Changes

==5․ Սփյուռքը և նրա դժգոհությունըդժգոհությունները==

Կատարելով քաղաքական զինսւնոցի զինանոցի հաշվառում՝ մեր թե՛ բարեկամները եւ և թե՛ թշնամիները Սփյուռքը համարում են մի առավելություն, որ ունի հայկական կողմը, եւ և որից զուրկ է ադրբեջանական կողմը։ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ղեկավարների մտածողության մեջ, միասնությանը զուգահեռ, Սփյուռքն ունի նաեւ նաև ռազմավարական արժեք։ Քաղաքական որոշ կուսակցությունների ծրագրերում Սփյուռքին նշանակալի դեր է հատկացվում։

Երբ Սփյուռքի կուսակցությունները ներգրավվեցին Հայաստանի ու Ղարաբաղի քաղաքականության մեջ, գիտակցաբար թե ոչ՝ իրենց վերագրեցին Սփյուռքի կողմից Հայաստանին ու Ղարաբաղին ցուցաբերելիք օժանդակության երաշխավորի դեր։ Որոշ դեպքերում նրանք քաղաքական պատասխանատվություն ստանձնեցին Հայաստանի իշխանությունների փոխարեն, որոնք նրանցից տնտեսական եւ և քաղաքական օժանդակություն էին ակնկալում։

===ՍՓՅՈՒՌՔԸ ՍԻՆՉԵՎ 1988֊ԸՍփյուռքը Մինչև 1988֊ը===Ամեն բանից առաջ, պետք է ընդունել, որ Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Այն մատնանշում է մարդկանց խումբ, որոնք այնտեղ չեն գտնվում, որտեղ մի ժամանակ եղել են եւ որտեղ, այսպես ասած, պետք է որ լինեն՝ առնվազն եթե ազգ– պետություն կառույցն ընդունվում է իբրեւ նորմ։

Հայ Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ եւԱմեն բանից առաջ, ըստ որոշ կարծիքներիպետք է ընդունել, ամենակազմակեբպված սփյոտքներից որ Սփյուռք տերմինն ի սկզբանե բացասական բնորոշում է։ Նա հարմարվել Այն մատնանշում է տարբեր ժամանակների եւ մշակութային տարբեր տարածքներիմարդկանց խումբ, մեր– ժել է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներինորոնք այնտեղ չեն գտնվում, կառույցներ ու կազմակերպություններ որտեղ մի ժամանակ եղել են և որտեղ, այսպես ասած, պետք է որ լինեն՝ առնվազն եթե ազգ–պետություն կառույցն ընդունվում է ստեղծել՝ իր կարիքները հոգալու համար։իբրև նորմ։

149Կենսունակության բացատրությանը մասամբ այն էՀայ Սփյուռքը աշխարհի ամենակենսունակ և, որ հայերն ի– րենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ եւ շարունակել են մինչեւ մեր օրերբ՝ թեեւ ըստ որոշ կարծիքների, ամենակազմակերպված սփյուռքներից է։ Նա հարմարվել է տարբեր չափերով եւ ժամանակների և մշակութային տարբեր պատճառներով։տարածքների, մերժել է մահանալ՝ չնայած կանխատեսումներին, կառույցներ ու կազմակերպություններ է ստեղծել՝ իր կարիքները հոգալու համար։

Մյուս պատճառն Կենսունակության բացատրությունը մասամբ այն է, որ, բախվելով Ցեղասպանության իբա– կանությանր, Սփյուռքի կորովը դարձավ հայության կողմից 1915֊ի իր մահվան դատապարտումը մերժելու հաստատուն միջոց։ Դա մոռացության մատնվելու մերժումն է, մոռացման դեմ ազդակոչը։հայերն իրենց հայրենիքը սկսել են թողնել դարեր առաջ և շարունակել են մինչև մեր օրերը՝ թեև տարբեր չափերով և տարբեր պատճառներով։

Թեեւ Հայկական Սփյոտքր նախորդել է Ցեղասպանությանը, Մյուս պատճառն այն ապաքինվել է տեղահանումների նվաստացումից, նվաստացումոր, որը հատկանշական էր 1915 թ․֊ից հետո ժողովրդի սփռված մնացորդների համար։ Գաղթականները հասնում էին այնպիսի երկրներբախվելով Ցեղասպանության իրականությանը, որոնց լեզուն չգիտեին, որոնց մշակույթն իրենց խորթ էր, եւ որոնց բնակիչները, թեեւ հյուրընկալ, սակայն նորեկների հանդեպ տածում էին համընդհանուր կանխակալ վերաբերմունք։ Ֆրանսիայում նրանք «կեղտոտ հայեր» էին, ԱՄՆ֊ում՝ «քաղցած հայեր», Հարավային Ամերի– կայում՝ «թուրք», արաբական որոշ երկրներում՝ «հայի կտոր»։ Երեք սերնդի ծանր աշխատանք, հարյուր հազարավոր անհատների նվիրումՍփյուռքի կորովը դարձավ հայության կողմից 1915֊ի իր մահվան դատապարտումը մերժելու հաստատուն միջոց։ Դա մոռացության մատնվելու մերժումն է, տնտեսական ինտեգրացիա եւ համայնքի դանդաղ վերակառուցում հարկ եղավ ներդնել՝ հաղթահարելու համար հոգեբանական վնասը։մոռացման դեմ ազդակոչը։

