Changes

==Սփյուռքի առջև հառնում են փոփոխություններ «Հայրենիքի» ճակատում=ՍՓՅՈՒՌՔԻ ԱՌՋԵՎ ՀԱՌՆՈՒՄ ԵՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ» ՃԱԿԱՏՈՒՄ===Ի պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի 1988 թվականի փետրվարին Երեւանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սամգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները եւ ապա Ղարաբադ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետեւ հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժը, որի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր էր, քան սոսկ երկրի ցնցում։

1990 Ի պաշտպանություն Հայաստանի հետ միավորվելու Ղարաբաղի պահանջի 1988 թվականի ամռանը ՀՀՇ֊ն ընտրությունների միջոցով անցավ իշխանությանփետրվարին Երևանում ժայթքած զանգվածային ցույցերը ցնցեցին Սփյուռքը։ Ստեփանակերտի ցույցերին հաջորդեցին Ադրբեջանի Սումգայիթ քաղաքում հայ ազգաբնակչության կոտորածները և ապա Ղարաբաղ Կոմիտեի ստեղծումը։ Այնուհետև հաջորդեց 1988֊ի դեկտեմբերի երկրաշարժը, իսկ 1991֊ին Հայաստանը հռչակեց իր անկա–168խությունը եւ ստեղծեց նախագահական կառույց։ 1991֊ից 1994֊ը Ղարաբաղի քաղաքական հակամարտությունը դարձավ Դարաբաղյան պատերազմորի պատճառած ցնցումը շատ ավելի հզոր էր, որում հաղթեց հայկական կողմը։ Կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանն ու աշխարհը փոխվեցին։ Ինչպե՞ս արձագանքեց Սփյուռքը։ Ինչպե՞ս հարմարվեց այդ փոփոխություններին կամ հարմարվե՞ց արդյոք։քան սոսկ երկրի ցնցում։

Զանգվածային շարժումը Սփյուռքի համար նախեւառաջ անսպասելի էր։ Թեեւ շատ քչերն էին քնքուշ զգացումներ տածում խորհրդային համակարգի հանդեպ1990 թվականի ամռանը ՀՀՇ֊ն ընտրությունների միջոցով անցավ իշխանության, մեծ մասի համար աներեւակայելի էր փողոցներում կառավարությանը դեմ ելնեա։ Եվ շարժման ծավալն իսկ 1991֊ին Հայաստանը հռչակեց իր անկախությունը և ստեղծեց նախագահական կառույց։ 1991֊ից 1994֊ը Ղարաբաղի քաղաքական հակամարտությունը դարձավ Ղարաբաղյան պատերազմ, որում հաղթեց հայկական կողմը։ Կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանն ու ուղղաթյունր կարգին չհասկանալով՝ սփյոտքահայերը «իրական» բացատրություններ էին որոնում եւ չէին կարողանում պատկերացնել հետեւանքները։աշխարհը փոխվեցին։ Ինչպե՞ս արձագանքեց Սփյուռքը։ Ինչպե՞ս հարմարվեց այդ փոփոխություններին կամ հարմարվե՞ց արդյոք։

Որոշ մարդիկԶանգվածային շարժումը Սփյուռքի համար նախևառաջ անսպասելի էր։ Թեև շատ քչերն էին քնքուշ զգացումներ տածում խորհրդային համակարգի հանդեպ, սովորաբար պատմաբաններն մեծ մասի համար աներևակայելի էր փողոցներում կառավարությանը դեմ ելնելը։ Եվ շարժման ծավալն ու կուսակցությունների հետ սերտորեն առնչվողները, գիտեին, թե Ղարաբաղը որտեղ է, եւ թե Լեռնային Ղարաբաղի պրոբլեմն ինչ է։ Շատերը չգիտեին։ Տասնամյակների րնդմիջումից հետո առաջին անգամ համաշխարհային լրատվամիջոցները, գրեթե երկյուղածությամբ, իրենց աոաջին էջերում եւ առաջնորդող հոդվածներում հայկական հարց ուղղությունը կարգին չհասկանալով՝ սփյուռքահայերը «իրական» բացատրություններ էին արծարծում։ Վերջին անգամ հայերը զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից ուշադրության էին արժանացել 1973֊1983 թթ․ ընթացքում, երբ հայկական խմբավորումների կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, եւ շատ հայեր վստահ որոնում և չէին, թե հավանում են հայի այն կերպարը, որը ներկայացվում էր լրատվությամբ։ Այժմ միջազգային մամուլը բացատրում էր, թե որտեղ են գտնվում Հայաստանն ու Ղարաբաղը։կարողանում պատկերացնել հետևանքները։

