝ ձկները փաթաթելու համար։
Հասմիկը գլխով արեց ու վազեց։
{{ԵրեքԱստղ}}
Խորովածն սպասածից համեղ ստացվեց։
Այդ խոստովանեց նույնիսկ Արամը, որը քարանձավից դուրս գալուց հետո դարձել էր խիստ նրբաճաշակ և անընդհատ թերություններ էր գտնում Գագիկի պատրաստած ուտելիքներում։
— Այս անգամ ինքդ քեզ գերազանցեցիր,— երրորդ ձկան հետ հաշիվները մաքրելուց հետո հայտարարեց նա ու մտերմիկ թփթփացնելով ընկերոջ ուսին, ավելացրեց,— շարունակությունը վերցնում եմ ինձ վրա։
— Այսի՞նքն,— հարցական ժպտաց Հասմիկը։
— Լուծում եմ մրգի հարցը։
— Շատ շնորհակալություն, երեկվա թթված խնձորներից հետո ատամներիս խելքը դեռ գլուխը չի եկել։ Մենակ վայելիր գտածդ միրգը։ Բարի ախորժակ։
— Իմանայիր ի՜նչ միրգ եմ գտել...
Գագիկը, որ մինչ այդ մնացել էր կիսահանգած խարույկի մոտ և անտարբեր հետևում էր խոսակցությանը, բարձրացավ տեղից։
— Վերջ։ Դատարկախոսությունն ավարտում ենք ու շարժվում,— ասաց նա, նախաճաշից ավելացած ձկները տեղավորեց ուսապարկում և ընկավ առաջ։
— Սպասիր, ընկեր Դարվին,— ձեռքը նրա ետևից մեկնեց Արամը,— շատ ես շտապում, մորուտն այս կողմում է,— նա ցույց տվեց ճանապարհից աջ անտառի ուղղությամբ,— հիսուն քայլ էլ չկա, ուտենք ու շարժվենք։
— Մորի՞,— զարմացավ Հասմիկը։
Արամը գլխով արեց, այսինքն՝ այո։ Իսկ Գագիկը անփույթ թափ տվեց ձեռքը.
— Դատարկ բան է, քո գտած մորին քացախից չի տարբերվի։
— Իհարկե,— վիրավորվեց Արամը,— լիքը բան գտնելը քո մասնագիտությունն է, մերը դատարկ կլինի։
Գագիկը չէր ցանկանում վիրավորել ընկերոջը։ Փոշմանեց ասածի համար.
— Իզուր ես վիրավորվում։
— Իսկ ի՞նչ անեմ։ Ես ասում եմ, իսկ դու... Չէ՞ որ արդեն համտես եմ արել փայտ հավաքելիս։ Այնքան քաղցր էր։ Այդքան քաղցր մորի դեռ չէի հանդիպել։
Գագիկը զարմացած թոթվեց ուսերը.
— Չե՞ս կատակում։
Այս անգամ արդեն Արամը զայրացավ։
— Զզվեցնում ես քո կասկածամտությամբ, — բողոքեց նա,— ես երդվում եմ, իսկ դու...
— Ախր ո՞վ է տեսել, որ ամառվա այս ժամանակ հասած մորի լինի,— բացատրեց Գագիկը,— դա անհնար բան է։
— Իսկ ես ասում եմ, որ աչքովս եմ տեսել։ Ասում եմ, որ նույնիսկ կերել եմ։
Հասմիկը, որ հեռացել էր գետափին թողած կոշիկները վերցնելու, նորից մոտեցավ։ Տեսավ, որ տղաները դեռ շարունակում են վեճը, ծիծաղեց, թափահարեց ուսերին թափված մազերը և մերթ մեկին, մերթ մյուսին նայելով ասաց.
— Վիճելու բան եք գտել, հա՜... այսքան ժամանակ հինգ անգամ մորուտ հասած կլինեինք ու վերադարձած։ Իսկ դուք մեխվել եք տեղում ու համոզում եք իրար. «Հասած չի լինի»։ «Ազնիվ խոսք, հասած է»։ «Բայց ո՞վ է տեսել»։ «Ես եմ տեսել»։ «Ո՞վ է կերել» «Ես եմ կերել»։ Հետո՞,— նա ծիծաղեց և կտրուկ շարժումով դեմքին թափված մազերը մի կողմ տանելով, սլացավ Արամի ցույց տված ուղղությամբ։
Տղաները գնացին նրա ետևից։
Մորուտը մեծ էր՝ փոխված զառիթափի արևկող լանջին, և մորին էլ իսկապես հասած էր՝ հյութեղ ու խոշոր։ Առանց ժամանակ կորցնելու Արամն ու Հասմիկը ձեռնամուխ եղան հատապտուղները համտես անելուն, իսկ Գագիկն սկսեց շուրջը զննել։ Քիչ անց, մորու ժամանակից շուտ հասնելու գաղտնիքը արդեն պարզված էր՝ պատճառը տեղանքի չափից ավելի արևկող լինելու մեջ էր։ Արամն ու Հասմիկը վրա տված ճաշակում էին հասած պտուղները, Իսկ Գագիկը կանգնել նրանց կողքին և ոգևորված բացատրում էր այն կարևոր նշանակությունը, որ ունեն արևի ճառագայթները՝ բույսի հասունացման գործում։ Ընկերները համարյա չէին լսում, զբաղված էին ուտելով։ Վերջապես Գագիկը հասկացավ, որ ժամանակն անցնում է և դասախոսությունը հետաձգեց մեկ այլ, ավելի հարմար ժամանակի։ Նա նույնպես հետևեց Արամի ու Հասմիկի օրինակին։ Մորին իսկապես համեղ էր։ Դրանում համոզվեց անմիջապես, երկու կամ երեք հատապտուղ ճաշակելուց հետո և խոստովանեց.
— Ճիշտ որ, այսպիսի մորի դեռ չէի կերել։
— Իսկ դու փիլիսոփայում էիր,— հաղթանակած ժպտաց Արամը,— դե իմացիր, որ բնությունբ միայն քո սեփականությունը չէ, բա...
— Պարծենկոտ,— մորուց կարմրած շուրթերը մաքրելով հեգնեց Հասմիկը։
— Լավ էլի, Հասմիկ, կարծես բերանիս դրված կողպեք լինես։ Հենց մի բառ եմ ասում, անմիջապես։
— Դու էլ դրանից քաշվում ես, չես կարողանում ինքդ քեզ կարգին գովել, չէ՞։
— Պատկերացրու, այո։
Նրանք արդեն հոգնել էին ուտելուց, քաշվել մի կողմ և սպասում էին Գագիկի վերջացնելուն։ Երկու քայլ հեռու ընկած էր հաստաբուն մի ծառ։ Արամը մոտեցավ ծառին, նստեց և Հասմիկին նույնպես առաջարկեց նստել.
— Նստեք հանգստացեք, ընկեր քննադատ։
Հասմիկը չհրաժարվեց.
— Շնորհակալություն։
— Շատ ծանր եք տեղավորվում,— նկատեց Գագիկը, որ աչքի ծայրով հետևում էր նրանց,— կարծես մի դար նստած եք մնալու։ Ես արդեն վերջացնում եմ։
Նա միանգամից պոկեց չորս կամ հինգ մորի և ուտելով մոտեցավ ծառաբնին։ Հասմիկն ու Արամը ավարտել էին իրենց կիսավեճ-կիսակատակը և հիմա զբաղված էին ծառի չորացած կեղևները պոկելով։ Թե ինչն էր նրանց ստիպել զբաղվելու այդ տաղտկալի գործով, Գագիկը չհասկացավ և, թերևս դա հասկանալու նպատակով էր, որ սկսեց ուշադրությամբ հետևել ընկերների աշխատանքին։ Հետաքրքիր ոչինչ չկար. սովորական ծառ էր, սովորական կեղև՝ տեղ֊տեղ հեշտ պոկվող, տեղ֊տեղ էլ դժվար։ Կեղևի վրա համաչափ գնում-գալիս էր Հասմիկի ոտքը՝ բարակ, երկար։ Գագիկը նայեց ոտքին և անմիջապես էլ տեսավ մատնաչափ մորմը, որ սողում էր դեպի աղջկա ոտքը։ Գագիկը վախեցած ճչաց.
— Ութոտնուկը, փախիր։
Հասմիկն ու Արամը շփոթված նայեցին նրան։ Վերջինս զայրացավ ընկերների անտարբերությունից, ցատկեց տեղից, հասավ Հասմիկին ու ամբողջ ուժով քաշեց նրա թևը.
— Չե՞ս լսում։ Ութոտնուկը, թունավոր մորմը, ո՞ւմ եմ ասում։
Թունավոր բառը վախեցրեց Հասմիկին։ Նա թռավ տեղից։ Արամը նույնպես հեռացավ ծառից։ Գագիկի երկրորդ բացականչությունը նրանց երկուսին էլ լավ վախեցրել էր։ Բայց միաժամանակ մեծ էր նաև հետաքրքրությունը։
— Ի՞նչն էր քեզ սարսափեցրել,— առժամանակ նայելուց և վտանգավոր ոչինչ չհայտնաբերելուց հետո, հետաքրքրրվեց Հասմիկը։
— Օ՞ձ էր,— ավելացրեց Արամը։
— Չէ՛, չէ՛, մորմ՝ թունավոր ութոտնուկ,— Գագիկը մյուսներից ավելի մոտեցավ ծառաբնին և մատով ցույց տվեց վառ֊շագանակագույն մի բվեճ, որ շարժվում էր կեղևի ճեղքում։— Ա՛յ սա՝ մորմը։
Ցույց տվածն՝ արտաքուստ սովորական միջատ էր՝ առջևի աքցանաձև վերջավորություններով և ութ հատ, ասես մասնատված՝ ջարդված ու շատ վատ կպցրած ոտքերով։ Ոտքերը դասավորված էին չորսականէ յուրաքանչյուր կողմում։ Մարմնի ետևի մասից ձգվում էր պոչը՝ կեռ թրի պես կլորված ու կազմված առանձին՝ մեղեսիկի հատերի պես մանրիկ մասնիկներից։ Պոչի ամենավերջին հատվածը սուր էր, ինչպես ասեղ։
— Հենց դա էլ խայթիչն է,— պոչի սրված ծայրը ցույց տալով բացատրեց Գագիկը,— մորմը սովորաբար չի թունավորում, այսինքն օձի նման ակտիվ չէ։ Մորմին մինչև չկպչես, մինչև վնաս չհասցնես՝ չի կծի։ Բայց խայթածը խայթած է, օձի թույնից ուժեղ։
— Այդ մատնաչափի՞կը,— Արամը հիասթափված նայեց Գագիկին, հետո թափով գնաց դեպի ընկած ծառը։
Կռահելով ընկերոջ մտադրությունը Գագիկը նրան թույլ չտվեց մոտենալ ծառին.