Որքան էլդրսից դիտողին տարօրինակ թվաԹեև Հայկական Սփյուռքը նախորդել է Ցեղասպանությանը, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարեւոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ այն ապաքինվել է տեղահանումների նվաստացումից, նվաստացում, որը հատկանշական էր1915 թ․֊ից հետո ժողովրդի սփռված մնացորդների համար։ Գաղթականները հասնում էին այնպիսի երկրներ, համայնքի զգացում ստեղծելուորոնց լեզուն չգիտեին, միասին լինելու եւ խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտորոնց մշակույթն իրենց խորթ էր, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձություններրև որոնց բնակիչները, որոնք այդքան խոր ազդեցություն թեև հյուրընկալ, սակայն նորեկների հանդեպ տածում էին համընդհանուր կանխակալ վերաբերմունք։ Ֆրանսիայում նրանք «կեղտոտ հայեր» էին թալել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառեր, որ դժվար էր ըմբռնելԱՄՆ֊ում՝ «քաղցած հայեր», եւ քրիստոնեության մասին քարոզներՀարավային Ամերի– կայում՝ «թուրք», որ այլեւս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրիարաբական որոշ երկրներում՝ «հայի կտոր»։ Երեք սերնդի ծանր աշխատանք, մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձանհարյուր հազարավոր անհատների նվիրում, հարմարվեցին նոր միջավայրին եւ սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել է այդ ամենը եւ իրավունք ունի իր վեբածննդով հպարտ լինելու։տնտեսական ինտեգրացիա և համայնքի դանդաղ վերակառուցում հարկ եղավ ներդնել՝ հաղթահարելու համար հոգեբանական վնասը։

Որքան էլ դրսից դիտողին տարօրինակ թվա, համայնքային կազմակերպությունների անդադար ժողովներին ու ամենաանկարևոր հարցերի անվերջ քննարկումներին մասնակցելը գաղթականների համար ինքնահաստատման ակտ էր, համայնքի զգացում ստեղծելու, միասին լինելու և խմբի համար որոշումներ կայացնելու ակտ, նույնիսկ եթե այդ գաղթականները դժվարություն ունեին հասկանալու պատմական մեծ իրադարձությունները, որոնք այդքան խոր ազդեցություն էին թողել նրանց վրա։ Լսելով այնպիսի բառապաշարով կառուցված ճառեր, որ դժվար էր ըմբռնել, և քրիստոնեության մասին քարոզներ, որ այլևս չէին հասկանում՝ վերապրածները օր օրի, մեկ առ մեկ կյանքի վերադարձան, հարմարվեցին նոր միջավայրին և սովորեցին ապրել՝ հաշտվելով իրենց սիրեցյալների մահվան զարհուրելի հիշողությունների հետ։ Ներկայումս հայ ժողովուրդը հիմնականում հաղթահարել է այդ ամենը և իրավունք ունի իր վերածննդով հպարտ լինելու։ Սակայն կարո ղ կարո՞ղ ենք խոսել մեկ Սփյուռքի մասին, եւ Սփյոտքը և Սփյուռքը կարո՞ղ է իրականացնել այն դերը, որ ոմանք վերագրում են նրան, իսկ ուրիշներ՝ պահանջում նրանից։

Սփյուռքում բնակվող հայերի թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան։ Հավանական թիվը տատանվում է չորսից հինգ միլիոնի միջև, թեև կան պնդողներ, որ այդ թիվը հասնում է ութ միլիոնի։ Համայնքներն իրենց մեծությամբ միմյանցից խիստ տարբերվում են եւ և ցրված են բոլոր մայրցամաքներով մեկ՝ հիմնականում կենտրոնացած լինելով Ռուսաստանում (մոտ մեկ միլիոն հայ), Ամերիկայի Սխսցյալ Միացյալ Նահանգներում (մեկ միլիոնի շուրջ), Վրաստանամ Վրաստանում (մոտ 450․000), Մերձավոր Արեւեաում Արևելքում (գրեթե 400․000), Ֆրանսիայում (շուրջ 350․000) եւ և Հարավային Ամեբիկայում Ամերիկայում (ավելի քան 100․000)՝ հիմնականում Արգենտինայում։ Համայնքները միմյանցից տարբերվում են նաև իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքների, ինչպես, օրինակ, Հյուսիսային Իրանի և Անատոլիայի համայնքների ծագումը ձգվում է մինչև հայ ժողովրդի ձևավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել են մինչև Ցեղասպանությունը, սակայն համալրվել են դրանից հետո։ Ուրիշներ, ինչպես Մոնրեալի, Սիդնեյի և Մելբուրնի համայնքները, գոյացել են միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում են ձուլման և մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ Հետևաբար, համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ ու որակներ ունեն։ Համայնքները տարբերվում են նաև հյուրընկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավորարևելյան այլ երկրներում, որոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգորդ–պետություններ են, պետությունը տալիս է հայի ու հայկականի իրավական սահմանումը, և, ըստ օրենքի, համայնքներն ունեն իրավական դիրք և որոշ արտոնություններ ու արգելքներ։ Արևմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում է անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։

