=== I ===
Րոպեն մեկ գանգատվում են, թե մեզանում գործնական մարդիկ չկան, որ քաղաքագետ մարդիկ, օրինակ, շատ են. գեներալներ նույնպես շատ կան․ զանազան կառավարիչներ, ինչպիսիք ուզենաս, ինչքան որ պետք լինի, անմիջապես կարելի է ճարել, իսկ գործնական մարդիկ չկան։ Համենայն դեպս բոլորը գանգատվում են, որ չկան։ Նույնիսկ, ասում են, որոշ երկաթուղիներում կարգին սպասավորներ չկան. ասում են, ոչ մի կերպ հնարավոր չէ որևէ նավային ընկերության փոքրիշատե տանելի ադմինիստրացիա ստեղծել։ Լսում ես, մի տեղ, որևէ նորաբաց ճանապարհի վրա ընդհարվել կամ կամուրջի վրա խորտակվել են վագոնները, մի տեղ, գրում են, գնացքը համարյա ձմեռել է ձյունապատ դաշտում, մի քանի ժամվա ճանապարհ է եղել, բայց հինգ օր կանգնել մնացել են ձյան մեջ։ Մի տեղ, պատմում են, բազմահազար փթերով ապրանք է փտում նույն տեղում երկուական ու երեքական ամիս մնալով, սպասելով առաքման, իսկ մի տեղ էլ, ասում են (նույնիսկ մարդու հավատալը չի գալիս), մի վարչարար, այսինքն՝ ինչ-որ վերակացու, մի վաճառականի գործակատարի, որը պնդելիս է եղել, որ իր ապրանքներն առաքի, առաքման վախարեն «վարչարարություն է արել» գործակատարի ատամներին, և դեռ իր վարչարարական արարքը բացատրել է նրանով, որ ինքը «տաքացել է»։ Թվում է, պետական ծառայության այնքան ատյաններ կան, որ նույնիսկ սարսափելի է մտածելը. բոլորը ծառայել են, բոլորը ծառայում են, բոլորը մատդիր են ծառայել, ուրեմն, թվում է, այդպիսի նյութից ինչպե՞ս կարելի է մի կարգին նավային ընկերության ադմինիստրացիա չկազմել։
Դրան երբեմն շաա հասարակ պատասխան են տալիս, այնքան հասարակ, որ նույնիսկ մարդ չի հավատում այդպիսի բացատրության։ Ճիշտ է, ասում են, մեզանում բոլորը ծառայել են կամ ծառայում են, և դա արդեն երկու հարյուր տարի է, ըստ գերմանական լավագույն օրինակի, ապուպապերից անցնում է ծոռներին, բայց ծառայողները հենց ամենաանգործնական մարդիկ են, և բանն այնտեղ է հասել, որ վերացականությունն ու գործնական գիտելիքի պակասը նույնիսկ բուն ծառայողների մեջ դեռ նորերս համարվում էին համարյա ամենամեծ առաքինությունն ու հանձնարարականը։ Ասենք, զուր տեղն սկսեցինք ծառայողների մասին խոսել, իսկապես ասած, մենք ուզում էինք խոսել գործնական մարդկանց մասին։ Այստեղ արդեն կասկած չկա, որ վախկոտությունն ու սեփական նախաձեռնության լիակատար պակասությունը մեզանում շարունակ համարվել է, նույնիսկ հիմա էլ համարվում է գործնական մարդու լավագույն հատկությունը։ Բայց ինչո՞ւ միայն մեզ մեղադրենք, եթե միայն այդ կարծիքը մեղադրանք համարելու լինենք։ Յուրօրինակության պակասությունը ամենուրեք էլ, ամբողջ աշխարհում, դարերից ի վեր միշտ համարվել է բանիմաց, գործնական ու պրակտիկ մարդու առաջին հատկությունը և լավագույն հանձնարարականը, և առնվազն մարդկանց իննսունինը հարյուրերորդականը (դա՝ առնվազը) միշտ այդ կարծիքին է եղել, և թերևս մարդկանց միայն մեկ հարյուրերորդականն է այլ կերպ նայել ու նայում։
Գյուտարարներն ու հանճարները դրեթե միշտ իրենց գործունեության սկզբում (իսկ շատ հաճախ նաև վերջում) հասարակության մեջ համարվել են ոչ ավելի, քան հիմարներ, սա արդեն բոլորին շատ ծանոթ ամենահնամոլ դիտողությունն է։ Եթե, օրինակ, տասնյակ տարիների ընթացքում բոլորն իրենց փողերը տանում էին լոմբարդ և միլիարդներ են տարել այնտեղ չորս տոկոսով, ապա հասկանալի է, երբ լոմբարդը դադարեց գոյություն ունենալուց և բոլորը մնացին սեփական նախաձեռնության հույսին, ապա այդ միլիոնների մեծ մասը պետք է անպայման ոչնչանար ակցիոներական տենդի մեջ և սրիկաների ձեռքում, և նույնիսկ այդպես էր պահանջում պատշաճությունը և բարեբարոյությունը։ Հենց բարեբարոյությունը. եթե մեզանում բարեբարո վեհերոտությունը և յուրօրինակության պատշաճ պակասը մինչև հիմա կազմում էին, ըստ ընդհանուրի կողմից ընդունված համոզման, բանիմաց և կարգին մարդու անկապտելի հատկությունը, ապա չափազանց անկարգ և նույնիսկ անպատշաճ բան կլիներ հանկարծ այդպես խիստ փոխվելը։ Օրինակ, իր զավակին քնքշորեն սիրող ո՞ր մայրը չի վախենա և վախից չի հիվանդանա, եթե նրա որդին կամ աղջիկը մի քիչ շեղվեն ճանապարհից. «Չէ, ավելի լավ է, թող երջանիկ լինի և ապրի լիության մեջ և առանց յուրօրինակության»,― մտածում է ամեն մի մայր, իր մանկանն օրորելիս։ Իսկ մեր դայակները, մանուկներին օրորելիս, վաղուց անտի մրմնջում ու երգում են. «Դու գեներալ կդառնաս ու ոսկու մեջ կլողաս»։ Այսպիսով, նույնիսկ մեր դայակները գեներալի աստիճանը համարել են ռուսի երջանկության գագաթնակետը և, նշանակում է, այդ աստիճանը եղել է հանգիստ, սքանչելի երանության ազգային ամենահանրամատչելի իդեալը։ Եվ հիրավի քննությունները միջակ տալուց և երեսունհինգ տարի ծառայելուց հետո մեզանում ո՞վ կարող էր վերջ ի վերջո, գեներալ չդառնալ և որոշ գումար չկուտակել լոմբարդում։ Այսպիսով, ռուս մարդը, գրեթե առանց որևէ ճիգի, վերջ ի վերջո հասնում էր բանիմաց ու գործնական մարդու կոչման։ Ըստ էության մեզանում գեներալ չդառնալ կարող էր միայն յուրօրինակ, այլ կերպ ասած անհանգիստ մարդը։ Թերևս այստեղ որոշ թյուրիմացություն կա, բայց, ընդհանրապես ասած, թվում է, սա ճիշտ է, և մեր հասարակությունը լիովին արդարացի էր գործնական մարդու իդեալը որոշելիս։ Այսուաամենայնիվ, մենք համենայն դեպս շատ ավելորդ բաներ ասացինք. այնինչ, իսկապես ասած, ուզում էինք մի քանի բացատրական խոսք ասել Եպանչինների մեզ ծանոթ ընտանիքի մասին։ Այդ մարդիկ կամ համենայն դեպս այդ ընտանիքի առավել դատող անդամները, մշտապես տառապում էին իրենց ընտանեկան համարյա ընդհանուր մի հատկությամբ, որ ուղիղ հակառակն էր այն առաքինությունների, որոնց մասին մենք հիմա դատողություններ էինք անում վերև։ Լիովին չհասկանալով փաստը (որովհետև դա դժվար է հասկանալ), այնուամենայնիվ նրանք երբեմն կասկածում էին, որ իրենց ընտանիքում ամեն ինչ մի տեսակ այնպես չի գնում, ինչպես բոլորի մոտ։ Բոլորի մոտ հարթ է, նրանց մոտ՝ խորդուբորդ, բոլորը գլորվում են ռելսերի վրայով, իրենք րոպեն մեկ դուրս են ընկնում ռելսերից։ Բոլորը ամեն րոպե բարեբարո կերպով վեհերում էին, իսկ իրենք՝ ոչ։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, ճիշտ է, նույնիսկ, չափազանց վախենում էր, բայց և այնպես դա այն բարձրաշխարհիկ բարեբարո վախը չէր, որի համար թախծում էին նրանք։ Սակայն կարող է պատահել, միայն Լիզավետա Պրոկոֆևնան էր անհանգստանում, աղջիկները դեռ ջահել էին, թեև շատ խորաթափանց ու ծաղրասեր մարդիկ, իսկ գեներալը թեպետև թափանցում էր (ի դեպ, ոչ առանց դժվարության), բայց դժվարին դեպքերում միայն ''հը՛մ'' էր անում, և վերջ ի վերջո ամբողջ հույսը դնում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնայի վրա։ Կնշանակի հենց նրա վրա էլ ընկած էր պատասխանատվությունը։ Եվ այնպես չէր, որ այդ ընտանիքը, օրինակ, աչքի էր ընկնում իր որևէ սեփական նախաձեռնությամբ կամ ռելսերից դուրս էր ընկնում յուրօրինակության նկատմամբ ունեցած գիտակցական հակումից, որն արդեն բոլորովին անվայելուչ բան կլիներ։ Օ, ո՜չ։ Իսկապես ոչ մի այդպիսի բան չկար, այսինքն՝ գիտակցորեն դրված ոչ մի նպատակ, բայց և այնպես վերջ ի վերջո այնպես էր ստացվում, որ Եպանչինների ընտանիքը, թեև շատ հարգարժան, այնուամենայնիվ մի տեսակ այնպիսին չէր, ինչպիսին պետք է լինեին առհասարակ բոլոր հարգարժան ընտանիքները։ Վերջին ժամանակները Լիզավետա Պրոկոֆևնան սկսել էր ամեն ինչում մեղավոր համարել միայն իրեն և իր «դժբախտ» բնավորությունը, որից և շատացել էին նրա տառապանքները։ Նա ինքն էր ամեն րոպե իրեն անարգում «հիմար, անվայելուչ տարօրինակ կին» բառերով և տանջվում էր կասկածամտությունից, անընդհատ գլուխը կորցնում էր, ելք չէր գտնում իրերի մի որևէ ամենասովորական ընդհարումից և ամեն րոպե չափազանցնում էր դժբախտությունը։
Դեռ մեր պատմության սկզբում հիշատակել էինք, որ Եպանչինները վայելում էին ընդհանուր և իսկական հարգանք։ Նույնիսկ գեներալ Իվան Ֆյոդորովիչն ինքը, մութ ծագումով մի մարդ, անվիճելիորեն ու հարգանքով ընդունված էր ամեն տեղ։ Նա իսկապես էլ արժանի էր հարգանքի, նախ՝ որպես հարուստ և «ոչ վերջին» մարդ և երկրորդ՝ որպես միանգամայն կարգին, թեև սահմանափակ մարդ։ Բայց, թվում է, մտքի որոշ բթությունը գրեթե անհրաժեշտ հատկություն է, եթե ոչ ամեն մի գործչի, ապա, համենայն դեպս, ամեն մի լուրջ փող վաստակողի համար։ Վերջապես, գեներալը կարգին նիստ ու կաց ուներ, համեստ էր, գիտեր լսել և միաժամանակ թույլ չտալ, որ իր ոտը տրորեն, և ոչ թև միայն իր գեներալությամբ, այլև, որպես ազնիվ ու ազնվաբարո մարդ։ Ամենակարևորն այն էր, որ նա ուժեղ հովանավորություն ունեցող մարդ էր։ Ինչ վերաբերում է Լիզավետա Պրոկոֆևնային, ապա ինչպես վերևում արդեն բացատրված է, նա նաև լավ տոհմից էր, թեև մեզանում տոհմին շատ էլ չեն նայում, եթե ընդսմին անհրաժեշտ կապեր չկան։ Բայց վերջապես նա կապեր էլ ունեցավ. նրան հարգում էին և, վերջապես, սիրեցին այնպիսի մարդիկ, որ նրանցից հետո, բնականաբար, բոլորը պետք է հարգեին և ընդունեին նրան։
Կասկած չկա, որ նրա ընտանեկան տառապանքները անհիմն էին, չնչին պատճառ ունեին և ծիծաղելիության աստիճան չափազանցված էին. բայց եթե մեկի քթին կամ ճակատին գորտնուկ կա, չէ՞ որ ուղղակի թվում է, թե աշխարհի երեսին բոլորը միայն մի գործ ունեին և ունեն, որ ձեր գորտնուկին նայեն, դրա վրա ծիծաղեն և ձեզ դատապարտեն դրա համար, թեկուզ դուք նույնիսկ Ամերիկա հայտնագործած լինեիք։ Անկասկած է և այն, որ հասարակության մեջ Լիզավետա Պրոկոֆևնային իրոք «տարօրինակ կին» էին համարում, բայց և անվիճելիորեն հարգում էին նրան, իսկ Լիզավետա Պրոկոֆևնան վերջապես սկսեց չհավատալ և այն բանին, որ նրան հարգում են, և այդ էր նրա ամբողջ դժբախտությունը։ Իր աղջիկներին նայելով, նա տանջվում էր կասկածներից, թե անընդհատ ինչ֊որ բանով խանգարում է նրանց կարիերային, որ իր բնավորությունը ծիծաղելի է, անպատշաճ և անտանելի, որի համար, հասկանալի է, անընդհատ մեղադրում էր հենց իր իսկ աղջիկներին և Իվան Ֆյոդորովիչին, և ամբողջ օրերով կռվում էր նրանց հետ, միաժամանակ ինքնամոռացության և գրեթե կրքոտության աստիճան սիրելով նրանց։
Նրան ամենից ավելի տանջում էր այն կասկածը, որ իր աղջիկներն էլ դառնում են ճիշտ նույնպիսի «տարօրինակներ», ինչպես ինքն է և որ այդպիսի օրիորդներ, ինչպես նրանք են, բարձր հասարակության մեջ չեն լինում և չպետք է լինեն։ «Նիհիլիստուհիներ են մեծանում և ուրիշ ոչինչ», րոպեն մեկ ասում էր ինքն իրեն։ Վերջին տարիներին և հատկապես ամենավերջին ժամանակը, այդ տխուր միտքն սկսեց ավելի ու ավելի ամրապնդվել նրա մեջ։ «Նախ և առաջ նրանք ինչո՞ւ չեն ամուսնանում»,— րոպեն մեկ հարցնում էր նա իրեն։ «Որպեսզի տանջեն իրենց մորր, դրանում են նրանք տեսնում իրենց կյանքի նպատակը, և դա, իհարկե, այդպես է, որովհետև այդ բոլորը նոր գաղափարներ են, այդ բոլորը անիծյալ կանացի հարցն է։ Կես տարի առաջ Ագլայան չէ՞ր մտածել կտրել իր սքանչելի մազերը։ (Տե՜ր իմ, նույնիսկ ես Ժամանակին այդպիսի մազեր չեմ ունեցել)։ Ախր մկրատն արդեն ձեռքն էր առել, ախր միայն ծնկաչոք խնդրելով համոզեցի, որ չանի... Դե, ասենք, սա չարությունից էր անում, որպեսզի մորը տանջի, որովհետև չար աղջիկ է, ինքնակամ, երես առած, բայց գլխավորը՝ չա՛ր, չա՛ր, չա՛ր։ Բայց մի՞թե այդ հաստլիկ Ալեքսանդրան նրա հետևից չգնաց նույնպես մազերը կտրելու, և արդեն ոչ թե չարությունից, ոչ թե քմահաճությունից, այլ անկեղծորեն, հիմարի պես, որին հենց Ագլայան էր համոզել, թե նրա համար ավելի հանգիստ կլինի առանց մազի քնելը և գլուխը չի ցավի։ Եվ ահա արդեն հինգ տարի է ինչքա՜ն, ինչքա՜ն, ինչքա՜ն փեսացուներ են ունեցել նրանք։ Եվ իսկապես լավ մարդիկ են եղել, նույնիսկ սքանչելի մարդիկ են հանդիպել։ Ի՞նչ են սպասում նրանք, ինչո՞ւ չեն ամուսնանում։ Միմիայն որպեսզի մորը բարկացնեն, ուրիշ ոչ մի պատճառ չկա։ Ո՛չ մի։ Ո՛չ մի»։
Վերջապես կարծես արև ծագեց նաև նրա մայրական սրտի համար. գոնե մի աղջիկը, գոնե Ադելաիդան, վերջապես տեղավորված կլինի։ «Գոնե մեկին ուսերիցս թոթափեմ»,— ասում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնան, երբ հարկ էր լինում բարձրաձայն արտահայտվել (մտքում նա անհամեմատ ավելի քնքուշ էր արտահայտվում)։ Եվ ինչ լավ, ինչ վայելուչ դրստվեց ամբողջ գործը. նույնիսկ բարձր հասարակության մեջ սկսեցին հարգանքով խոսել։ Նշանավոր մարդ է, իշխան, կարողության տեր, լավ մարդ է և այդ բոլորով հանդերձ նաև աղջկա սրտովն է, կարծես թե դրանից լավ էլ կարող էր լինել։ Բայց նա առաջ էլ Ադելաիդայի համար պակաս էր անհանգստանում, քան մյուս աղջիկների համար, թեև նրա արտիստական հակումները երբեմն շատ էին խռովում Լիզավետա Պրոկոֆևնայի անընդհատ կասկածող սիրտը։ «Փոխարենը՝ ուրախ բնավորություն ունի և միաժամանակ շատ խոհեմություն, նշանակում է չի կորչի աղջիկը,— մխիթարվում էր նա վերջ ի վերջո։ Ագլայայի համար ամենից ավելի էր վախենում նա։ Ի դեպ ասած, մեծի՝ Ալեքսանդրայի համար, Լիզավետա Պրոկոֆևնան ինքն էլ չգիտեր, թե ինչ աներ. վախենա՞ր, թե ոչ։ Մեկ նրան թվում էր, թե արդեն բոլորովին «կորավ աղջիկը». քսանհինգ տարեկան է, նշանակում օրիորդ էլ կմնա։ «Եվ այդպիսի գեղեցկությա՜մթ...»։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան նույնիսկ լաց էր լինում գիշերները նրա համար, մինչդեռ նույն այդ գիշերները Ալեքսանդրա Իվանովնան քնում էր ամենահանգիստ քնով։ «Ի՞նչ է նա վերջապես, նիհիլիստուհի՞, թե ուղղակի հիմար»։ Որ հիմար չէր, ասենք դրանում Լիզավետա Պրոկոֆևնան ինքն էլ ոչ մի կասկած չուներ. նա չափազանց հարգում էր Ալեքսանդրա Իվանովնայի դատողությունները և սիրում էր նրա հետ խորհրդակցել։ Բայց որ «թրջված հավ» է, դրանում ոչ մի կասկած չկա. «Այնքան հանգիստ է, որ տեղից շարժել չի լինի»։ «Սակայն, «թրջված հավերնճ էլ հանգիստ չեն, թո՛ւհ։ Բոլորովին հալից ընկա նրանց երեսից»։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան ինչ֊որ անբացատրելի կարեկցական համակրանք ուներ դեպի Ալեքսանդրա Իվանովնան, նույնիսկ ավելի, քան դեպի Ագլայան, որը նրա կուռքն էր։ Բայց մաղձոտ արարքները (որոնցով, գլխավորը, դրսևորվում էին նրա մայրական հոգածությունն ու համակրանքը), կռիվներ սարքելը, այնպիսի անունները, ինչպես «թրջված հավը», միայն Ալեքսանդրայի ծիծաղն էին բերում։ Երբեմն բանն այնտեղ էր հասնում, որ ամենադատարկ բաները սարսափելի բարկացնում էին Լիզավետա Պրոկոֆևնային և հավասարակշռությունից հանում։ Օրինակ, Ալեքսանդրա Իվանովնան շատ էր սիրում երկար քնել և սովորաբար շատ երազներ էր տեսնում, բայց միշտ նրա երազները չտեսնված դատարկ և անմեղ էին լինում, յոթ տարեկան երեխային սազական, և ահա նույնիսկ երազների այդ անմեղությունն սկսեց գրգռել մայրիկին։ Մի անգամ Ալեքսանդրա Իվանովնան երազում ինն հավ էր տեսել, և դրա պատճառով իսկական կռիվ եղավ նրա ու մոր միջև, թե ինչո՞ւ, դժվար է բացատրել։ Մի անգամ, միայն մի անգամ նրան հաջողվեց երազում տեսնել կարծես թե ինչ֊որ յուրօրինակ բան. նա տեսել էր ինչ֊որ մութ սենյակում մի աբեղայի, մենակ, ուր Ալեքսանդրա Իվանովնան վախենում էր մտնել։ Երկու քույրը հռհռալով երազն անմիջապես հանդիսավորությամբ հաղորդել էին Լիզավետա Պրոկոֆևնային, բայց մայրիկը նորից բարկացավ և բոլոր երեքին էլ հիմար անվանեց։ «Հը՛մ, հանդարտ է հիմարի պես, և ախր բոլորովին «թրջված հավ» է, տեղից շարժել չի լինի, բայց թախծում է, երբեմն բոլորովին տխուր հայացք է ունենում։ Ինչի՞ մասին է նա դարդ անում, ինչի՞»։ Երբեմն նա այդ հարցը տալիս էր նաև Իվան Ֆյոդորովիչին, և իր սովորության համաձայն՝ հիստերիկորեն, սպառնագին, անմիջապես պատասխանի սպասելով։ Իվան Ֆյոդորրվիչը հըմ֊հըմ էր անում, խոժոռվում, ուսերը թոթվում և վերջապես ձեռքերը տարածելով որոշում.