Իրենց ինքնության ճանաչեցման որոնումների մեջ գտնվող սվցոտքահայերի համարՈրոշ մարդիկ, որոնք հոգնել էին հարեւաններին, բարեկամներին սովորաբար պատմաբաններն ու աշխատակից ներին բացատրելուցկուսակցությունների հետ սերտորեն առնչվողները, գիտեին, թե «ինչ Ղարաբաղը որտեղ է նշանակում հայ փնել», այս ուշադրությունը հրաշքի պես մի բան էր։և թե Լեռնային Ղարաբաղի պրոբլեմն ինչ է։ Շատերը չգիտեին։ Տասնամյակների ընդմիջումից հետո առաջին անգամ համաշխարհային լրատվամիջոցները, գրեթե երկյուղածությամբ, իրենց առաջին էջերում և առաջնորդող հոդվածներում հայկական հարց էին արծարծում։ Վերջին անգամ հայերը զանգվածային լրատվության միջոցների կողմից ուշադրության էին արժանացել 1973֊1983 թթ․ ընթացքում, երբ հայկական խմբավորումների կողմից թուրք դիվանագետներ էին սպանվում, և շատ հայեր վստահ չէին, թե հավանում են հայի այն կերպարը, որը ներկայացվում էր լրատվությամբ։ Այժմ միջազգային մամուլը բացատրում էր, թե որտեղ են գտնվում Հայաստանն ու Ղարաբաղը։

Իրենց ինքնության ճանաչեցման որոնումների մեջ գտնվող սովետահայերի համար, որոնք հոգնել էին հարևաններին, բարեկամներին ու աշխատակիցներին բացատրելուց, թե «ինչ է նշանակում հայ լինել», այս ուշադրությունը հրաշքի պես մի բան էր։ Այնուամենայնիվ, նրանք շատ վստահ չէին, թե ողջունում են այդ անսպասելի հբաշքր։ Սեկ հրաշքր։ Մեկ շաբաթվա ընթացքում Հայաստանի ժողովուրդը, որը պատմությունից դուրս էր համարվում, արեց այն, ինչ հայ քաղաքական կուսակցությունները, լոբբիստական խմբերը, մշակութային ու գիտական կազմակերպությունները ի վիճակի չեղան անելու տասնամյակներ շարունակ։

169Սամգայիթի Սումգայիթի կոտորածներն, ամեն դեպքում, ավեփ ավելի ծանոթ իրադարձություն էին։ Գիտեին դրանց ինչպես վերաբերվել։ Ոգեկոչվեցին պատմությունն ու ցասումը, կրկին՝ զոհերի ազգ լինելու զգացումը։ Կոտորածները հայերին հիշեցրին խորհրդային ռեժիմի որոշ նվազ բարեկամական հատկությունների մասին, ինչպես նաեւ նաև զորացրին «թուրքի»՝ իբրեւ իբրև հավերժական թշնամու, կերպարը եւ և մշտապես ներկա սպառնալիքը։ Սակայն Շարժումը շարունակվում էր։ Երեւանն Երևանն ու Ղա– բաբադ Ղարաբաղ Կոմիտեն ղեկավարությունն իրենց ձեռքն էին առել։ Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները դժվարին կացության մեջ էին։ Նրանք տանջվում էին՝ հանրությանը մատուցելիք բացատրություններ գտնելու համար այն հսկայածավալ իրադարձությունների մասին, որոնք գրավել էին աշխարհի ուշադրությունը, սակայն որում իրենք դեր չունեին, և որոնց կողքին մնացած ամեն բան մթագնել էր։ Կուսակցություններն իրադարձությունները չափում էին այն հաշվարկով, թե Մոսկվան ինչ կմտածի կամ կանի՝ չհավատալով, որ Հայաստանում կարող է տեղ գտնել տևական քաղաքական շարժում՝ ազգային այն շահերի հետապնդմամբ, որոնց պահապաններն էին իրենք։ Սփյուռքահայ քաղաքական կուսակցությունների համար գտնված համակեցությունը ոչ միայն Սփյուռքի ներսում էր, այլև Սփյուռքի և Խորհրդային Միության միջև, և տարածվում էր նաև Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների վրա․ ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցությունը իշխում էր ԽՍՀՄ֊ի հայերի վրա, իսկ Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները կառավարում էին Սփյուռքի հայերին։