Համայնքները միմյանցից տարբերվում են նաեւ իրենց ծագումով ու պատմությամբ։ Որոշ համայնքներիԲացի այդ, ինչպեսբազմաթիվ հայեր, օրինակ, Հյուսիսային Իրանի եւ Անատոփայի համայնքների ծագումը ձգվում է մինչեւ հայ ժողովրդի ձեւավորման շրջանը։ Շատերն առաջացել որոնք փաստորեն սփյուռքահայ են մինչեւ Ցեղասպանությունը, սակայն համալրվել են դրանից հետո։ Ուրիշներիրենց այդպիսին չեն համարում։ Հատկապես Մոսկվայի, ինչպես Մոնրեափնաև նախկին խորհրդային տարածքի այլ վայրերի հայերը, Սիդնեյի եւՄեաարնի համայնքներըդժվարանում են իրենց սփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունը, գոյացել որի բնակիչներն էին իրենք, և որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են միայն 1950֊ականներին։ Նրանք ներկայացնում սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն ու Մտամբուլը ծնունդ են ձուլման եւ մշակութային հարմարեցման տարբեր փուլեր։ Հետեւաբար, համայնքները կազմակերպված կյանքի տարբեր աստիճաններ տվել ժամանակակից հայ մշակույթին և հայկական շատ կառույցների։ Ջավախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու որակներ ունեն։Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռևս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համար, ովքեր արդեն ձուլվել են, իրենց ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ նույնիսկ առանց դրանց, վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել է իր իմաստը։

Համայնքները տարբերվում են նաեւ Հայկական Սփյուռքը եղել է ինքն իր մեջ հարափոփոխ մի երևույթ։ Տեղավորվելով նախ Մերձավոր Արևելքում ու Արևելյան Եվրոպայում, Ցեղասպանության շատ վերապրածներ կամ հյուրրնկալ երկրներում ունեցած իրավական կարգավիճակով։ Թուրքիայում եւ մերձավոբաբեւել– յան երկրում ծնված նրանց զավակները իրենց կյանքը այնուհետև շարունակեցին այլ երկրներումերկրներում՝ մեծ մասամբ ԱՄՆ֊ում, որոնք Օսմանյան Կայսրության ժառանգոոդ– պետություններ ենԿանադայում, պետությունը տափս է հայի Ավստրալիայում ու հայկականի իրավական սահմանումըԵվրոպայում։ Վերաբնակների տարբեր ալիքների միջև հարաբերություններում միասնականություն չի դրսևորվել։ Ենթախմբեոի միջև հարաբերություններին ավելի բնորոշ են հակասությունները, եւփոխադարձ անվստահությունը, ըստ օրենքի, համայնքներն ունեն իրավական դիրք եւ որոշ արտոնություններ միմյանց չսիրելն ու արգելքներ։ Արեւմտյան հասարակություններում պետության հետ հարաբերակցությունը սահմանվում է անհատ քաղաքացու հայեցակարգով։կանխակալությունը։ Եվ կազմակերպական կառույցները հաճախ արտացոլում են հենց այդ ստորաբաժանումները։

Բացի այդՀամայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններ, բազմաթիվ հայերինչպես հայրենակցական միությունները, որոնք փաստորեն սփյուռքահայ պահպանել ենԱրևմտյան Հայաստանի գյուղերի ու քաղաքների հիշատակը, իրենց այդպիսին չեն համարում։ Հատկապես Մոսկվայիանհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների է հաջողվել բավականաչափ հետևորդներ ներգրավել և նրանց պահել այնքան ժամանակ, ինչպես նաեւ նախկին խորհրդային տարածքի այլ վայրերի հայերըոր կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (ԱՍԱԼԱ)՝ քչերից մեկը, որ քաղաքական օրակարգի էր հավակնում, դժվարանում են իրենց սփյուռքահայ համարել։ Գոյություն ուներ ընդհանուր կարողացավ գոյատևել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի հայրենիք՝ Խորհրդային Միությունըքանի մասնագիտական խմբավորումներից, որի բնակիչներն էին ի– րենք, եւ որի մայրաքաղաքն էր Մոսկվան։ Ինչպե՞ս իրենք կարող են151սփյուռքահայ լինել։ Թիֆլիսն ու Մտամբուա ծնունդ են տվել ժամանակակից հայ մշակույթին եւ հայկական շատ կառույցների։ Ջա– վախքի հայերը Հայաստանին չափազանց մոտ են՝ իրենց սփյուռքահայ զգալու համար։ Լրիվ վերջերս Հայաստանից ու Ադրբեջանից ԱՄՆ ժամանածները նույնպես դժվարություն ունեն իրենց սփյուռքահայ բնորոշելու։ Լինելով ֆիզիկապես հեռվում՝ նրանք դեռեւս իրականում չեն հեռացել Հայաստանից կամ Ադրբեջանից։ Իսկ նրանց համար, ովքեր արդեն ձուլվել ենԱմերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն է, իրենց որին հաջողվեց հաղթահարել Սփյուռքում նոր ազգային ծագման մասին տարտամ հիշողություններով կամ կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Սակայն նույնիսկ առանց դրանց, վաղուց ի վեր սփյուռքահայ լինելը կորցրել է իր իմաստր։նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում ու Եվրոպայում։