— Ամուսին է պետք։
— Միայն թե աստված նրան այնպիսի ամուսին չտա, ինչպիսին դուք եք, Իվան Ֆյոդորովիչ,— վերջապես ռումբի նման պայթում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— իր դատողություններով ու դատավճիռներով ձեզ նման չլինի, Իվան Ֆյոդորովիչ, այդպես կոպտաբարո կոպիտը չլինի, ինչպես դուք եք, Իվան Ֆյոդորովիչ․․․
Իվան Ֆյոդորովիչը անմիջապես հոգին ազատում էր, իսկ Լիզավետա Պրոկոֆևնան հանդարտվում էր իր ''պայթյունից'' հետո։ Հասկանալի է, հենց նույն օրը երեկոյան կողմ նա անխուսափելիորեն դառնում էր չտեսնված ուշադիր, սուսիկ, սիրալիր ու հարգալիր դեպի Իվան Ֆյոդորովիչը, դեպի իր «կոպտաբարո կոպիտ» Իվան Ֆյոդորովիչը, դեպի իր բարի ու սիրելի, պաշտելի Իվան Ֆյոդորովիչը, որովհետև նա ամբողջ կյանքում սիրել էր և նույնիսկ սիրահարված էր եղել իր Իվան Ֆյողորո։Լիչին, որի մասին շատ լավ գիտեր և ինքը՝ Իվան Ֆյոդորովիչը և դրա համար անսահմանորեն հարգում էր իր Լիզավետա Պրոկոֆենային։
Բայց նրա գլխավոր ու մշտական տանջանքը Ագլայան էր։
«Բոլորովին, բոլորովին ինձ պես է, իմ պատկերն է բոլոր տեսակետներից,— մտքում ասում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— ինքնասածի, գարշելի՜ սատանա։ Նիհիլիստուհի է, տարօրինակ աղջիկ, խենթ, չա՜ր, չա՛ր, չա՛ր։ Օ, տեր իմ, որքա՜ն դժբախտ կլինի նա»։
Բայց, ինչպես արդեն ասացինք, ծագած արևը մի րոպե ամեն ինչ մեղմացրել ու լուսավորել էր։ Համարյա մի ամիս եղավ Լիզավետա Պրոկոֆևնայի կյանքում, երբ նա գրեթե բոլորովին հանգստացավ բոլոր անհանգստություններից։ Ադելաիդայի մոտալուտ հարսանիքի կապակցությամբ բարձր հասարակության մեջ սկսեցին խոսել նաև Ագլայայի մասին, և ընդսմին ամենուրեք Ագլայան իրեն պահում էր այնքա՜ն լավ, այնքա՜ն հավասարակշռված, այնքա՜ն խելացի, այնքա՜ն հաղթական, փոքր֊ինչ հպարտ, բայց չէ՞ որ դա այնպե՜ս սազում է նրան։ Այնպե՜ս քնքուշ, այնպե՜ս սիրալիր էր մոր հետ մի ամբողջ ամիս։ (Ճիշտ է, այդ Եվգենի Պավլովիչին դեռ պետք է շատ, շատ ուշադիր զննել, պետք է ճանաչել նրան, և Ագլայան էլ, կարծես, ուրիշներից ավելի բարեհաճ չի հրա նկատմամբ)։ Համենայն դեպս հանկարծ այնպիսի սքանչելի աղջիկ է դարձել և որքա՜ն գեղեցիկ է նա, աստվա՜ծ, որքա՜ն գեղեցիկ է, օրավուր ավելի է գեղեցկանում։ Եվ ահա...
Եվ ահա հենց որ հայտնվեց այդ զզվելի իշխանուկը, այդ անպետք ապուշիկը, ամեն ինչ նորից պղտորվեց, տանն ամեն ինչ գլխիվայր շուռ եկավ։
Ի՞նչ էր պատահել սակայն։
Ուրիշների համար երևի ոչինչ պատահած չլիներ։ Բայց հենց դրանով էր տարբերվում Լիզավետա Պրոկոֆևնան, որ ամենասովորական բաների զուգակցության և խառնաշփոթության մեջ իրեն միշտ հատուկ անհանգստության միջից նա միշտ կարողանում էր տեսնել մի այնպիսի բան, որ նրան երբեմն հիվանդության աստիճան վախեցնում էր ամենակասկածամիտ, ամենաանբացատրելի, ուրեմն և ամենածանր վախով։ Ուրեմն ի՛նչ էր նրա վիճակը, երբ հանկարծ հիմա, ծիծաղելի և անհիմն անհանգստությունների ողջ խառնափնթորության միջից իրոք սկսեց երևալ կարծես թե ինչ֊որ իսկապես կարևոր, կարծես թե իրոք և տագնապների, և տարակուսանքի, և՛ կասկածների արժանի բան։
«Եվ ինչպե՞ս են համարձակվել, ինչպե՞ս են համարձակվել գրել ինձ այդ անիծյալ անոնիմ նամակը այդ արարածի մասին, որ նա հարաբերությունների մեջ է Ագլայայի հետ,— մտածում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնան ամբողջ ճանապարհին, մինչ քարշ էր տալիս իր հետևից իշխանին, և տանը, երբ նրան նստեցրեց կլոր սեղանի առաջ, որի շուրջը հավաքված էր ամբողջ ընտանիքը։— Ինչպե՞ս են համարձակվել մտածել այդ մասին։ Ախր ես ամոթից կմեռնեի, եթե գեթ մի կաթիլ հավատայի կամ Ագլայային ցույց տայի այդ նամակը։ Այդպիսի՜ ծաղրանքներ մե՛ր՝ Եպանչիններիս նկատմամբ։ Եվ բոլորը, բոլորը Իվան Ֆյոդորովիչի պատճառով, ձե՛ր պատճառով, Իվան Ֆյոդորովիչ։ Ախ, ինչո՞ւ չտեղափոխվեցինք Ելագին, չէ՞ որ ես ասում էի Ելագին գնանք։ Դա, գուցե, Վարկան է գրել նամակը, ես գիտեմ կամ, կարող է պատահել․․․ ամեն, ամեն ինչում Իվան Ֆյոդորովիչն է մեղավոր։ Այդ նրա՛ հետ է այդ ''արարածը'' այդ կատակը խաղացել, ի հիշատակ նախկին կապերի, որպեսզի նրան հիմարի վիճակի մեջ գցի, ճիշտ այնպես, ինչպես առաջ նրա վրա, ինչպես հիմարի վրա, հռհռում էր, քթից բռնած ման էր ածում, երբ դեռ Իվան Ֆյոդորովիչը նրան մարգարիտներ էր տանում... Իսկ վերջ ի վերջո, այնուամենայնիվ, մենք ենք խառնված, այնուամենայնիվ աղջիկներս են խառնված։ Իվան Ֆյոդորովիչ, ջահել աղջիկները, օրիորդները, լավագույն հասարակության օրիորդներ, հարսնացուներ, նրանք այդտեղ էին գտնվում, այդտեղ էին կանգնած, ամեն ինչ լսեցին, և անպիտան տղաների պատմության մեջ էլ խառն են, ուրախացեք, նույնպես այդտեղ էին և լսում էին։ Չե՛մ ների, չե՛մ ների ես այդ իշխանակին, երբե՛ք չեմ ների։ Եվ ինչո՞ւ Ագլայան երեք օր հիստերիկայի մեջ է, ինչո՞ւ համարյա գժտվել է քույրերի հետ, նույնիսկ Ալեքսանդրայի հետ, որի ձեռներն էր միշտ համբուրում, ինչպես մոր ձեռները, այնքան հարգում էր նրան։ Ինչո՞ւ երեք օր է նա բոլորին հանելուկներ է ասում։ Ի՞նչ գործ ունի այստեղ Գավրիլա Իվոլգինը։ Ինչո՞ւ նա երեկ ու այսօր սկսում էր գովաբանել Գավրիլա Իվոլգինին և լաց եղավ։ Այդ անոնիմ նամակում ինչո՞ւ է հիշատակված այդ անիծյալ «աղքատ ասպետի» մասին, մինչդեռ Ագլայան իշխանից ստացած նամակը նույնիսկ քույրերին չի ցույց տվել։ Եվ ինչո՞ւ... ի՞նչ նպատակով, ի՞նչ նպատակով ես գլուխս կորցրած հիմա վազ տվի նրա մոտ և հենց ինքս քարշ տվի այստեղ։ Տեր իմ, խելքս թռցրե՜լ եմ, այս ի՜նչ արի հիմա։ Երիտասարդի հետ աղջկա գաղտնիքների մասին խոսել, և այն էլ․․․ և այն էլ այնպիսի գաղտնիքների մասին, որոնք համարյա հենց այդ երիտասարդին են վերաբերվում։ Տե՜ր իմ, դեռ լավ է, որ նա ապուշ է և... և... ընտանիքի բարեկամ։ Միայն մի՞թե Ագլայան հրապուրվել է այս այլանդակիկով։ Տեր իմ, ինչե՜ր եմ դուրս տալիս։ Թո՛ւհ։ Ինքնօրինակ մարդիկ ենք մենք․․․ մեզ բոլորիս պետք է ապակու տակ դրած ցուցադրել, առաջինը ինձ, մուտքի վճարը տասական կոպեկով։ Այս բանը չե՛մ ների ձեզ, Իվան Ֆյոդորովիչ, երբե՛ք չեմ ների։ Եվ ինչո՞ւ հիմա Ագլայան նրան ձեռ չի առնում։ Խոստացավ ձեռ առնել և ահա ձեռ չի առնում։ Ահա, ահա, աչքերը լայն բաց արած նրան է նայում, լռում է, չի հեռանում, կանգնել է, այնինչ ինքն էր պատվիրել նրան, որ չգա... Իշխանը նստած է ամբողջովին գունատ։ Եվ այդ անիծյալ, անիծյալ շաղակրատ Եվգենի Պավլովիչը մենակ ինքն է իր վրա վերցրել ամբողջ խոսակցությունը։ Մի տե՜ս, բլբլացնում է, չի թողնում, որ մի խոսք ասեն։ Ես հիմա ամեն ինչ կիմանայի, հենց որ խոսք բացվեր․․․»
Իսկապես էլ իշխանը, համարյա գունատ, նստած էր կլոր սեղանի մոտ ու, թվում է, և՛ արտակարգ վախի մեջ էր, և, որոշ վայրկյաններ, իրեն իսկ անհասկանալի և հոգին կլանող հիացմունքի։ Օ, ինչպես նա վախենում էր այն կողմը նայել, այն անկյունը, որտեղից ուշադիր նրան էին նայում երկու ծանոթ սև աչքերը, և միևնույն ժամանակ ինչպես նվաղում էր նա երջանկությունից, որ նստած է այստեղ նորից նրանց մեջ, կլսի ծանոթ ձայնը — այն բանից հետո, որ դրել էր նրան Ագլայան։ «Տեր իմ, ի՞նչ կասի նա հիմա»։ Նա ինքը դեռ ոչ մի բառ չէր արտասանել և լարված լսում էր «բլբլացող» Եվգենի Պավլովիչին, որը հազվադեպ էր եղել այսպիսի գոհ և հուզված տրամադրության մեջ, ինչպես հիմա, այս երեկո։ Իշխանը ունկնդրում էր նրան և երկար ժամանակ չէր հասկանում գրեթե ոչ մի բառ։ Բացի Իվան Ֆյոդորովիչից, որը Պետերբուրդից դեռ չէր վերադարձել, բոլորը հավաքված էին։ Իշխան Շչ֊ն նույնպես այդտեղ էր։ Կարծես պատրաստվում էին քիչ հետո, թեյից առաջ գնալ երաժշտություն լսելու։ Այժմյան խոսակցությունը, ըստ երևույթին, սկսվել էր մինչև իշխանի գալը։ Շուտով պատշգամբ սողոսկեց չգիտես որտեղից հայտնված Կոլյան։ «Նշանակում է, նրան առաջվա պես ընդունում են այստեղ»,― մտածեց իշխանը։
Եպանչինների ամառանոցը շքեղ ամառանոց էր, շվեյցարական խրճիթի ճաշակով, ամեն կողմից նրբագեղորեն զարդարված ծաղիկներով ու տերևներով։ Ամեն կողմից այն շրջապատված էր ոչ մեծ, բայց սքանչելի պարտեզով։ Բոլորը նստած էին պատշգամբում, ինչպես և իշխանի ամառանոցում, միայն պատշգամբը մի քիչ ավելի ընդարձակ էր և սարքված էր ավելի պճնագեղ։
Սկսված խոսակցության թեման, թվում է, քչերի սրտովն էր, խոսակցությունն, ինչպես կարելի էր գլխի ընկնել, սկսվել էր մի անհամբեր վիճաբանության պատճառով և, իհարկե, բոլորը կուզենային փոխել սյուժեն, բայց, թվում է, Եվգենի Պավլովիչը համառում էր ավելի ևս և ուշադրություն չէր դարձնում թողած տպավորությանը, իշխանի գալը կարծես ավելի ևս բորբոքեց նրան։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան խոժոռվում էր, թեև ամեն ինչ չէր հասկանում, մեկուսի, գրեթե անկյունում նստած Ագլայան չէր հեռանում, լսում էր ու համառորեն լռում։
— Ներեցեք,— բորբոքված առարկում էր Եվգենի Պավլովիչը,— ես ոչինչ չեմ ասում լիբերալիզմի դեմ։ Լիբերալիզմը մեղք չէ. դա անհրաժեշտ բաղկացուցիչ մասն է ամբողջի, որն առանց դրա կքայքայվի կամ կմահանա. լիբերալիզմը գոյության նույնպիսի իրավունք ունի, ինչպես և ամենաբարեբարո կոնսերվատիզմը, բայց ես հարձակվում եմ ռուսական լիբերալիզմի վրա, և դարձյալ կրկնում եմ, որ իսկապես ասած, հենց այն պատճառով եմ հարձակվում նրա վրա, որ ''ռուս'' լիբերալը ''ռուս'' լիբերալ չէ, այլ ոչ ''ռուս'' լիբերալ է։ Տվեք ինձ մի ռուս լիբերալի և ես նրան հենց հիմա ձեր ներկայությամբ կհամբուրեմ։
— Եթե միայն նա ուզենա ձեզ համբուրել,— ասաց Ալեքսանդրա Իվանովնան, որն արտասովոր գրգռված վիճակում էր։ Նույնիսկ նրա այտերը սովորականից ավելի էին կարմրել։
«Մի տե՜ս,— ինքն իրեն մտածեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— մեկ քնում և ուտում է, տեղից շարժել չի լինի, մեկ էլ հանկարծ տարին մեկ անգամ տեղից վեր կկենա ու կսկսի խոսել այնպես, որ միայն զարմանք կմնաս»։
Իշխանը հարևանցիորեն նկատեց, որ կարծես Ալեքսանդրա Իվանովնային բոլորովին դուր չի գալիս, որ Եվգենի Պավլովիչը խոսում է շատ ուրախ, խոսում է լուրջ թեմայի մասին և կարծես թե տաքանում է, բայց միևնույն ժամանակ կարծես թե նաև կատակում է։
— Ես հիմա պնդում էի, հենց ձեր գալուց առաջ, իշխան,— շարունակում էր Եվգենի Պավլովիչը,— որ մեզանում մինչև հիմա լիբերալները եղել են միայն երկու դասից, առաջվա կալվածատիրական (վերացրած) և սեմինարիական։ Բայց քանի որ երկու դասն էլ վերջ ի վերջո դարձել են իսկական կաստա, ազգից բոլորովին կտրված ինչ-որ բան, և սերնդից սերունդ գնալով ավելի ու ավելի կտրված, ապա, նշանակում է, այն ամենը, ինչ որ նրանք արել են և անում են, եղեք է բոլորովին ոչ ազգային...
— Ինչպե՞ս։ Ուրեմն այն ամենը, ինչ արված է, բոլորը ռուսական չէ՞,— առարկեց իշխան Շչ֊ն։
— Ազգային չէ, թեկուզև ռուսավարի է, բայց ազգային չէ, լիբերալներն էլ մեզանում ռուսական չեն, կոնսերվատորներն էլ, բոլորը․․․ Եվ համոզված եղեք, որ ազգը ոչինչ չի ընղունի այն ամենից, ինչ արել են կալվածատերերն ու սեմինարիստները, ոչ հիմա, ոչ հետո․․․
— Այ ղա Լա՜վ է։ Դուք ինչպե՞ս կարող եք պնդել մի այդպիսի պարադոքս, եթե միայն դա լուրջ եք ասում։ Ես չեմ կարող այդպիսի ոտնձգություն թույլ տալ ռուս կալվածատիրոջ նկատմամբ, դուք ինքներդ ռուս կալվածատեր եք,— տաք-տաք առարկեց իշխան Շչ-ն։
— Բայց ախր ես այն մտքով չեմ ասում ռուս կալվածատիրոջ մասին, ինչպես դուք եք ընդունում։ Պատվական ղաս է, հենց թեկուզ միայն այն պատճառով, որ ես նրան եմ պատկանում. մանավանդ հիմա, երբ նա արդեն դադարել է գոյություն ունենալուց...
— Մի՞թե գրականության մեջ էլ ոչ մի ազգային բան չի եղել,― ընդհատեց Ալեքսանդրա Իվանովնան։
— Ես գրականության մեջ վարպետ չեմ, բայց իմ կարծիքով ռուս գրականությանն էլ ամբողջովին ռուսական չէ, թերևս բացի Լոմոնոսովից, Պուշկինից ու Գոգոլից։
— Նախ և առաջ, դա քիչ չի, իսկ երկրորդ, մեկը ժողովրդի միջից է, իսկ մյուս երկուսը կալվածատերեր են,― ծիծաղեց Ադելաիդան։
— Ճիշտ այդպես, բայց մի ցնծացեք։ Որովհետև բոլոր ռուս գրողներից մինչև հիմա միայն այդ երեքից յուրաքանչյուրին է հաջողվել ասել իրոք որևէ ''իրենը'', իր սեփականֆ ոչ ոքից չընդօրինակած խոսքը, ապա հենց դրանով էլ այդ երեքը անմիջապես դարձել են ազգային։ Ով որ ռուս մարդկանցից կասի, կգրի կամ կանի իրենը, ''իր'' անկապտելի և չընդօրինակված մի որևէ բանը, նա անխուսափելիորեն դաոնում է ազգային, թեկուզև նա ռուսերեն վատ խոսելիս լինի։ Դա ինձ համար աքսիոմա է։ Բայց մեր խոսակցությունն սկսվել էր ոչ գրականությունից, մենք խոսել սկսեցինք սոցիալիստների մասին, և նրանց պատճառով խոսակցություն ծագեց, դե, ուրեմն ես պնդում եմ, որ մենք չունենաք ոչ մի ռուս սոցիալիստ. չունենք և չենք ունեցել, որովհետև մեր բոլոր սոցիալիստները նույնպես կալվածատերերից ու սեմինարիստներից են։ Մեր բոլոր ճանաչված, ազդարարված սոցիալիստները, ինչպես այստեղի, այնպես էլ արտասահմանյան, ավելին չեն, քան ճորտատիրական իրավունքի ժամանակների կալվածատիրական միջավայրից դուրս ելած լիբերալներ։ Ի՞նչ եք ծիծաղում։ Տվեք ինձ նրանց գրքերը, տվեք ինձ նրանց ուսմունքները, նրանց մեմուարները, և ես, չլինելով գրաքննադատ, հանձն եմ առնում ձեզ համար գրել ամենահամոզիչ գրական քննադատություն, որում ցերեկվա պես պարզ ապացուցեմ, որ նրանց գրքերի, բրոշյուրների, մեմուարների ամեն մի էջը գրել է ամենից առաջ նախկին ռուս կալվածատերը. նրանց զայրույթը, վրդովմունքը, սրամտությունը կալվածատիրական են (նույնիսկ մինչֆամուսովյան)․ նրանց բերկրանքը, նրանց արցունքները իսկական են, թերևս, անկեղծ արցունքներ են, բայց՝ կալվածատիրական։ Կալվածատիրական կամ սեմինարիստական... Դուք դարձյալ ծիծաղում եք, դո՞ւք էլ եք ծիծաղում, իշխան․ նույնպե՞ս համաձայն չեք։
Իրոք, բոլորը ծիծաղում էին, քմծիծաղ տվեց նաև իշխանը։
— Ես դեռ այդպես ուղղակի չեմ նկարող ասել համաձայն եմ, թե համաձայն չեմ,— արտասանեց իշխանը, հանկարծ դադարելով քմծիծաղ տալուց և ցնցվելով բռնված աշակերտի պես,— բայց հավատացնում եմ ձեզ, որ ձեզ ունկնդրում եմ մեծ բավականությամբ․․․
Այդ ասելիս, նա համարյա շնչահեղձ էր լինում և նույնիսկ սառը քրտինքը պատեց նրա ճակատը։ Դրանք առաջին բառերն էին, որ նա արտասանեց այն ժամանակից ի վեր, ինչ այստեղ նստած էր։ Նա փորձեց շուրջը նայել, բայց չհամարձակվեց․ Եվգենի Պավլովիչը որսաց նրա շարժումը և ժպտաց։
— Ես ձեզ, պարոնայք, մի փաստ կասեմ,— շարունակում էր նա առաջվա եղանակով, այսինքն՝ կարծես թե արտասովոր հափշտակությամբ ու եռանդով, բայց միևնույն ժամանակ համարյա ծիծաղելով գուցե հենց իր իսկ խոսքերի վրա,— մի փաստ, որի դիտումը, նույնիսկ հայտնագործումը ես պատիվ ունեմ վերագրելու ինձ, և նույնիսկ միմիայն ինձ. համենայն դեպս այդ մասին դեռևս ոչ մի տեղ ասված կամ գրված չի եղել։ Այդ փաստի մեջ արտահայտվում է այն կարգի ռուս լիբերալիզմի ամբողջ էությունը, որի մասին ես խոսում եմ։ Նախ և առաջ, ի՞նչ բան է լիբերալիզմը, եթե ընդհանրապես ասելու լինենք, եթե ոչ հարձակում (խելացի, թե սխալ՝ դա ուրիշ հարց է) գոյություն ունեցող իրերի կարգի վրա։ Այնպես չէ՞։ Դե, ուրեմն, իմ փաստը կայանում է նրանում, որ ռուս Լիբերալիզմը հարձակում չէ գոյություն ունեցող իրերի կարգի վրա, այլ հարձակում է մեր իրերի բուն էության վրա, բուն իրերի վրա, այլ ոչ թե միայն կարգերի վրա, ոչ թե ռուսական կարգերի վրա, այլ բուն Ռուսաստանի վրա։ Իմ լիբերալն այն տեղն է հասել, որ բացասում է բուն Ռուսաստանը, այսինքն՝ ատում և ծեծում է իր մորը։ Ռուսական ամեն մի դժբախտ և անհաջող փաստ նրա մեջ ծիծաղ և համարյա հիացմունք է հարուցում։ Նա ատում է ժողովրդական սովորույթները, ռուսաց պատմությունը, ամեն ինչ։ Եթե նրա համար արդարացում կա, ապա, թերևս, այն բանում, որ նա չի հասկանում, թե ինչ է անում և Ռուսաստանի նկատմամբ ունեցած իր ատելությունը ընդունում է որպես ամենաբեղմնավոր լիբերալիզմ (o՜, դուք հաճախ կհանդիպեք մեզանում լիբերալի, որին ծափահարում են մյուսները և որը, կարող է պատահել, ըստ էության, ամենաանհեթեթ, ամենաբութ ու վտանգավոր կոնսերվատորն է, և ինքը չգիտի այդ)։ Դեպի Ռուսաստանն ունեցած այդ ատելությունը, դեռևս ոչ այնքան վաղուց, մեր որոշ լիբերալներ քիչ էր մնում համարեին իսկական սեր դեպի հայրենիքը և պարծենում էին նրանով, որ ուրիշներից լավ են տեսնում, թե ինչումն է կայանալու այդ սերը. բայց հիմա արդեն ավելի անկեղծ են դարձել և նույնիսկ սկսել են ամաչել «հայրենիքի սեր» բառից, նույնիսկ այդ հասկացությունն են վանել ու վերացրել, որպես վնասակար ու չնչին։ Սա ճիշտ փաստ է, ես դա պնդում եմ և... չէ՞ որ երբևէ պետք էր արտահայտել լիովին, պարզ ու անկեղծ ասել ճշմարտությունը․ բայց միևնույն ժամանակ այս փաստն այնպիսին է, որպիսին ոչ մի տեղ և երբեք դարերից ի վեր և ոչ մի ժողովրդի մեջ չի եղել ու չի պատահել, ուրեմն և նշանակում է, որ դա պատահական փաստ է և կարող է անցնել, ես համաձայն եմ։ Ոչ մի տեղ չի կարող լինել այնպիսի լիբերալ, որն ատեր բուն հայրենիքը։ Իսկ ինչո՞վ բացատրել այդ ամենը մեզանում։ Հենց նույն բանով, ինչ և առաջ, նրանով, որ ռուս լիբերալը առայժմ ռուս լիբերալ չէ. կարծում եմ՝ ուրիշ ոչնչով։
— Այն ամենը, ինչ ասացիր, ես իբրև կատակ եմ ընդունում, Եվգենի Պավլովիչ,— լրջորեն առարկեց իշխան Շչ֊ն։
— Ես բոլոր լիբերալներին չեմ տեսել և հանձն չեմ առնում դատել,― ասաց Ալեքսանդրա Իվանովնան,— բայց ձեր միտքը վրդովմունքով լսեցի, դուք վերցրել եք մասնավոր դեպքը և ընդհանուր կանոնի վերածել, նշանակում է, զրպարտում էիք։
— Մասնավոր դե՞պք։ Ա-ա՜։ Խոսքն ասված է,— վրա բերեց Եվգենի Պավլովիչը։— Ի՞նչ եք կարծում, իշխան, սա մասնավո՞ր դեպք է, թե ոչ։
— Ես էլ պետք է ասեմ, որ ես քիչ եմ տեսել և քիչ եմ եղել... լիբերալների հետ,— ասաց իշխանը,— բայց ինձ թվում է, որ դուք, գուցե, որոշ չափով իրավացի եք, և որ այն ռուսական լիբերալիզմը, որի մասին դուք խոսում էիք, իրոք մասամբ հակված է ատելու բուն Ռուսաստանը, և ոչ թե միայն նրա իրերի կարգը։ Իհարկե, դա միայն մասամբ իհարկե, դա ոչ մի կերպ չի կարող բոլորի համար արդարացի լինել...