Սփյուռքի քաղաքական կուսակցությունները դժվարին կացության մեջ էին։ Նրանք տանջվում էին՝ հանրությանը մատուցեփք բացատրություններ գտնելու համար այն հսկայածավալ իրադարձությունների մասին1988 թ․ հոկտեմբերին, որոնք գրավել էին աշխարհի ուշադրությունըորպես բացառիկ երևույթ համաձայնության գալով որևէ գրավոր փաստաթղթի շուրջ, սակայն որում իրենք դեր չունեինՀՅԴ֊ն, եւ որոնց կողքին մնացած ամեն բան մթագնել էր։ Կուսակցություններն իրադարձությունները չափում էին այն հաշվարկով, թե Մոսկվան ինչ կմտածի կամ կանի՝ չհավատալով, որ Հայաստանում կարող ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը հրապարակեցին մի «Միացյալ հայտարարություն»։ Այդ հայտարարությունը վերջին տասնամյակի պատմության կարևորագույն փաստաթղթերից մեկն է տեղ գտնել տեւական քաղաքական շարժում՝ ազգային այն շահերի հետապնդմամբ, որոնց պահապաններն էին իրենք։ Սվւյոտքահայ քաղաքական կուսակցությունների համար գտնված համակեցությունր ոչ միայն Սփյուռքի ներստմ էր, այլեւ Սփյուռքի եւ Խորհրդային Սիության միջեւ, եւ տարածվում էր նաեւ Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունների վրա․ ԽՍՀՍ կոմունիստական կուսակցությունը իշխում էր ԽՍՀՄ֊ի հայերի վրա, իսկ Սվւյոտքի քաղաքական կուսակցությունները կառավարում էին Սվւյուռքի հայերին։որի վերջին երեք պարբերությունն արժե մեջբերել․

1988 թ․ հոկտեմբերին, որպես բացառիկ երեւույթ համաձայնության գալով որեւէ գրավոր փաստաթղթի շուրջ, ՀՅԴ֊ն, ՌԱԿ֊ն ու ՍԴՀԿ֊ը հրապարակեցին մի «Սիացյալ հայտարարություն»; Այդ հայտարարությունը վերջին տասնամյակի պատմության կարեւորագույն փաստաթղթերից մեկն է, որի վերջին երեք պարբերությունն արժե մեջբերել․Կը «Կը պահանջենք ռբ որ Խորհրդային Հայաստանի պետական իշ– խանաքխննեբը աոաւել վճռականաթեամբիշխանությունները առավել վճռականությամբ, հարազատ թարգմա– նր ծանդ/ւսանալով թարգմանր հանդիսանալով համաժողովրդական իրաւացի պահանջնե– րունիրավացի պահանջներուն, հետեայական նախանձախնղրռւթեամբ ե հետևողական նախանձախնղրրութեամբ և օրինական ու քաղաքական բռթբ բոլոր միջոցներով Ղարաբաոի Ղարաբաղի հարցը դարձնեն իրենց առաջնահերթ հարցը արդար ե և ամբողջական լուծման մը յանգե–170լա աոաջադրութեամբյանգելու առաջադրութեամբ, անգոհացացիչ ե՝ Ղարաբաոի անգոհացուցիչ և՝ Ղարաբաղի ու Հայաստանի ժոդովարդի իրաաւնքներռւ եւ ցանկաթեան ժոդովրդի իրավունքներու և ցանկութեան անհամապատասխան նկատելով ցարդ նախատեստած նախատեսված միջոցառումները։