Հայկական Սփյուռքը եղել Սփյուռքի պատմությունն, այնուամենայնիվ, գրանցել է ինքն իր մեջ հարափոփոխ մի երեւույթ։ Տեղավորվելով նախ Մերձավոր Արեւելքում շարք փոփոխություններ։ Սփյոռքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսացող քաղաքներ են առաջացել ու Արեւելյան Եվրոպայում, Ցեղասպանության շատ վերապրածներ կամ հյուրրն– կալ երկրռւմ ծնված նրանց զավակները իրենց կյանքը այնուհետեւ շարունակեցին այլ եբկրնեբում՝ մեծ մասամբ ԱՄՆ֊ում, Կանադա– յում, Ավստրալիայում անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից հետո Փարիզն ու Եվրոպայում։ Վերաբնակների տարբեր ա– լիքների միջեւ հարաբերություններում միասնականություն չի դրսեւորվել։ Ենթախմբեոի միջեւ հարաբերություններին ավելի բնորոշ են հակասություններըԲոստոնը փոխարինեցին Թիֆլիսին ու Պոլսլին մինչև 1950֊ական թվականները, փոխադարձ անվստահությունըերբ Կահիրեն, միմյանց չսիրելն ու կանխակալությունը։ Եվ կազմակերպական կառույցները հաճախ արտացոլում Հալեպր և ապա Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունը։ Ոմանք գտնում են հենց այդ ստորաբաժանումները։, որ 1990֊ականներից բացարձակ թվային գերազանցությամբ և համայնքի գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք է համարվի Հայ Սփյուռքի կենտրոն։

Համայնքների հաստատությունների կառուցվածքը հաջողությամբ դիմակայել է փոփոխությունները։ Որոշ կազմակերպություններԱյս փոփոխությունը չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասը, ինչպես հայրենակցական միություններըՀյուսիսային Ամերիկայում թե Եվրոպայում, որոնք պահպանել են Արեւմտյան Հայաստանի գյուղերի մինչև այժմ ղեկավարվում է սիրիացի ու լիբանանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարևոր հանգամանք է՝ Սփյուռքի քաղաքական և մշակութային ծրագրի բովանդակությունն ու քաղաքների հիշատակըձևը հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթաց, անհետանալու եզրին են։ Շատ քիչ նոր կազմակերպությունների յուրաքանչյուր սերունդ որոնել է հաջողվել բավականաչափ հետեւորդներ ներգրավել եւ նրանց պահել այնքան ժամանակ, թե ի՛նչ պետք է պահպանել անցյալից: Եվ քանի որ կարողանաս՛ արմատ ձգել։ Հայաստանի Ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (Ճ․ՏՃԼՃ)՝ քչերից մեկըերբևէ գոյություն չի ունեցել և չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթ, որ քաղաքական օրակարգի էր հավակնում1950֊ականներից սկսած մերձավորարևելյան, կարողացավ գոյատեւել մեկ տասնամյակ։ Բացի մի քանի մասնագիտական խմբավորումներիցգնալով ավելի ու ավելի հալեպա֊բեյրության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրև իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունք, Ամերիկայի Հայկական Համագումարը (ԱՀՀ) միակն էհամայնքներում ձևավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքները բազմած են հիերարխիկ սանդուղքի վերևում, որին հաջողվեց հաղթահարել Մփյոտքում նոր ազգային կազմակերպություն ստեղծելու խոչընդոտները։ Մակայն նույնիսկ նա չկարողացավ ծավալվել Կանադայում ու Եվրոպայում։ապա թուրքահայերը և հայաստանցի հայերը գտնվում են ցածում։

Մփյուռքի պատմություննԱյն երկրներում, այնուամենայնիվորտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ է սպառնում, գրանցել ինչը հաճախ բնորոշվում է մի շարք փոփոխություններ։ Մփյոտքահայ կյանքի կենտրոններ հանդիսա–152ցող քաղաքներ են առաջացել ու անհետացել՝ բազմաթիվ անգամներ։ Ցեղասպանությունից հետո Փարիզն ու Բոստոնը վախարինեցին Թիֆլիսին ու Պոլսլին մինչեւ 1950֊ական թվականներըհայոց լեզվի գործածության կորստով, երբ Կահիրենինքնապահպանումը հաճախ հավասարեցված է պահպանողական սոցիալական արժեքներին։ Սրա հետևանքով, Հալեպր եւ ապա Բեյրութր ստանձնեցին առաջնությունր։ Ոմանք գտնում ազատամիտ տարրերը հաճախ դուրս են, որ 1990֊ականնեբից բացարձակ թվային գերազանցությամբ եւ համայնքի գործունեության ինտենսիվությամբ Լոս Անջելեսը պետք է համարվի Հայ Ափյոտքի կենտրոն։մնում համայնքային հաստատություններից։