Նա կարկամեց ու խոսքը չավարտեց։ Չնայած իր ողշ հուզմունքին, նա չափազանց հետաքրքրված էր խոսակցությամբ։ Իշխանը մի առանձնահատուկ գիծ ուներ, որը ուշադրության արտասովոր միամտությունն էր, որով նա միշտ ունկնդրում էր իրեն հետաքրքրած որևէ բան, և միամտությունը պատասխանների, որ նա տալիս էր, երբ ընդսմին նրան դիմում էին հարցերով։ Նրա դեմքին և նույնիսկ իրանի դիրքի մեջ մի տեսակ արտացոլում էր այդ միամտությունը, ոչ ծաղրի, ոչ հումորի կասկած տանող այդ հավատը։ Ու թեպետ Եվգենի Պավլովիչը արդեն վաղուց նրան դիմում էր ոչ այլ կերպ, քան որոշ առանձնահատուկ քմծիծաղով, բայց հիմա, նրա պատասխանի ժամանակ, մի տեսակ շատ լուրջ նայեց նրան, կարծես նրանից բոլորովին չէր սպասում այդպիսի պատասխան։
— Բայց... ահա թե դուք ինչ տարօրինակ...― ասաց նա,— և իսկապե՞ս դուք ինձ լուրջ էիք պատասխանում, իշխան։
— Իսկ մի՞թե դուք լուրջ չէիք հարցնում,— առարկեց իշխանը զարմացած։
Բոլորը ծիծաղեցին։
— Նրան հավա՜տ ընծայեք,― ասաց Ադելաիդան,— Եվգենի Պավլովիչը միշտ և ամենքին հիմարացնում է։ Եթե իմանայիք երբեմն ինչե՜ր է պատմում ամենայն լրջությամբ։
― Իմ կարծիքով սա ծանր խոսակցություն է, և լավ կլիներ, բոլորովին չսկսեինք,— խստորեն նկատեց Ալեքսանդրան,— ուզում էինք զբոսանքի գնալ...
— Եվ գնանք, հիանալի երեկո է,— բացականչեց Եվգենի Պավլովիչը,— բայց որպեսզի ձեզ ապացուցեմ, որ այս անգամ խոսում էի միանգամայն լուրջ, և, գլխավորը, որպեսզի դա ապացուցեմ իշխանին, (դուք, իշխան, ինձ չափազանց հետաքրքրեցիք, և երդվում եմ ձեզ, որ ես դեռ բոլորովին այնքան դատարկ մարդ չեմ, ինչպիսին անպայման պետք է որ թվամ, թեև իրոք ես դատարկ մարդ եմ), և... եթե թույլ տաք, պարոնայք, ևս մի վերջին հարց կտամ իշխանին, սեփական հետաքրքրությունից մղված, դրանով էլ կվերջացնենք։ Այդ հարցը, կարծես դիտմամբ երկու ժամ առաջ մտքովս անցավ (տեսնո՞ւմ եք, իշխան, երբեմն ես էլ եմ լուրջ հարցերի մասին խորհում). ես այդ հարցը վճռել եմ, բայց տեսնենք, ինչ կասի իշխանը։ Հիմա ասացին «մասնավոր դեպքի» մասին։ Այդ բանը մեզանում շատ նշանակալից է, դա հաճախ է լսվում։ Նորերս բոլորը խոսում և գրում էին վեց հոգու այդ սարսափելի սպանության մասին այդ․․․ երիտասարդի կողմից, և դատապաշտպանի տարօրինակ ճառի մասին, որտեղ ասվում է, որ հանքագործի աղքատ վիճակում բնականորեն նրա մտքով պետք է անցներ սպանել այդ վեց հոգուն։ Դա ոչ տառացիորեն, Բայց իմաստը, կարծեմ դա է կամ մոտենում է դրան։ Իմ անձնական կարծիքով, դատապաշտպանն այդպիսի տարօրինակ միտք հայտնելիս լիովին համոզված էր, որ ասում է ամենալիբեբալ, ամենամարդասիրական և առաջադիմական մի բան, ինչպիսին միայն կարելի է ասել մեր ժամանակներում։ Դե, ուրեմն ինչպե՞ս է ձեր կարծիքով. հասկացությունների և համոզմունքների այդ խեղաթյուրումը, գործի նկատմամբ այդպիսի ծուռ ու երևելի հայացքի հնարավորությունը արդյոք մասնավո՞ր, թե ընդհանուր դեպք է։
Բոլորը հռհռացին։
— Մասնավոր, հասկանալի է, մասնավոր,— ծիծաղեցին Ալեքսանդրան և Ադելաիդան։
— Եվ թույլ տուր նորից հիշեցնելու, Եվգենի Պավլովիչ,— ավելացրեց իշխան Շչ-ն,— որ քո կատակն արդեն չափազանց մաշված է։
— Ի՞նչ եք կարծում, իշխան,― մինչև վերջ չլսեց Եվգենի Պավլովիչը, որսալով իշխան Լև Նիկոլաևիչի՝ իր վրա հառած հետաքրքիր ու լուրջ հայացքը։— Ձեզ ինչպե՞ս է թվում, սա մասնավո՞ր, թե ընդհանուր դեպք է։ Խոստովանում եմ, հենց ձեզ համար էի հորինել այս հարցը։
— Ոչ, մասնավոր չի,— ցածրաձայն, բայց հաստատուն ասաց իշխանը։
— Ներեցեք, Լև Նիկոլաևիչ,— մի քիչ սրտնեղած գոչեց իշխան Շչ֊ն,— մի՞թե չեք տեսնում, որ նա ձեզ ծուղակն է գցում. նա ուղղակի ծիծաղում է և միտքը դրել է հենց ձեզ ծաղքի առարկա դարձնել։
— Ես կարծում էի, Եվգենի Պավլովիչը լուրջ էր խոսում,— կարմրեց իշխանը և աչքերը խոնարհեց։
— Սիրելի իշխան,— շարունակում էր իշխան Շչ֊ն,— մտաբերեք, ինչի մասին էինք խոսում մի անգամ ես և դուք, մոտ երեք ամիս առաջ. մենք խոսում էինք հենց այն մասին, որ մեր նորաբաց երիտասարդ դատարաններում արդեն կարելի է ցույց տալ այնքա՜ն հիանալի և տաղանդավոր պաշտպանների։ Իսկ ատենակալների որրա՜ն վերին աստիճանի հիանալի վճիռներ կան։ Ինչպե՜ս էիք ուրախանում դուք ինքներդ և ինչպես էի այն ժամանակ ես ուրախանում ձեր ուրախության վրա... մենք ասում էինք, որ կարող ենք հպարտանալ․․․ իսկ այդ անճարպիկ պաշտպանությունը, այդ տարօրինակ փաստարկը, իհարկե, պատահականություն է, միավոր է հազարների մեջ։
Իշխան Լև Նիկոլաևիչը մտածեց, բայց ամենահամոզված տեսքով, թեև կամացուկ և նույնիսկ կարծես վեհերոտ արտասանելով, պատասխանեց.
— Ես միայն ուզում էի ասել, որ գաղափարների և հասկացությունների խեղաթյուրումը (ինչպես արտահայտվեց Եվգենի Պավլովիչը) շատ հաճախ է պատահում, շատ ավելի ընդհանուր, քան մասնավոր դեպք է, դժբախտաբար։ Եվ այն աստիճան, որ եթե այդ խեղաթյուրումը այդպիսի ընդհանուր դեպք չլիներ, ապա, կարող է պատահել, չէին լինի այդպիսի անհնարին ոճրագործություններ, ինչպիսին դրանք են...
— Անհնարին ոճրագործություննե՞ր։ Բայց հավատացնում եմ ձեզ, որ ճիշտ նույնպիսի ոճրագործություններ և, գուցե, ավելի սարսափելի, առաջ էլ էին լինում, և միշտ եղել են, և ոչ միայն մեզանում, այլ ամենուրեք, և, իմ կարծիքով, դեռևս շատ երկար կկրկնվեն։ Տարբերությունն այն է, որ առաջ հրապարակայնությունը մեզանում ավելի քիչ էր, իսկ հիմա սկսել են բարձրաձայն խոսել և նույնիսկ գրել դրանց մասին, դրա համար էլ թվում է, թե այդ ոճրագործները միայն հիմա են հայտնվել։ Ահա թե որն է ձեր սխալը, չափազանց միամիտ սխալը, իշխան, հավատացնում եմ ձեզ,― հեգնորեն ժպտաց իշխան Շչ-ն։
— Ես ինքս գիտեմ, որ առաջ էլ շատ են եղել ոճրագործություններ և նույնքան սարսափելի. ես դեռ նորերս եղել եմ բանտերում և ինձ հաջողվել է ծանոթանալ մի քանի ոճրագործների և մեղադրյալների հետ։ Կան նույնիսկ ավելի սարսափելի ոճրագործներ, քան դա, որոնք առանց որևէ զղջման սպանել են տասական մարդ։ Բայց ահա թե ես ինչ եմ նկատել ընդսմին, որ ամենաանուղղելի և անզիջում մարդասպանը, համենայն դեպս, գիտի, որ ինքը ''ոճրագործ է'', այսինքն՝ խղճի մտոք համարում է, որ լավ բան չի արել, թեև առանց որևէ զղջման։ Եվ այդպես է նրանցից ամեն մեկը. բայց ախր սրանք, որոնց մասին սկսեց խոսել Եվգենի Պավլովիչը, նույնիսկ չեն ուզում իրենց ոճրագործ համարել և իրենց մեջ մտածում են, որ իրավունք ունեն և... նույնիսկ լավ են արել, այսինքն՝ համարյա թե այդպես։ Իմ կարծիքով, ահա հենց սա է սարսափելի տարբերությունը։ Եվ նկատի առեք, այդ բոլորը երիտասարդությունն է, այսինքն՝ հենց այնպիսի հասակը, որում ամենից ավելի հեշտ ու անպաշտպան կերպով կաբելի է ընկնել գաղափարների խեղաթյուրման մեջ։
Իշխան Շչ֊ն այլևս չէր ծիծաղում և տարակուսանքով լսեց իշխանին։ Ալեքսանդրա Իվանովնան, որը վաղուց արդեն ուզում էր ինչ֊որ դիտողություն անել, լռեց, կարծես ինչ֊որ առանձնահատուկ միտք նրան ետ պահեց։ Իսկ Եվգենի Պավլովիչը իշխանին նայում էր բացահայտ զարմանքով և այս անգամ արդեն առանց որևէ քմծիծաղի։
— Այդ ինչո՞ւ եք այդպես զարմանում նրա վրա, տեր իմ, — անսպասելիորեն միջամտեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան նա ձեզանից հիմա՞ր է, թե ինչ, որ ձեր կարծիքով չէր կարող դատողություն անել։
— Ոչ, դրա վրա չեմ զարմանում,― ասաց Եվգենի Պավլովիչը,— միայն թե ինչպե՞ս դուք, իշխան (ներեցեք հարցիս համար), եթե դա այդպես տեսնում ու նկատում եք, ապա ինչպե՞ս դուք (ներեցեք ինձ կրկին) այդ տարօրինակ գործում... այ, որ օրերս եղավ... Բուրդովսկու, կարծեմ... դուք ինչպե՞ս չնկատեցիք գաղափարների և բարոյական համոզմունքների նույնպիսի խեղաթյուրում։ Ախր ճիշտ և ճիշտ նույնպիսի։ Ինձ այն ժամանակ թվաց, թե դուք բոլորովին չնկատեցիք։
— Ահա թե ինչ, սիրելիս,— տաքացավ Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— ահա մենք բոլորս նկատեցինք, այստեղ նստել ու պարծենում ենք նրա առաջ, իսկ ահա նա այսօր նամակ է ստացել նրանցից մեկից, ամենագլխավորից, պզուկավորից, հիշո՞ւմ ես, Ալեքսանդրա։ Նա նամակում ներողություն է խնդրում իշխանից, թեպետև իր ձևով, և հայտնում է, որ այն ընկերոջը թողել է, որն այն ժամանակ հրահրում էր սրան, հիշո՞ւմ ես, Ալեքսանդրա, և որ հիմա իշխանին ավելի է հավատում։ Դե, իսկ մենք դեռ այդպիսի նամակ չենք ստացել, թեև սովոր ենք քթներս ցցել նրա մոտ։
— Իսկ Իպոլիտը հիմա նույնպես փոխադրվել է մեր ամառանոցը,— բղավեց Կոլյան։
— Ինչպե՜ս, արդեն այստե՞ղ է,— անհանգստացավ իշխանը։
— Նոր էիք գնացել Լիզավետա Պրոկոֆևնայի հետ, որ շնորհ բերեց, ես փոխադրեցի նրան։
— Դե, գրազ կգամ,— ուղղակի եռ եկավ հանկարծ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, բոլորովին մոռանալով, որ հենց նոր գովում էր իշխանին,— գրազ կգամ, որ նա երեկ գնացել է նրա ձեղնահարկը և ծնկաչոք ներողություն է խնդրել նրանից, որ այդ չար չարասիրտը արժանացնի այստեղ փոխադրվելու։ Այդպե՞ս է, թե ոչ։ Ծունկի եկե՞լ ես, թե ոչ։
— Բոլորովին չի եկել,— բղավեց Կոլյան,— այլ բոլորովին ընդհակառակը, Իպոլիտը երեկ բռնեց իշխանի ձեռքը և երկու անգամ համբուրեց, ես ինքս տեսա, դրանով էլ վերջացավ ամբողջ բացատրությունը, բացի նրանից, որ իշխանը ուղղակի ասաց, որ Իպոլիտի համար ամառանոցում ավելի հեշտ կլինի և նա իսկույն համաձայնեց տեղափոխվել հենց որ դրությունը լավանա։
— Դուք զուր եք, Կոլյա...— փնթփնթաց իշխանը, վեր կենալով ու գլխարկը վերցնելով,— ինչո՞ւ եք պատմում, ես․․․
— Այդ ո՞ւր,— ետ պահեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։
― Մի անհանգստացեք, իշխան,— շարունակեց բորբոքված Կոլյան,— մի գնացեք և մի անհանգստացրեք նրան, նա ճանապարհից հոգնած քնել է. նա շատ ուրախ է, և գիտե՞ք, իշխան, իմ կարծիքով շատ ավելի լավ է, եթե այսօր չհանդիպեք, նույնիսկ հետաձգեցեք մինչև վաղը, թե չէ նա նորից անհարմար կզգա իրեն։ Նա քիչ առաջ ասում էր, որ արդեն ամբողջ կես տարի է, իրեն այդպես լավ և ուժի եկած չի զգացել. նույնիսկ հազում է եռակի պակաս։
Իշխանը նկատեց, որ Ագլայան հանկարծ դուրս եկավ իր տեղից և մոտեցավ սեղանին։ Իշխանը չէր համ արձակվում նայել նրան, բայց ամբողջ էությամբ զգում էր, որ այդ ակնթարթին Ագլայան նայում է նրան և, գուցե, նայրւմ է սպառնագին, որ նրա սև աչքերում անպայման զայրույթ կա, և դեմքը բռնկվել է։
— Իսկ ինձ թվում է, Նիկոլայ Արդալիոնովիչ, որ նրան իզուր եք փոխադրել այստեղ, եթե նա հենց այն թոքախտավոր տղան է, որն այն ժամանակ լաց եղավ և կանչում էր իր թաղմանը,― նկատեց Եվգենի Պավլովիչը,― նա այն ժամանակ այնպես արտահայտիչ էր խոսում հարևան տան պատի մասին, որ անպայման կկարոտի այդ պատին, համոզված եղեք։
— Ճիշտ ասաց. կկռվի, կխռովի հետդ ու կմեկնի, ահա քեզ ամբողջ պատմությունը։
Եվ Լիզավետա Պրոկոֆևնան արժանապատվությամբ մոտ քաշեց իր ձեռագործի զամբյուղը, մոռանալով, որ բոլորն արդեն վեր էին կենում զբոսանքի գնալու։
— Ես հիշում եմ, որ նա այդ պատով շատ էր պարծենում,— վրա բերեց նորից Եվգենի Պավլովիչը,— առանց այդ պատի նա չի կարող պերճախոսորեն մեռնել, իսկ նա շատ է ուզում պերճախոսորեն մեռնել։
— Հետո՞ ինչ,— փնթփնթաց իշխանը։— Եթե դուք չեք ուզենա նրան ներել, նա առանց ձեզ էլ կմեռնի... հիմա նա ծառերի համար է տեղափոխվել։
— Օ, իմ կողմից ես նրան ամեն ինչ ներում եմ, կարող եք սա հայտնել նրան։
— Դա այդպես չպետք է հասկանալ,— կամացուկ և կարծես ակամա պատասխանեց իշխանը, շարունակելով նայել հատակի վրա մի կետի և աչքերն առանց բարձրացնելու պետք է այնպես, որ դուք էլ համաձայնեք ընդունել նրա ներումը։
— Իսկ ե՞ս այստեղ ինչ գործ ունեմ։ Ես ինչո՞վ եմ մեղավոր նրա առաջ։
— Եթե չեք հասկանում, ապա․․․ բայց չէ՞ որ դուք հասկանում եք, նա այն ժամանակ ուզում էր ձեզ բոլորին օրհնել և ձեզնից օրհնություն ստանալ, ահա և բոլորը․․․
— Սիրելի իշխան,— մի տեսակ վախվխելով վրա բերեց իշխան Շչ֊ն, հայացք փոխանակելով ներկաներից մի քանիսի հետ,— երկրային դրախտը հեշտությամբ չի հաջողվում, իսկ դուք համենայն դեպս մի քիչ հույս եք դնում դրախտի վրա, դրախտը դժվար բան է, իշխան, շատ ավելի դժվար, քան թվում է ձեր սքանչելի սրտին։ Վերջ տանք, ավելի լավ է, թե չէ մենք բոլորս նորից անհարմար դրության մեջ կընկնենք և այն ժամանակ․․․
— Գնանք երաժշտություն լսելու,— կտրուկ ասաց Լիզավետա Պրոկոֆևնան, բարկացած վեր կենալով տեղից։
Նրա հետևից վեր կացան բոլորը։
=== II ===
Իշխանը հանկարծ մոտեցավ Եվգենի Պավլովիչին։
— Եվգենի Պավլովիչ,— ասաց նա տարօրինակ տաքարյունությամբ բռնելով նրա ձեռքը,— համոզված եղեք, որ ես ձեզ համարում եմ ամենաազնիվ ու լավ մարդը, չնայած ոչ մի բանի, համոզված եղեք դրանում․․․
Եվգենի Պավլովիչը զարմանքից նույնիսկ մի քայլ ետ գնաց։ Մի վայրկյան նա զսպում էր ծիծաղի անտանելի նոպան․ բայց ավելի ուշադիր նայելով, նա նկատեց, որ իշխանը կարծես թե իրեն կորցրել էր, համենայն դեպս ինչ-որ առանձնահատուկ վիճակում էր։
— Գրազ կգամ,— բացականչեց նա,— որ դուք, իշխան, բոլորովին ուրիշ բան էիք ուզում ասել և, կարող է պատահել, բոլորովին էլ ոչ ինձ․․․ բայց ձեզ ի՞նչ է պատահել։ Վատ չե՞ք զգում արդյոք։
— Կարող է պատահել, շատ կարող է պատահել, և դուք շատ նրբորեն նկատեցիք, որ, գուցե, ձեզ չէի ուզում մոտենալ ես։
Այդ ասելով, նա մի տեսակ տարօրինակ և նույնիսկ ծիծաղելի ժպտաց, բայց հանկարծ, ասես բորբոքվելով, բացականչեց.
— Ինձ մի հիշեցրեք իմ երեք օր առաջվա արարքը։ Ես շատ էի ամաչում այս երեք օրը... ես գիտեմ, որ մեղավոր եմ...