— Սպասիր,— կանգնեցրեց նա,— չմոտենաս։ Կատաղած է, կխայթի։
— Լավ, բայց ո՞վ է նրան կատացեցրել,— զարմացած հարցրեց Հասմիկը։
— Երկուսիցդ մեկը։ Նստած ժամանակ թափահարել եք ոտքերդ ու պատահաբար խփել նրան։
— Բայց ախր դրա եղածն ի՞նչ է, որ,— Արամը նորից հոխորտաց,— նույնիսկ ամոթ է դրանից վախենալը։
— Դե լավ, լավ,— տեսնելով, որ Արամին խոսք հասկացնել չի հաջողվում, ասաց Գագիկը և առանց նրա թևը թողնելու քայլեց դեպի ճանապարհը,— գնանք։
Արամն ստիպված ենթարկվեց՝ գնաց Գագիկի ու Հասմիկի հետ, իհարկե, չմոռանալով իր անհիմն դատողությունները բվեճի մասին։ Նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում ինքն իրեն համոզել, որ այդ պստլիկ միջատը իսկապես կարող էր իրենց լուրջ վնաս պատճառել։ Գագիկը փորձում էր համոզել նրան՝ օրինակներ էր բերում, դեպքեր, փաստեր հիշում...
Ամպերը, որ առավոտյան ծածկել էին երկինքը՝ պատռվեցին, ծվեն֊ծվեն եղան և գլխապատառ սկսեցին փախչել դեպի հորիզոնի անիրական գիծը։
Եռյակը շարժվում էր գետի ափով՝ հոսանքն ի վեր։
=== Գլուխ վեցերորդ ===
Կոշիկն ու գուլպաները, որ Հակոբը թողել էր եռացող լճի մեջ ընկնելու տեղումհ ոչ մի կերպ չհաջողվեց գտնել։ Չորեքթաթ տալով, տղաները ուսումնասիրեցին լճափի բավական ընդարձակ մի հատված՝ նույնիսկ ավելի մեծ, քան հարկավոր էր, բայց անօգուտ՝ կորուստը գտնել չկարողացան։
Վերջապես, հոգնած Հակոբն առաջարկեց դադարեցնել որոնումները։
— Այսպես մենք նորից կսովածանանք,— ասաց նա,— ավելի լավ է ճանապարհը շարունակենք։
— Իսկ ոտքե՞րդ,— անհանգստացավ Արեգը։
— Մի կերպ կդիմանամ։
— Ինվչպե՞ս կդիմանաս,— չհամաձայնեց Լևոնը, որ մյուսներից ավելի լավ գիտեր, թե ինչ է նշանակում այրված ոտքերով քայլելը,— անհնար բան է։
— Իսկ գուցե իմ կոշիկբ կհագնե՞ս,— կիսաձայն ասաց Վազգենը,— ես գուլպայով կքայլեմ։ Եմ ոտքերն այրված չեն...
— Չէ, չէ,— չհամաձայնեց Հակոբը,— պետք չէ։
— Ինչպե՞ս պետք չէ,— զայրացավ Լևոնը,— նրան մի լսիր, Վազգեն, տուր կոշիկդ։
Հակոբը նորից վարձեց հրաժարվել։ Բայց ընկերները համոզեցին և նա ստիպված վերցրեց։ Եվ անմիջապ ես էլ պարզվեց, որ լրիվ ավելորդ էին և՛ ընկերների ջանքերը, և՛ իր հրաժարականները՝ կոշիկը փոքր էր։ Հակոբը բարձրացավ տեղից.
— Իզուր էլ անհանգստանում ենք,— ասաց նա,— ոչինչ չկա, գնանք։
— Սպասիր, Հակոբ,— կանգնեցրեց Լևոնը,— սպասիր։
— Ի՞նչ կա։
— Վերցրու։
Մթության մեջ, շոշափելով նա գտավ ընկերոջ ձեռքն ու ափի մեջ խցկեց ինչ֊որ փալասի կտոր.
— Վերցրու։
— Ի՞նչ է,— զարմացավ Հակոբը։
— Վերնաշապիկս է, փաթաթիր ոտքիդ։
— Պետք չէ, հագիր, կմրսես,— հրաժարվեց Հակոբը։
Բայց Լևոնը չզիջեց.
— Մրսել, չէ մի՜... եռունդա, ոնց որ բաղնիքում լինեմ, Փաթաթիր, փաթաթիր։
Էլի մի փոքր համառելուց հետո Հակոբը համաձայնեց։ Ինքն էլ էր համոզված, որ բոբիկ ոտքով երկար դիմանալ չի կարող։ Ծալծլեց վերնաշապիկը, փաթաթեց ոտքին, թևքերով ամուր կապեց և մեկ-երկու անգամ ոտքը քարերի վրա սահեցնելուց հետո բարձրացավ տեղից.
— Ամեն ինչ կարգին է, գնացինք։
Հիմա արդեն համառելու բան չկար։ Տղաները միմյանց հետևից չոքեցին ջրով լի քարե տաշտակի վրա, մի կուշտ խմեցին ու բռնեցին միմյանց ձեռք։
Առջևում Հակոբն էր, վերջում՝ Վազգենը։ Նախապես պայմանավորվել էին, որոշել՝ քայլելու էին դեպի աջ՝ առանց լճից հեռանալու։ Դա Հակոբի առաջարկն էր, որին ոչ ոք չէր առարկել։
Քայլելը դժվար էր։
Խումբը շարժվում էր չափից ավելի դանդաղ՝ կրիայի պես։ Հակոբը զգուշորեն շոշափում էր գետինը և ոտքի տակ ամուր կարծրությունն զգալուց հետո միայն փոխում էր քայլը։ Տասնհինգ-քսան քայլափոխը մեկ խումբը կանգ էր առնում։ Վազգենը, առանց Արեգի ձեռքը թողնելու, ձախ ոտքը տանում էր կողք՝ զգուշորեն սահեցնելով քարերի վրայով, մինչև լճի եռացող մակերեսին հասնելը։ Դա նույնպես արվում էր ապահովության համարի լճից չհեռանալու նպատակով։
— Լսիր, Հակոբ,— բավական ճանապարհ լուռ անցնելուց հետո ասաց Լևոնը,— մինչև ո՞ւր ենք այսպես քայլելու։
— Մինչև այստեղից դուրս գալը,— հանգիստ պատասխանեց Հակոբը։
— Ուրեմն դու հույս ունես, հա՞,— փսփսաց Վազգենը։
— Իհարկե։ Քարանձավ է, էլի, սարից հո մեծ չէ՞, իսկ մեր սարերը ինքդ էլ լավ գիտես...
Հակոբի հանգիստ ձայնն ու վստահ պատասխանը ոգևորեց բոլորին և ամենից առաջ հենց իրեն՝ Հակոբին։
Խումբը շարունակեց քայլել և այս անգամ կարծես ավելի արագ...
{{ԵրեքԱստղ}}
— Ի... անձրև՞ է։
Արեգի ձայնն էր։
— Ի՞նչ անձրև,— զարմացավ Լևոնը։
— Չգիտեմ։ Գլխիս ջուր կաթեց, հորս արև։
— Եռունդա,— չհավատաց Լևոնը։
— Թվացած կլինի,— միջամտեց Վազգենը,— անձրևը որտեղի՞ց էր գալու, քարե երկնքի՞ց։
— Չգիտեմ,— Արեգն ուսերը թոթվեց ու ստիպված համաձայնեց,— գուցե թվացել է։
— Իհարկե, թվացել է։
Հակոբը չխառնվեց խոսակցությանը։ Ջրի կաթիլները նրա գլխին նույնպես ընկել էին։ Սկզբում նա մտածել էր ընկերների պես։ Բայց առաջին կաթիլին հաջորդել էր երկրորդը, երրորդը և նա համոզվել էր, որ վերևից իսկապես ջուր է կաթում։ Իսկ Արեգի ասածը վերջակետ էր դրել կասկածի դեռևս գոյություն ունեցող փոքրիկ նշաններին։ Հակոբը նայեց վեր։ Գլխավերևում նույն մութն էր, ինչ կողքերին, առջևում ու ետևում՝ անհասկանալի, ամեն տեսակ անակնկալներով ու առեղծվածներով լի։
«Որտեղի՞ց կարող էր առաջանալ այս կաթոցքը»,— մտածում էր Հակոբը, երբ ետևից լսեց Լևոնի անհանգստացած ձայնը.
— Վա՜յ, իսկապես...