Այս փոփոխությանր չազդանշեց ամերիկահայության գերակայություն։ Հաստատությունների մեծ մասը, Հյուսիսային Ամերիկայում թե ԵվրոպայումԱրդյունքը եղել է մի տեսակ ուղղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողական, մինչեւ այժմ ղեկավարվում իսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հավատո հանգանակը հայտնի է սիրիացի հավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթ, համայնքի այն անդամները, որոնք համակարծիք չեն հաստատությունների քաղաքականությանն ու փբւսնանցի հայերի կողմից։ Սա բավական կարեւոր հանգամանք է՝ Մփյուռքի քաղաքական եւ մշակութային ծրագրի բովանդակությունն ու ձեւր հասկանալու առումով։ Հիշողության մեջ հայրենիքի գաղափարի նահանջին զուգընթացսոցիալական արժեքներին, յուրաքանչյուր սերունդ որոնել կարող են հեռանալ և վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի էունենում Հայաստանի պետության մեջ, թե ի՛նչ պետք մարդը շարունակում է պահպանել անցյալից: Եվ քանի մնալ հայ և երկրի քաղաքացի։ Սփյուռքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սփյոիռքահայության ղեկավարներին թողնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել ու ակտիվանալ նվազ պահանջկոտ համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն են, որ երբեւէ գոյություն չի ունեցել եւ չի կարող ունենալ իդեալական կամ զուտ հայկական մշակույթ, 1950֊ա– կաններից սկսած մերձավորարեւել)անվարձում են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ, գնալով իսկ է՛լ ավելի ու ավելի հալե– պա֊բեյբության մոդելն սկսեց առաջ քաշվել իբրեւ իդեալական՝ աշխարհի այդ կողմի մարդկանց դարձնելով աշխարհասփյուռ համայնքների ղեկավարության համար բնական վերնախավ։ Որպես դրա արդյունք, համայնքներում ձեւավորվեց համապատասխան հիերարխիա։ Եթե սիրիա֊լիբանանյան համայնքներր բազմած քչերն են հիերարխիկ սանդուղքի վերեւում, ապա թուրքահայերը եւ հայաստանցի հայերր գտնվում որ այդ գործում հաջողության են ցածում։հասնում։

Այն երկբներում, որտեղ համայնքներին ձուլումն ավելի շատ Սփյուռքի օրակարգը նույնպես փոփոխության է սպաոնումենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության և ետխորհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված էր իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները մեծ մասամբ նոր տներ էին կառուցում, ինչը հաճախ բնորոշվում է հայոց լեզվի գործածության կոբսաովապրելու իմաստ էին ստեղծում, ինքնապահպանոա՜ը հաճախ հավասարեցված լծվել էին դպրոցներ, եկեղեցիներ ու կենտրոններ հիմնելու գործին և նոր գաղթականներին օգնություն էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք է պահպանողական սոցիալական արժեքներին։ Մրա հետեւանքովնաև պատասխանեին այնպիսի հարցերի, ինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արևմտյան Հայաստանն ու անկախությունը, ո՞վ էր պատասխանատու այդ կորուստների համար, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որևէ հավաքականության համար, եւ Ցեղասպանությանը հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլափոխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեփական պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատև քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները տարբեր կողմեր գրավեցին, տեղական հակադրությունը վերածեցին ներքին հակամարտության, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն էր, ազատամիտ տարբերր հաճախ դուրս են մնում համայնքային հաստատություններից։և սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։

Արդյունքր եղել է մի տեսակ ոպղափառություն՝ երբեմն անհանդուրժողականԵրբ պարզ դարձավ, իսկ հաճախ՝ բացառող։ Այդ ուղղափառության հա– վատո հանգանակր հայտնի է հավատքի պահապաններին։ Համայնքներն ունեն կենտրոնախույս բնույթոր ոչ Արևմտյան Հայաստանը, համայնքի այն անդամները, որոնք համակարծիք ոչ անկախությունը ետ չեն հաստատությունների քաղաքականությանն ու սոցիալական արժեքներինգափս, կարող են հեռանալ եւ վերջ տալ իրենց ակտիվ մասնակցությանը։ Երբ տարակարծությունը տեղի է153ունենում Հայաստանի պետության մեջՍփյուռքը կլանվեց, մարդը շարունակում է մնալ հայ ե երկրի քաղաքացի։ Սվւյոտքահայ շատ համայնքներում նման անհատներն անհետանում֊տարրալուծվում են հյուրընկալ երկրի քաղաքացիների մեջ՝ սվւյոտքահայության ղեկավարներին թալնելով առանց ընդդիմության։ Ոմանք սկսում են հարել ու ակտիվանալ նվազ պահանջկոտ համայնքային կազմակերպություններում։ Քչերն ենայսպես կոչված, որ վարձում են հիմնադրել այլընտրանքային կազմակերպություններ«սպիտակ ջարդի» ՝ ձուլման վտանգով, իսկ է՛լ ավելի քչերն են, որ այդ գործում հաջողության են հասնում։որի ամենաակնառու վկայությունը Արևմտյան երկրներում նոր սերնդի կողմից հայերենը սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի և հայոց պատմության մի քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դառնալու արտոնագիր։