— Բայց... բայց ի՞նչ մի սարսափելի բան եք արել դուք։
— Ես տեսնում եմ, որ դուք, գուցե, բոլորից ավելի եք ամաչում իմ փոխարեն, Եվգենի Պավլովիչ. դուք շիկնում եք, դա սքանչելի սրտի հատկությունն է։ Ես հիմա կգնամ, համոզված եղեք։
— Այդ ի՞նչ է ասում։ Նրա նոպաներն այդպե՞ս են սկսվում, թե ինչ,— վախեցած դիմեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան Կոլյային։
— Ուշադրություն մի դարձրեք, Լիզավետա Պրոկոֆևնա, սա նոպա չի. ես հիմա կգնամ։ Ես գիտեմ, որ բնությունն ինձ նեղացրել է։ Ես քսանչորս տարի հիվանդ եմ եղել, ծնված օրից մինչև քսանչորս տարեկան հասակս։ Հիմա էլ իբրև հիվանդ ընդունեցեք։ Ես հիմա կգնամ, հիմա, համոզված եղեք։ Ես չեմ կարմրում, որովհետև չէ՞ որ տարօրինակ կլիներ դրա համար կարմրելը, ճիշտ չէ՞, բայց հասարակության մեջ ես ավելորդ եմ․․․ Սա ինքնասիրությունից չեմ ասում։ Ես այս երեք օրը մտածում էի և որոշեցի, որ ազնվորեն ու անկեղծորեն պետք է տեղեկացնեմ ձեզ առաջին իսկ դեպքում։ Կան այնպիսի գաղափարներ, կան վսեմ գաղափարներ, որոնց մասին ես չպետք է սկսեմ խոսել, որովհետև անպայման բոլորի ծիծաղը կշարժեմ. իշխան Շչ֊ն այդ մասին ինձ հիշեցրեց հիմա... Ես չունեմ վայելուչ ժեստ, չափի զգացում չունեմ, իմ խոսքերն ուրիշ են, և ոչ թե մտքին համապատասխան, իսկ դա ստորացում է այդ մտքերի համար։ Դրա համար էլ ես իրավունք չունեմ... ըստ որում ես կասկածամիտ եմ, ես․․․ ես համոզված եմ, որ այս տանը չեն կարող ինձ նեղացնել և ավելի են սիրում, քան արժանի եմ, բայց ես գիտեմ (ախր ես հաստատ գիտեմ), որ հիվանդության քսան տարուց հետո անպայման ինչ֊որ բան պետք է մնացած լիներ, այնպես որ չի կարելի ինձ վրա չծիծաղել... երբեմն... այնպես չէ՞։
Նա շուրջը նայելով, կարծես թե սպասում էր պատասխանի ու վճռի։ Բոլորը ծանր տարակուսանքի մեջ էին այդ անսպասելի, հիվանդագին և, թվում է, համենայն դեպս պատճառազուրկ արարմունքից։ Բայց այդ արարմունքը մի տարօրինակ միջադեպի առիթ տվեց։
— Ինչո՞ւ եք դուք դա ասում այստեղ,— հանկարծ ճչաց Ագլայան,— ինչո՞ւ եք դա ''սրա՛նց'' ասում։ Սրա՛նց։ Սրա՛նց։
Թվում էր, նա վրդովմունքի ծայր աստիճանին էր հասել, նրա աչքերը կայծեր էին արձակում։ Իշխանը կանգնել էր նրա առաջ լուռ ու անձայն և հանկարծ գունատվեց։
— Այստեղ ոչ մեկը չկա, որ արժանի լինի այդպիսի խոսքերի,— պոռթկաց Ագլայան,— այստեղ բոլորը, բոլորը չարժեն ձեր ճկույթին, ոչ ձեր խելքին, ոչ սրտին։ Դուք բոլորից ազնիվ եք, բոլորից ազնվաբարո, բոլորից լավ, բոլորից բարի, բոլորից խելացի։ Այստեղ կան մարդիկ, որ անարժան են կռանալու և բարձրացնելու ձեր թաշկինակը, որ հիմա վայր գցեցիք... էլ ինչո՞ւ եք ձեզ ստորացնում և բոլորից ցած դասում։ Ինչո՞ւ ամեն ինչ աղավաղել եք ձեր մեջ, ինչո՞ւ ձեր մեջ հպարտություն չկա։
— Տե՜ր իմ, ո՞ւմ մտքով կանցներ,— ձեռներն իրար խփեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։
― Աղքատ ասպե՜տ։ Ուռա՜,— հափշտակությամբ բղավեց Կոլյան։
― Լռո՜ւմ ձք... Ինչպե՞ս են համարձակվում վիրավորել ինձ այստեղ՝ ձեր տանը,— հանկարծ հարձակվեց Ագլայան Լիզավետա Պրոկոֆևնայի վրա, արդեն այն հիստերիկ վիճակում, երբ չեն նայում ոչ մի սահմանի և անցնում են բոլոր արգելքներից։— Ինչո՞ւ ինձ բոլորը, բոլորը մինչև վերջինը, տանջում են։ Ինչո՞ւ նրանք, իշխան, ամբողջ երեք օր օձիքիցս են կպել ձեր պատճառով։ Ես ոչ մի դեպքում չեմ ամուսնանա ձեզ հետ։ Իմացեք, որ ոչ մի դեպքում և երբե՛ք։ Իմացե՜ք այդ։ Մի՞թե կարելի է ձեզ նման ծիծաղելիի հետ ամուսնանալ։ Դուք հիմա հայելու մեջ նայեցեք ձեզ, ի՜նչ տեսք ունեք հիմա։ Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ են նրանք ինձ ձեռ առնում, թե ես կամուսնանամ ձեզ հետ։ Դուք պետք է որ իմանաք այդ։ Դուք էլ դավադրության մեջ եք նրանց հետ։
— Ոչ ոք երբեք ձեռ չի առել,— վախեցած քրթմնջաց Ադելաիդան։
— Ոչ ոքի մտքով չի անցել, այդպիսի խոսք չի ասվել,— բացականչեց Ալեքսանդրա Իվանովնան։
― Ո՞վ է նրան ձեռ առել։ Ե՞րբ են ձեռ առել։ Ո՞վ կարող է դա ասել նրան։ Նա զառանցո՞ւմ է, թե ոչ,— զայրույթից դողալով, դիմում էր բոլորին Լիզավետա Պրոկոֆևնան։
— Բոլորն ասում էին, բոլորը, մինչև վերջինը, ամբողջ երեք օր։ Ես երբեք, երբեք չեմ ամուսնանա նրա հետ։
Ճչալով այդ, Ագլայան դառն արցունք թափեց, դեմքը ծածկեց թաշկինակով և ընկավ աթոռին։
— Բայց նա քեզ դեռ չի էլ խնդ...
— Ես ձեզ չեմ խնդրել, Ագլայա Իվանովնա,― հանկարծ դուրս թռավ իշխանի բերանից։
― Ի֊ի՜նչ,― զարմացած, զայրացած, սարսափած ծոր տվեց հանկարծ Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— ինչ ա֊սա֊ցի՞ր։
Նա իր ականջներին չէր ուզում հավատալ։
— Ես ուզում էի ասել... ես ուզում էի ասել,— սկսեց դողդողալ իշխանը,— ես ուզում էի միայն պարզաբանել Ագլայա Իվանովնային... այդպիսի պատիվ ունենալ բացատրելու, որ ես բնավ մտադրություն չունեի... պատիվ ունենալ նրա ձեռքը խնդրելու․․․ նույնիսկ երբևիցե... ես այստեղ ոչնչով մեղավոր չեմ, աստված վկա մեղավոր, չեմ, Ագլայա Իվանովնա։ Ես երբեք չեմ ուզել, և երբեք մտքումս չի եղել, երբեք չեմ ուզի, ինքներդ կտեսնեք, համողվա՛ծ եղեք։ Այստեղ որևէ չար մարդ ինձ զրպարտել է ձեր առաջ։ Հանգի՜ստ եղեք։
Այդ ասելով նա մոտեցավ Ագլայային։ Սա հեռացրեց թաշկինակը, որով ծածկել էր երեսը, արագ նայեց իշխանին, նրա ողջ վախեցած կերպարանքին, ըմբռնեց նրա խոսքերը և հանկարծ ուղղակի հռհռաց նրա երեսին, այնպիսի ուրախ ու անզուսպ հռհռոցով, այնպիսի ծիծաղաշարժ ու ծաղրալի ծիծաղով, որ Ադելաիդան առաջինը չդիմացավ, մանավանդ, երբ նույնպես նայեց իշխանին, նետվեց դեպի գրկեց նրան և հռհռաց նույնպիսի անզուսպ, աշակերտական ուրախ ծիծաղով, ինչպես և նա։ Սրանց նայելով, հանկարծ ժպտալ սկսեց և իշխանը և ուրախ ու երջանիկ արտահայտությամբ սկսեց կրկնել.
— Դե, փա՛ռք աստծու, փա՛ռք աստծու։
Այստեղ արդեն չդիմացավ և Ալեքսանդրան և սկսեց ամբողջ սրտով հռհռալ։ Թվում էր, բոլոր երեքի այդ ծիծաղը վերջ չի ունենա։
— Այ քեղ խելագարնե՜ր,— փնթփնթաց Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— մեկ վախեցնում են, մեկ էլ...
Բայց արդեն ծիծաղում էր նաև իշխան Շչ֊ն, ծիծաղում էր և Եվգենի Պավլովիչը, առանց լռելու հռհռում էր Կոլյան, բոլորին նայելով, հռհռում էր նաև իշխանը։
— Գնանք զբոսանքի, գնանք զբոսանքի,― բղավում էր Ադելաիդան,— բոլորս միասին և անպայման իշխանն էլ մեզ հետ. կարիք չկա, որ գնաք, դուք, սիրելի մարդ։ Ի՜նչ հաճելի մարդ է նա, Ագլայա։ Այնպես չէ՞, մայրիկ։ Համ էլ ես պետք է անպայման, անպայման համբուրեմ նրան և գրկեմ նրան Ագլայայի հետ հիմա ունեցած նրա բացատրության համար։ Maman, սիրելիս, թույլ կտա՞ք համբուրել նրան։ Ագլայա, թույլ տուր համբուրեմ ''քո'' իշխանին,— բղավեց չարաճճին և իրոք մոտ թռավ իշխանին ու համբուրեց նրա ճակատը։ Սա բռնեց Ադելաիդայի ձեռները, պինդ սեղմեց, այնպես, որ Ադելաիդան քիչ մնաց ճչար, անսահման ուրախությամբ նայեց նրան և հանկարծ նրա ձեռքը արագ մոտեցրեց շրթունքներին և երեք անգամ համբուրեց։
— Դե գնա՜նք,— կանչում էր Ագլայան։— Իշխան, դուք կուղեկցեք ինձ։ Կարելի՞ է դա, maman։ Ինձ մերժող փեսային։ Չէ՞ որ դուք առհավետ հրաժարվեցիք ինձնից, իշխան։ Այդպես չէ, այդպե՛ս չեն առաջարկում ձեռքը դամային, մի՞թե չգիտեք, թե ինչպես պետք է թևանցուկ անել դամային։ Ահա այսպես, գնանք, մենք կգնանք բոլորի առջևից․ ուզո՞ւմ եք գնալ բոլորի առջևից, tête-à-tête։
Նա խոսում էր անընդհատ, դեռ շարունակ ծիծաղի պոռթկումներով։
— Փա՜ռք աստծու, փա՜ռք աստծու,— կրկնում էր Լիզավետա Պրոկոֆևնան, ինքն էլ չիմանալով, թե ինչի վրա է ուրախանում։
«Շատ տարօրինակ մարդիկ են»,― մտածեց իշխան Շչ֊ն, գուցե արդեն հարյուրերորդ անգամ այն ժամանակից ի վեր, որ մտերմացել էր նրանց հետ, բայց... նրան դուր էին գալիս այդ տարօրինակ մարդիկ։ Ինչ վերաբերում է իշխանին, ապա, թերևս, նա այնքան էլ դուր չէր գալիս նրան։ Իշխան Շչ-ն փոքր֊ինչ խոժոռված և կարծես մտահոգված էր, երբ բոլորը դուրս եկան զբոսանքի։
Եվգենի Պավլովիչը, թվում է, ամենաուրախ տրամադրության մեջ էր, մինչև կայարան ամբողջ ճանապարհին ծիծաղեցնում էր Ալեքսանդրային և Ադելաիդային, որոնք արդեն ինչ-որ չափազանց առանձնահատուկ պատրաստակամությամբ էին ծիծաղում նրա կատակների վրա, այն աստիճան, որ նա մի քիչ սկսեց կասկածել, որ նրանք գուցե բոլորովին էլ չեն լսում իրեն։ Այդ մտքից նա հանկարծ և առանց պատճառը բացատրելու, վերջապես, սկսեց սաստիկ ու բոլորովին անկեղծ քրքջալ (այդպես էր նրա բնավորությունը)։ Քույրերը, որոնք, ի դեպ, ամենատոնական տրամադրության մեջ էին, անընդհատ նայում էին առջևից գնացող Ագլայային ու իշխանին. երևում էր, որ կրտսեր քույրիկը նրանց առաջ մեծ հանելուկ էր դրել։ Իշխան Շչ֊ն շարունակ ջանում էր խոսակցություն սկսել Լիզավետա Պրոկոֆևնայի հետ կողմնակի նյութերի մասին, գուցե նրան զբաղեցնելու համար, և սարսափելի ձանձրացրեց նրան։ Թվում է, նրա բոլոր մտքերը ջարդուփշուր էին եղել, անպատեհ պատասխաններ էր տալիս և երբեմն էլ բոլորովին չէր պատասխանում։ Բայց Ագլայա Իվանովնայի հանելուկները այդ երեկո դեռ չէին վերջացել։ Վերջին հանելուկը արդեն բաժին ընկավ միայն իշխանին։ Երբ ամառանոցից մոտ հարյուր քայլ հեռացել էին, Ագլայան արագ կիսաշշուկով ասաց իր համառորեն լոող կավալերին.
— Նայեցեք դեպի աջ։
Իշխանը նայեց։
— Ուշադիր նայեցեք։ Տեսնո՞ւմ եք այն նստարանը զբոսայգում, ահա որտեղ այն երեք մեծ ծառերն են... կանաչ նստարանը։
Իշխանը պատասխանեց, որ տեսնում է։
— Ձեզ գուր գալի՞ս՝ է տեղադրությունը։ Ես երբեմն վաղ, ժամը մոտավորապես առավոտվա յոթին, երբ բոլորը դեռ քնած են, գալիս եմ այստեղ մենակ նստելու։
Իշխանը մրթմրթաց, որ տեղադրությունը սքանչելի է։
— Իսկ հիմա գնացեք իմ մոտից, ես այլևս չեմ ուզում ձեզ հետ թևանցուկ գնալ։ Կամ ավելի լավ է, քայլեցեք թևանցուկ, բայց ինձ հետ ոչ մի խոսք մի փոխանակեք։ Ես ուզում եմ մենակ մտածել ինքս ինձ համար...
Բոլոր դեպքերում զուր նախազգուշացում․ իշխանը հավանաբար առանց հրամանի էլ ամբողջ ճանապարհին ոչ մի բառ չէր արտասանի։ Նրա սիրտը ուժգին թրթռաց, երբ նա լսեց նստարանի մասին։ Մի րոպե անց նա ուշքի եկավ և ամոթով վանեց իր անհեթեթ միտքը։
Պավլովսկյան կայարանում լի օրերը, ինչպես հայտնի է, և համենայն դեպս ինչպես բոլորը հաստատում են, «ավելի ընտիր» հասարակություն է հավաքվում, քան կիրակի և տոն օրերին, երբ քաղաքից հավաքվում գալիս են «ամեն տեսակ մարդիկ»։ Հագուստները տոնական չեն, բայց նրբագեղ են։ Հաճելի է հավաքվել երաժշտություն լսելու։ Նվագախումբը՝ գուցե մեր զբոսայգիների նվագախմբերից իրոք լավագույնը, նվագում է նոր բաներ։ Պարկեշտությունն ու պատշաճությունը լինում է արտասովոր, չնայած ընտանեկանության ու նույնիսկ մտերմիկության որոշ ընդհանուր տեսքին։ Ծանոթները, բոլորը հովեկներ, հավաքվում են իրար երես տեսնելու։ Շատերը դա անում են իսկական բավականությամբ և գալիս են միայն դրա համար, բայց կան և այնպիսիները, որոնք գալիս են միայն երաժշտության համար։ Սկանդալները արտասովոր կերպով քիչ են, թեև, սակայն, լինում են նաև լի օրերը։ Բայց չէ՞ որ առանց դրա անհնար է։
Այս անգամ երեկոն սքանչելի էր և ժողովուրդ էլ բավականաչափ կար։ Նվագախմբի մոտի բոլոր տեղերը գրավված էին։ Մեր խումբը տեղավորվեց փոքր֊ինչ մի կողմ դրված աթոռների վրա, կայարանի ամենաձախակողմյան ելքին մոտիկ։ Ամբոխը, երաժշտությունը որոշ չափով աշխուժացրին Լիզավետա Պրոկոֆևնային և զվարճացրին օրիորդներին, որոնք կարողացան հայացքներ փոխանակել ծանոթներից ոմանց հետ և հեռվից սիրալիր գլուխ տալ ոմանց. ժամանակ գտան զննելու հագուստները, նկատելու որոշ տարօրինակություններ, իրար հետ խոսել այդ մասին, ծաղրական ժպտալ։ Եվգենի Պավլովիչը նույնպես շատ հաճախ ողջույններ էր տալիս-առնում։ Ագլայայի և իշխանի վրա, որոնք դեռ միասին էին, ոմանք արդեն ուշադրություն դարձրին։ Շուտով մայրիկին և օրիորդներին մոտեցան ծանոթ երիտասարդներից ոմանք. երկուսը թե երեքը մնացին զրուցելու. բոլորը բարեկամ էին Եվգենի Պավլովիչին։ Նրանց մեջ էր գտնվում մի երիտասարդ ու շատ գեդեցիկ սպա, շատ ուրախ, շատ զրուցասեր. նա շտապեց խոսակցություն սկսել Ագլայայի հետ և ամբողջ ուժով ջանում էր իր վրա հրավիրել նրա ուշադրությունը։ Ագլայան նրա հետ վարվում էր շատ ողորմածաբար և չափազանց ծիծաղկոտ էր։ Եվգենի Պավլովիչը թույլտվություն խնդրեց իշխանից՝ վերջինիս այդ բարեկամի հետ ծանոթացնելու․ իշխանը հազիվ հասկացավ, թե ինչ են ուզում իրենից, բայց ծանոթությունը կայացավ, երկուսն էլ իրար ողջունեցին ու միմյանց ձեռք մեկնեցին։ Եվգենի Պավլովիչի բարեկամը մի հարց տվեց, բայց իշխանը, կարծես, դրան չպատասխանեց կամ այն աստիճան տարօրինակ մի բան ծամծմեց ինքն իրեն, որ սպան նայեց նրան շատ ուշադիր, հետո նայեց Եվգենի Պավլովիչին, անմիջապես հասկացավ, թե նա ինչու էր հնարել այդ ծանոթացումը, թեթևակի քմծիծաղ տվեց և նորից դարձավ Ագլայային։ Միայն Եվգենի Պավչովիչը նկատեց, որ այդ ժամանակ Ագլայան հանկարծ շիկնեց։
Իշխանը նույնիսկ այն էլ չէր նկատում, որ ուրիշները խոսում ու սիրաբանում են Ագլայայի հետ, նույնիսկ րոպեներ էին լինում, երբ նա մոռանում էր, որ ինքն էլ նստած է նրա կողքին։ Երբեմն նա ուզում էր գնալ մի տեղ, բոլորովին չքանալ այստեղից, և նույնիսկ նրան դուր կգար մռայլ, ամայի մի տեղ, միայն թե մենակ լիներ իր մտքերի հետ, և որպեսզի ոչ ոք չիմանար, թե նա որտեղ է գտնվում։ Կամ գոնե իր տանը լիներ, պատշգամբում, բայց այնպես, որ այդտեղ ոչ ոք չլիներ, ոչ Լեբեդևը, ոչ երեխաները։ Նետվեր իր բազմոցին, գլուխը թաղեր բարձի մեջ և այդպես պառկած մնար մի օր, մի գիշեր, էլի մի օր։ Որոշ վայրկյաններ նա երազում էր և լեռների մասին, և հատկապես մի ծանոթ կետի մասին լեռներում, որը նա միշտ սիրում էր մտաբերել և ուր սիրում էր գնալ, երբ դեռ այնտեղ էր ապրում, և այնտեղիը ցած նայել գյուղին, ներքևում հազիվ առկայծող ջրվեժի բարակ թելին, սպիտակ ամպերին, լքված հին ամրոցին։ Օ՜, ինչպես էր ուզում նա հիմա այնտեղ հայտնվել և մտածել մի բանի մասին, օ՜, ամբողջ կյանքում միայն այդ մասին, և հազար տարվա համար հերիք էր։ Եվ թող, թող այստեղ նրան բոլորովին մոռանան։ Օ, դա նույնիսկ պետք է, նույնիսկ ավելի լավ է, եթե բոլորովին չճանաչեին նրան և այդ ամբողջ տեսիլը լիներ միայն երազում։ Եվ մի՞թե միևնույն չէ, երազո՞ւմ, թե արթմնի։ Երբեմն նա հանկարծ հինգական րոպե նայում էր Ագլայային և հինգական րոպե հայացքը չէր կտրում նրա երեսիը. բայց նրա հայացքը խիստ տարօրինակ էր. թվում էր, նա Ագլայային նայում էր ինչպես իրենից երկու վերստ հեռու գտնվող առարկայի, կամ կարծես նրա պատկերին, և ոչ թե հենց իրեն։
— Ի՞նչ եք այդպես նայում ինձ, իշխան,— ասաց նա հանկարծ, ընդհատելով զվարթ խոսակցությունն ու ծիծաղը շրջապատոզների հետ։— Ես ձեզնից վախենում եմ, ինձ շարունակ թվում է, թե դուք ուզում եք մեկնել ձեր ձեռքը և մատներով դիպչել երեսիս՝ շոշափելու համար։ Ճիշտ չէ՞, Եվգենի Պավլիչ, նա այդպես է նայում։
Իշխանը լսեց, թվում է, զարմացած, որ իրեն դիմեցին, գլխի ընկավ, թեև, գուցե, լիովին չհասկացավ, չպատասխանեց, բայց տեսնելով, որ Ագլայան և բոլորը ծիծաղում են, հանկարծ բերանը բացեց ու սկսեց ինքն էլ ծիծաղել։ Շուրջը ծիծաղը սաստկացավ. սպան, ըստ երևույթին ծիծաղկոտ մարդ, ուղղակի փռթկաց ծիծաղից։ Ագլայան հանկարծ զայրագին շշնջաց ինքն իրեն.