Կոյ կ՛ուղղենք նաե Կոչ կուղղենք նաև Հայաստանի ե Ղարաբաոի և Ղարաբաղի մեր արի ժողո– վուրդինժողովուրդին, որ խուսափին խուսափեն այնպիսի ծայրայեղական կեցաածքներէկեցուածքներէ, ինչպէս՝ ինչպես՝ գործադուլները, դասադուլները ե և ծայրայեղական կարգ մը կոչերը ա արաայայառւթխններըև արտահայտությունները, որոնք կը խանգարեն կարգն ու կանոնը մեր հայրենիքի հանրային կեանքին, ծանր կռրաստնե– բու կ՛ենթարկեն կորուստերու կենթարկեն մեր երկրի տնտեսական, արդիւնաբերականարդիունաբերական, կրթական, մշակութային կեանքը ե նաեւ և նաև վնաս կը բերեն մեր ժռղո– վուրդի ժողովուրդի վարկին ինչպէս նաեւ նաև բնականոն յարաբեբութխններունյարաբերությններուն, ըըա՚յխորհրդային ըլլաա խորհրդային վերին իշխանռւթանցիշխանութանց, ըըա՚յ ըլլայ խորհրդային մխս հանրապետաթխններուն միուս հանրապետությններուն հետ եւ և կը ծառայեն մեր ժռդովուրդի թշնամիներռւ ժողովուրդի թշնամիներու յետին նպաաակներուն։

Պէտք է ամէն բանէ վեր պահպանել մեր ժռդովուրդի մրաթիւ– նըժոդովուրդի միութիունը, որուն մէջ է մեր զօրութխնըզօրութիունը, ե և հեռատեսութեամբ ու վճռականաթեամբ հետապնդել մեր գերագոյն շահերը։գերագույն շահերը։»

Տեքստը մեկնաբանությունների կարիք չի զգում, թեեւ թեև արժանի է ուշադիր րնթերցվելու ընթերցվելու հետագա զարգացումները եւ և երեք կուսակցությունների քաղաքականությունն ավեփ ավելի լավ ըմբռնելու առումով։ Արժե նաեւ նաև նշել, որ հայերեն տեքստր հրապարակվեց անմիջապես՝ ապշանք առաջացնելով ոչ միայն Հայաստանում ու Ղարաբաղում, այլեւ այլև Սփյուռքի որոշ շրջանակներում՝ ներառյալ Դաշնակցության որոշ անդամների մեջ։ ՀՅԴ֊ն անգլերեն թարգմանությունր հրատաբակեց թարգմանությունը հրատարակեց բյուրոյի պաշտոնաթերթի ներդիրում, 1989 թ․ մայիսին, երբ Ղաոա– բաղ Ղարաբաղ Կոմիտեի բանտարկված անդամները դեռեւս Սոսկվայում դեռևս Մոսկվայում իրենց դատավարությանն էին սպասում։

Այնուհետեւ Այնուհետև երկրաշարժ եղավ, որը գրավեց աշխարհի կարեկցանքը, եւ և Միխայիլ Գորբաչովին ստիպեց ընդհատել ՍԱԿ կատարած իր այցելությունը եւ և թռչել դեպքի վայր։ Գորբաչովի այցը Հայաստան խորհրդանշականից շատ ավեփ ավելի մեծ նշանակություն ունեցավ։

Նախ, Գորբաչովը խոստացավ աղետի գոտին վերականգնել երկու տարվա ընթացքում եւ և անհրաժեշտ բյուջեն գնահատեց 14 միլիարդ ԱՍՆ դոլարից ավեփ։ ավելի։ Գումարը չէր համընկնում Սփյուռքի171կազմակերպությունների կարողություններին, որն, այնուամենայնիվ, սկսեց օգնություն ցուցաբերել։ Նվիրաբերություններդ Նվիարաբերությունները որքան էլ կարեւոր կարևոր ու լավ գովազդված լինեին, չէին կարող ֆինանսավորել վերակառուցման ծրսպիրրծրագիրը, թեեւ թեև միացյալ ջանքեբր ջանքերը կարող էին շատ ա– վելին ավելին ասպարեզ բերել եւ և ավելի արդյունավետ լինել սփյոտքյան սփյուռքյան կազմակերպությունների համար, որոնք աղետի օգնության փորձաոութ– յունր փորձառությունը չունեին։