Սփյուռքի օրակարգը նույնպես փովտխության Սփյուռք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարևոր է ենթարկվել։ Անմիջապես ետցեղասպանության եւ ետիտրհրդային մթնոլորտում Սփյուռքն զբաղված հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արևմտյան Հայաստանի կոտորածներից ու Ցեղասպանությունից փրկվածների և նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խարբերդն էր իր վերքերի ամոքմամբ։ Վերապրածները , էրզրումը կամ Վանը։ Երևանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասամբ նոր տներ էին կառուցումմասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանան, ապրելու իմաստ Մարաշը և այլն։ Քչերն էին ստեղծում, լծվել որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին դպրոցներ, եկեղեցիներ ու կենտրոններ հիմնելու գործին եւ նոր գաղթականներին օգնություն իբրև հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ցուցաբերում։ Նրանք պետք է նաեւ պատասխանեին այնպիսի հարցերիներկա Հայաստանը, ինչպիսիք են՝ ինչպե՞ս կորան Արեւմտյան Հայաստանն ու անկախությունը, ո՞վ որի ժողովուրդը խոսում էր պատասխանատու այդ կորուստների համար, ի՞նչ մտածել Խորհրդային Հայաստանի մասին։ Այս ամենր բավական ծանր օրակարգ էր որեւէ հավաքականության համար, եւ Ցեղասպանությանր հաջորդած առաջին տասնամյակներին այն կլանում էր ողջ քաղաքական բանավեճը։ Քաղաքական բանավեճը 1950֊ականներին այլավտխվեց–վերածվեց Սառը պատերազմի տերմինաբանության։ Կարծես թե իրենց սեվւա– կան պատերազմները բավական չէին՝ հայ քաղաքական կուսակցությունները ուրիշների հակամարտությունը դարձրեցին իրենց սեփականը։ Լիբանանում 1958֊ի կարճատեւ քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում հայ քաղաքական կուսակցությունները տարբեր կողմեր գրավեցինլեզվով, տեղական հակադրությանը վերածեցին ներքին հակամարտության, որ ինքնին Սառը պատերազմի դիրքորոշումների անդրադարձն գործածում էր, եւ սպանություններ գործեցին միմյանց անդամների դեմ։այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասին։

Երբ պարզ դարձավՍա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ համայնքի դեպքում, որ ոչ Արեւմտյան Հայաստանըորի կազմավորումը նախորդել է Ցեղասպանությանը՝ Արևմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, ոչ անկախությունը ետ չեն գափսորոնք հույս ունեին մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, Սփյուռքը կլանվեցթե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրև «հայրենիք», այսպես կոչվածհատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, «սպիտակ ջարդի» ՝ ձուլման վտանգով, որի ամենաակնառու վկայությունը Արեւմտյան երկրնեբում նոր սերնդի կողմից հայերենբ սահուն գործածելու սահմանափակ կարողությունն էր։ Հայերենի եւ հայոց պատմության երբ Երևանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի քանի տարրական փաստի իմացությունը դարձավ համայնքի ղեկավար դաոնալու արտոնագիր։պետության, որը 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։

154Սփյոտք֊Հայաստան հարաբերությունների ըմբռնման տեսակետից հավասարապես կարեւոր է հայրենիքի փոփոխվող իմաստի ըմբռնումը։ Արեւմտյան Հայաստանի կոտորածներից Խորհրդային Հայաստանն իբրև «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Առաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց ու Ցեղասպանությունից վակվածների ե նրանց զավակներից շատերի համար հայրենիքը Խաբբերդն էրիդեալականացվեց։ Այն վերածվեց գաղափարի ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությունը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետություն, էբզրումը կամ Վանը։ Երեւանը չէր կարող այդ տեղը գրավել։ Կիլիկիայից գաղթածների մեծ մասի համար հայրենիքն իրենց քաղաքներն էին՝ Ադանան, Մարաշը եւ այլն։ Քչերն էին, որ Առաջին Հանրապետության մասին մտածում էին իբրեւ հայրենիքի կամ այդպիսին պատկերացնում էին ներկա Հայաստանր, որի ժողովուրդը խոսում էր տարբեր լեզվով, գործածում էր այլ ուղղագրություն՝ չասելով բարքերի տարբերության մասիս․Սա մասնավորապես բնական էր ամերիկահայ համայնքի դեպքում, որի կազմավոբումր նախորդել է Ցեղասպանությանը՝ Արեւմտյան Հայաստանից իր հազարավոր աշխատավորներով, ո– րոնք հույս ունեին ինչ֊որ մի օր հետ գնալ։ Դժվար է մտածել, թե ի՛նչ էր մնացել Հայաստանից իբրեւ «հայրենիք», հատկապես ՀՅԴ֊ի համակիրների համար, երբ Երեւանր մայրաքաղաքն էր խորհրդային մի պետության, որր 1920֊ին փոխարինել էր անկախ Հայաստանին։ինչ֊որ ձևով մյուս Հայաստանը վերականգնվելու էր։

Խորհրդային Հայաստանն իբրեւ «հայրենիք» ընդունելը կատարվեց երկու գաղափարի միջնորդությամբ։ Աոաջին՝ Հայաստանը վերացարկվեց ու իդեալականացվեց։ Այն վերածվեց գաղափարի Կա նաև տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքահայերը բարելավեցին նաև իրենց տնտեսական վիճակը․ թեև զանազան երկրներում դեռևս կան աղքատության մեջ ապրողներ, սփյուռքահայերը մեծ մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավելին՝ հայերը դրամ են տալիս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն անհրաժեշտ է տարբերակել հայկական հարստությունն ու թանգարանի։ Երկրորդ՝ 30․000 քառ․ կմ տարածությանը համարվեց սոսկ ժամանակավոր պետությունհայերի հարստությունը։ Հայերը կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինել, ինչ֊որ մի օրսակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակում, ինչ֊որ ձեւով մյուս Հայաստանը վերականգնվելու էր։և քչերն ունեն գործառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։