— Ապո՛ւշ։
— Տե՜ր իմ։ Մի՞թե նա դրա նմանին... մի՞թե նա բոլորովին խելքը կթռցնի,— ինքն իրեն կրճտացրեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։
— Դա կատակ է։ Դա նույն կատակն է, ինչ որ այն ժամանակ «աղքատ ասպետը»,― հաստատ շշնջաց նրա ականջին Ալեքսանդրան,— և ուրիշ ոչինչ։ Ագլայան, յուրովի, նրան նորից ձեռ է առնում։ Միայն թե շատ հեռու է գնացել այդ կատակը. դրան պետք է վերջ տալ, maman։ Քիչ առաջ նա դերասանուհու պես ծամածռվում էր, չարաճճիության համար մեզ վախեցրեց․․․
— Դեռ չավ է, որ այդպիսի ապուշի է հանդիպել,— շշուկով պատասխանեց նրան Լիզավետա Պրոկոֆևնան ։ Աղջկա դիտողությունը համենայն դեպս թեթևացրեց նրան։
Իշխանը, սակայն, լսեց, թե ինչպես իրեն ապուշ անվանեցին, և ցնցվեց, բայց ոչ նրանից, որ իրեն ապուշ անվանեցին։ «Ապուշը» նա իսկույն մոռացավ։ Բայց ամբոխի մեջ, իր նստած տեղից ոչ հեռու, ուր-որ կողքից,― նա ոչ մի դեպքում չէր կարողանա ցույց տալ, ստույգ որտեղ և որ կետում,— երևաց մի դեմք, գունատ դեմք՝ թուխ գանգուր մազերով, ծանոթ, շատ ծանոթ ժպիտով ու հայացքով, երևաց ու անհայտացավ։
Շատ հնարավոր է, որ դա միայն թվաց նրան, ամբողջ տեսիլքից նրա տպավորության մեջ մնացին ծուռ ժպիտը, աչքերը և պճնամոլի բաց-կանաչ փողկապը, աչքին երևացած պարոնի վզին։ Արդյոք ամբոխի մե՞ջ կորավ այդ պարոնը, թե վստաց կայարան, իշխանը նույնպես չէր կարող որոշել։
Բայց մի րոպե անց նա հանկարծ արագ և անհանգիստ սկսեց շուրջը նայել. այդ առաջին տեսիլը կարող էր երկրորդ տեսիլի նախագուշակն ու նախակարապետը լինել։ Դա հաստատ պետք է լիներ։ Մի՞թե նա մոռացել էր հնարավոր հանդիպման մասին, երբ գալիս էին կայարան։ Ճիշտ է, երբ նա գալիս էր կայարան, այնպիսի վիճակում էր, որ կարծես նույնիսկ բոլորովին չգիտեր, թե այստեղ է գալիս։ Եթե նա իմանար կամ կարողանար ավելի ուշադիր լինել, ապա դեռ քառորդ ժամ առաջ կարող կլիներ նկատել, որ Ագլայան մեկ-մեկ և նույնպես կարծես թե անհանգստացած հարևանցի նայում էր չորս կողմը, կարծես նույնպես շուրջը ինչ֊որ բան էր փնտրում։ Հիմա, երբ իշխանի անհանգստությունը շաա նկատելի դարձավ, աճեց Ագլայայի հուզմունքն ու անհանգստությունը, և հենց իշխանը ետ էր նայում, գրեթե անմիջապես ետ էր նայում և Ագլայան։ Տագնապի լուծումը շուտով վրա հասավ։
Կայարանի հենց այն կողքի ելքից, որին մոտիկ տեղավորվել էին իշխանն ու Եպանչինների ամբողջ խումբը, հանկարծ առնվազն տասը հոգուց բաղկացած մի ողջ ամբոխ երևաց։ Ամբոխի առջևում երեք կին կար. նրանցից երկուսը զարմանալի գեղեցիկ էին և ոչ մի տարօրինակ բան չկար, որ նրանց հետևից այդքան երկրպագուներ են շարժվում։ Բայց թե՛ երկրպագուները, թե՛ կանայք՝ այդ բոլորը ինչ֊որ առանձնահատուկ բան էր, որ բոլորովին նման չէր երաժշտության համար հավաքված մյուս ամբողջ հասարակությունը։ Նրանց անմիջապես նկատեցին գրեթե բոլորը, բայց մեծ մասամբ աշխատում էին ցույց տալ, թե նրանց բոլորովին չեն տեսնում, և լոկ երիտասարդներից մի քանիսը ժպտացին նրանց վրա, կիսաձայն ինչ֊որ բան հաղորդելով միմյանց։ Նրանց բոլորովին չտեսնել չկր կարելի. նրանք բացահայտորեն ազդարարում էին իրենց մասին, խոսում էին բարձրաձայն, ծիծաղում։ Կարելի էր ենթադրել, որ նրանցից շատերը խմած էին, թեև մի քանիսը պճնագեղ ու նուրբ կոստյումներով էին. բայց հենց նրանց հետ կային և շատ տարօրինակ արտաքինով մարդիկ, տարօրինակ հագուստով, տարօրինակ բորբոքված հայացքներով, նրանց մեջ կային մի քանի զինվորականներ, կային և ոչ երիտասարդներ. կային շքեղ ու հարմարաձև հագնվածներ, լայն և նուրբ կարված զգեստներով, մատանիներով ու ճարմանդներով, հոյակապ ձյութասև կեղծամներով և այտամորուսներով և դեմքի առանձնահատուկ ազնվաբարո, թեև մի քիչ զզվանք արտահայտող տեսքով, որպիսի մարդկանցից, սակայն, հասարակության մեջ խուսափում են ինչպես ժանտախտից։ Մեր արտաքաղաքային հավաքույթների մեջ, իհարկե, լինում են և այնպիսիները, որ աչքի են ընկնում արտասովոր վայելչությամբ և առանձնապես լավ համբավ ունեն. բայք ամենազգույշ մարդն էլ չի կարող պաշտպանվել հարևան տան կտուրից ցած ընկնող աղյուսից։ Հենց այդ աղյուսը հիմա պատրաստվում էր ընկնել երաժշտության շուրջը հավաքված վայելուչ հասարակության գլխին։
Որպեսզի կայարանից անցնեն այն հրապարակը, որտեղ նվագախումբն է տեղավորված, պետք է ցած իջնել երեք աստիճան։ Հենց այդ աստիճանների մոտ կանգ առավ ամբոխը. ցած իջնել սիրտ չէր անում, բայց կանանցից մեկն առաջ անցավ. շքախմբից նրան հետևել համարձակվեցին միայն երկուսը։ Մեկը բավական համեստ տեսքով միջին տարիքի մարդ էր, ամեն տեսակետից կարգին արտաքինով, բայց իսկական մենակյացի տեսքով, այսինքն' այնպիսինեբից, որոնք երբեք ոչ ոքի չեն ճանաչում և որոնց ոչ ոք չի ճանաչում։ Մյուսը, որ ետ չէր մնացել իր դամայից, ամենաերկիմաստ տեսքով, բոլորովին գջլոտի մեկն էր։ Ուրիշ ոչ ոք չգնաց էքսցենտրիկ տիկնոջ հետևից. բայց, ցած իջնեչով, նա նույնիսկ ետ չնայեց, կարծես նրա համար բոլորովին մեկ էր, արդյոք գալի0ս են իբ հետևից, թե ոչ։ Նա ծիծաղում և առաջվա պես բարձրաձայն խոսում էր։ Նա հագնված էր արտասովոր ճաշակով ու հարուստ, բայց մի քիչ ավելի շքեղ, քան պետք էր։ Նա նվագախմբի մոտով ուղղվեց հրապարակի մյուս կողմը, որտեղ ճանապարհի մոտ ինչ-որ մեկի կառքը սպասում էր մեկին։
Իշխանը ''նրան'' չէր տեսել արդեն ավելի քան երեք ամիս։ Պետերբուրգ գալուց հետո այդ բոլոր օրերը նա պատրաստվում էր նրա մոտ գնալ, բայց գուցե թաքուն նախազգացումը ետ էր պահում իշխանին։ Համենայն դեպս նա ոչ մի կերպ չէր կարող կռահել առաջին տպավորությունը ''նրա'' հետ հանդիպելիս, այնինչ իշխանը երբեմն սարսափով ճգնում էր պատկերացնել դա։ Մի բան պարզ էր նրա համար, որ հանդիպումը ծանր կլինի։ Այս վեց ամսվա ընթացքում նա մի քանի անգամ մտաբերել էր այն առաջին զգացողությունը, որ նրա մեջ առաջացրել էր այդ կնոջ դեմքը, երբ նա դեռևս միայն պատկերն էր տեսել, բայց նույնիսկ նկարից ստացած տպավորության մեջ, մտաբերում էր նա, շատ ծանր բան կար։ Այն ամիսը գավառում, երբ իշխանր գրեթե ամեն օր տեսնվում էր նրա հետ, իշխանի վրա սոսկալի ազդեցություն էր թողել, այն աստիճան, որ իշխանը երբեմն իրենից վանում էր այդ ոչ վաղուցվա հիշողությունն անգամ։ Այդ կնոջ բուն դեմքին իշխանի համար միշտ ինչ-որ տանջալի բան կար, Ռոգոժինի հետ խոսելիս նա այդ զգացումը բացատրեց որպես անսահման խղճահարության զգացմունք, և դա ճիշտ էր, այդ դեմքը, դեռ պատկերի միջից, իշխանի սրտում առաջացնում էր խղճահարության մի ամբողջ տառապանք, այդ էակի համար բարեկցության, նույնիսկ տառապանքի զգացումը երբեք չէր հեռանում նրա սրտից, չհեռացավ և հիմա։ Օ, ոչ, նույնիսկ ավելի ուժգին էր։ Բայց Ռոգոժինին ասածից իշխանը դժգոհ էր մնացել. և միայն հիմա, նրա անակնկալ հայտնվելու, այդ ակնթարթին, իշխանը, գուցե, անմիջական զգացողությամբ հասկացավ, թե ինչն էր պակասում Ռոգոժինին ասած իր խոսքերում։ Պակասում էին այն խոսքերը, որոնք կարող լինեին սարսափ արտահայտել. այո, սարսա՜փ։ Նա հիմա, այս րոպեիս, լիովին զգում էր այդ սարսափը. նա հավատացած էր, լիովին համոզված էր, իր հատուկ պատճառներով, որ այդ կինը խելագար է։ Եթե մարդ, սիրելով մի կնոջ աշխարհում ամեն ինչից ավելի կամ կանխաճաշակելով այդպիսի սիրո հնարավորությունը, հանկարծ նրան տեսնի շղթայակապ, երկաթե վանդակի հետևում, վերակացուի մահակի տակ, ապա այդպիսի տպավորությունը մի քիչ նման կլիներ այն տպավորությանը, որ հիմա զգաց իշխանը։
— Ձեզ ի՞նչ է պատահել,— արագ շշնջաց Ագլայան, նայելով նրան և միամտորեն ձիգ տալով նրա թևը։
Նա գլուխը շրջեց Ագլայայի կողմը, նայեց նրան, նայեց նրա սև, այդ րոպեին իշխանի համար անհասկանալիորեն փայլող աչքերի մեջ, փորձեց ժպտալ նրան, բայց հանկարծ, վայրկենաբար մոռանալով նրան, նորից աչքերը հառեց դեպի աջ և նորից սկսեց հետևել իր արտակարգ տեսիլին։ Նաստասյա Ֆիլիպովնան այդ րոպեին անցնում էր հենց օրիորդների աթոռների մոտով։ Եվգենի Պավլովիչը շարունակում էր ըստ երևույթին շատ ծիծաղելի և հետաքրքիր մի բան պատմել Ալեքսանդրա Իվանովնային, ասում էր արագ ու ոգևորված։ Իշխանը հիշում էր, որ Ագլայան հանկարծ կիսաշշուկով արտասանեց. «ինչպիսի...»։
Անորոշ ու թերասած մի բառ. Ագլայան վայրկենաբար զսպեց իրեն և այլևս ոչինչ չավելացրեց, բայց այդքանն արդեն բավական էր։ Նաստասյա Ֆիլիպովնան, որ անցնում էր կարծես թե հատկապես չնկատելով որևէ մեկին, հանկարծ շուռ եկավ նրանց կողմը և կարծես թե նոր միայն նկատեց Եվգենի Պավլովիչին։
— Վ-վա՛հ։ Տեսեք, ահա նա՜,— բացականչեց նա, հանկարծ կանգ առնելով,— մեկ ոչ մի սուրհանդակով գտնել չես կարող, մեկ էլ կարծես դիտմամբ նստում է այնտեղ, որտեղ մտքովդ էլ չի անցնի... Ախր ես կարծում էի, թե դու այնտեղ ես... հորեղբորդ մոտ։
Եվգենի Պավլովիչը բռնկվեց, կատաղի նայեց Նաստասյա Ֆիլիպովնային, բայց նորից արագ շրջվեց նրանից։
— Ի՞նչ։ Մի՞թե չգիտես։ Պատկերացրեք, նա դեռ չգիտի՜։ Ինքնասպա՜ն եղավ։ Այսօր առավոտյան հորեղբայրդ ինքնասպանություն գործեց։ Ինձ դեռ այն ժամանակ, ժամը երկուսին ասացին. հիմա քաղաքի կեսն արդեն գիտի, ասում են պետական երեք հարյուր հիսուն հազարը չկա, իսկ ոմանք էլ ասում են՝ հինգ հարյուր հազար։ Այնինչ ես շարունակ հույս ունեի, թե դեռ քեզ ժառանգություն կթողնի. ամբողջը քամուն է տվել։ Շատ անառակ ծերունի էր... Դե, մնաս բարով, bonne chance<ref>Ցանկանում եմ հաջողություն (ֆրանս.)։
</ref>! Մի՞թե չես գնա։ Ահա՜ թե ինչու ժամանակին պաշտոնաթող եղար, խորամա՜նկ։ Ղատարկ բա՜ն է, գիտեիր, գիտեիր վաղօրոք, գուցե դեռ երեկվանից գիտեիր...
Թեև լկտիաբար օձիքից կպչելը, ծանոթություն ու մտերմություն (որոնք չկային) ցուցադրելն անպայման նպատակ ուներ և հիմա դրանում արդեն ոչ մի կասկած չէր կարող լինել, բայց Եվգենի Պավլովիչը սկզբում մտածում էր օձիքն ազատել հենց այնպես, որևէ կերպ և ինչ ուզում է լինի, չնկատել իրեն վիրավորողին։ Բայց Նաստասյա Ֆիլիպովնայի խոսքերը որոտի պես ճայթեցին նրա գլխին. լսելով հորեղբոր մահվան մասին, նա քաթանի պես գունատվեց և դարձավ դեպի լրաբերը։ Այդ րոպեին Լիզավետա Պրոկոֆևնան տեղից վեր կացավ, իր հետևից վեր հանեց բոլորին և համարյա փախավ այդ տեղից։ Միայն իշխան Լև Նիկոլաևիչը մի վայրկյան մնաց տեղում, ասես անվճռականության մեջ, մեկ էլ Եվգենի Պավլովիչն էր դեռ կանգնել՝ ուշքի չեկած։ Բայց Եպանչինները դեռ չէին հասցրել քսան քայլ անել, երբ սարսափելի սկանդալ բռնկվեց։
Եվգենի Պավլովիչին շատ մտերիմ սպան, որ զրուցում էր Ագլայայի հետ, ծայրահեղորեն վրդովված էր։
— Այստեղ ուղղակի մտրակ է պետք, այլ կերպ վարվել չի լինի այս անպատկառի հետ,— գրեթե բարձրաձայն ասաց նա։ (Նա կարծես առաջ էլ Եվգենի Պավլովիչի կոնֆիդենտն<ref>Կոնֆիդենտ (ֆրանկ. confident-ից) — հավատարմատար։
</ref> էր):
Նաստասյա Ֆիլիպովնան վայրկենաբար շուռ եկավ դեպի նա։ Նրա աչքերը փայլատակեցին։ Նա նետվեց իրենից երկու քայլ հեռու կանգնած և բոլորովին անծանոթ մի երիտասարդի կողմը, որը ձեռքին բռնած ուներ մի բարալիկ հյուսած ճիպոտ, դուրս կորզեց դա նրա ձեռքից և ամբողջ ուժով շեղակի մտրակեց իրեն վիրավորողի դեմքին։ Այդ բոլորը կատարվեց մի ակնթարթում... Սպան, իրեն կորցրած, հարձակվեց նրա վրա. Նաստասյա Ֆիլիպովնայի մոտ արդեն չկար նրա շքախումբը, միջին տարիքի վայելուչ պարոնը արդեն հասցրել էր աննկատելի կերպով բոլորովին անհայտանալ, իսկ քեֆը չաղ պարոնը կանգնել էր մի կողմ և ամբողջ ուժով հռհռում էր։ Մի րոպե անց, իհարկե, կհայտնվեր ոստիկանությունը, բայց այդ րոպեին վատ կլիներ Նաստասյա Ֆիլիպովնայի գործը, եթե վրա չհասներ անակնկալ օգնությունը. իշխանը, որ նույնպես կանգ էր առել երկու քայլ հեռու, հասցրեց հետևից բռնել սպայի ձեռքերը։ Իր ձեռքը կորզելով, սպան ուժեղ հրեց նրա կրծքին. իշխանը մի երեք քայլ ետ թռավ ու ընկավ աթոռին։ Բայց արդեն հայտնվել էին Նաստասյա Ֆիլիպովնայի ևս երկու պաշտպան։ Հարձակվող սպայի առաջ կանգնած էր բռնցքամարտիկը, ընթերցողին հայտնի հոդվածի հեղինակը և ռոգոժինյան առաջվա խմբի իսկական անդամը։
— Կե՛լլեր։ Պաշտոնաթող պորուչիկ,— ներկայացավ նա ցուցամոլությամբ։— Կամենում եք ձեռնամարտ, կապիտան, ուրեմն, փոխարինելով թույլ սեռին, ձեր տրամադրության տակ եմ. անցել եմ ամբողջ անգլիական բռնցքամարտը։ Մի բոթբթեք, կապիտան, կարեկցում եմ ''արյունալի'' վիրավորանքի համար, բայց չեմ կարող թույլ տալ բռունցքի իրավունքը մի կնոջ հետ, հասարակության աչքի առաջ։ Իսկ եթե, ինչպես վայել է ամենաազնվագույն անձնավորությանը ուրիշ ձևով, ապա, հասկանալի է, պետք է որ ինձ հասկանաք, կապիտան...
Բայց կապիտանն արդեն ուշքի էր եկել և արդեն չէր լսում նրան։ Այդ րոպեին ամբոխի միջից հայտնված Ռոգոժինը թևանցուկ արեց Նաստասյա Ֆիլիպովնային և տարավ նրան իր հետևից։ Իր հերթին Ռոգոժինը թվում էր սարսափելի ցնցված, գունատ էր և դողում էր։ Հեռացնելով Նաստասյա Ֆիլիպովնային, նա համենայն դեպս հասցրեց չար ծիծաղել սպայի երեսին և հաղթանակած քարվանսարայի առևտրականի պես ասաց.
— Թո՛ւ։ Ի՜նչ ստացար։ Մռո՛ւթդ արյունոտեցի՜ր։ Թո՛ւ։
Ուշքի գալով և լիովին գլխի ընկնելով, թե ում հետ գործ ունի, սպան քաղաքավարի (ի դեպ, երեսը թաշկինակով ծածկած) դիմեց իշխանին, որն արդեն վեր էր կացել աթոռից.
— Իշխան Մի՞շկինն եք, որի հետ ծանոթանալու հաճույքն ունեցա։
— Նա խելագա՜ր է։ Ցնորվա՜ծ։ Հավատացնում եմ ձեզ,— պատասխանեց իշխանը դողդոջուն ձայնով, չգիտես ինչու նրան պարզելով իր գողացող ձեռքերը։
— Ես, իհարկե, չեմ կարող պարծենալ այդպիսի տեղեկություններով, բայց ինձ հարկավոր է իմանալ ձեր անունը։
Նա գլխով արավ ու հեռացավ։ Ոստիկանությունը վրա հասավ ուղիղ հինգ վայրկյան անց, հենց որ հեռացան վերջին գործող անձինք։ Ասենք, սկանդալը տևեց ընդամենը երկու րոպեից ոչ ավելի։ Հասարակության միջից ոմանք վեր կացան ու հեռացան, ուրիշներ էլ միայն մի տեղից մի ուրիշ տեղ նստեցին, երրորդները շատ ուրախ էին սկանդալի համար, չորրորդները սաստիկ հետաքրքրվեցին ու սկսեցին աշխույժ խոսակցություն։ Մի խոսքով, գործը վերջացավ սովորական ձևով։ Նվագախումբը նորից սկսեց նվագել։ Իշխանը գնաց Եպանչինների հետևից։ Եթե նա կռահեր կամ հասցներ նայել դեպի ձախ, երբ իրեն բոթելուց հետո նստած էր աթոռին, ապա իրենից քսան քայլ հեռու կտեսներ Ագլայային, որը կանգնել էր դիտելու սկանդալի տեսարանը և չէր լսում արդեն հեռու գնացած մոր և քույրերի կանչերը։ Իշխան Շչ-ն, մոտ վազելով վերջապես համոզեց նրան, որ շուտով հեռանա։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան մտքում պահեց, որ Ագլայան նրանց մոտ վերադարձավ այնպիսի հուզված վիճակում, որ հազիվ թե լսում էր իրենց կանչերը։ Բայց ուղիղ երկու րոպե հետո, հենց որ մտան զբոսայգի, Ագլայան ասաց իր սովորական անտարբեր ու քմահաճ ձայնով.
— Ես ուզում էի տեսնել, թե ինչով կվերջանա կատակերգությունը։
=== III ===
Կայարանի դեպքը թե՛ մայրիկին, թե՛ աղջիկներին համարյա սարսափեցրել էր։ Տագնապած ու հուզված՝ Լիզավետա Պրոկոֆևնան ամբողջ ճանապարհը դեպի տուն տառացիորեն համարյա վազում էր աղջիկների հետ։ Ըստ նրա հայացքի ու հասկացողությունների այդ դեպքի մեջ չափազանց շատ բան էր տեղի ունեցել և դրսևորվել, այնպես որ նրա գլխում, չնայած ամբողջ խառնաշփոթությանն ու վախին, արդեն ծնվում էին վճռական մտքեր։ Բայց բոլորը նույնպես հասկանում էին, որ մի առանձնահատուկ բան էր պատահել և, որ, գուցե, բարեբախտաբար, սկսում է բացահայտվել ինչ-որ արտակարգ գաղտնիք։ Չնայած իշխան Շչ-ի առաջվա հավաստիացումներին ու բացատրություններին, Եվգենի Պավլովիչը «հիմա երևան էր հանվել», մերկացվել, բացահայտվել և «օրինական ձևով երևացել են նրա կապերը այդ արարածի հետ»։ Այդպես էր կարծում Լիզավետա Պրոկոֆևնան և նույնիսկ նրա երկու ավագ աղջիկները։ Այդ եզրակացության օգուտն այն էր, որ ավելի շատ հանելուկներ կուտակվեցին։ Աղջիկները թեև իրենց մտքում մասամբ զայրանում էին մայրիկի արդեն չափից ավելի սաստիկ վախի և այդպիսի բացահայտ փախուստի համար, բայց իրարանցման առաջին պահին սիրտ չէին անում հարցերով անհանգըստացնել նրան։ Բացի դրանից, չգիտես ինչու նրանց թվում էր, որ իրենց քույրիկը, Ագլայա Իվանովնան, գուցե այդ գործում ավելին գիտի, քան բոլոր երեքը՝ մայրիկով հանդերձ։ Իշխան Շչ-ն նույնպես մռայլ էր գիշերվա պես և շատ մտախոհ։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան ամբողջ ճանապարհին նրա հետ մի խոսք չփոխանակեց, իսկ սա կարծես նույնիսկ չնկատեց այդ։ Ադելաիդան փորձեց նրան հարցնել. «Այդ ի՞նչ հորեղբոր մասին էին խոսում հիմա և ի՞նչ է պատահել այնտեղ Պետերբուրգում»։ Բայց նա ի պատասխան ամենաթթված դեմքով փնթփնթաց շատ անորոշ բան ինչ-որ տեղեկանքների մասին, և որ այդ բոլորը, իհարկե, միայն անհեթեթ բան է։ «Դրանում կասկա՜ծ չկա»,— պատասխանեց Ադելաիդան և այլևս ոչնչի մասին չհարցրեց։ Այնինչ Ագլայան չտեսնված հանգստացել էր և ճանապարհին միայն նկատեց, որ շատ արագ են վազում։ Մի անգամ նա ետ շրջվեց ու տեսավ իշխանին, որը գալիս էր նրանց հետևից։ Նկատելով իրենց հասնելու նրա ջանքերը, Ագլայան ծաղրաբար ժպտաց և արդեն այլևս ետ չէր նայում նրան տեսնելու։
Վերջապես համարյա բուն ամառանոցի մոտ հանդիպեց նրանց ընդառաջ եկող Իվան Ֆյոդորովիչը, որ հենց նոր էր վերադարձել Պետերբուրգից։ Նա անմիջապես, առաջին իսկ խոսքից սկսեց հարցուփորձ անել Եվգենի Պավլովիչի մասին։ Բայց կինը սպառնալից անցավ նրա կողքով, առանց պատասխանելու և նույնիսկ առանց նայելու նրան։ Աղջիկների և իշխան Շչ-ի աչքերից նա իսկույն հասկացավ, որ տանը փոթորիկ է։ Բայց առանց այդ էլ նրա սեփական դեմքն արտացոլում էր ինչ-որ արտակարգ անհանգստություն։ Նա իսկույն բռնեց իշխան Շչ-ի թևը, կանգնեցրեց նրան տան մուտքի մոտ և գրեթե շշուկով նրա հետ մի քանի խոսք փոխանակեց։ Երկուսի էլ տագնապած տեսքից, երբ հետո նրանք պատշգամբ բարձրացան և անցան Լիզավետա Պրոկոֆևնայի մոտ, կարելի էր կարծել, որ երկուսն էլ ինչ-որ արտակարգ լուրեր են լսել։ Քիչ-քիչ բոլորը հավաքվեցին Լիզավետա Պրոկոֆևնայի մոտ վերևում, և վերջապես պատշգամբում մնաց մենակ իշխանը։ Նա նստել էր անկյունում, ասես ինչ-որ բանի սպասելով, սակայն, ինքն էլ չիմանալով, թե ինչու, նրա մտքովն էլ չէր անցնում գնալ. տեսնելով տան իրարանցումը, թվում է, նա մոռացել էր ամբողջ տիեզերքը և պատրաստ էր նստած մնալ անընդհատ երկու տարի, որտեղ էլ նրան նստեցնեին։ Վերևից երբեմն նրան էին հասնում տագնապալի խոսակցության արձագանքները։ Նա ինքը չէր կարողանա ասել, որքան ժամանակ էր նստել այստեղ։ Ժամանակն անցնում էր, և բոլորովին մթնեց։ Հանկարծ պատշգամբ գուրս եկավ Ագլայան, արտաքուստ նա հանգիստ էր, թեև փոքր-ինչ գունատ։ Տեսնելով իշխանին, որին «հավանաբար չէր սպասում» հանդիպել այստեղ աթոռին նստած, անկյունում, Ագլայան ժպտաց կարծես տարակուսանքով։
— Ի՞նչ եք անում այստեղ,— մոտեցավ նա նրան։
Իշխանը շփոթված ինչ֊որ բան փնթփնթաց և վեր թռավ աթոռից, բայց Ագլայան իսկույն նստեց նրա կողքին, նորից նստեց և իշխանը։ Ագլայան հանկարծ, բայց ուշադիր զննեց նրան, հետո լուսամատից դուրս նայեց, կարծես առանց որևէ մտքի, հետո նորից իշխանին։ «Գուցե նա ուղում է ծիծաղել,— անցավ իշխանի մտքով,— բայց ոչ, եթե ուզենար, կծիծաղեր»։
— Գուցե թե՞յ եք ուզում, պատվիրեմ,— ասաց Ագլայան քիչ լռելուց հետո։
— Ո-ոչ... Ես չգիտեմ...