Ռեսուրսներն ի մի բերելու լուրջ փորձեր եղան։ Ֆրանսիայամ Շառլ Ազնավուրն ու ՏՕՏ֊ճոոշաշ֊ն ՏՕՏ֊Armenie֊ն հսկայական օգնություն են ցուցաբերել աղետի գոտուն, նույնիսկ եթե դա լիովին չմիավորեց Ֆրանսիայի հայության ջանքերը։ Ռեսուրսների միավորում կատարվեց նաեւ ԱՄՆ֊ում՝ Քըրք •Քրրքորյանի պնդմամբ, որր որը հիմնեց Միացյալ հայկական հիմնադրամր, այն ֆինանսավորեց շռայլորեն՝ հուսալով, որ դա կնպաստի մեծ կազմակերպությունների միասնաբար գործելուն։ Միացյալ հայկական հիմնադրամր հիմնադրամը շարունակեց լավ գործել եւ և նշանակալի ծառայություն մատուցեց՝ ապահովելով նվիրատվությունների փոխադրումները։ Սակայն միասնության հասնելու նախատեսված նպատակը չիրականացավ, քանի որ մասնակից կազմակերպությունները նախրնտրեցին նախընտրեցին իրենց սեփական աոանձին առանձին ծրագրերն առաջ մղել՝ վստահ լինելու համար, որ դրանով իրենց կազմակերպությունների վարկն ու ազդեցությունը կմեծանա։

Երկրորդ, Գորբաչովը հայերին իաբհուրդ խորհուրդ տվեց մոռանալ քաղաքականությունն ու Ղարաբադը եւ Ղարաբաղը և մտածել աղետի գոտին վերականգնելու մասին։ Շատ սփյոտքահայեբ սփյուռքահայեր մտածեցին, որ դա իմաստուն խորհուրդ է, եւ և մեծ ցնցում ապրեցին, երբ երկոաշաբժից երկրաշարժից փրկվածներից մեկը Լենինականում Գորբաչովից հաշիվ պահանջեց՝ հարցնելով նրան, թե ինչու արդար չի վարվում եւ և թույլ չի տափստալիս, որ Ղարա– բաղը Ղարաբաղը միանա Հայաստանին։

Երրորդ, Գորբաչովը երկրաշարժը օգտագործեց՝ Ղարաբաղ Կոմիտեի անդամներին ձերբակալելու եւ և Մոսկվայում բանտարկելու համար։

Երկրաշարժն ունեցավ նաեւ նաև նվազ ուշադրության արժանացած հետեւանքներ։ Մինչեւ հետևանքներ։ Մինչև երկրաշարժը, համայնքին եւև, լայն առումով, «ազգին» ու «Հայաստանին» օգտակար փնելոլ լինելու համար հարկավոր էր լինել խմբագիր, գրող, ուսուցիչ, եկեղեցական կամ որեւէ որևէ կազմակերպության ղեկավար՝ անկախ մասնագիտությունից։ Միակ բացաոութ–172յուննեբր բացառությունները բարերարներն էին, որոշ իրավաբաններ, որոնք աշխատում էին ազգային կարեւորության կարևորության գործերի վրա, եւ և պատմաբանները, որոնք նշանավոր ու անհրաժեշտ էին դարձել իբրեւ իբրև Ցեղասպանության պատմական ճշմարտության պաշտպաններ։

Իսկ երկրաշարժի գոտուն օգնելր օգնելը պահանջեց բժիշկներ, դեղագործներ ու բժշկական տարաբնույթ ծառայողներ, ինչպես նաեւ ին– ժեներներ։ նաև ինժեներներ։ Այս մասնագիտություն ների մասնագիտությունների տեր անձանց ցանկը, որոնք մեծ մասամբ անհատապես կամ փոքր խմբերով անմիջական եւ երկարատեւ և երկարատև նպատակային օգնություն տրամադրեցին, բավական մեծ է։ Ֆրանսիայում մինչ այդ գոյություն ունեցող հայ բժիշկների կազմակերպությունը կարեւոր կարևոր դեր ստանձնեց այդ գործունեության մեջ։ Ի լրումն արդեն նշվածների, հատուկենտ անհատների մի փոքր խումբ՝ Լուիզ Սիմոն Մանուկյանն ու Հրայր Հովնանյանր ԱՄՆ֊ից, Վաչե Մանուկյանն Անգլիայից եւ և ուրիշներ, անձնապես եւ և կազմակերպությունների միջոցով, վիթխարի օգնություն ցուցաբերեցին եւ և նշանակալի դեր ունեցան նոր Հայաստանի կառուցման հարցում՝ ամենատարբեր առումներով։