Կա նաեւ տնտեսական կողմը։ ժամանակի ընթացքում սփյուռքա– Պատմականորեն է այդպես եղել․ մեծահարուստ հայերը բարելավեցին նաեւ իրենց տնտեսական վիճակր․ թեեւ զանազան երկրներում դեռեւս կան աղքատության մեջ ապրողներբավականաչափ գումար են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակերպությունները, սփյոտ– քահայերր մեծ մասամբ տնտեսական լավ կացության մեջ են։ Ավե– փն՝ հայերը դրամ սակայն քչերն են տափս իրենց համայնքային կազմակերպություններին։ Հայկական համայնքներում գոյություն ունի հարստություն։ Սակայն անհրաժեշտ կազմակերպություններն այնպես ապահովել, որ դրանք կարողանան անկախ գոյատևել։ Թերևս այդպես էլ պետք է տարբերակել հայկական հարստությունն ու հայերի հաբսսաւթյունը։ Հայերը լինի։ Սակայն մարդիկ, որոնք այս տարբերությունը չեն հասկանում, Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող են տնտեսապես լավ վիճակում լինելընկալել այն դոլարների տեսքով, սակայն շատ քիչ հայկական հաստատություններ են լավ վիճակում, եւ քչերն ունեն գոբծառելու անհրաժեշտ հիմնադրամներ։որոնք այդ կազմակերպությունները պարզապես չունեն։

Պատմականորեն է այդպես եղել, մեծահարուստ հայերը բավականաչափ գումար Սփյուռքյան մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել են հատկացրել՝ պահպանելու համար կազմակեր–155պաթյաններըհազարավոր դոլարներից մինչև միլիոնավորների։ Սակայն դարձյալ, սակայն քչերն են կազմակերպություններն այնպես ապահովելբացի մի քանի կազմակերպությունից, որ դրանք կարողանան անկախ գոյատեւել։ Թերեւս այդպես էլ պետք որոնք ունեն մի քանի միլիոնից, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՄ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում է լինի։ Սակայն մարդիկամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանում, որոնք այս տարբերությունը չեն հասկանումեթե կազմակերպվում է հատուկ ծրագրերի, Հայաստանին սատարելու մասին այդ կազմակերպությունների հայտարարությունները կարող են րնկալել այն դոլարների տեսքով, որոնք այդ կազմակեբպություններբ պարզապես չունեն։սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։

Սփյոտքյան մեծ կազմակերպությունների բյուջեներն աճել Բարերարների կողմից կազմակերպված հիմնադրամները, ինչպիսին են հազարավոր դոլաբներից մինչեւ մխիոնավորների։ Սակայն դարձյալԼիսաբոնում Գալուստ Գուլբենկյանի, բացի մի քանի կազմակերպությունիցԴեթրոյթում՝ Ալեքս Մանուկյանի, որոնք ունեն մի քանի միփո– նիցԿալիֆորնիայում՝ Քըրք Քրքորյանի հիմնադրամները, ինչպես Հայ օգնության միությունը (ՀՕՍ), մինչեւ մոտ հարյուր միլիոն ունեցող Հայ բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՍ)՝ մնացածի եկամտի մեծ մասը հավաքվում է ամենամյա միջոցառումներով։ Դրամահավաքը հիմնականում հաջող է ընթանումհատկացվում են հայկական կյանքին, եթե կազմակերպվում է հասաւկ ծրագրերիսակայն մասնավոր են և ոչ թե համայնքային։ Սրանք հիմնադրամներ են, սովորաբար՝ շենքերի կառուցման համար։որոնք օժանդակում են նաև հյուրընկալ երկրների բարեգործական ծրագրերին և նրանց մշակույթին։

====Գերկամբջող եւ․ վեոպետակաս կառույցներ====Սփյուռքի խորացող մասնատման դեմ կանգնել են մի շարք կազմակերպություններ, որոնք տարածվել են հյուրընկալ երկրների սահմաններից դուրս, երբ վերջիններս գնալով ավեփ ավելի էին սահմանում գաղթականի ներքին աշխարհն ու արտաքին միջավայրբ։միջավայրը։

Դրանցից ամենաբնդգբկունն էբ ամենաընդգրկունն էր Հայ առաքելական եկեղեցին՝ հիմնադրված այն ժամանակներում, երբ Հայաստանր դեռ թագավորներ ուներ։ Երբ արքաների շարքը վերջացավ, հայոց կյանքում ե– կեղեցին եկեղեցին հետզհետե ավելի ու ավեփ ավելի շատ հանրային ու քաղաքական հաստատությունների գործառույթներ ստանձնեց, հավանաբար ո– ոովհետեւ որովհետև նվաճող տերությունները նրան նաեւ նաև հատկացնում էին այդ գործառույթները։