— Մարդ ինչպե՞ս կարող է չիմանալ այդ։ Ախ, հա, լսեցեք, եթե մեկնումեկը ձեզ մենամարտի հրավիրեր, դուք ի՞նչ կանեիք։ Ես դեռ այն ժամանակ էի ուզում հարցնել։
— Դե... ո՞վ պիտի... ինձ ոչ ոք մենամարտի չի հրավիրի։
— Դե, եթե հրավիրեի՞ն։ Դուք շա՞տ կվախենայիք։
— Կարծում եմ, որ շատ... կվախենայի։
— Լո՞ւրջ։ Ուրեմն դուք վախկո՞տ եք։
— Ո֊ոչ. գուցե և ոչ։ Վախկոտը նա է, ով վախենում և փախչում է, իսկ ով վախենում է, բայց չի փախչում, նա դեռ վախկոտ չէ,— ժպտաց իշխանը փոքր-ինչ մտածելով։
— Իսկ դուք չե՞ք փախչի։
— Գուցե և չեմ փախչի,— ծիծաղեց նա վերջապես Ագլայայի հարցերի վրա։
— Ես թեև կին եմ, բայց ոչ մի դեպքում չէի փախչի,— նկատեց Ագլայան համարյա վիրավորված։— Ասենք, դուք ինձ վրա ծիծաղում եք և ըստ ձեր սովորության կոտրատվում, որպեսզի ավելի հետաքրքիր երևաք. ասացեք, սովորաբար կրակում են տասներկու քայլ հեռավորությունի՞ց։ Ոմանք նաև տա՞սը։ Դա հաստատ նշանակում է սպանվել կամ վիրավորվե՞լ։
— Մենամարտերի ժամանակ, ըստ երևույթին, հազվադեպ են կպչում։
— Ինչպե՞ս թե հազվադեպ։ Պուշկինին չսպանեցի՞ն։
— Դա գուցե պատահական էր։
— Բոլորովին պատահական չէր. մահու մենամարտ էր, և սպանեցին։
— Գնդակն այնքան ցածր էր կպել, որ, հավանաբար, Դանտեսը նշան էր բռնել ավելի բարձր, կրծքին կամ գլխին, իսկ այնպես, ինչպես այդ գնդակն էր կպել, ոչ ոք նշան չի բռնում, նշանակում է, ամենից հավանականն այն է, որ գնդակը Պուշկինին կպել է պատահաբար, վրիպելուց։ Դա ինձ ասել են լավատեղյակ մարդիկ։
— Իսկ գա ինձ մի զինվոր է ասել, որի հետ ես մի անգամ զրուցում էի, որ նրանց դիտմամբ, ըստ կանոնադրության, հրամայված է նշան բռնել, երբ նրանք ցրիվ են գալիս հրաձգության համար, կես-մարդու վրա, նրանց մոտ այդպես էլ ասված է. «կես-մարդու վրա»։ Ահա արդեն, նշանակում է, ոչ թե կրծքին և ոչ թե գլխին, այլ դիտմամբ կես-մարդու վրա է հրամայված կրակել։ Ես հետո հարցրել եմ մի սպայի, նա ասում է, որ դա հենց այդպես է և ճիշտ է։
— Դա ճիշտ է, որովհետև հեռու տարածությունից է։
— Իսկ դուք կրակել գիտե՞ք։
— Ես երբեք չեմ կրակել։
— Մի՞թե ատրճանակը լցնել էլ չգիտեք։
— Չգիտեմ։ Այսինքն՝ հասկանում եմ, թե դա ինչպես պետք է արվի, բայց երբեք ինքս չեմ լցրել։
— Դե, ուրեմն, նշանակում է, որ չգիտեք, որովհետև այստեղ հարկավոր է փորձ։ Լսեցեք ուրեմն և սերտեցեք. նախ և առաջ գնեցեք ատրճանակի լավ վառոդ, թաց չլինի (ասում են, պետք է ոչ թե թաց, այլ շատ չոր), ինչ֊որ մանր, դուք այդպիսին պահանջեցեք, և ոչ թե այնպիսի, որով թնդանոթ են կրակում։ Գնդակն, ասում են, ինչ֊որ ձևով իրենք են ձուլում։ Դուք ատրճանակներ ունե՞ք։
— Չունեմ, և հարկավոր չէ,— ծիծաղեց հանկարծ իշխանը։
— Ախ, ի՜նչ հիմարություն։ Անպայմա՛ն գնեցեք. լավ, ֆրանսիական կամ անգլիական, դա, ասում են, լավագույններն են։ Հետո վառոդ վերցրեք մի մատնոցաչափ, գուցե երկու մատնոցաչափ, և լցրեք։ Ավելի լավ է շատ լինի։ Ամրացրեք թաղիքով (ասում են, չգիտես ինչու, անպայման թաղիքով), դա կարելի է որևէ աեղից ճարել, որևէ ներքնակից, կամ երբեմն դռները թաղիքով են պատում։ Հետո, երբ կխցկեք թաղիքը, գնդակը դրեք, լսեցի՞ք, գնդակը հետո, իսկ վառոդը առաջ, թե չէ չի կրակի։ Ի՞նչ եք ծիծաղում։ Ես ուզում եմ, որ դուք ամեն օր մի քանի անգամ կրակեք և անպայման սովորեք նշանին կպցնել։ Կանե՞ք։
Իշխանը ծիծաղում էր, Ագլայան սրտնեղած ոտքը դոփեց։ Նրա լուրջ տեսքը այդպիսի խոսակցության ժամանակ մի քիչ զարմացրեց իշխանին։ Նա մասամբ զգում էր, որ լավ կլիներ ինքը ինչ֊որ բան իմանար, ինչ֊որ բան հարցներ, համենայն դեպս դրանից ավելի մի լուրջ բան, քան այն, թե ատրճանակն ինչպես են լցնում։ Բայց այդ բոլորը նրա մտքից թռել էր, բացի միայն նրանից, որ իր առաջ նստած է Ագլայան, իսկ ինքը նայում է նրան, իսկ ինչի մասին էլ նա խոսելու լիներ, իշխանի համար այդ րոպեին համարյա միևնույն էր։
Վերևից պատշգամբ իջավ, վերջապես, Իվան Ֆյոդորովիչն ինքը. նա ինչ֊որ տեղ էր գնում խոժոռված, մտահոգված ու վճռական տեսքով։
— Ա՜, Լև Նիկոլաևիչ դու... հիմա ո՞ւր ես գնալու,— հարցրեց նա, չնայած Լև Նիկոլաևիչի մտքով էլ չէր անցնում տեղից շարժվել,— հապա մի գնանք, ես քեզ մի խոսք կասեմ։
— Ցտեսություն,— ասաց Ագլայան և իշխանին պարզեց ձեռքը։
Պատշգամբում արդեն բավական մութն էր, իշխանն այդ վայրկյանին բոլորովին պարզ չէր տեսնի նրա դեմքը։ Մի րոպե անց, երբ գեներալի հետ արդեն դուրս էր գալիս ամառանոցից, նա հանկարծ սաստիկ կարմրեց և ամուր սեղմեց իր աջ ձեռքը։
Պարզվեց, որ Իվան Ֆյոդորովիչին հարկավոր էր նույն ճանապարհով գնալ. չնայած ուշ ժամին, Իվան Ֆյոդորովիչն շտապում էր ինչ֊որ մեկի հետ ինչ֊որ բանի մասին խոսելու։ Բայց առայժմ նա հանկարծ խոսել սկսեց իշխանի հետ, արագ, տագնապած, բավական անկապ, խոսակցության մեջ հաճախակի հիշատակելով Լիզավետա Պրոկոֆևնային։ Եթե իշխանն այդ րոպեին կարողանար ավելի ուշադիր լինել, ապա նա, գուցե գլխի ընկներ, որ Իվան Ֆյոդորովիչն ուզում է ի միջի այլոց, նրանից էլ ինչ֊որ բան իմանալ կամ, լավ է ասել, ուղղակի ու բացարձակ ինչ֊որ բան հարցնել նրան, բայց շարունակ չի հաջողվում նրան շոշափել ամենագլխավոր կետը։ Համոթ իր, իշխանն այն աստիճան ցրված էր, որ ամենասկզբում նույնիսկ ոչինչ չէր լսում, և երբ գեներալը նրա առաջ կանգ առավ ինչ֊որ տաք֊տաք հարց տալով, նա ստիպված էր խոստովանելու նրան, որ ոչինչ չի հասկանում։
Գեներալն ուսերը թոթվեց։
— Բոլորդ ինչ֊որ տարօրինակ մարդիկ եք դարձել,— շարունակեց նա նորից խոսել։— Քեզ ասում եմ, որ բոլորովին չեմ հասկանում Լիզավետա Պրոկոֆևնայի մտքերն ու տագնապները։ Նա հիստերիկայի մեջ է և լալիս է, և ասում է, որ մեզ անարգել ու խայտառակել են։ Ո՞վ։ Ինչպե՞ս։ Ո՞ւմ հետ։ Ե՞րբ և ինչո՞ւ։ Ես խոստովանում եմ, մեղավոր եմ (դա վերցնում եմ իմ վրա), շատ մեղավոր եմ, բայց այդ... անհանգիստ (և ի լրումն իրեն վատ պահող) կնոջ համառ հետապնդումները կարող են սահմանափակվել, վերջապես, ոստիկանության կողմից, և ես նույնիսկ այսօր մտադիր եմ որոշ մարդկանց հետ տեսնվել և նախազգուշացնել։ Ամեն ինչ կարելի է սարքել սուսիկ, հեզ, սիրալիր, նույնիսկ ծանոթության միջոցով և բոլորովին առանց սկանդալի։ Համաձայն եմ նույնպես, որ ապագան հղի է իրադարձություններով և որ չպարզաբանված շատ բան կա. այստեղ կա նաև ինտրիգ, բայց եթե այստեղ ոչինչ չգիտեն, այնտեղ դարձյալ ոչինչ բացատրել չեն կարող. եթե ես չեմ լսել, դու չես լսել, նա չի լսել, հինգերորդը նույնպես ոչինչ չի լսել, ապա, վերջ ի վերջո, էլ ո՞վ է լսել, հարցնում եմ քեզ։ Հապա ինչո՞վ բացատրել դա, քո կարծիքով, բացի նրանից, որ բանը կիսով չափ միրաժ է, գոյություն չունի, ինչպես որ, օրինակ, լուսնի լույսը... կամ ուրիշ տեսիլներ։
— ''Նա'' ցնորված է,— մրմնջաց իշխանը, հանկարծ ցավով հիշելով քիչ առաջվա ամբողջ անցուդարձը։
— Մի խոսքով ասած, եթե դու այդ կնոջ մասին ես ասում։ Մասամբ իմ գլխով էլ այդպիսի միտք էր անցնում և ես հանգիստ քնում էի։ Բայց հիմա տեսնում եմ, որ այստեղ ավելի ճիշտ են մտածում և չեմ հավատում ցնորվածությանը։ Փուչ կին է, ենթադրենք, բայց ընդսմին նույնիսկ սրաթափանց է, ոչ միայն խելագար է։ Այսօրվա արարմունքը Կապիտոն Ալեքսեիչի նկատմամբ դա շատ լավ ապացուցում է։ Նրա կողմից սրիկայական գործ է, այսինքն՝ առնվազն. ճիզվիտական գործ, հատուկ նպատակների համար։
— Ի՞նչ Կապիտոն Ալեքսեիչ։
— Ախ, աստված իմ, Լև Նիկոլաևիչ, դու ոչինչ չես լսում։ Ես հենց նրանից սկսեցի, որ քեզ հետ խոսք բացի Կապիտոն Ալեքսեիչի մասին, այնպես զարմացած եմ, որ նույնիսկ հիմա ոտ ու ձեռս դողում են։ Դրա համար էլ այսօր ուշ մնացի քաղաքում։ Կապիտոն Ալեքսեիչ Ռադոմսկին, Եվգենի Պավլովիչի հորեղբայրը...
— Հե՞,— գոչեց իշխանը։
— Ինքնասպանություն է գործել, առավոտյան, լուսաբացին, ժամը յոթին։ Ծերուկ, հարգարժան, յոթանասուն տարեկան, էպիկուրյան,— ու ճիշտ և ճիշտ ինչպես այն կինն էր ասում,— պետական գումար, նշանակալից գումար։
— Իսկ այդ նա որտեղի՞ց...
— Որտեղից է իմացե՞լ։ Հա՜-հա՜։ Դե ախր նրա շուրջն արդեն մի ամբողջ շտաբ գոյացավ, հենց որ նա հայտնվեց։ Գիտե՞ս նրան հիմա ինչ դեմքեր են այցելում և որոնում «ծանոթանալու այդ պատիվը»։ Բնական է, այն ժամանակ կարող էր եկողներից մի բան իմանալ, որովհետև հիմա արդեն ամբողջ Պետերբուրգը գիտի, և այստեղ կես-Պավլովսկը կամ արդեն նաև ամբողջ Պավլովսկը։ Բայց որքա՜ն նուրբ է նրա դիտողությունը համազգեստի մասին, ինչպես ինձ հաղորդեցին, այսինքն՝ այն մասին, որ Եվգենի Պավլովիչը վաղօրոք հասցրեց պաշտոնաթող լինել։ Այդպիսի՜ դժոխային ակնարկ։ Ոչ, դա խելագարություն չի արտահայտում։ Ես, իհարկե, հրաժարվում եմ հավատալ, որ Եվգենի Պավլովիչը կարող էր առաջուց իմանալ աղետի մասին, այսինքն՝ որ ամսի այսքանին, ժամը յոթին և այլն։ Բայց նա կարող էր այդ ամենը նախազգալ։ Այնինչ ես, այնինչ մենք բոլորս և իշխան Շչ֊ն հույս ունեինք, որ դեռ նա Եվգենի Պավլովիչին ժառանգություն կթողնի։ Օ, սարսա՜փ, սարսա՜փ։ Բայց, հասկացիր, ես Եվգենի Պավլովիչին ոչ մի բանում չեմ մեղադրում և շտապում եմ քեզ բացատրել, բայց և այնպես կասկածելի է։ Իշխան Շչ֊ն անասելի զարմացած է։ Այս ամենը շատ տարօրինակ պատահեց։
— Բայց ի՞նչ կասկածելի բան կա Եվգենի Պավլովիչի վարքի մեջ։
— Ոչի՛նչ չկա։ Իրեն պահում էր ամենաազնվաբարո ձևով։ Եվ ես ոչինչ չեմ ակնարկել։ Նրա սեփական կարողությունը, կարծում եմ, անվթար է։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, հասկանալի է, լսել անգամ չի ուզում... Բայց գլխավորը, բոլոր այս ընտանեկան աղետներն են, կամ, լավ է ասել, այս բոլոր անախորժությունները, այնպես որ մարդ նույնիսկ չգիտի, թե ինչպես անի... Դու, ճիշտն ասած, տան բարեկամն ես, Լև Նիկոլաևիչ, և պատկերացրու, հիմա պարզվում է, ասենք, թեև ոչ ստույգ, որ իբր արդեն ավելի քան մի ամիս առաջ Եվգենի Պավլովիչը բացատրվել է Ագլայայի հետ և իբր թե նրանից ստացել է պաշտոնական մերժում։
— Չի՜ կարող պատահել,— տաք֊տաք բացականչեց իշխանը։
— Մի՞թե դու որևէ րան գիտես։ Գիտե՞ս, սիրելիս,— ցնցվեց ու զարմացավ գեներալը, տեղում կանգ առնելով կարծես քարացած,— ես գուցե զուր տեղը և անպատշաճ կերպով քեզ մոտ խոսք թռցրի բերանիցս, բայց ախր դա նրա համար, որ դու... որ դու... կարելի է ասել, այդպիսի մարդ ես։ Գուցե դու որևէ առանձին բա՞ն գիտես։
— Ես ոչինչ չգիտեմ... Եվգենի Պավլովիչի մասին,— մրթմրթաց իշխանը։
— Ես էլ չգիտեմ։ Ինձ... ինձ, եղբայր, ուզում են ուղղակի հողը դնել և թաղել, և ընդսմին չեն ուզում մտածել, որ դա ծանր է մարդու համար և որ ես դրան չեմ դիմանա։ Հիմա մի այնպիսի տեսարան էր, որ սարսափելի բան։ Ես քեզ ասում եմ ինչպես հարազատ որդուս։ Գլխավորը, Ագլայան կարծես ծիծաղում է մոր վրա։ Այն մասին, որ նա, կարծես, մերժել է Եվգենի Պավլովիչին մոտ մի ամիս առաջ, և որ նրանք բավական պաշտոնական բացատրություն են ունեցել, հայտնել են քույրերը, իբրև կռահում... ի դեպ, հաստատ կռահում։ Բայց ախր նա մի այնպիսի ինքնասածի ու ֆանտաստիկ արարած է, որ պատմել չի լինի։ Բոլոր մեծահոգությունները, սրտի և մտքի բոլոր փայլուն հատկությունները, այդ բոլորը, թերևս, կա նրա մեջ, բայց ընդսմին, քմայքներ, ծաղր, մի խոսքով, դիվային բնավորություն է և ի լրումն ֆանտազիաներով է։ Մոր վրա հիմա ծիծաղեց, նրա երեսին, քույրերի վրա, իշխան Շչ-ի վրա, իմ մասին խոսելու կարիք էլ չկա, հազվադեպ է, որ ինձ վրա չի ծիծաղում, և, թվում է, դրա համար այդ դիվուկը առանձնապես սիրում է ինձ, այսինքն, թվում է, մյուսներից ավելի։ Գրազ կգամ, որ նա արդեն որևէ հարցում քեզ վրա էլ է ծիծաղել։ Ես ձեզ հիմա գտա իրար հետ զրուցելիս քիչ առաջ վերևում տեղի ունեցած փոթորկից հետո, նա քեզ հետ այնպես էր նստած, կարծես ոչինչ պատահած չլիներ։
Իշխանը սաստիկ կարմրեց և սեղմեց աջ ձեռքը, բայց լռեց։
— Իմ սիրելի, բարի Լև Նիկոլաևիչ,— զգացված ու տաք-տաք հանկարծ ասաց գեներալը,— ես... և նույնիսկ Լիզավետա Պրոկոֆևնան ինքը (որը, ի դեպ, նորից է սկսել քեզ ներկել և քեզ համար ինձ էլ, միայն չեմ հասկանում, թե պատճառն ինչ է), մենք այնուամենայնիվ քեզ սիրում ենք, սիրում ենք անկեղծ և հարգում ենք, նույնիսկ չնայած ոչ մի բանի, այսինքն՝ չնայած բոլոր արտաքին երևույթներին։ Բայց համաձայնիր, սիրելի բարեկամ, ինքդ համաձայնիր, հանկարծ ինչպիսի հանելուկ կթվա և մարդ ինչպես կվրդովվի լսելով, թե ինչպես այդ սառնարյուն դիվուկը (որովհետև նա կանգնած էր մոր առաջ ամենախորին արհամարհանքի արտահայտությամբ դեպի մեր բոլոր հարցերը, իսկ դեպի իմ հարցերը գերազանցապես, որովհետև ես, գրողը տանի, հիմարացա, խելքիս փչեց խստություն բանեցնել, որովհետև ես ընտանիքի գլուխն եմ, դե հիմարացա), այդ սառնարյուն դիվուկը հանկարծ ուղղակի հայտարարում է ծաղրանքով, որ այդ «ցնորվածը» (նա այդպես արտահայտվեց, և ինձ համար տարօրինակ է, որ նա քո բառը գործածեց. «մի՞թե, ասում է, դուք մինչև հիմա չկարողացաք գլխի ընկնել»), որ այդ ցնորվածը «իր գլուխն է մտցրել ինչ գնով ուզում է լինի ինձ ամուսնացնել իշխան Լև Նիկոլաևիչի հետ, դրա համար էլ Եվգենի Պավլովիչին մեր տնից քշում է»... այդքանն ասաց, ուրիշ ոչ մի բացատրություն չտվեց, հռհռում է իր համար, իսկ մենք բերաններս ենք բացել, նա դուռը շրխկացրեց ու դուրս եկավ։ Հետո ինձ պատմեցին քո և նրա մեջ նորերս պատահած տարօրինակ դեպքի մասին... և... լսիր, սիրելի իշխան, դու չվիրավորվող և շատ կշռադատող մարդ ես, ես դա նկատել եմ քո մեջ, բայց... մի բարկանա, աստված վկա, նա ծիծաղում է քեզ վրա։ Երեխայի պես ծիծաղում է, դրա համար էլ դու նրանից մի նեղանա, բայց դա ուղղակի այդպես է։ Բան մի կարծիր, նա ուղղակի հիմարացնում է թե քեզ, թե մեզ բոլորիս, պարապությունից։ Դե, մնաս բարով։ Դու գիտե՞ս մեր զգացմունքները։ Մեր անկեղծ զգացմունքները դեպի քեզ։ Նրանք անփոփոխ են. երբեք և ոչ մի բանում... բայց... Ես հիմա այս կողմն եմ գնալու, ցտեսություն։ Հազվադեպ եմ ես այսքան վատ վիճակում գտնվել, ինչպես հիմա եմ գտնվում... Այ քեզ ամառանո՜ց։
Մենակ մնալով խաչմերուկում, իշխանը շուրջը նայեց, արագ կտրեց անցավ փողոցը, մոտեցավ մի ամառանոցի լուսավորված պատուհանին, բաց արեց փոքրիկ թղթիկը, որն ամուր սեղմել էր աջ ձեռքում Իվան Ֆյոդորովիչի հետ խոսելու ամբողջ ընթացքում, և, որսալով լույսի թույլ ճառագայթը, կարդաց.