— Կաթո՞ւմ է,— անմիջապես հարցրեց Արեգը։
— Հա՛։
Խումբը կանգ առավ։
— Ի՞նչ կարող է լինել,— անհանգստացավ Վազգենը։ Նրա վրա դեռ ոչ մի կաթիլ չէր ընկել ու դրանից նա կարծես ավելի էր վախեցած, քան մյուսները։
— Գուցե իսկապե՞ս անձրև է։
— Քարե երկնքի՞ց,— Արեգի մտքին չհամաձայնեց Վազգենը։
— Իսկ մեր գլխավերևում գուցե իսկական երկի՞նք է,— շարունակեց Արեգը։
— Չէ մի, դատարկ բաներ ես ասում, իսկական երկինք... իսկ ո՞ւր է լույսը։
— Գուցե գիշեր է։
— Եռունդա, թող աստղեր լինեն։
— Ամպ ժամանակ ի՞նչ աստղեր։
— Չէ,— Արեգին ընդհատեց մինչ այդ լուռ Հակոբը,— անձրև չէ, բայց վախենալու բան, իհարկե, չկա։ Հիշո՞ւմ եք, բաղնիքում ջուրն ինչպես է առաստաղից կաթում։ Տարբերություն չկա, նույնն էլ այստեղ է։ Եռացած ջուրը լճից գոլորշիանում է, քարերի վրա սառում, դառնում կաթիլ ու թափվում ներքև՝ ինչպես բաղնիքում։
Հակոբի ասածը իրականությանը մոտ էր, բոլորին համոզեց։
Կաթիլքը գնալով ուժեղանում էր։ Բայց հիմա արդեն այն տղաներին վախեցնել չէր կարող սովորական ջուր է, գալիս է թող գա։
Բայց քիչ անց պարզվեց, որ կաթիլների առատությունն իր հետ բերում է մեկ ուրիշ անակնկալ, որի մասին տղաներից ոչ մեկը չէր կարող նույնիսկ մտածել։
Առաջինը դա հասկացավ Հակոբը, որովհետև գնում էր շարքի առաջից։
Քայլելու ընթացքում, աջ ձեռքով նա անընդհատ շոշափում էր մթությունր և քայլը փոխում միայն այն ժամանակ, երբ համոզվում էր, որ վտանգավոր ոչինչ չկա ոչ միայն ոտքերի տակ, այլև ձեռքի դիմաց։ Նույն գործողությունը անընդհատ կատարելուց ձեռքն արդեն հոգնել էր, ընդարմացել, բայց Հակոբի մտքով էլ չէր անցնում, որ կարելի է քայլել առանց այդ նախազգուշական շարժման։ Եվ ահա պարզվեց, որ տղայի զգուշությունը բոլորովին ավելորդ չէր։
Կաթիլքի ուժեղանալուց հետո անցել էր մի քանի րոպե՝ վեց կամ յոթ, երբ Հակոբի առաջ պարզած մատերը զգացին ջրոտ քարերի խոնավ կոշտությունը։ Դրանից Հակոբն այնքան էլ չվախեցավ։ Մտածեց, որ բավական է շարժվել փոքր-ինչ այն կողմ՝ աջ կամ ձախ և ամեն ինչ կհարթվի, պատը տեղի կտա, ձեռքն առաջվա պես կտատանվի դատարկ մթության մեջ։ Սակայն տղայի լավատեսությունը չարդարացավ. քարե պատը նրանց ճանապարհը վերջնականապես փակել էր։
Հակոբի անշարժանալն առաջինը նկատեց Լևոնը, որ գալիս էր անմիջապես նրա ետևից։
— Գնա, ինչո՞ւ կանգնեցիր,— ասաց նա ու սեղմեց Հակոբի ձեռքը։ Պատասխան չստացավ,— ուզում ես հանգստանա՞նք։
— Ճանապարհ չկա,— կիսաձայն ասաց Հակոբը։
— Ինչպե՞ս թե,— Լևոնը բարձրացրեց ձայնը,— ինչպե՞ս չկա,— նա թողեց Հակոբի ձեռքն ու կույրի պես խարխափելով նետվեց առաջ։
Տղաների ձայները խառնվեցին իրար։
Չորս զույգ ձեռքեր սկսեցին շարժվել քրտնած քարերի վրա՝ շոշափել պատի խոնավ կարծրությունը։ Բայց ժայռը կանգնած էր համառ ու անողոք։ Որոնումներն անցան ապարդյուն։
Ճանապարհը փակ էր։
Հուսահատությունը նորից համակեց քառյակին՝ այս էլ որերորդ անգամ։
Չորս տղաները հոգնած փռվեցին ջրակոլոլ քարերի վրա։
Կրիայի խաշած մսով ու գոլ ջրով կազդուրվելուց հետո առաջացած փրկության հույսը կրկին տեղի տվեց քարանձավում կորչելու մտքհն։
{{ԵրեքԱստղ}}
Տանջալից անորոշությունը ձգվեց բավական երկար և անսպասելիորեն ընդհատվեց Արեգի հարցական փսփսոցով.
— Տղերք, դուք բան նկատո՞ւմ եք։
Ոչ ոք չպատասխանեց։
Լռությունն Արեգին չբավարարեց և նա փսփսաց նորից, այս անգամ կոնկրետ հասցեով։
— Հակոբ,— ասաց,— դու ո՞ր կողմն ես նայում։
— Դեպի լիճ,— անտրամադիր խոսեց Հակոբը։
— Հակառակ ուղղությամբ նայիր,— խնդրեց Արեգը։
— Ի՞նչ կա,— ալարելով փնթփնթաց Հակոբը։
— Ինձ թվում է, որ այն կողմում լույս եմ տեսնում։
— Լո՞ւյս...
Բոլորը միանգամից շրջվեցին, նույնիսկ առանց հաշիվ տալու՝ դա պետք էր, թե ոչ։
Արեգը շարունակեց.
— Շատ թույլ է գիտե՞ք, հազիվ նկատելի։ Կամ գուցե թվում է...
Չորսն էլ պահեցին շունչները։ Լուռ ուսումնասիրում էին անձև ու անորոշ սևը։
— Չէ, թվացել է,— հոգոցի հետ թույլ֊թույլ արտաբերեց Լևոնը։
— Իսկ իմ կարծիքով Արեգը ճիշտ է,— չհամաձայնեց Հակոբը,— մութն այնտեղ իսկապես ավելի թափանցիկ է։
— Երևի...
Վազգենն էր։ Ցանկանում էր ինչ֊որ բան ասել, բայց անսպասելիորեն փոխեց որոշումն ու չասաց։
Իսկ Հակոբը նորից պնդեց իրենը և անմիջապես առաջարկեց շարժվել։
Առաջարկը չվիճարկեցին։ Նույնիսկ Լևոնը ծպտուն չհանեց։
Գնում էին, ինչպես մինչև պատին հասնելը՝ չորեքթաթ, ճանապարհն ստուգելով։ Հետո, երբ շոգը կամաց-կամաց սկսեց թուլանալ նրանք հասկացան, որ լճից հեռացել են և ձեռքերը պոկեցին գետնից, քայլեցին մարդավարի՝ միայն երկու ոտքով։
Իսկ մութը գնալով գունաթափվում էր, փոխվում կաթնագույնի։ Լույսի աղբույրը հայտնաբերել դեռ չէր հաջողվել, բայց չորսն էլ գիտեին, որ այդ աղբյուրը կա և վաղ թե ուշ կգտնեն այն։ Ուրախության ճիչերն ու աղմուկ-աղաղակը յուրաքանչյուր րոպեն մեկ թնդացնում էր օդը։ Այլևս ոչ մի կասկած՝ փրկությունն այստեղ է, մոտերքում ինչ֊որ տեղ և նրանք մոռացած ցավ ու հոգնածություն գնում էին դեպի փրկարար լույսը։
Առջևից քայլում էր Հակոբը։ Քայլում էր արագ, առանց շուրջը նայելու, առանց շրջապատին ուշադրություն դարձնելու։ Երբեմն կանգնում էր, բայց տառացիորեն վայրկյաններ՝ շունչը տեղը բերելու համար։ Եվ հենց անմիջապես լսվում էր ետևից եկողների դժգոհ ձայները.
— Էլի կանգնեց։
— Գնա, Հակոբ ջան, կանգնելու ժամանակը չէ։
— Գնա...
Լճից նրանք բավական հեռացել էին։ Եվ ճանապարհը մի քանի անգամ արդեն ոլորվել էր՝ արևկող արած օձի գալարներով, երբ երևաց լույսի աղբյուրը՝ միանգամից ու անսպասելի։ Անցան հերթական շրջադարձը և հայտնվեցին լույսով լցված շրջանակի դիմաց։
Մի պահ կանգ առան՝ ասես քարացան։
— Վերջապես,— շշնջաց Հակոբը։
— Փրկվեցինք։ Հորս արև, փրկվեցինք,— ճչաց Արեգն ու նետվեց առաջ։ Բարձրացավ քարե շրջանակի գոգը, նայեց ներքև ու առանց շրջվելու գոռաց։— Գետնից բարձր ենք, բայց այստեղ պարան կա...
— Պարա՞ն։
— Ի՞նչ պարան։
— Սովորական պարան։ Ճյուղերից հյուսած,— պատասխանեց Արեգն ու մինչև ընկերները կմոտենային, կտեսնեին, թե ինչ պարանի մասին է խոսքը, ճանկեց անցքի եզրից իջնող պարանն ու սահեց ներքև,— ցտեսություն։
Առաջինը, որ հանդիպեց քառյակը անտառ մտնելուն պես, խարույկի մնացորդներն էին։ Վազգենը հայտնաբերեց։ Անմիջապես խառնշտեց ու գոռաց.
— Խարույկը դեռ տաք է։
— Տա՞ք,— Հակոբը կաղալով մոտեցավ։
Տաքն, իհարկե տաք չէր, բայց մոխրի տակ իսկապես կրակ կար։ «Ո՞վ կլինի վառած»— մտածեց Հակոբն ու անմիջապես ձեռքը խփեց գլխին.
— Դդում...
— Ըհը,— ծիծաղեց Արեգը։
Հակոբն ուշադրություն չդարձրեց։ Շարունակեց.
— Ամեն ինչ պարզ է։ Այս խարույկն Արամենք են վառել ու պարանն էլ են նրանք կախել։
— Մեզ համար,— քրթմնջաց Լևոնը։
Հակոբը ծիծաղեց։
— Դդում,— ասաց ու ցույց տվեց իրենց անցքից վեր մթին տվող այրը։
Լևոնը գլխով արեց՝ հասկացա։
— Ուրեմն նրանք այնտե՞ղ են եղել,— հարցրեց Արեգը։
— Այո,— առանց տատանվելու պատասխանեց Հակոբը։
Հենց այդ պահին էլ լսվեց Վազգենի նոր բացականչությունը.
— Տղերք խորոված սունկ։
Լսեցին ու վազեցին։
Ասես պատվերով մնացել էր ուղիղ ութ հատ։ Վրա տված կերան։ Սառն էր ու համն էլ բավական կորցրած, բայց չորսին էլ թվաց, որ ավելի համեղ բան վերջին տարիներին իրենց չէր հանդիպել։
Կերան ու ճանապարհ ընկանհ Արամի եռյակի հետքերով։
{{ԵրեքԱստղ}}
Երկրորդ օրը երեկոյան էր...
Ուր֊որ է կմթներ և քառյակն արդեն գիշերելու տեղ էր փնտրում, երբ հանկարծ Վազգենն ասաց.