156Օսմանյան Կայսրությունում ոչ֊մահմեդականները պետության մաս էին կազմում «միըեթների» «միլլեթների» կամ կրոնական համայնքների միջոցով։ Պետական օրենքով ու քաղաքականությամբ Եկեղեցին դարձավ այն հաստատությունը, որի միջոցով պետությունը հայերի հետ վարվում էր իբրեւ իբրև հայերի։ Օրենքի կողմից ընդունված փնելու լինելու հանգամանքը միլլեթի համար ապահովում էբ էր պաշտոնական պաշտպանություն եւ և նրան ներկայացնում սահմանափակումներ։ Եկեղեցին միջնորդն էր պետության եւ և համայնքի, նվաճողի եւ և նվաճվածի միջեւ։ միջև։ Այն ուներ քաղաքական պարտավոբություններ՝ պարտավորություններ՝ ունենալով ծայրաստիճան սահմանափակ քաղաքական իրավունքներ։ 1860֊ականնե– րին 1860֊ականներին Մկրտիչ պատրիարք Խբիմյանի Խրիմյանի կողմից այդ իրավունքներն լսվելուց նելու եւ ավելացնելու և Ստամբուլում միըեթը միլլեթը ներկայացնող Ազգային ժողովը Օսմանյան Կայսրության հայության մեծամասնության շահերը ներկայացնող մարմնի վերածելու զգույշ փորձը հեշտությամբ կասեցվեց սոււթանի եւ սուլթանի և հենց Սաամբափ Սաամբուլի հայ երեւեփնեբի երևելիների կողմից։ Եկեղեցու այդ ձախողումը եղավ հեղափոխական քաղաքական կուսակցությունների առաջացման հիմնական պատճառը։

Հայրենիքի արեւելյան արևելյան կողմում ռուսները, ապա՝ խորհրդային իշխանությունները Եկեղեցին նույն արդյանավեւաոթյամբ արդյունավետությամբ էին օգտագործում՝ իբրեւ իբրև վերահսկման ու զսպման անուղղակի միջոց։ Երկու դեպքում էլ Եկեղեցին՝ հայկական կյանքում ամենից ավեփ ավելի երկար գոյատեւած գոյատևած հաստատությունը, վերածվեց այնպիսի մի որակի, որով ընդհանուր աոմամբ առմամբ բացառվում էր պետության դեմ այն օգտագործելու հնարավորությունը։

Ցեղասպանությունից ի վեր Եկեղեցին շարունակել է փնել միջհա– մայնքային եւ լինել միջհամայնքային և վերպետական կազմակերպությանկազմակերպություն, ինչպես նաեւ նաև ինքնության միջոց։ ԱվեփնԱվելին, այն նաեւ ստանձնելէ նաև ստանձնել է ավանդույթների եւ և ազգային ինքնության պահպանողի դերը՝ գրեթե հրաժարվելով հոգեւոր ա հոգևոր ու բարոյական առաջնորդի իր սկզբնական դերից։ Սփյուռքում Եկեղեցին շահագործվեց եւ և վերահսկվեց հակադիր քաղաքական կուսակցությունների, այդ թվում եւ և Սառր պատերազմի ընթացքում հակադիր դիրքեր գրաված կուսակցությունների կողմից։

Պատմության ընթացքում Եկեղեցին որքան ավեփ ավելի է «ազգային» բնույթ ստացել եւ և ստանձնել ոչ֊հոգեւոը ոչ֊հոգևոր ու ոչ֊կբոնական ոչ֊կրոնական գործառույթներ, այնքան ավեփ ավելի է կարիք ունեցել հարմարվելու եւ և համաձայնեցվելու քաղաքական կառույցների հետ՝ փնեն լինեն դրանք հայկական թե օ– տար օտար կառույցներ։

157Հայ կաթոլիկ եկեղեցին ու հայ բողոքական եկեղեցին հիմնականում դուրս են մնացել հայ ներքին կյանքի պայքարներից, բացի տասնիններորդ դարակեսից, երբ Օսմանյան Կայսրության կառավա– րությունր կառավարությունը որոշեց նրանց ճանաչել իբրեւ իբրև աոանձին միլլեթներ։ ԻնչեւէԻնչևէ, այդ մեկոաիությունր մեկուսիությունր չի նշանակում, թե դրանց ղեկավարներն ու անդամները համակրանքներ չեն ունեցել կամ չեն կիսել ազգի մնացած մասի ճակատագիրը եւ և կամ մշակութային ու կրթական կյանքում չեն ունեցել իրենց ներդրումը։

Այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք էին ՀԲԸՄ֊ր եւ ՀՕՄ֊րՀԲԸՄ֊ը և ՀՕՄ֊ը, Սփյուռքում օգտակար գործ են կատարել՝ պետական սահմաններից դուրս ընդհանուր կապերի զարգացման առումով։ Առնչակից լինելով հանդերձ քաղաքական կուսակցություններին՝ այս կազմակերպությունները ազգի անդամներին ի մի գալու եւ և միաժամանակ նվազ բախտավորներին օգնելու հնարավորություն են ընձեոել։ընձեռել։

Որոշ կազմակերպություններ, ինչպես Թեքեյան մշակութային միությունր եւ միությունը և Համազգային մշակութային միությունը, որոնք իբրեւ իբրև քաղաքական կուսակցությունների մշակութային ճյուղեր հիմնադրվել են Միջին Արեւելքում եւ Արևելքում և ծառայել են խիստ օգտակար նպատակի, չեն կարողացել նույնքան արդյունավետ լինել ԱՄՆ֊ում, Ֆրանսիայում եւ Կանադայամ։ և Կանադայում։ Միջին Արեւեաամ Արևելյան այս միություններր միությունները հայ մշակույթը ներկայացնող եւ և արվեստներն ու կրթությունր կրթությունը խրախուսող հզոր միջոց էին, նրանք նաեւ նաև պատուհան էին իրենց եբկբների եւ երկրների և աշխարհի մշակույթների համար։