«Վաղը առավոտյան ժամը յոթին ես կլինեմ զբոսայգու կանաչ նստարանին և կսպասեմ ձեզ։ Ես որոշել եմ ձեզ հետ խոսել մի շատ կարևոր գործի մասին, որն ուղղակի ձեզ է վերաբերվում։
P. S. Հուսով եմ, ոչ ոքի ցույց չեք տա այս տոմսակը։ Թեև ամաչում եմ ձեզ այսպիսի խրատ գրելը, բայց դատեցի, որ դուք արժանի եք դրան, և գրեցի, ամոթից կարմրելով ձեր ծիծաղելի բնավորության համար։
PP. SS. Դա հենց այն կանաչ նստարանն է, որ ձեզ ցույց տվի այն ժամանակ։ Ամաչեցե՜ք։ Ես հարկադրված էի սա ևս հավելագրել»։
Տոմսակը գրված էր հապճեպ և ծալված մի կերպ, ամենից հավանական է՝ Ագլայայի պատշգամբ դուրս գալուց անմիջապես առաջ։ Վախի նմանվող աննկարագրելի հուզմունքով, իշխանը թղթիկը նորից պինդ սեղմեց ձեռքում և շտապով ետ թռավ լուսամուտից, լույսից, ինչպես վախեցած գող, բայց այդ շարժման ժամանակ հանկարծ կիպ կպավ մի պարոնի, որը հայտնվել էր ուղիղ նրա ուսերի հետևում։
— Ես հետևում եմ ձեզ, իշխան,— ասաց պարոնը։
— Այդ դո՞ւք եք, Կելլեր,— գոչեց իշխանը զարմացած։
— Որոնում եմ ձեզ, իշխան։ Սպասում էի ձեզ Եպանչինների ամառանոցի մոտ, հասկանալի է, չէի կարող մտնել։ Գալիս էի ձեր հետևից, երբ դուք քայլում էիք գեներալի հետ։ Ձեր տրամադրության տակ եմ, իշխան, կարգադրեցեք Կելլերին։ Պատրաստ եմ զոհաբերելու, նույնիսկ մեռնելու, եթե հարկ լինի։
— Բայց... ինչո՞ւ։
— Դե, հավանաբար մարտահրավեր կլինի։ Այդ պորուչիկ Սոլովցևը, ես նրան գիտեմ, այսինքն՝ ոչ անձնապես... նա կուլ չի տա վիրավորանքը։ Մեր ախպորը, այսինքն՝ ինձ ու Ռոգոժինին, նա, հասկանալի է, հակված է տականք համարելու, և, գուցե, ըստ արժանվույն, այդպիսով պատասխանատու եք մնում միայն դուք։ Ստիպված կլինեք վճարել շշերի համար, իշխան։ Նա ձեր մասին հարցուփորձ էր անում, ես լսեցի, և հավանաբար վաղը նրա բարեկամը կբարեհաճի ձեզ մոտ, իսկ գուցե և հիմա էլ սպասում է։ Եթե մարտավկա ընտրելու պատվին արժանացնեք, ապա ձեզ համար պատրաստ եմ և զինվոր ընկնել։ Դրա համար էլ որոնում էի ձեզ, իշխան։
— Ուրեմն դուք էլ եք մենամարտի մասին խոսում,— հանկարծ հռհռաց իշխանը, ի մեծ զարմանս Կելլերի։ Նա սարսափելի հռհռում էր։ Կելլերը, որ իրոք համարյա փշերի վրա էր, մինչև որ բավարարվեց իրեն մարտավկա առաջադրելով, համարյա վիրավորվեց, տեսնելով իշխանի այդպիսի զվարթ ծիծաղը։
— Բայց, իշխան, դուք այն ժամանակ ձեռքերը բռնեցիք։ Ազնվազարմ մարդու համար, այն էլ հասարակության ներկայությամբ, դժվար է դրան դիմանալը։
— Իսկ նա իմ կրծքին բոթեց,— ծիծաղելով գոչեց իշխանը,— մենք կռվելու բան չունենք։ Ես նրանից ներողություն կխնդրեմ, պրծավ գնաց։ Իսկ եթե մենամարտել է, թող լինի մենամարտել։ Թող կրակի, ես նույնիսկ ուզում եմ։ Հա՜-հա՜։ Ես հիմա գիտեմ ատրճանակ լցնել։ Դուք ատրճանակ լցնել իմանո՞ւմ եք, Կելլեր։ Պետք է նախ վառոդ գնել, ոչ թաց և ոչ այնքան խոշոր, որով թնդանոթ են կրակում, իսկ հետո նախ վառոդը լցնել, թաղիք ճարել որևէ տեղից՝ դռան վրայից, և հետո արդեն գնդակը ներս մղել և ոչ թե գնդակը վառոդից առաջ, որովհետև չի կրակի։ Լսո՞ւմ եք, Կելլեր, որովհետև չի կրակի։ Հա՜-հա՜։ Մի՞թե դա ամենասքանչելի պատճառաբանությունը չէ, եղբայր Կելլեր։ Ախ, Կելլեր, գիտե՞ք, որ ես հիմա ձեզ կգրկեմ ու կհամբուրեմ։ Հա՜-հա՜-հա՜։ Ինչպե՞ս այն ժամանակ դուք հանկարծ հայտնվեցիք նրա առաջ։ Շուտով մի անգամ եկեք ինձ մոտ շամպայն խմենք. բոլորս խմենք, հարբենք։ Գիտե՞ք, որ Լեբեդևի նկուղում տասներկու շիշ շամպայն ունեմ։ Լեբեդևը ինձ «դիպվածով» ծախեց երեք օր առաջ, նրա մոտ փոխադրվելու հաջորդ օրը, ես էլ բոլորը գնեցի։ Ես ամբողջ խումբը կհավաքեմ։ Իսկ ի՞նչ, դուք այս գիշեր քնելո՞ւ եք։
— Ինչպես ամեն գիշեր, իշխան։
— Դե, ուրեմն հանգիստ երազներ։ Հա՜-հա՜։
Իշխանը ճանապարհը կտրեց անցավ և չքացավ զբոսայգում, մտածմունքի մեջ թողնելով մի քիչ տարակուսած Կելլերին։ Նա իշխանին դեռ չէր տեսել այդպիսի տարօրինակ տրամադրության մեջ, և մինչև հիմա չէր էլ կարող պատկերացնել։
«Երևի տենդ ունի, որովհետև ջղային մարդ է, և այդ բոլորն ազդել է, բայց, իհարկե, չի վախենա։ Հենց սրանք են, որ չեն վախենում, աստված վկա,— ինքն իր մեջ մտածում էր Կելլերը։ Հը՛մ, շամպա՜յն։ Բայց հետաքրքիր լուր է։ Տասներկու շիշ, մի դյուժին, ոչինչ, կարգին կայազոր է։ Բայց գրազ կգամ, որ Լեբեդևը որևէ մեկից գրավականով է վերցրել այդ շամպայնը։ Հը՛մ... բայց բավական հաճելին է նա, այդ իշխանը, իսկապես, ես սիրում եմ այդպիսիներին, սակայն կարիք չկա ժամանակ կորցնելու և... եթե շամպայն է, ապա հենց իսկական ժամանակն է...»։
Որ իշխանը կարծես տենդի մեջ լիներ, դա, իհարկե, իրավացի էր։ Նա երկար թափառում էր մութ զբոսայգում և, վերջապես, «իրեն գտավ» մի ծառուղում զբոսնելիս։ Նրա գիտակցության մեջ մնացել էր այն հիշողությունը, որ այդ ծառուղով, սկսած նստարանից մինչև բարձր ու նկատելի հինավուրց ծառը, ընդամենը մոտ հարյուր քայլ, նա արդեն երեսուն կամ քառասուն անգամ անցել էր ետ ու առաջ։ Հիշել, թե առնվազն մի ամբողջ ժամ ինչ էր մտածում զբոսայգում, նա ոչ մի կերպ չէր կարողանա, եթե անգամ ուզենար։ Սակայն նա իրեն բռնեց մի մտքի վրա, որից հանկարծ ծիծաղից թուլացավ. թեև ծիծաղելու բան էլ չկար, բայց նա շարունակ ուզում էր ծիծաղել։ Նա պատկերացրեց, որ մենամարտի ենթադրությունը կարող էր ծնվել ոչ միայն Կելլերի գլխում, և որ, հետևաբար, պատմությունն այն մասին, թե ատրճանակն ինչպես են լցնում, կարող է և պատահական չլինել... «Վա՛հ,— կանգ առավ նա հանկարծ մի այլ մտքից պայծառացած,— քիչ առաջ նա պատշգամբ իշավ, երբ ես նստած էի անկյունում, և սաստիկ զարմացավ ինձ այնտեղ գտնելով և այնպես ծիծաղում էր... թեյի մասին սկսեց խոսել, բայց ախր այդ ժամանակ արդեն այս թղթիկը նրա ձեռքում էր, նշանակում է, նա հաստատ գիտեր, որ ես նստած եմ պատշգամբում, էլ ինչո՞ւ զարմացավ։ Հա՜-հա՜-հա՜»։
Նա տոմսակը կորզեց գրպանից ու համբուրեց, բայց իսկույն կանգ առավ ու մտածմունքի մեջ ընկավ։
«Ինչ տարօրինա՜կ է։ Ինչ տարօրինա՜կ է»,— ասաց նա մի րոպե անց նույնիսկ մի տեսակ թախծոտ. ուրախություն զգալու ուժեղ րոպեներին նրան միշտ թախիծն էր պատում, ինքն էլ չգիտեր, թե ինչու։ Նա ուշադիր նայեց շուրջը և ինքն էլ զարմացավ, որ մտել է այստեղ։ Նա շատ էր հոգնել, մոտեցավ նստարանին ու նստեց։ Շուրջն արտակարգ լուռ էր։ Կայարանում արդեն երաժշտությունը վերջացել էր։ Զբոսայգում գուցե արգեն ոչ ոք չկար, իհարկե, ժամը տասնմեկ և կեսից պակաս չէր։ Խաղաղ, տաք, լուսավոր գիշեր էր, հունիսի սկզբի պետերբուրգյան գիշեր, բայց թավ, ստվերախիտ զբոսայգում, այն ծառուղում, որտեղ նա գտնվում էր, արդեն գրեթե բոլորովին մութն էր։
Եթե մեկնումեկն այդ րոպեին նրան ասեր, որ նա սիրահարվել է, սիրահարված է կրքոտ սիրով, նա զարմացած գուցե նաև զայրացած կժխտեր այդ միտքը։ Եվ եթե մեկնումեկը դրան ավելացներ, թե Ագլայայի տոմսակը սիրային տոմսակ է, սիրային տեսակցության նշանակում, ապա նա այդ մարդու փոխարեն ամոթից կմեռներ և, կարող է պատահել, նրան մենամարտի կանչեր։ Այդ ամենը միանգամայն անկեղծ էր, և նա ոչ մի անգամ կասկած չտարավ և թույլ չտվեց ոչ մի «երկակի» միտք, թե հնարավոր է այդ աղջկա սերը դեպի ինքը կամ նույնիսկ թե հնարավոր է իր սերը դեպի այդ աղջիկը։ Սիրո հնարավորությունը դեպի ինքը, դեպի «այնպիսի մարդը, ինչպիսին ինքն է», նա հրեշավոր բան կհամարեր։ Նրան թվում էր, որ դա Ագլայայի կողմից ուղղակի չարաճճիություն է, եթե իրոք այստեղ որևէ բան կա, բայց նա մի տեսակ շատ անտարբեր էր դեպի բուն չարաճճիությունը և դա համարում էր ավելի քան բնական, իսկ ինքը մտահոգված և զբաղված էր բոլորովին այլ բանով։ Հուզված գեներալի բերանից քիչ առաջ դուրս թռած այն խոսքերին, թե Ագլայան բոլորի վրա ծիծաղում է, իսկ նրա, իշխանի վրա առանձնապես, նա լիովին հավատաց։ Ընդսմին նա նվազագույն իսկ վիրավորանք չզգաց, նրա կարծիքով հենց այդպես էլ պետք է լիներ։ Նրա համար գլխավորապես ամբողջ բանն այն էր, որ ինքը վաղը նորից կտեսնի նրան, առավոտյան վաղ, նրա կողքին կնստի կանաչ նստարանին, կլսի, թե ինչպես են լցնում ատրճանակը, և կնայի նրան։ Նրան էլ ուրիշ ոչինչ պետք չէր։ Մեկ թե երկու անգամ նրա մտքով անցավ նաև այն հարցը, թե արդյոք ի՞նչ է մտադիր Ագլայան ասել նրան, և ուղղակի իրեն վերաբերող այդ ի՞նչ կարևոր գործ է։ Եվ այլևս նա ոչ մի րոպե չկասկածեց, որ իրոք գոյություն ունի այդ «կարևոր գործը», որի համար իրեն կանչում են, բայց հիմա գրեթե բոլորովին չէր մտածում այդ կարևոր գործի մասին, այն աստիճան, որ դրա մասին մտածելու ամենափոքր իսկ մղում չէր զգում։
Ավազի վրա կամացուկ քայլերի ճռճռոցը նրան հարկադրեց գլուխը բարձրացնել։ Մի մարդ, որի դեմքը դժվար էր ջոկել մթության մեջ, մոտեցավ նստարանին և նստեց իշխանի կողքին։ Իշխանն արագ մոտեցավ նրան, գրեթե ընդհուպ, և ճանաչեց Ռոգոժինի գունատ դեմքը։
— Այդպես էլ դիտեի, որ այստեղերք թափառելիս կլինես, այնպես որ երկար չփնտրեցի,— ատամների արանքից մրթմրթաց Ռոգոժինը։
Առաջին անգամ էին տեսնվում նրանք պանդոկի միջանցքի հանդիպումից հետո։ Ռոգոժինի անակնկալ հայտնվելուց զարմացած, իշխանը միառժամանակ չէր կարողանում մտքերը ժողովել, և տանջալից զգացումը նորից հարություն առավ նրա սրտում։ Ռոգոժինն, ըստ երևույթին, հասկանում էր իր թողած տպավորությունը, ու թեև նա սկզբում շփոթվում էր, խոսում էր կարծես թե ինչ-որ սերտած սանձարձակությամբ, բայց իշխանին շուտով թվաց, որ նրանում ոչ մի սերտած բան, և նույնիսկ ոչ մի առանձին շփոթմունք չկար, եթե նրա շարժուձևի և խոսակցության մեջ որևէ անհարմարություն զգացվում էր, ապա դա միայն արտաքուստ էր, հոգու խորքում այդ մարդը չէր կարող փոխվել։
— Դու ինձ․․․ ինչպե՞ս գտար այստեղ,— հարցրեց իշխանը, մի բան ասած լինելու համար։
— Կելլերից իմացա (ես քեզ մոտ էի գնացել), «զբոսայգի է գնացել», ասաց. է, մտածում եմ, այդպես է որ կա։
— Ի՞նչը «կա»,— տագնապած որսաց իշխանը դուրս թռած բառը։
Ռոգոժինը քմծիծաղ տվեց, բայց բացատրություն չտվեց։
— Ես քո նամակն ստացա, Լև Նիկոլաևիչ, այդ ամենը դու զուր ես... և ի՞նչ հավաս... իսկ հիմա քեզ մոտ եմ եկել ''նրա'' կողմից. անպայման պատվիրում է քեզ կանչել, շատ է ուզում քեզ մի բան ասել։ Հենց այսօր էլ խնդրել է։
— Ես վաղը կգամ։ Հիմա ես տուն եմ գնում, դու․․․ ինձ մո՞տ ես գալիս։
— Ինչո՞ւ։ Ես քեզ ամեն ինչ ասացի. մնաս բարով։
— Մի՞թե չես անցնի,— կամացուկ հարցրեց իշխանը։
— Զարմանալի մարդ ես դու, Լև Նիկոլաևիչ, քեզ վրա զարմանալ է պետք։
Ռոգոժինը ծիծաղեց խայթող ծիծաղով։
— Ինչո՞ւ։ Իմ նկատմամբ այդ չարությունը քո մեջ հիմա ինչի՞ց է,— տխուր ու տաք-տաք վրա բերեց իշխանը։— Չէ որ հիմա ինքդ էլ գիտես, որ քո բոլոր մտածածները ճիշտ չեն։ Բայց ասենք, ես գիտեի, որ իմ նկատմամբ քո չարությունը մինչև հիմա չի անցել, և գիտե՞ս ինչու։ Որովհետև հենց ինքդ ոտնձգություն արիր իմ դեմ, դրանից էլ չարությունդ չի անցնում։ Քեզ ասում եմ, հիշում եմ միայն այն Պարֆեն Ռոգոժինին, որի հետ այն օրը խաչերով եղբայրացա. երեկվա նամակում նրա համար էի գրել, որ դու մոռանայիր այդ ամբողջ զառանցանքը և ինձ հետ չսկսեիր խոսել դրա մասին։ Ինչո՞ւ ես խուսափում ինձանից, ինչո՞ւ ևս ձեռքդ ինձնից թաքցնում։ Քեզ ասում եմ, որ այն ժամանակ ինչ որ եղավ, բոլորը զառանցանքի, միայն զառանցանքի տեղ եմ դնում. այն ամբողջ օրվա ընթացքում քեզ հիմա անգիր գիտեմ, ինչպես ինքս ինձ։ Այն, ինչ դու երևակայում էիր, գոյություն չուներ և չէր կարող ունենալ։ Էլ ինչո՞ւ պիտի մեր չարությունը գոյություն ունենա։
— Դու ի՞նչ չարություն պիտի ունենաս,— դարձյալ ծիծաղեց Ռոգսժինը ի պատասխան իշխանի անակնկալ, ջերմ խոսքերի։ Նա իրոք կանգնած էր, խուսափելով իշխանից, մի երկու քայլ ետ քաշված և ձեռները թաքցնելով։— Հիմա ես բոլորովին չեմ գալու քեզ մոտ, Լև Նիկոլաևիչ,— դանդաղ և խրատական եզրափակեց նա։
— Այդ աստիճա՞ն ինձ ատում ես, թե ինչ։
— Ես քեզ չեմ սիրում, Լև Նիկոլաևիչ, էլ ինչո՞ւ պիտի քեզ մոտ գամ։ Էխ, իշխան, կարծես իսկական երեխա լինես, սիրտդ խաղալիք է ուզել, հանիր ու տուր, իսկ գործը չես հասկանում։ Այդ բոլորը ճիշտ այդպես գրել էիր նամակումդ, ինչ որ հիմա ասում ես, մի՞թե ես քեզ չեմ հավատում։ Քո ամեն մի խոսքին հավատում եմ և գիտեմ, որ դու ինձ երբեք չես խաբել և սրանից հետո էլ չես խաբի, բայց համենայն դեպս քեզ չեմ սիրում։ Դու ահա գրում ես, թե ամեն ինչ մոռացել ես և միայն խաչի եղբայր Ռոգոժինին ես հիշում, և ոչ թե այն Ռոգոժինին, որն այն ժամանակ քեզ վրա դանակ բարձրացրեց։ Բայց իմ զգացմունքնե՞րը որտեղից գիտես (Ռոգոժինը նորից քմծիծաղ տվեց)։ Գուցե ես այն ժամանակվանից ոչ մի անգամ էլ չեմ զղջացել, իսկ դու արդեն քո եղբայրական ներումն ես ուղարկել ինձ։ Գուցե հենց նույն երեկո ես արդեն ուրիշ բան էի մտածում, իսկ դրա մասին...