— Դուք ձայներ լսո՞ւմ եք։
— Ի՞նչ ձայն,— հարցրեց Լևոնը։
— Խոսակցության,— պատասխանեց Վազգենն ու մատը մեկնեց առաջ,— ինձ թվաց, որ այնտեղից է գալիս։
— Արամ ենք կլինեն,— գուշակեց Հակոբն ու քայլեց Վազգենի ցույց տված ուղղությամբ։
Ձայներ իսկապես լսվում էին, միայն թե դրանք Արամի ու նրա ընկերների ձայները չէին, ինչպես գուշակել էր Հակոբը։ Խոսողը Կարենն էր և Հակոբը դա հասկացավ առաջին իսկ բառերը լսելուն պես։
«— Սաքոն։ Մեր Սաքուլիկը, անդրավարտիքը փոխած ու ինքն իր տափակության վրա քրքջալիս...»— ասում էր Կարենը։
— Կարեն,— ամբողջ ուժով գռռաց Հակոբը։
Պատասխանը չուշացավ։
— Քիթս կկտրեմ, թե սա ցախլեղտակցի Հակոբի ձայնը չէր.— ասաց Կարենն ու ինքն էլ իր հերթին գոռաց,— Ցախլեղտակ։
Արեգն ու Վազգենը ուրախ ճիչեր արձակելով նետվեցին առաջ։ Հակոբը ցանկանում էր հետևել նրանց, բայց Լևոնը բռնեց թևը։
Հակոբը շրջվեց.
— Ի՞նչ ես ուզում։
Մի րոպե, Հակոբ ջան։
— Ի՞նչ կա։
— Մի բան եմ ուզում խնդրել։
Առջևում աղմուկ֊աղաղակ էր բարձրացել։
— Խնդրիր, շուտ արա,— շտապեց Հակոբը։
— Ես...
Լևոնը չշարունակեց։ Նա հուզված էր, մի տեսակ այլայլված. «Ի՞նչ կարող է պատահած լինել»,— մտածեց Հակոբը։
— Ասա, Լևոն ջան։
— Ես,— Լևոնը նորից հապաղեց,— ուրեմն, իշխանի գանձարանում ես մի մատանի էի վերցրել, ձեզանից գաղտնի։ Դե, գիտես էլի, ...դե, հասկանում ես էլի...
— Հասկանում եմ,— Հակոբը գլխով արեց,— գողացել էիր։
— Չէ, ի՞նչ գողանալ, վերցրել էի։
— Դե լավ, վերցրել էիր, հետո՞։
— Հիմա ուզում եմ, որ այս մատանին...
Լևոնը նորից հապաղեց։
— Տանենք-ծախե՞նք։
— Չէ, ուզում եմ տանք տղաներին։
— Նվեր, հա՞։
— Չէ, որ հանձնեն՝ ում պետքն է։
— Դե տար տուր, էլի,— Հակոբը փորձեց շարժվել, բայց Լևոնը կանգնեցրեց նրան։
— Ես ամաչում եմ, Հակոբ ջան, խնդրում եմ դու տուր։ Հակոբը մի պահ մտածեց ու համաձայնեց.
— Դե լավ, տուր։ Կասենք ապացույցի համար էինք վերցրել, որպեսզի ցույց տանք չհավատացողներին,— Հակոբը վերցրեց մատանին, բայց վազելով առաջ հանկարծ հասկացավ, որ Լևոնը կարող էր մատանին նաև չտալ, թաքցնել։ Հակոբը ինքնիրեն ժպտաց, հետո թփթփացրեց ընկերոջ ուսն ու վազելով ասաց.
— Ապրես։
=== Գլուխ յոթերորդ ===
— Նորի՞ց։
— Նորից,— Գագիկը նստած էր մեջքով դեպի խարույկը և Հասմիկին չհաջողվեց նրա դեմքը տեսնել,— անվերջ կծոտում են։
— Ինձ էլ,— բողոքեց քնակոլոլ Արամը,— այնքան էլ շատ են անիծվածները։
Գագիկը մտազբաղ տրորեց ձեռքերը.
— Անհրաժեշտ է ինչ-որ բան մտածել,— փնթփնթաց նա։
— Ես պատրաստ եմ հենց հիմա սուզվել գետի մեջ,— Արամն այնպես էր քորվում, ասես հարյուր տարվա բորոտ լիներ,— միայն թե... անիծվածները քիչ է մնում մարդու բերանը լցվեն,— թվում էր, որ նա հենց հիմա կսկսի լաց լինել զայրույթից ու անզորությունից,— միայն թե ազատվեմ այս աներեսներից։
Հասմիկը, որ քորվում էր տղաներից ոչ պակաս եռանդով ու փութաջանությամբ, անմիջապես ձայնակցեց Արամին.
— Եվ որտեղի՞ց էլ հավաքվեցին այսքան,— Հասմիկն ամբողջ ուժով ձեռքերը խփեց կանաչին,— Կարենը պատմում էր, որ մի անգամ, ճամբարում՝ մժղուկները գրոհել են իրենց վրանի վրա ու...
— Ո՞ր Կարենը,— ընդհատեց Արամը,— ձեր միջ...
— Այո։ Մեր միջանցքի։
— Հետո՞, ի՞նչ են արել։
— Կծոտել են։
— Ըմ՜մմ...
— Ամբողջ գիշերը։
— Ուրեմն փրկություն չկա,— համարյա լացակումեց Արամն ու եռանդուն քորվելով մոտեցավ Գագիկին,— լսո՞ւմ ես։
— Ի՞նչ։
— Փրկություն չկա։
— Ումի՞ց,— չհասկացավ Գագիկը։
— Միջատներից։
— Ի՞նչ միջատ։
Արամը հասկացավ, որ Գագիկը նորից ընկել է անուն-ազգանունը չհասկանալու վիճակի մեջ։ «Էլի տեսնես ինչ հիմարության վրա է մտածում՝ աշխարհից վերացած»,— նա զայրացած թքեց։
— Պոզով միջատները, պոչով միջատները, հազար գլխով միջատները, հազար ոտքով միջատները։
Գագիկը քթի վրա ուղղեց ակնոցը և նայեց Արամին ։ Հայացքում միայն զարմանք կար.
— Ասում ես ի՞նչ։
— Ոչինչ, ոչինչ, ոչինչ, ո՜֊չինչ,— հուսահատված նետեց Արամն ու թափ տվեց ձեռքը,— ոչինչ։
Առանց ընկերոջ շարժումներին ուշադրություն դարձնելու, Գագիկը կրկին խորասուզվեց մտքերի մեջ։
Արամը հասկացավ, որ նրանից որևէ օգնություն ստանալու մասին մտածելը կլինի առնվազն խելագարություն և մոտեցավ Հասմիկին։
— Մեր գլխի ճարն ինքներս պետք է տեսնենք,— ասաց նա։
— Այս աներեսները նրան չե՞ն կծոտում։
— Երևի կծոտում են։
— Բայց ոչ քորվում է, ոչ շարժվում։
— Չե՞ս տեսնում, էլի գյուտ է անում, մտքերի մեջ է թաղվել։ Հիմա խարույկն էլ գցես, օֆ չի անի։
— Չփորձե՞նք լողանալ,— Արամը նայեց Հասմիկին,— հը՞։
Հասմիկն ուսերը թոթվեց.
— Օգուտ կտա՞։
— Ինձ թվում է՝ կտա։
— Իսկ եթե մրսե՞նք։
— Բայց այսպես էլ դիմանալն է անհնար։
Արամն ու Հասմիկը հարցական հայացքներով նայեցին միմյանց։ Նրանք դեռ չէին հասցրել որոշել իրենց անելիքը, երբ լսվեց Գագիկի ձայնը։ Տղան բղավում էր գործի դնելով թոքերի ողջ հզորությունը.
— Գտա։ Հիմա մենք դրանց այնպես կքշենք, որ...
Արամն ու Հասմիկը սպասողական նայեցին նրան՝ երկուսն էլ դժվարանում էին հավատալ, որ իրենց կհաջողվի ազատվել աներես միջատների ավազակային հարձակումներից։ Գագիկը նրանց հրամայեց անմիջապես մոտենալ կրակին։
— Ա՞յդ է գտածդ,— լսածից դժգոհ փնթփնթաց Արամը։ Նա այդ եղանակը արդեն փորձել և արդյունքի չէր հասել։ Ճիշտ է, կրակին մոտենալիս միջատները հեռանում էին, բայց հետո՝ կրակից կես քայլ այս կողմ գալուն պես կրկին վրա էին տալիս։ Չէ, կրակը ելք չէր, և Արամը հենց այդպես էլ ասաց Գագիկին։ Բայց Գագիկն իրենը պնդեց.
— Անմիջապես մոտեցեք,— հրահանգեց նա,— իսկ հետո,— այս վերջինն արդեն վերաբերում էր միայն Արամին,— ածուխներով խանձիր այն տարածությունը, որտեղ քնելու եք։ Մինչև վերադառնալս պատրաստ լինի։
Նա վերցրեց բոցը ծայրին պարող մի փայտակտ որ և ջահի նման պահելով գլխավերևում, վազեց դեպի ծառերը։ Արամն ու Հասմիկը անմիջապես մոտեցան կրակին. նախ դեպի կրակը կանգնեցին մեջքով, այնուհետև՝ դեմքով։ Մժղուկները կորան, միաժամանակ կտրվեց նաև անտանելի քորը։ Արամը գիտեր, որ հենց հիմա նրանք նորից կգրոհեն։ Դրա համար էլ, մինչև քորի նոր նոպայի սկսելը ձեռնամուխ եղավ Գագիկի հաջորդ հրամանի կատարմանը՝ ածուխով գետինը խանձելուն։ Աշխատում էր ջանասիրությամբ. բոցի լեզուները դաղում էին գետինը յուրաքանչյուր սանտիմետր։ Հասմիկն անձողներ էր մատակարարում, իսկ նա թփթփացնում էր կանաչներին և կրակն անհետանալուն պես, ծխացող փայտը նետում էր խարույկն ու փոխարենը վերցնում նորը։ Աշխատանքը բավական երկարեց։ Բայց և այնպես, նրանք վերջացրին ավելի շուտ, քան Գագիկը կվերադառնար։ Պարզվեց, որ գետինը դաղելն իսկապես օգտակար էր՝ միջատները բավական ժամանակ չերևացին։
Իսկ Գագիկն այդ ընթացքում վազվզում էր մի ծառից մյուսը։ Մոտենում էր միայն սոճիներին։ Լուսավորում էր ճաքճքված բները, ինչ֊որ բան էր որոնում և գտնելուն պես պոկում, տեղավորում ուսապարկի մեջ ու վազելով մոտենում հաջորդին։ Նույն գործողությունը նա կատարեց մոտավորապես տասնհինգ անգամ։ Հետո արածը համարեց բավարար, և վերադարձավ խարույկի մոտ։
Վերադառնալուն պես, կարգադրեց մեկ անգամ նորից-խանձել գետինը։
— Արդեն երեք անգամ խանձել ենք,— ասաց Արամը։
— Ոչինչ, սա անհրաժեշտ է։
Արամը ձեռքն առավ վառվող փայտը, սկսեց թփթփացնել կանաչների վրա, իսկ Գագիկը պայուսակից հանեց ինչ֊որ կպչուն նյութ և բարակ երիզով զգուշորեն շրջափակեց ընկերոջ մաքրած տարածությունը։
— Դա ի՞նչ բան է,— հետաքրքրվեց Հասմիկը։
— Խեժ,— կտրուկ պատասխանեց Գագիկը,— սոճու խեժ։
— Միջատները դրանից անցնել չե՞ն կարող։
— Չեն կարող։
Հասմիկը մի տեսակ թերահավատորեն նայեց Գագիկի ասածին։
Բայց պարզվեց, որ Գագիկն այս անգամ ևս իրավացի է։
Խեժով շրջապատվելուց հետո այլևս ոչ մի միջատ չհամարձակվեց մոտենալ խարույկի մոտ տեղավորվածներին և նրանք անխռով քնեցին մինչև արևածագ։
{{ԵրեքԱստղ}}
Կեսօրին Գագիկը նոր միտք հղացավ։
— Ուզո՞ւմ եք, այսօր ձեզ սկյուռի մսով հյուրասիրեմ,— հարցրեց նա։
Տարօրինակ առաջարկ էր։ Իհարկե, ինչպե՞ս կարող ես մտածել ճարպիկ ու արագաշարժ սկյուռին դատարկ ձեռքերով բռնելու մասին. սա՝ մեկ։ Եվ երկրորդը՝ որտեղի՞ց կգտնես այդ սկյուռը։ Անտառում ճանապարհորդելու ընթացքում նրանք դեռ ոչ մի անգամ չէին հանդիպել փափլիկների ընտանիքի պստլիկ ներկայացուցիչներին, այնպես որ... Ահա թե ինչու պատասխանելուց առաջ Արամն ու Հասմիկը փորձեցին պարզաբանել իրենց հուզող հարցերը։
— Իսկ սկյուռին բռնել կկարողանա՞նք,— հարցրեց Հասմիկը։
— Իսկ այս կողմերում սկյուռ կա՞,— հարցրեց Արամը։
Բայց Գագիկը չշտապեց քարտերը բացել.