Անկախությունից հետո այս կերպափոխումր կերպափոխումը շարունակվեց եւ և տարածվեց նաեւ նաև այլ մասնագիստւթյունների մասնագիտությունների վրա։ Մասնագիտական օժանդակություն ցուցաբերող անձանց մեծ մասր սփյոտքյան մասը սփյուռքյան կազմակերպությունների հետ առնչություն չուներ։ Երկրաշարժը կազմակերպություններին հնարավորություն էր ընձեռել իրենց աշխատանքների շրջանակների մեջ ընդգրկելու հսկայական այն օգնությունը, որ Սփյուռքի մասնագետները կարող էին հատկացնել, պատրաստ էին հատկացնել եւ և հիմնականում հատկացրեցին եւ՛ և՛ երկրաշարժի ժամանակ, եւ՛ և՛ դրանից բավական հետո եւս։ ևս։ Այդ մասնագետներից շատերը ղեկավարություն էին փնտրում կազմակերպված համայնքի մեջ։ Սակայն, րնդհանուբ րնդհանուր առմամբ, կազմակերպությունների մեծ մասը չցանկացավ հարմարվել այդ գործունեությանը, որպեսզի հանկարծ չկորցնի գործունեության վրա, եթե ոչ հենց կազմակերպության վրա, իր վերահսկողությունը։ Կազմակերպությունների ղեկավարները համառորեն ցանկանում էին, որ աղետի զոտու գոտու օգնության որոշումները միայն իրենք կայացրած լինեն։

Վերջապես պարզ դարձավ նաեւնաև, որ իրենց ֆինանսական նվիրատվությունների ու մարդկային ռեսուրսների ուղղորդման հարցում եւս ևս Սփյուռքի համար առաջնայնությաննեբը առաջնայնությունները փոխվել են։ Հայաստանը շատերի համար դարձել էր կենտրոնական հարց։

173Այնուհետեւ Այնուհետև եկավ անկախությունը։ ՌԱԿ֊ը ե և ՍԴՀԿ֊ն այն անմիջապես ընդունեցին, ինչպես վարվեց նաեւ սփյոտքահայեբի նաև սփյուռքահայերի ու սփյուռքահայ կազմակերպությունների բացարձակ մեծամասնությունը։

Դուրս մնացալներր մնացողները ՀՅԴ֊ն ու իր հետեւորդներն հետևորդներն էին։ Այն կոաակ– ցությունրկուսակցությունր, որը պահպանել էր անկախ Հայաստանի հավատքը, չկարողացավ իր սրտում մի անկյուն գտնել՝ րնդունելու ընդունելու համար անկախությունը։ Դաշնակցության ամենաջերմեոանդ եւ ամենաջերմեռանդ և ամենանվիրյալ անդամները՝ այդ երազանքի հավատացյալներրհավատացյալները, կուսակցության կողմից արտոնված չէին հրճվելու անկախ Հայաստանի ծննդով։ Անկախությունը ժամանակին չէր, գտնում էր կուսակցությունը։ Այն շրջահայաց քայլ չէր, այն «նետված» էր Հայաստանին, ոչ թե նվաճված, իսկ անկախ Հայաստանը ղեկավարվում էր «մի խումբ երիտասարդ, անփորձ ղեկավարների կողմից»։

1991թ․ նախագահական ընտրություններում դաշնակցական թեկ– նածուի թեկնածուի ստացած ձայների վհատեցնող քանակը փարատեց կուսակցության անդամների ու համակիրների մեջ տիրող այն անուրջրանուրջը, թե այն ամենն, ինչ պետք է Հայաստանին, ընդամենը դաշնակցական թեկնածուի ընտրությունն է, որպեսզի կուսակցությունը վերադառնա հայրենիք եւ և ստանձնի դրա ղեկավարությունը։ Կուսակցության մի քանի ականավոր ներկայացուցիչներ գտնում էին, որ խելամիտ չէ այդքան շուտ թեկնածու աոաջադրելը։ առաջադրելը։ Ապագա դաշնակցական նախագահի կաբինետում ոմանց արդեն աթոռներ էին խոստացված։

1991֊ից հետո ՀՅԴ֊ն քարոզչություն ծավալեց համայնքի ներսում եւ և հյուրընկալ երկրների կառավարությունների մոտ։ Հակահայաս– տանյանաթյան Հակահայաստանության հասնող հակատերպետրոսյանական ու հակա֊ՀՀՇ– ական գործունեությունը Հայաստանի կառավարությանը չկործա– նեցչկործանեց, սակայն դաշնակցականների աչքին արդարացրեց Հայաստանում կուսակցության հետագա ապօրինի գործունեությունը։ Դա թունավորեց Սփյուռքի մթնոլորտը եւ և շփոթության մատնեց շատերին։