— Դուք միայն ասացեք՝ ուզո՞ւմ եք, թե ոչ։
— Իսկ ո՞վ չի ուզի,— Հասմիկը ժպտաց,— սունկ, ձուկ, մորի, խնձոր, հիմա էլ սկյուռ... արքայական ճաշկերույթներ ենք տալիս։
Գագիկը նույնպես ժպտաց և շրջվեց Արամին.
— Իսկ դո՞ւ։
— Ուզում եմ, այն էլ շատ, միայն չեմ հասկան ում, թե դու որտե՞ղ ես գտնելու այդ խեղճ սկյուռիկին։
— Որտե՞ղ,— Գագիկը բռնեց Արամի ձեռքը,— արի,— գնացին մոտակայքում երևացող եղևնու կողմը։ Գագիկը ցույց տվեց գետինը՝ ծառի բնի մոտ,— դե, նայիր։
Արամը նայեց և ոչինչ չհասկացավ։ Հասմիկը նույնպես բան չհասկացավ։ Գագիկի ցույց տված տեղում խոտը ծածկված էր կրծած սերմերի թեփուկներով և եղևնու կոների մերկացած ձողիկներով, բայց ի՞նչ...
— Հիմա հասկացա՞ք,— հպարտ֊հպարտ ասաց Գագիկը։
— Հը՜ը։— Արամն ու Հասմիկը միաժամանակ շարժեցին գլուխները։
— Հետո էլ ծիծաղում եք,— Գագիկը արհամարհական շարժում արեց՝ աջ ձեռքով,— դուք նույնիսկ չեք հասկանում, որ սրանք,— նա ոտքով խփեց կոների ձողերին ու թեփուկներին,— որ սրանք առաջացել են սկյուռների ճաշկերույթներից, որ դրանց թերմացքներն են։ Իսկ եթե թերմացքր կա, ուրեմն եղել է ճաշկերույթը, ուրեմն եղել են նաև սկյուռները։ Պարզապես նրանց տեսնել չի հաջողվում, որովհետև մեր երևալուն պես փախչում են, թաքնվում։ Պա՞րզ է։
— Պարզը՝ պարզ է,— պատասխանեց Հասմիկը,— միայն թե չեմ հասկանում, ինչպես ես նրանց բռնելու։ Չէ՞ որ ինքդ ասացիր՝ մեզ տեսնելուն պես փախչում են, թաքնվում։
— Դա արդեն իմ գործն է,— ոչ առանց հպարտության ասաց Գագիկն ու բաժանվեց ընկերներից,— ձեզ կեսժամանոց հանգիստ եմ տալիս։
Հասմիկն ու Արամը անմիջապես հարմար տեղավորվեցին կանաչների վրա՝ դեմքերը դեպի գետն ու սկսեցին հիանալ ալիքների նազուն հանդարտությամբ։ Արևը շեղակի խփում էր նրանց մեջքերին։ Ծառերի սաղարթներն անկարող էին պատնեշել ամառային արևի կիզիչ ճառագայթների ճանապարհը։ Արամը մտածեց, որ Գագիկի հեռանալուց արդեն բավական ժամանակ է անցել և անհանգստացած ձայնեց.
— Գագիկ։
— Աո՜ւ,— լսվեց պատասխանը ծառերի ետևից։
— Իսկ ես մտածեցի, որ արդեն կորել ես։
— Ավելի լավ բան մտածիր։
— Կփորձեմ։
— Իսկ սկյուռին դեռ չե՞ս բռնել,— խառնվեց Հասմիկը։
— Դեռ ոչ։
— Արագացրու,— ասաց Հասմիկն ու շրջվեց Արամին,— հաճելի է, չէ՞, անտառում ապրելը։
— Երանի Ռոբինզոնի՞ն,— Արամը ժպտաց։
— Սիրով կապրեի մի ամբողջ ամիս,— ոգևորվեց Հասմիկը,— եթե մայրիկի համար անհանգստությունը չլիներ՝ Գագիկի հետ կմնայի այստեղ։
— Եվ անպայման Գագիկի հետ՝ երկուսով։
— Երեքով,— Հասմիկը ժպտաց և դրանից նրա թուխ, բարալիկ դեմքն ավելի գեղեցկացավ։
«Գագիկը երբեք այդպիսի բան չի ասի»— մտածեց Հասմիկը։
«Երեքով։ Բայց նախ Գագիկը»։— Մտածեց Արամը։
Նա Հասմիկին չնայեց.
— Գագիկը մեծ բնագետ կդառնա։
— Երևում է։
— Դասարանում բոլորը Դարվին են ասում, նույնիսկ ուսուցիչները։ Բան չկա, որ չիմանա։
— Նա որ չլիներ մենք կորած էինք։
— Ճիշտ է,— Արամը հիշեց քարանձավում իր գլխին եկածը,— ես որ լրիվ «կապուտ» եղած կլինեի,
— Ո՛չ միայն դու։ Նոր եմ հասկանում, թե ես ինչպիսի հիմարություն եմ թույլ տվել։
— Ինչպիսի՞։
— Բնագիտությունը։ Բոլորովին չեմ սիրել, չեմ սովորել։ Մի տեսակ երկրորդական առարկա եմ հաշվել։
— Ես էլ, գիտե՞ս, բոլորովին չեմ սիրել։
Նրանց խոսակցությունն ընդհատվեց Գագիկի կանչով։ Արամն անմիջաւպես բարձրացավ տեղից։ Հասմիկը, որը նույնպես ձանձրացել էր պառկած մնալուց, հետևեց նրան։ Գագիկը Արամին մեկնեց ձվի մեծությամբ փոքրիկ, կանաչ մի կծիկ և խնդրեց տեղավորել քիչ առաջվա եղևնու վրա։
— Իսկ սա ի՞նչ է,— հանձնարարությունը կատարելուց առաջ հետաքրքրվեց Արամը։
— Խայծ,— բացատրեց Գագիկը,— ներսում փշեր են, իսկ վրան՝ սկյուռի սիրած ուտելիքները՝ սնձի պտուղ և եղևնու սերմ։ Սկյուռը կուտի ու...
— Խեղճ սկյուռ,— հոգոց հանեց Հասմիկը։
Արամը նայեց նրան ու անմիջապես շուլալվեց ծառի բնին։ Վախեցավ, որ եթե մի քիչ էլ ուշացնի, Հասմիկը կարող է արգելել բարձրանալն ու իրենք կզրկվեն համեղ ճաշից։ Բարձրանում էր արագ, ճարպկորեն, իսկական կապիկի պես՝ ճյուղից֊ճյուղ ցատկելով։ Քիչ անց, նա արդեն Գագիկի ցույց տված տեղում էր։ Այնտեղից նայեց ներքև ու ձայնեց.
— Լա՞վ է։
— Շա՛տ,— պատասխանեց Գագիկը։
Արամը տեղավորեց խայծը՝ երկու բարալիկ ճյուղերի միացման տեղում ու սահեց ներքև։
— Իսկ հիմա սպասենք սկյուռի՞ն,— հարցրեց Հասմիկը։
— Այո,— Գագիկը գլխով արեց,— միայն թե առանց ծպտուն հանելու։
Երկար սպասելու կարիք չզգացվեց։ Գագիկը հավանաբար գիտեր, թե ինչ ընտրություն է կատարել։ Խումբը նոր էր հեռացել եղևնուց ու տեղավորվել տասնհինգ-քսան մետր հեռավորության վրա գտնվող կաղնու ստվերում, երբ ճյուղերի արանքից հայտնվեց կաթնագույն, փափլիկ սկյուռիկը։ Ճյուղից-ճյուղ ոստոստալով հասավ խայծը պահող ճյուղարմատին, վախեցած նայեց աջ ու ձախ՝ համոզվեց, որ վտանգ չկա և սկսեց կրծոտել կանաչ կծիկը։
Արամը ծափ տվեց ու թռավ տեղից.
— Հիմա կընկնի,— գոռաց ու նետվեց դեպի ծառը։
— Գործը բարդացրեց,— դժգոհեց Գագիկը։
— Աղմուկի՞ց,— հարցրեց Հասմիկը։
— Իհարկե, թույլ չտվեց, որ լրիվ ուտի։ Հիմա կփախչի, պետք է հետապնդենք։
Գագիկը վազեց Արամի ետևից, Հասմիկը՝ Գագիկի։
Արամի գոռգոռոցն իսկապես վախեցրեց սկյուռին։ Ձայնը լսելուն պես նա թողեց կիսակրծած կծիկն ու նետվեց ծառի ավելի բարձր ճյուղերին, իսկ այնտեղից անցավ հաջորդ ծառին, որի սաղարթը համարյա քսվում էր առաջինին։ Տղաներն ու Հասմիկը հետևեցին նրան։ Բայց սկյուռն այս ծառի վրա նույնպես չմնաց։
— Հիմա կհոգնի,— գուշակեց Արամը,— դժվար թե երկար դիմանա։
— Իսկ եթե չգոռայիր...
Արամը չլսեց։ Գագիկն էլ չշարունակեց։
Ոգևորությունից իրենց կորցրած նրանք վազում էին մի ծառից մյուսը՝ ավելի ու ավելի խորանալով թավուտ անտառում։ Հասմիկը հազիվ էր հասնում նրանց ետևից։
Ճանապարհին, երկու, թե երեք անգամ Արամն ընկավ ջրափոսերի մեջ։ Գագիկի ոտքերն արդեն չլմփում էին ինչ-որ անցքից կոշիկները լցված ցեխաջրի մեջ, բայց նրանք նույնիսկ չէին նկատում, կամ նկատում և բանի տեղ չէին դնում։ Հասմիկը, որ նրանցից արդեն ետ էր մնացել մոտ քառասուն֊հիսուն քայլ, մի քանի անգամ փորձեց տղաներին զգուշացնել անընդհատ ավելացող ցեխաջրի մասին։ Բայց նրա կանչերը ոչ մեկը հաշվի չառավ՝ ոչ Արամը, ոչ Գագիկը։ Հասմիկը մտածեց, որ տղաները իրեն չեն լսել, որոշեց ավելի արագ վազել, որպեսզի հասնի, զգուշացնի նրանց։ Բայց նոր էր քայլերն արագացրել, երբ ցեխաջրի մեջ կոշիկը պոկվեց ոտքից՝ դուրս պրծավ։ Նա կռացավ, վերցրեց ցեխի մեջ թաղված կոշիկը, մի ոտքի վրա ոստոստելով դուրս եկավ ավելի չոր տեղ, մաքրեց ներբանին կպած ցեխը, հագավ և ցանկանում էր նորից վազել, երբ լսեց Արամի աղիողորմ ճիչը.
— Օգնեցեք։
«Նոր ա՞նցք»— հազիվ հասցրեց մտածել Հասմիկը։
Լսվեց Գագիկի ճիչը.
— Օգնեցե՜ք... Հասմի՜կ։
Հասմիկը քամու պես սլացավ ձայների կողմը։
Գագիկին ու Արամին նա տեսավ միաժամանակ՝ փոքրիկ բացատի եզրից մի քանի քայլ հեռավորության վրա։ Երկուսն էլ փորձում էին քայլել դեպի ծառերը, դուրս գալ բացատից և չէին կարողանում։ Աներևույթ մի ուժ գերհզոր մագնիսի պես կպել էր նրանց ոտքերից ու թույլ չէր տալիս հեռանալ։
Հասմիկի երևալուն պես, Գագիկը ձայնեց.
— Չմոտենաս, ճահիճ է։ Օգնիր։
— Օգնիր,— արձագանքեց Արամը։
Հասմիկը անզոր ծառս եղավ, պտտվեց տեղում և չկարողացավ զսպել հեկեկոցը։ Տղաները երկուսն էլ ճահճի մեջ թաղվել էին մինչև գոտկատեղերը։ Փորձում էին դուրս պրծնել, ազատվել ճահճի որոգայթից, բայց այդ նպատակով արված յուրաքանչյուր շարժում նրանց ավելի ու ավելի խորն էր տեղավորում փթած ծառերով ու հոտած ջրով հագեցած տիղմի մեջ։
«Ճահիճ»։ Բառը շամփրեց Հասմիկի ուղեղը։ Շիկացած երկաթի պես խառնշտեց նրա ներսը և այլևս դուրս չեկավ։ Հասմիկը հասկացավ, որ ինքն անկարող է որևէ բան անել, բացի անզոր հեկեկալուց և մեկ էլ խեղդվողների պես աղաղակելուց.
— Օգնեցե՛ք։
Տիղմն արդեն անցել էր տղաների գոտկատեղերից և Հասմիկի մշուշված աչքերի առջևով շարունակում էր բարձրանալ դանդաղ, բայց վճռական, իր զոհերին մինչև վերջ կուլ տալու անողոք մտադրությամբ։
«Վերջ։ Վերջ։ Վերջ»— աղմկեց Համմիկի գլխում։
Նայեց Գագիկին։ Հիշեց.
«Չմոտենաս, ճահիճ է»։
Նայեց Արամին։ Հիշեց.
«Եվ անպայման Գագիկի հետ՝ երկուսով»։
Վախեցավ նայել, վախեցավ հիշել։ Ընկավ գետին, սկսեց հեկեկալ խելագարի պես։
Անտառում, հանգիստ ու անտարբեր երգում էին թռչունները, սոսափում ծառերը։ Եվ այդ աղմկոտ լռության մեջ անընդհատ լսվում էին Արամի, Գագիկի ու Հասմիկը հետզհետե թուլացող ճիչերը.
— Օգնեցե՜ք...
=== Գլուխ ութերորդ ===
Սարգիսն անակնկալի եկած քարացավ տեղում։
Կարենը, որ գալիս էր անմիջապես նրա ետևից, խորամանկ ժպտաց և հավասարվելուն պես ամբողջ ուժով գոռաց.
— Ուշքի արի, այ տղա...
— Լսիր,— առանց նրա գոռոցին ուշադրություն դարձնելու, խորհրդավոր ձայնով ասաց Սարգիսն ու մատը մեկնեց գետի ուղղությամբ։
Կարենը նայեց։ Հաստաբուն ծառերի երկար, ձիգ սյուներն էին, ուրիշ ոչինչ։ Սարգիսն անհամբերությամբ հետևում էր նրան՝ սպասում էր պատասախանի։ Կարենը հասկացավ այդ, դեմքին մտազբաղ արտահայտություն տվեց և խորհրդավոր ձայնով ձգեց.
— Ըմ՜մմ,— հետո շրջվեց Սարգսի կողմը, բռնեց ձեռքն ու ամուր թափահարելով իրար ետևից կրկնեց,— շնորհավոբում եմ, շնորհավորում եմ, շնորհավորում եմ...
Սարգիսը շփոթվեց.
— Ի՞նչն ես շնորհավորում։
— Գտածդ Ամերիկան,— ասաց Կարենն ու գոռաց,— ժողովուրդ, Սարգիսը նոր Ամերիկա է հայտնաբերել, հենց այստեղ անտառում։ Եկեք, շնորհավորենք...
— Հիմար, չաչանակ,— զայրացավ Սարգիսն ու վազեց դեպի ընկեր Գեղամը, որը Հայկի ու Գոհարի հետ գնում էր շարքի առջևից և արդեն բավական հեռացել էր։
Կարենը, նույն տեղում կանգնած շարունակում էր Սարգսի զայրույթի պատճառով սկսած լիաթոք ծիծաղը, միաժամանակ փորձելով Աշոտին և «Ցախլեղտակ գումարած 4֊ի «Բ» Արեգ»֊ին բացատրել, թե Սարգիսն ի՞նչ մեծ գյուտ է արել։ Շրջապատողներն, իհարկե, նրա կիսատ-պռատ կատակներից ոչինչ չհասկացան և մի ոտքից մյուսին հենվելով, սպասում էին ծիծաղի նոպան վերջանա։
Այդ ընթացքում Սարգիսն արդեն հասել էր ընկեր Գեղամին, Գոհարին և Հայկին ու արագ վազքից շնչարգել լինելով ասում էր.
— Ըն֊կեր Գե-ղամ, գ֊գետի այն ափ֊փից,— նա ձեռքը մեկնեց ջրից այն կողմ տարածված կանաչ զանգվածին,— ձայ-ներ էին լըս֊վում։
— Ի՞նչ ձայներ,— հարցրեց Հայկը։
— Չը-գիտեմ, ձայ-յներ,— Սարգիսը դեռ չէր հասցրել շունչը տեղը բերել,— օգ-գնություն էին գոռ-ռում։
— Օգնությո՞ւն,— Գեղամը միանգամից զգաստացավ, լարվեց՝ ձգված ռետինի պես,— դու լա՞վ լսեցիր։
Սարգիսը գլխով արեց.
— Ըհը։
— Ո՞վ կարող է լինել,— Գոհարը նայեց խոսակիցներին։
Ավագ ջոկատավարը չարձագանքեց։ Հայկն ուսերը թոթվեց, իսկ Սարգիսը նորից խլվլաց տեղում.
— Այ, լսեք։ Լսեք։
Չորսն էլ լարեցին լսողությունները։
Նարգիսը չէր սխալվել։ Գետի այն ափից՝ հաստաբուն ծառերով պատնեշված տարածության խորքից պարզ լսվում էին աղիողորմ ճիչերը.