Այսպիսով, գաղափարախոսությունը վերածվեց հավատքի, իսկ կույր հավատքն ատելության կարիք ունի՝ ինքն իրեն պահպանելու համար, փարատելու համար որեւէ որևէ կասկած, որ կարող է առաջանալ, երբ հանգամանքները շատ հարմար կերպով չեն դասավորվում։ Ատելությունն էլ իր հերթին լավագույնս ծառայում է նպատակին, երբ անհատականացվում է։ Լ․ Տեր֊Պետբոսյանի կատարած ոչ մի քայլ չէր կարող ճիշտ լինել կամ խելամտության նշույլ պաբունակելպարունակել, եւ174նրա ևնրա ձեռնարկած յուրաքանչյուր քայլ դիվային նպատակներ էր հետապնդում։ Դաշնակցական շատ թերթերում վերահրատարակված մի հոդվածի մեջ ՀՅԴ մի ղեկավար Լ․ Տեր֊Պետրոսյանին մեղադրում էր եռագույնն ու պետական հիմնր հիմնը Դաշնակցությունից «գողանալու» եւ և դրանք նոր հանրապետության դրոշն ու հիմնը դարձնելու մեջ։ Նա արդեն գողացել էր անկախության ու եբկրի երկրի գաղափարները, չհսկվելու դեպքում էլի ինչե՛ր կգողանա։

Դաշնակցական քարոզչությունր քարոզչությունը նոր անկում նշանավոբեց նշանավորեց ատելության քաղաքականության մեջ։ Հետեւողական Հետևողական ու սիստեմատիկ կերպով անարգվում էր մի մարդ, որն ընտրվել էր Հայաստանի ժողովրդի ձայների 83 տոկոսով։ Դաշնակցական թերթերը նորանկախ հայրենիքի առաջին ազգընտիր Նախագահին կոչում էին այնպիսի անուններով, որոնց չէր «արժանացել» ուրիշ ոչ ոք՝ բուշեւիկներից բոլշևիկներից սկսած մինչեւ մինչև երիտթուրքերը։

Դժվար է որոշել, թե ինչն էր ավելի վատ․ ՀՅԴ֊ի կողմից Նախագահին նսեմացնելու եւ ապամարդկային ներկայացնելու կազմակերպված ու հետեւողական հետողական գործունեությո՞ւնը, թե՞ այն փաստը, որ ոչ մի սփյոտքյան ղեկավար կամ կազմակերպություն հրապարակավ չդատապարտեց նման վարքը։ Եկեղեցու ղեկավարները, լինելով բարոյական իշխանություն, զլացան այդ անել, գիտնականներր, փնելով ազգի պատմության պահապաններ ու մտավոր ղեկավարներ, զլացան այդ անել, մյուս կուսակցություններր, քաղաքական բանավեճերի մասնակիցները զլացան այդ անել։ Շատ֊շատերն էին զայրացած։ Եվ սակայն, բացի երկու, թերեւս երեք, նվազ ճանաչված ազնր– վաբարո հոդվածագրից, նման վարքագիծ չցուցաբերվեց։ Պատճառներից անկախ, նշված երեւույթբեւ հակազդեցության բացակայությունը խոսում է սփյոտքյան քաղաքական կյանքի ու երկխոսության ո– բակի մասին։ Ինչ֊որ առումներով սա անդրադարձնում է այն քամահրանքը, որ որոշ սփյուռքահայեբ տածում են Հայաստանի ժողովրդի նկատմամբ։ Եկեք պատկերացնենք, որ որեւէ մեկը, ասենք՝ ոչ֊հայ մի հոդվածագիր, որեւէ թերթում այդ բառերը գործածեր դաշնակցական երկրորդ էշելոնի որեւէ ղեկավարի վերաբերյալ։ Ինչպի– սի՞ն կփներ Դաշնակցության, այլ կուսակցությունների, համայնքի ու դրա կազմակերպությունների, այդ թվամ եւ ավանդաբար Դաշնակցության ընդդիմադիրների հակազդեցությունը։