— Օգնեցե՜ք։
— Օգնեցե՜ք։
— Օգնեցե՜ք։
Գեղամը նետվեց դեպի գետը։ Սարգիսը, Հայկն ու Գոհարը հետևեցին նրան։ Մի կերպ պահպանելով հավասարակշռությունը չորսն էլ զառիթափով սահեցին ներքև՝ ուղիղ ջրի մեջ։ Սարգիսն շտապելուց մոռացավ նույնիսկ կոշիկները հանել։ Բավական տեղ ջուրը ծնկներից չէր անցնում՝ կարելի էր քայլել։ Հետո խորությունը միանգամից մեծացավ, անցավ գոտկատեղից։ Քայլելը դժվարացավ։ Գեղամը խորհուրդ տվեց մնացած տարածությունն անցնել լողալով։
— Ով լողալ չգիտե, թող մնա,— առանց շրջվելու հրամայեց նա։
Բոլորն էլ գիտեին։ Ոչ ոք ետ չդարձավ։
Խումբն արդեն մոտենում էր հանդիպակաց ափին, երբ Կարենն ու շուրջը հավաքվածները նկատեցին նրանց։ Խոսակցությամբ տարված, նրանք անտեղյակ էին քիչ այն կողմ ծավալվող գործողություններից։
— Իյա,— զարմացավ Աշոտը,— սա՞ ինչ բան է։
— Մեծ նավարկությունն է,— ծիծաղեց Կարենը,— Ամերիկան առանց լողանալ չես հայտնագործի։ Վիկինգներն էլ են այդպես հայտնագործել, Կոլումբոսն էլ, Ամերիկո Վեսպուչին էլ։ Սարգիսը որի՞ց է ավել, որ առանց լողանալ Ամերիկա հայտնա գործի,— Կարենը մտադիր էր դեռ երկար շարունակել, բայց լողացողների մեջ տեսավ ջոկատավարին ու քամու պես սլացավ դեպի գետը։
Այդ մասում գետն ավելի հանդարտ էր, այնպես որ Կարենն ու Աշոտը ափ դուրս եկան առաջին խմբի հետ համարյա միաժամանակ։ Մարդկանցից առաջ ափ թռավ Սարգսի Սևուկը, որի ջուրը մտնելը ոչ ոք չէր տեսել։ Շունը թափ տվեց բրդոտ մարմինն ու առանց շունչ քաշելու վազեց դեպի ծառերը։ Նա արդեն անհետացել էր ծառերի ետևում, երբ ափ դուրս եկան մնացածները։ Կարենը, որ միշտ էլ աչքի էր ընկել իր արագաշարժությամբ՝ անցավ առաջ։ Կարենից հետո Գեղամն էր, Գոհարը, Հայկը, Աշոտը, իսկ ամենավերջում՝ Սարգիսը, Ցախլեղտակ եռյակի և Արեգի հետ։
Անտառում ձայները լսվում էին ավելի պարզ ու հստակ և ավելի աղիողորմ ու անօգնական։ Այլևս ոչ մի կասկած.
— Մերոնք են,— առանց ընթացքը դանդաղեցնելու գոռաց Կարենը,— Արամենք են։
— Շտապեք,— գոռաց Գեղամը։
Վազողները լարեցին վերջին ուժերը։
__* * *__
Գագիկը ճահճի մեջ էր խրվել մինչև կոկորդը։ Արամն էլ նույն դրության մեջ էր։
Էլի մի քանի րոպե, և երկուսն էլ կանհետանային գորշագույն տիղմի մածուցիկ թանձրության մեջ։
Հասմիկն այլևս ոչինչ չէր զգում, ոչինչ չէր հասկանում։ Միայն երբեմն-երբեմն հևում էր.
— ՕգնոԼթյո ւն։
Հետևում ոտնաձայներ լսվեցին, խոսակցություններ, ավելի ճիշտ՝ հատուկենտ բառեր, նույնիսկ շան հաչոց. Հասմիկը չհասկացավ։ Նրա ուղեղն ասես պատվել էր զրահապատ շերտով և անրնդունակ դարձել որևէ բան զգալու, հասկանալու համար։
— Օգնությո՜ւն...
Կարենը, որ առաջինն էր դուրս եկել բացատ՝ սարսափից քարացավ։ Բայց միաժամանակ կարողացավ ինքն իրեն տիրապետել այնքան, որ լսեց ետևից եկող Գեղամի ոտնաձայներն ու գռռաց.
— Զգույշ, ճահիճ է,— նա ինքն էլ հազիվ էր պահել իրեն, ամբողջ թափով ճահճի մեջ չթաղվելու համար։
Գեղամը նույնպես սարսափեց՝ Կարենից ոչ պակասհ հասկացավ, որ այստեղ բախտորոշ է յուրաքանչյուր վայրկյանը և իր մեջ գտավ ուժ վայրկյանական որոշում կայացնելու համար։ Նկատեց թե, բնով թխկին, որ կռացել, ասես ծունկ էր չոքել ճահճի առաջ, ու Կարենին հրեց դեպի ծառը.
— Բարձրացիր, արագ։
— Օգնեցեք,— վերջին ուժերը հավաքելով, նվաղած ձայնով խնդրեց Գագիկը։
— Հիմա, Գագիկ ջան, հիմա,— հուսադրեց ջոկատավարը,— միայն թե չշարժվես,— ասաց նա ու մոտեցավ երկու քայլ այն կողմ կանգնած կաղնուն, միաժամանակ չմոռանալով արդեն ծառի կեսը հասած Կարենին հրամայել, որ իր հետ պարան վերցնի։
Կարենը հիշեց, որ պարանը մնացել է Աշոտի մոտ, առավոտյան ճանապարհվելուց առաջ ինքն էր փաթաթել Աշոտի մեջքը։
— Աշոտ, պարանը, շուտ։
Իսկ Աշոտն արդեն պարանը մեկնել էր նրան։
— Նետիր, նետիր Գագիկին։
Առանց Գեղամի զգուշացման էլ Կարենը գիտեր, թե ինչ է անելու պարանը։ Նա տեսնում էր, որ ուսուցիչը երկու ձեռքով կախվել է կաղնու ամենաերկար ճյուղից՝ իր ծանրությամբ փորձելով պոկել այն և հասկացել էր, որ Գագիկը պետք է բռնի պարանի ծայրը, որպեսզի ձգեն ու հասցնեն չոր գետնին։ Ամեն ինչ լավ է մտածված։ Դժբախտությունն այն էր, որ պարանը Գագիկին չէր հասնում։ Ճահճաջուրն արդեն լցվում էր տղայի բերանը։ Արամի վիճակն ավելի լավ էր, նա դեռ կարող էր էլի մի քիչ սպասել։ Կարենը սողաց դեպի ճյուղի ծայրը։ Տղայի ծանրության տակ ճյուղը ճկվեց, կախվեց ճահճի վրա։ Սարսափելի էր։ Թվում էր, ուր-որ է նրանք երկուսով՝ ճյուղն ու Կարենր կպոկվեն ծառից, կընկնեն ճահիճը։ Վտանգն զգում էր նաև Կարենն ինքը, բայց դրա մասին մտածելու ժամանակ չկար՝ Գագիկը խեղդվում էր, նրան կործանումից բաժանողն ընդամենը վայրկյաններ էին։
— Շուտ, բարձրացեք ծառն ու ոտքերս բռնեք,— գռռաց Կարենը,— շուտ,— և քիչ էլ առաջացավ։
Հայկն ու Սարգիսը սկսեցին մագլցել, իսկ Կարենը նորից նետեց պարանը։ Չհասավ։ Պարանր չլմփաց տիղմի մեջ Գագիկից ընդամենր մի քանի սանտիմետր հեռավորության վրա։ Եթե Գագիկը չվախենար ու կարողանար շարժել ձեռքերը՝ պարանի ծայրն անպայման կբռներ։ Բայց եթե չհասներ, ուրեմն՝ վերջ։ Ջուրն արդեն լցվում էր նրա բերանը և միայն ամբողջ ուժով ձգած վզի շնորհիվ էր, որ կարողանում էր դեռևս շուրթերը հեռու պահել կործանարար ցեխաջրից։
Կարենը մի ակնթարթ հայացքը հեռացրեց ճահճից, նայե՚ց ետ՝ Հայկն ու Սարգիսն արդեն կողքին էին։
— Պահեք,— ճչաց նա ու սողաց առաջ։
Ճյուղը ճրթճրթաց, բայց չկոտրվեց, դիմացավ։
Պարանն օձի պես գալարվեց Գագիկի աչքերի առաջ, քսվեց այտին ու ծեփվեց ցեխաջրի մեջ։
— Ձեռքդ մտցրու օղը։
— Շուտ։
— Մտցրու։
Գոռում էին բոլորը միաբերան։ Ծառի վրայից, ափից։ Նույնիսկ Հասմիկն արթնացել էր տարօրինակ թմրությունից։
Գագիկը հավաքեց փերշին ուժերը, փոքր ինչ ձգվեց ու թևը հագցրեց պարանի ծայրին գալարված օղի մեջ։ Փրկությունը կարծես թե մոտ էր։ Կարենր ձգեց պարանի մյուս ծայրը։ Ծանրությունն ավելացել էր՝ ճյուղը ճթճթաց։ «Հանկարծ չկոտրվի՞»— վախեցավ Կարենը և զարմանալիորեն ոչ իր համար։ Իր մասին հոգալն ասես մոռացել էր, ուշք ու միտքր Գագիկն էր։ Նա հասկացավ, որ պետք է ետ քաշվել։ Սողաց։ Պարանր ձգվեց, ցավեցրեց ձեռքը։ Շփումից ափն այրվեց, բայց հիմա դրա ժամանակը չէր։ «Կանցնի»։ Սարգիսն ու Հայկը, որ արդեն ազատվել էին նրա ոտքերը պահելու պարտականությունից, նույնպես կպան պարանից։ Գագիկն սկսեց բարձրանալ՝ սկզբում աննկատելիոր են դանդաղ, հետո՝ միանգամից. մինչև կուրծքը, մինչև գոտկատեղը։
— Լավ,— ձայնեց ջոկատավարը ու գործի դրեց կաղնու երկար ձողը, որ պոկ ել էր ծառից և ձեռքին բռնած պատրաստ սպասում էր։
Ճյուղի ծայրին կեռ կար, որն ակնթարթորեն կառաչեց պարանին ու սկսեց ձգել։ Հիմա արդեն Գագիկն սկսեց շարժվել դեպի ափ։
— Շուտ, շուտ,— ծառի վրայից անընդհատ շտապեցնում էր Կարենը։
Մինչև ափ մնացել էր երեք-չորս քայլ, երբ ընկեր Մեսրոպյանն այլևս չհամբերեց. փայտի ծայրը հանձնեց Աշոտին ու մտավ ճահիճ։ Ձգվեց դեպի Գագիկը, մոտեցրեց իրեն, գրկեց և օղակը հանելով տղայի թևից, նետեց վեր։
Գագիկը թուլացած ընկավ կանաչների վրա։
Ոչ ոք չշրջվեց նրա կողմը։ Ոչ ոք չմոտեցավ, նույնիսկ Հասմիկը։ Բոլորի ուշադրությունը հիմա արդեն կենտրոնացած էր Արամի վրա։
Ամեն ինչ նույնությամբ կրկնվեց էլի մեկ անգամ։
Արամի ափ դուրս գալը դիմավորեցին ծափահարություններով։
Բոլորն ասես նոր միայն հասկացան, թե ինչքան մեծ էր վայրկյաններ առաջվա փորձությունը։ Մեծ էր նաև ուրախությունը։
Արամի ու Գագիկի ցեխոտ այտերը ծածկվեցին համբյուրներով։
Մեկ֊երկու րոպե անց հավաքվածներն այնպես էին ցեխոտվել, որ մեծ դժվարությամբ կարելի էր որոշել, թե նրանցից որո՞նք են եղել ճահճից փրկվողները։
Հասմիկին հերթ հասավ ամենավերջինը։
Նա գրկախառնվեց Գագիկի հետ, լաց լինելով ու ծիծաղելով գլորվեցին խոտերի վրա։ Համբուրվեցին։ Հետո կանգնեցին ոտքի և Հասմիկն ինչքան ուժ ուներ ձգեց Գագիկի մազերը։ Ճչաց.
— Գագի՜կ։
— Հասմի՜կ։
— Ջաա՜աան,— քթի տակ ձգեց Կարենը։
Հասմիկն ասես դրան էր սպասում՝ պոկվեց Գագիկից ու նետվեց Արամի գիրկը.
— Արա՜մ։
Հետո արդեն գրկախառնվեցին երեքով միասին։ Համբուրում էին միմյանց և բացականչում անկապ-անկապ բառեր, նախադասություններ։
Կարենը, որ բոլորի հետ, երկու քայլ այն կողմ կանգնած հետևում էր նրանց, ինքն իրեն փնթփնթաց.
— Սատանան ասում է, գնա ու գլխի վրա քեզ գցիր ճահիճը։
Հակոբը հռհռաց։
Հետո նրան միացան մյուսները։
Ուրախ ծիծաղը բռնեց անտառը։
=== Վերջաբանի փոխարեն ===
«Բարև, Հասմիկ։
Նամակիս ուշացման միակ պատճառն այն է, որ ցանձկանում էի միանգամից հայտնել բոլոր արդյունքները։ Բայց պարզվեց, որ վերջնական արդյունքների համար հարկավոր են ամիսներ։ Իսկ դու, գիտեմ, այդքան համբերել չես կարող։
Դու գնացիր քարանձավից վերադառնալու հենց հաջորդ օրը։ Իսկ դրանից մի քանի ժամ անց, Երևանից գյուղ հասավ հնագետների առաջին խումբը։ Նրանց ընկեր Առնակն էր լուր ուղարկել հեռախոսով։ Առաջին խմբի ետևից եկավ երկրորդը, իսկ հետո երևացին երկրաբանները։ Թերթերից էլ եկան։ Հիմա պատկերացնո՞ւմ ես, թե այստեղ ինչ է կատարվում։ Ինձ, Արեգին, Արամին ու Ցախլեղտակենց ձեռքից ձեռք էին փախցնում։ Հարցեր, հարցեր, հարցեր... քեզանով էլ շատ հետաքրքրվեցինհ նկարդ էին ուզում թերթում տպելու համար։ Հետո գիտնականների հետ բարձրանանք սարերը։ Ապրում էինք վրանների տակ ու նրանց հետ շրջում քարանձավի՝ քեզ ծանոթ ու անծանոթ անցումներում։ Միայն թե հիմա արդեն առանց վախենալու էինք շրջում, չափից դուրս հանգիստ ու մի քիչ էլ հպարտ։ Խնդրում եմ ասածս մեծամտություն չհամարես։ Ախր այս ամբողջ պատմության պատճառը մենք էինք, չէ՞— ավելի ճիշտ՝ դու։ Լրիվ հնարավոր է, որ դու չընկնեիր այն խորհրդավոր փոսն ու ամեն փնչ շարունակեր մնալ գետն ի տակ, ինչպես մնացել էր մինչև հիմա՝ ո՞վ գիտե քանի հարյուր տարի կամ դար։
Իմիջի այլոց, այդ պատահականության մասին մի մեծ զրույց տեղի ունեցավ մեր ու հնաբանների արշավախմբի պետ րնկեր Սահակյանի միջև։ Նա ասում էր, որ ամեն ինչ լավ է, որովհետև լավ վերջացավ, բայց կարող էր նաև վատ վերջանալ. այսինքն մենք և Ցախլեղտակենք, կարող էինք կորչել կամ խեղդվել ճահճում, կամ մեռնել քաղցից, ծարավից։ Ասում էր, որ այդ բոլորի, այսինքն տխուր անակնկալների պատճառը պատահական ճանապարհորդությունն է։ «Այդպիսի ճանապարհորդությունների պետք է միշտ դուրս գալ,— ասում էր նա,— ձեր լեռներում ո՞վ գիտե դեռ էլի ինչքան գաղտնիքներ կան պահված, որ պետք է գտնեք դուք, միայն թե ոչ պատահական, այլ կազմակերպված՝ նախապես մշակված պլանով։ Ճանապարհորդության համար անհրաժեշտ իրերով, սննդամթերքի պաշարով»։
Ես լրիվ համաձայն եմ ընկեր Սահակյանի ասածներին։ Կարծում եմ դու էլ համաձայն կլինես։
Հիմա արդյունքների մասին։
Ասպետին արդեն հանել են տորֆի գերեզմանոցից։ Տեղավորել մի հատուկ հարմարանքի մեջ և մոտ օրերս կհասցնեն Երևան։ Խոսում են, որ այն դրվելու է ինչ֊որ թանգարանում։ Ընկեր Սահակյանն ասում էր, որ իր կարծիքով ասպետը մեր թվարկությունից առաջվա բան է և անչափ հետաքրքիր փաստ է պատմաբանների համար։ Ափսոս որ մի քիչ փչացել էր։ Տորֆի միջից իզուր էինք հանել, չպետք է ձեռք տայինք։
Տորֆը բանի պետք չեկավ։ Երկրաբանները հաշվարկ կատարեցին ու գտան, որ պաշարներր քիչ են։ Հանքահորերը չբացեցին, որովհետև ծախսը չէր հանի։ Մեծ հույսեր են կապել Ցախլեղտակենց գտած տաք լճի հետ։ Բայց առայժմ միայն հույսեր, որովհետև լճին մոտենալ դեռ չի հաջողվել։ Բանն այն է, որ քո գնալու երրորդ օրը թեթև երկրաշարժ եղավ։ Ձեզ մոտ՝ Երևանում, այն գուցե չզգացվեց, բայց լեռներում շատ բան փոխվեց և ամենակարևորը, որ երկրաշարժը փակեց հոտավետ խոռոչ տանող անցքը։ Մուտքից մի քանի քայլ հեռու հսկա սալաքարը եկել է, ո՞վ գիտե որտեղից, ու ցցվել ճանապարհի վրա։ Մտածեցինք, որ եռացող լճին կարելի է հասնել մյուս կողմից՝ Հակոբենց եկած ճանապարհով, բայց պարզվեց, որ ճանապարհը փակվել էր նաև այդ կողմում՝ նորից համարյա նույնանման մեկ ուրիշ քարով։ Գանձերը տեղում էին, քարե դուռն էլ բացվեց, ինչպես առաջին անգամ (հիշո՞ւմ ես, այդ դռան մասին նրանք մանրամասն պատմել էին)։ Քարե դռնից հետո սկսվում էր բացօթյա անձավը (այդ մասին նույնպես պատմել էին, ափսոս, որ չտեսար) և մի հիսուն֊վաթսուն մետր գնալուց հետո նորից մտնում էր լեռների ծածկի տակ ու հենց այստեղ էլ ճանապարհը փակված էր։ Գիտնականների կարծիքով այդ երկու սալաքարերն էլ երկրաշարժի արդյունք են։ Նրանք միաժամանակ պնդում են, որ երկրաշարժի հետ կապ ունի նաև խոռոչի բույրը, իսկ լիճը ասում են, կապ կարող է ունենալ, կարող է չունենալ։ Մի խոսքով, դրանք դեռ կպարզվեն։ Առայժմ գիտնականները զբաղված են սալաքարերը ճանապարհից հեռացնելու հոգսով։ Դժվար է, որովհետև չեն ուզում պայթեցնել։ Հա, չմոռանամ ասել, որ քարե դուռը մեր ետևից նույնպես փակվեց։ Բայց գիտնականներն անմիջապես բացեցին, դռան վերևի մասում ինչ֊որ պարզունակ հարմարանք կար դրված, որի շարժումով կարգավորվում էր բացվելն ու փակվելը։
Քարերի մեջ բուսած ուռենին ու գետի հունը նույնպես ուշադրությունից դուրս չմնացին։ Ասում են, որ եթե ջուր իսկապես լինի (համարյա համոզված են, որ կա) պոմպերով կհանեն ու այդ մասում ահագին տարածության վրա հողերը կդարձնեն ջրովի։
Գանձերը տեղափոխեցին Երևան։
Գումարը, ասում են, միլիոնների է հասնում։ Պատկերացնո՞ւմ ես։
Մեզ բոլորիս ներկայացրել են պարգևատրման։ Քեզ էլ չեն մոռացել։
Դե «Պիոներ կանչում» տպածի մասին չեմ գրում, կարդացած կլինես ու համոզված եմ, որ սխալն էլ նկատած. «Տասը օր գետնի տակ, միայն բնությամբ»։ Այնինչ գետնի տակ մենք անցկացրել ենք ընդամենը չորս օր, մնացածը եղել ենք անտառում։
Այսքանը մեր հայտնագործությունների մինչև օրս եղած արդյունքների մասին։
Երեք֊չորս օր առաջ, Արջաքարի մոտ (դա գյուղից հյուսիս ընկած անտառում է) տղաներր մի նոր քարանձավ էին հայտնաբերել։ Ամբողջ խմբով եղանք այնտեղ։ Պարզվեց, որ ուսումնասիրման արժանի գործ է։ Բայց մեր խոստումը չենք մոռացել առանց քեզ չենք գնա, դրա համար էլ հետաձգեցինք եկող տարվա ամառային արձակուրդին։
Հաջորդ նամակում կգրեմ հետագա արդյունքների մասին։
Բարևում են բոլորը, բացի Կարենից։ Նա չի ցանկանում իմ նամակով բավարարվել։ Ասում է դու ի՞նչ նամակ գրող ես, «ընկերուհի ջան»֊ին ես ինձ համար մարդավարի նամակ կգրեմ ու իմ բարևն էլ իմ ձեռքով կհայտնեմ։
Այնպես որ, գուցե իսկապես գրի։
Այսքանը։
Ցտեսություն։
Գագիկ։
20֊ը սեպտեմբերի 1974 թ.»։
Հ. Գ. Երբեք չեմ մոռանա այն օրերը, որ անցկացրինք միասին՝ քարանձավում և անտառում։