— Նույնիսկ մոռացել էիր մտածել,— վրա բերեց իշխանը,— դե իհարկե։ Եվ գրազ կգամ, որ դու այն ժամանակ ուղղակի դնացք նստեցիր ու այստեղ Պավլովսկ գլորվեցիր, երաժշտության, և այսօրվա պես ամբոխի մեջ փնտրում ու հետևում էիր նրան։ Ա՜յ թե զարմացնելու բան գտար։ Դե եթե դու այն ժամանակ այնպիսի վիճակում լինեիր, որ ընդունակ էիր միմիայն մի բանի մասին մտածել, կարող է պատահել, դանակ էլ չէիր բարձրացնի վրաս։ Ես այն ժամանակ դեռ առավոտվանից նախազգում էի, քեզ տեսնելով. գիտե՞ս թե այն ժամանակ ինչպիսին էիր դու։ Հենց որ խաչերս փոխանակեցինք, գուցե հենց այդ ժամանակ իմ մեջ խլրտաց այդ միտքը։ Այն ժամանակ ինձ ինչո՞ւ պառավի մոտ տարար։ Դրանով մտածում էիր զսպե՞լ քո ձեռքը։ Եվ չի կարող պատահել, որ մտածեիր, այլ միայն զգացիր, ինչպես և ես... Մենք այն ժամանակ միանման զգացինք։ Եթե այն ժամանակ ձեռքդ չբարձրացնեիր ինձ վրա (որն աստված ետ մղեց), հիմա ես ի՞նչ կլինեի քո առաջ։ Չէ՞ որ միևնույն է, ես դրանում կասկածում էի քեզ, մեր մեղքը նույնն էր, միանման։ (Մի՛ խոժոռվիր։ Եվ ինչո՞ւ ես ծիծաղում)։ «Չե՛մ զղջացել»։ Բայց եթե նույնիսկ ուզենայիր, գուցե և չկարողանայիր զղջալ, որովհետև, ի լրումն, չես էլ սիրում ինձ։ Եվ եթե նույնիսկ քո առաջ հրեշտակի պես անմեղ լինեի, դու, միևնույն է, ինձ տանել չես կարողանա, քանի մտածես, որ նա ոչ թե քեզ, այլ ինձ է սիրում։ Ահա և նշանակում է, որ դա խանդ է։ Միայն թե այս շաբաթ ահա թե ինչ եմ մտածել, Պարֆեն, և կասեմ քեզ, արդյոք գիտե՞ս, որ հիմա նա քեզ գուցե բոլորից ավելի է սիրում, և նույնիսկ այնպես, որ որքան ավելի է տանջում, այնքան ավելի է սիրում։ Նա այդ բանը քեզ չի ասի, բայց պետք է տեսնել կարողանալ։ Վերջ ի վերջո նա ինչո՞ւ է այնուամենայնիվ քեզ հետ ամուսնանում։ Երբևէ կասի դա հենց քեզ։ Որոշ կանայք նույնիսկ ուզում են, որ իրենց այդպես սիրեն, իսկ նա հենց այդպիսի բնավորություն ունի։ Իսկ քո բնավորությունը և քո սերը պետք է որ նրա սրտին շատ բան ասեն։ Արդյոք գիտե՞ս, որ կինն ընդունակ է մարդու տանջամահ անել դաժանություններով ու ծաղրանքներով և ոչ մի անգամ խղճի խայթ չի զգա, որովհետև ամեն անգամ քեզ նայելով ինքն իրեն կմտածի. «Ահա ես հիմա նրան մահու աստիճան կտանջեմ, բայց դրա փոխարեն հետո սիրովս կհատուցեմ...»։
Ռոգոժինը հռհռաց՝ իշխանին լսելով։
— Ի՞նչ է, իշխան, հո պատահմամբ ինքդ էլ այդպիսի կնոջ չե՞ս հանդիպել։ Ես որոշ բաներ իմացել եմ քո մասին, եթե ճիշտ է։
— Ի՞նչ, ի՞նչ կարող էիր լսած լինել,— հանկարծ ցնցվեց իշխանը և կանգ առավ սաստիկ շփոթված։
Ռոգոժինը շարունակում էր ծիծաղել։ Նա ոչ առանց հետաքրքրության և, գուցե, ոչ առանց բավականության լսեց իշխանի ասածները. իշխանի զվարթ ու ջերմ հափշտակությունը նրան զարմացրեց ու գոտեպնդեց։
— Ոչ միայն լսել եմ, այլ ինքս էլ հիմա տեսնում եմ, որ ճիշտ է,— ավելացրեց նա,— ե՞րբ ես դու այնպես խոսել, ինչպես հիմա։ Ախր այսպիսի խոսակցությունը կարծես քեզանից չլինի։ Քո մասին այդպիսի բան լսած չլինեի, չէի գա այստեղ, և այն էլ զբոսայգի, կեսգիշերին։
— Ես քեզ բոլորովին չեմ հասկանում, Պարֆեն Սեմյոնովիչ։
— Նաստասյա Ֆիլիպովնան ինձ վաղուց էր բացատրել քո մասին, իսկ հիմա քիչ առաջ ես ինքս տեսա, թե երաժշտության հրապարակում ինչպես էիր նստել այն մեկի հետ։ Երդվում էր ինձ, երեկ ու այսօր երդվում էր, որ դու կատվի պես սիրահարված ես Ագլայա Եպանչինային։ Դա ինձ համար միևնույն է, իշխան, և իմ գործը չէ։ Եթե դու նրան դադարել ես սիրելուց, ապա նա դեռ չի դադարել քեզ սիրելուց։ Դու ախր գիտես, որ Նաստասյա Ֆիլիպովնան ուզում է քեզ անպայման ամուսնացնել այն մեկի հետ, այդպիսի խոսք է տվել, հի՜-հի՜։ Ինձ ասում է. «Առանց դրա քեզ հետ չեմ ամուսնանա, նրանք եկեղեզի գնան, մենք էլ եկեղեցի կգնանք»։ Թե ինչ կա այստեղ, հասկանալ չեմ կարող և ոչ մի անգամ չեմ հասկացել. կամ սիրում է քեզ անսահման, կամ... եթե սիրում է, այդ ինչպե՞ս է ուզում քեզ ուրիշի հետ ամուսնացնել։ Ասում է. «Ուզում եմ նրան երջանիկ տեսնել», ուրեմն, նշանակում է, սիրում է։
— Ես քեզ ասում էի և գրել էի, որ նա... խելքը գլխին չէ,— ասաց իշխանը, տանջանքով լսելով Ռոգոժինի ասածները։
— Աստվա՜ծ գիտի։ Գուցե և դու սխալվել ես... այսօր նա, ի դեպ, ինձ օր նշանակեց, երբ երաժշտությունից տարա նրան, երեք շաբաթ հետո, գուցե և ավելի շուտ, ասում է, կպսակվենք. երդվեց, սրբապատկերը հանեց, համբուրեց։ Նշանակում է, բանը հիմա քեզանից է կախված, իշխան, հի՜, հի՜։
— Այդ բոլորը զառանցանք է։ Ինչ որ իմ մասին ես ասում, երբեք, երբեք չի լինի։ Վաղը ես ձեզ մոտ կգամ...
— Էլ ի՞նչ խելագար,— նկատեց Ռոգոժինը,— ինչպե՞ս է, որ նա մնացած բոլորի համար խելքը գլխին է, իսկ միայն քեզ համար խելագար է։ Բա ինչպե՞ս է նամակներ գրում այնտեղ։ Եթե խելագար է, ապա այնտեղ էլ նամակներից կնկատեին։
— Ի՞նչ նամակներ,— վախեցած հարցրեց իշխանը։
— Այնտեղ է գրում, ''այն մեկին'', իսկ նա կարդում է։ Մի՞թե չգիտես։ Դե, կիմանաս, հավանաբար նա ինքը քեզ ցույց կտա։
— Դրան հավատա՜լ չի կարելի,— գոչեց իշխանը։
— Էխ։ Դու, Լև Նիկոլաևիչ, երևում է դեռ քիչ ես անցել այդ ճամփան, ինչքան տեսնում եմ, այլ միայն նոր ես սկսում։ Սպասիր մի քիչ, սեփական ոստիկանություն կպահես, ինքդ գիշեր-ցերեկ կհերթապահես և այնտեղի ամեն մի քայլը կիմանաս, թե որ...
— Թող, և այդ մասին երրեք մի խոսի,— գոչեց իշխանը։— Լսիր, Պարֆեն, ահա ես հիմա քեզանից առաջ այստեղ շրջում էի և հանկարծ սկսեցի ծիծաղել, թե ինչու՝ չգիտեմ, բայց միայն պատճառն այն է, որ մտաբերեցի, որ վաղվա օրը կարծես դիտմամբ իմ ծննդյան օրն է գալիս։ Հիմա համարյա ժամը տասներկուսն է։ Գնանք դիմավորենք օրը։ Ես գինի ունեմ, գինի խմենք, ինձ ցանկացիր այն, ինչ որ ես ինքս էլ հիմա չգիտեմ, թե ինչ ցանկանամ, և հենց դո՛ւ ցանկացիր, իսկ ես քեզ քո լիակատար երջանկությունն եմ ցանկանում։ Իսկ եթե ոչ, ետ տուր խաչս։ Չէ՞ որ հաջորդ օրը ետ չուղարկեցիր։ Չէ՞ որ վզիդ է։ Հիմա՞ էլ վզիդ է։
— Վզիս է,— ասաց Ռոգոժինը։
— Դե ուրեմն գնանք։ Ես առանց քեզ չեմ ուզում սկսել իմ նոր կյանքը։ Դու չգիտե՞ս, Պարֆեն, որ իմ նոր կյանքն այսօր սկսվեց։
— Հիմա ինքս եմ տեսնում և ինքս գիտեմ, որ սկսվել է. այդպես էլ կհաղորդեմ ''նրան''։ Բոլորովին քեզ կորցրել ես, Լև Նիկոլաևիչ։
=== IV ===
Ռոգոժինի հետ իր ամառանոցին մոտենալով, իշխանը սաստիկ զարմանքով նկատեց, որ իր պայծառ լուսավորված պատշգամբում հավաքվել է աղմկալի ու բազմաթիվ հասարակություն։ Ուրախ խումբը հռհռում էր, աղմկում, կարծես նույնիսկ վիճում էին բղավոցի հասցնելով։ Առաջին հայացքից կարելի էր ենթադրել շատ ուրախ ժամանց է։ Եվ իրոք, պատշգամբ բարձրանալով նա տեսավ, որ բոլորը խմում էին, և խմում էին շամպայն, և, կարծես, արդեն բավական վաղուց, այնպես որ քեֆ անողներից շատերը հասցրել էին բավական հաճելի ոգեշնչվել։ Հյուրերը բոլորը իշխանի ծանոթներն էին, բայց տարօրինակ էր, որ նրանք բոլորը հավաքվել էին միանգամից, կարծես հրավերով, թեև իշխանը ոչ ոքի չէր հրավիրել, իսկ իր ծննդյան օրվա մասին ինքն էլ հենց նոր էր հիշել հանկարծ։
— Երևի մեկին ասել ես, թե շամպայն կհանես մեջտեղ, ահա և հավաքվել են,— մրթմրթաց Ռոգոժինը իշխանի հետևից պատշգամբ բարձրանալով.— մենք էդ կետը լավ գիտենք, նրանց միայն շվվացրու...— ավելացրեց նա գրեթե չարությամբ, իհարկե մտաբերելով իր ոչ հեռու անցյալը։ Բոլորն իշխանին դիմավորեցին աղաղակներով ու բարի ցանկություններով, շրջապատեցին նրան։ Ոմանք շատ աղմկոտ էին, մյուսները շատ ավելի հանդարտ, բայց բոլորն շտապում էին շնորհավորել, լսելով ծննդյան օրվա մասին, և յուրաքանչյուրն սպասում էր իր հերթին։ Մի քանիսի ներկայությունը հետաքրքրեց իշխանին, օրինակ՝ Բուրդովսկու։ Բայց ամենազարմանալին այն էր, որ հանկարծ այդ խմբում էր հայտնվել նաև Եվգենի Պավլովիչը։ Իշխանը գրեթե հավատալ չէր ուզում և քիչ մնաց վախենար, նրան տեսնելով։
Այդ միջոցին Լեբեդևը՝ կարմրատակած ու համարյա հրճվագին, մոտ վազեց բացատրության, նա արդեն լավ ''քեֆը տեղն'' էր։ Նրա շաղակրատանքից պարզվեց, որ բոլորը հավաքվել են բոլորովին բնականորեն և նույնիսկ պատահական։ Ամենից առաջ, դեռ իրիկուն չեղած, եկել է Իպոլիտը և, իրեն անհամեմատ լավ զգալով, ցանկացել է պատշգամբում սպասել իշխանին։ Նա տեղավորվել էր բազմոցին. հետո նրա մոտ է եկել Լեբեդևը, ապա նրա ամբողջ ընտանիքը, այսինքն՝ գեներալ Իվոլգինը և աղջիկները։ Բուրդովսկին եկել էր Իպոլիտի հետ, ուղեկցելով նրան։ Գանյան և Պտիցինը մտել էին, կարծես թե, քիչ առաջ, ամառանոցի մոտով անցնելիս (նրանց հայտնվելը զուգադիպում էր կայարանի իրադարձության հետ), ապա հայտնվել էր Կելլերը, հայտարարել ծննդյան օրվա մասին և շամպայն պահանջել։ Եվգենի Պավլովիչը եկել էր ընդամենը կես ժամ առաջ։ Շամպայնի և տոնակատարություն սարքելու մասին ամբողջ ուժով պնդում էր նաև Կոլյան։ Լեբեդևը պատրաստակամությամբ մատուցել էր գինին։
— Բայց իմը, ի՜մը,— թոթովում էր նա իշխանի առաջ,— սեփական խնամքիս տակ առա, որպեսզի փառաբանենք ու շնորհավորենք. հյուրասիրություն էլ կլինի, խորտիկներ էլ կլինեն, դրա մասին էլ աղջիկս հոգ է տանում. բայց, իշխան, եթե իմանայիք, թե ինչ թեմա է պտտվում։ Հիշո՞ւմ եք Համլետը .«Լինե՞լ թե չլինել»։ Ժամանակակից թեմա է, ժամանակակից։ Հարցեր ու պատասխաններ... Եվ պարոն Տերենտևը վերին աստիճանի... չի ուզում քնել։ Իսկ շամպայնը նա միայն կում է արել, կում է արել, վնաս չի տա։ Մոտեցեք, իշխան, և որոշեցեք։ Բոլորը ձեզ էին սպասում, բոլորը հենց միայն սպասում էին ձեր երջանիկ խելքին...
Իշխանը նկատեց սիրուն, փաղաքուշ հայացքը Վերա Լեբեդևայի, որը նույնպես շտապում էր ամբոխի միջից նրա մոտ հասնել։ Բոլորի միջով իշխանն առաջինը նրան պարզեց ձեռքը, աղջիկը բավականությունից բռնկվեց և իշխանին ցանկացավ «երջանիկ կյանք ''հենց այս օրվանից''»։ Ապա սրընթաց վազեց խոհանոց, այնտեղ նա խորտիկներ էր պատրաստում, բայց մինչև իշխանի գալն էլ, հենց որ մի րոպե կարողանում էր գործից կտրվել, գալիս էր պատշգամբ և ամբողջ ուշադրությամբ լսում էր իր համար ամենատարօրինակ և վերացական բաների մասին տաք վիճաբանություններ, որոնք չէին լռում խմած հյուրերի մեջ։ Նրա փոքր Քույրը քնել էր հաջորդ սենյակում, սնդուկի վրա, բայց տղան, Լեբեդևի որդին, կանգնել էր Կոլյայի ու Իպոլիտի մոտ, և միայն նրա ոգևորված դեմքի արտահայտությունը ցույց էր տալիս, որ նա պատրաստ է այստեղ կանգնած մնալ նույն տեղում, թեկուզ էլի մի տասը ժամ շարունակ։
— Ես ձեզ հատկապես սպասում էի և սաստիկ ուրախ եմ, որ եկաք այդպես երջանիկ,— ասաց Իպոլիտը, երբ իշխանը, Վերայից անմիջապես հետո մոտեցավ նրա ձեոքը սեղմելու։
— Իսկ ինչի՞ց գիտեք, որ ես «այսպես երջանիկ» եմ։
— Դեմքից է երևում։ Բարևեցեք պարոններին և շուտ նստեցեք այստեղ մեզ մոտ։ Ես ձեզ հատկապես սպասում էի,— ավելացրեց նա, նշանակալից շեշտելով, որ ինքը սպասում էր։ Իշխանի այն դիտողությանը, թե «չի՞ վնասի նրան այսքան ուշ նստելը»,— նա պատասխանեց, որ ինքն իր վրա զարմանում է, թե ինչպե՞ս երեք օր առաջ ուզում էր մեռնել, և որ երբեք իրեն ավելի լավ չի զգացել, քան այս երեկո։
Բուրդովսկին վեր թռավ և մրթմրթաց, որ ինքը «այնպես...», որ Իպոլիտի հետ է եկել, «ուղեկցել է», և որ նույնպես ուրախ է, որ նամակում ինքը գրել է ցնդաբանություն, իսկ հիմա «ուղղակի ուրախ է...»։ Խոսքը կիսատ թողնելով, նա ամուր սեղմեց իշխանի ձեռքը և նստեց աթոռին։
Ամենից վերջը իշխանը մոտեցավ Եվգենի Պավլովիչին։ Նա անմիջապես թևանցուկ արեց իշխանին։
— Ես ձեզ պետք է միայն երկու խոսք ասեմ,— կիսաձայն շշնջաց նա,— և չափազանց կարևոր հանգամանքի առթիվ, հեռանանք մի րոպե։
— Երկու խոսք,— շշնջաց մի ուրիշ ձայն իշխանի մյուս ականջին, և մի ուրիշ ձեռք թևանցուկ արեց նրան մյուս կողմից։ Իշխանը զարմանքով նկատեց մի սարսափելի գզգզված, կարմրատակած, աչքերը քթթող ու ծիծաղող կերպարանք, հանձին որի անմիջապես ճանաչեց Ֆերդիշչենկոյին, որ աստված գիտե որտեղից էր հայտնվել։
— Ֆերդիշչենկոյին հիշո՞ւմ եք,— հարցրեց սա։
— Որտեղի՞ց հայտնվեցիք,— գոչեց իշխանը։
— Նա զղջում է,— բղավեց մոտ վազած Կելլերը,— նա թաքնվել էր, նա չէր ուզում ձեր աչքին երևալ, նա թաքնվել էր այնտեղ անկյունում, նա զղջում է, իշխան, նա իրեն մեղավոր է զգում։
— Բայց ինչո՞ւմ, ինչո՞ւմ։
— Այդ ե՛ս նրան հանդիպեցի, իշխան, հիմա ես հանդիպեցի նրան ու բերի. սա իմ հազվագյուտ ընկերներից է. բայց նա զղջում է։
— Շատ ուրախ եմ, պարոնայք, գնացեք նստեցեք այնտեղ, բոլորի մոտ, ես հիմա կգամ,— վերջապես օձիքն ազատեց իշխանը, շտապելով Եվգենի Պավլովիչի մոտ։
— Այստեղ ձեզ մոտ հետաքրքիր է,— նկատեց նա,— և ես բավականությամբ սպասեցի ձեզ մոտ կես ժամ։ Ահա թե ինչ, ամենասիրելի Լև Նիկոլաևիչ, ես ամեն ինչ հարթեցի Կուրմիշևի հետ և անցա ձեզ հանգստացնելու, դուք անհանգրստանալու բան չունեք, նա շատ, շատ խելամտորեն ընդունեց գործը, առավել ևս որ, իմ կարծիքով, ավելի շուտ ինքն է մեղավոր։
— Ի՞նչ Կուրմիշև։
— Դե նա, որի ձեռքերը բռնեցիք այն ժամանակ... Նա այնպես կատաղած էր, որ արդեն ուզում էր վաղը մարդ ուղարկել ձեզ մոտ բացատրությունների համար։
— Բավական է, ի՜նչ հիմար բան։
— Հարկավ հիմար բան և հավանաբար հիմար ձևով էլ կվերջանար. բայց մեզանում այդ մարդիկ...
— Դուք երևի մի ուրիշ բանի համար է՞լ եք եկել, Եվգենի Պավլովիչ։
— Օ, իհարկե, մի ուրիշ բանի համար էլ,— ծիծաղեց սա։— Ես, սիրելի իշխան, վաղը լույսը չբացված գնում եմ Պետերբուրգ այդ դժբախտ գործով (դե ահա, հորեղբորս գործով), պատկերացրեք, այդ ամենը ճիշտ է և արդեն բոլորը գիտեն, բացի ինձանից։ Դա ինձ այնպես շշմեցրեց, որ ժամանակ չունեցա անցնել ''այնտեղ'' (Եպանչինների մոտ), վաղն էլ չեմ գնա, որովհետև Պետերբուրգում կլինեմ, հասկանո՞ւմ եք։ Գուցե մի երեք օր այստեղ չեմ լինի, մի խոսքով, իմ գործերն սկսել են կաղալ։ Թեև անսահմանորեն կարևոր մի գործ չէ, բայց ես մտածեցի, որ պետք է որոշ հարցերում ամենայն անկեղծությամբ բացատրվեմ ձեզ հետ, և առանց ժամանակ կորցնելու, այսինքն՝ մինչև մեկնելս։ Ես հիմա կնստեմ ու կսպասեմ, եթե թույլ կտաք, մինչև խումբը ցրվի. համ էլ տեղ չեմ գտնում, այնպես հուզված եմ, որ քնելու էլ չեմ պառկի։ Վերջապես, թեև անխղճություն ու անվայելուչ բան է մարդուն այսպես ուղղակի հետապնդելը, բայց ձեզ ուղղակի կասեմ, ես եկել եմ գտնելու ձեր մտերմությունը, իմ սիրելի իշխան, դուք աննման մարդ եք, այսինքն՝ չեք ստում ամեն քայլափոխի, գուցե և բոլորովին չեք ստում, իսկ ինձ մի գործում հարկավոր է մտերիմ ու խորհրդատու, որովհետև ես հիմա հաստատապես դժբախտների թվին եմ պատկանում։
Նա նորից ծիծաղեց։
— Այ թե ցավը որն է,— մի րոպե մտածմունքի մեջ ընկավ իշխանը,— դուք ուզում եք սպասել, մինչև նրանք ցրվեն, բայց ախր աստված գիտի, թե երբ կլինի դա։ Ավելի լավ չէ՞ հիմա գնանք զբոսայգի, նրանք կսպասեն, ես ներողություն կխնդրեմ։
— Չէ-չէ՜, ես իմ պատճառներն ունեմ, որ մեզ չկասկածեն հատուկ նպատակով արտակարգ խոսակցության մեջ. այստեղ կան մարդիկ, որոնք շատ են հետաքրքրվում մեր հարաբերություններով, դուք այդ չգիտե՞ք, իշխան։ Եվ շատ ավելի լավ կլինի, եթե տեսնեն, որ առանց այն էլ ամենաընկերասիրական հարաբերությունների մեջ ենք, և ոչ թե միայն արտակարգ հարաբերությունների մեշ, հասկանո՞ւմ եք. նրանք մի երկու ժամից կցրվեն, ես ձեզնից կխլեմ մի քսան րոպե, շատ-շատ՝ կես ժամ...
— Ի սե՜ր աստծո, խնդրեմ. առանց բացատրությունների էլ ես շատ ուրախ եմ. մտերմական հարաբերությունների մասին ասած ձեր բարի խոսքերի համար շատ շնորհակալ եմ։ Ներեցեք, որ այսօր ցրված եմ. գիտե՞ք, այս րոպեիս մի տեսակ ոչ մի կերպ չեմ կարող ուշադիր լինել։
— Տեսնում եմ, տեսնում,— փնթփնթաց Եվգենի Պավլովիչը թեթև քմծիծաղով։ Նա շատ ծիծաղկոտ էր այդ երեկո։
— Ի՞նչ եք տեսնում,— ցնցվեց իշխանը։
— Դուք չեք էլ կասկածում, սիրելի իշխան,— շարունակում էր Եվգենի Պավլովիչը, չպատասխանելով ուղղակի հարցին դուք չե՞ք կասկածում, որ ես եկել եմ ձեզ ուղղակի խաբելու և կողմնակի կերպով որևէ խոսք դուրս քաշելու, հը՞։
— Որ եկել եք խոսք քաշելու, դրանում նույնիսկ կասկած չկա,— վերջապես ծիծաղեց իշխանն էլ,— և նույնիսկ, կարող է պատահել, դուք վճռել եք մի քիչ նաև խաբել ինձ։ Բայց ի՞նչ կա որ, ես ձեզանից չեմ վախենում. համ էլ ինձ համար հիմա կարծես թե միևնույն է, կհավատա՞ք։ Եվ... և... և քանի որ ես ամենից առաջ համոզված եմ, որ դուք այնուամենայնիվ հիանալի մարդ եք, ապա մենք, ով գիտի, իսկապես էլ ի վերջո բարեկամաբար մտերմանանք։ Դուք ինձ շատ դուր եկաք, Եվգենի Պավլովիչ, իմ կարծիքով դուք... շատ, շատ կարգին մարդ եք։
— Դե, համենայն դեպս, ձեզ հետ շատ հաճելի է գործ ունենալ, նույնիսկ ինչպիսի գործ ուզում է լինի,— եզրակացրեց Եվգենի Պավլովիչը,— ես ձեր կենացը մի բաժակ կխըմեմ. և շատ գոհ եմ, որ ձեզ միացա։ Ա՜,— կանգ առավ նա հանկարծ,— այդ պարոն Իպոլիտը փոխադրվել է ձեզ մո՞տ ապրելու։
— Այո։
— Կարծում եմ նա այս րոպեիս չի մեռնի, այնպես չէ՞։
— Իսկ ի՞նչ կա։
— Այնպես, ոչինչ. ես այստեղ կես ժամ նրա հետ մնացի...
Իպոլիտն այդ ամբողջ ժամանակ սպասում էր իշխանին և անընդհատ նայում էր նրան ու Եվգենի Պավլովիչին, երբ նրանք խոսում էին մի կողմ քաշված։ Նա տենդորեն աշխուժացավ, երբ նրանք մոտեցան սեղանին։ Նա անհանգիստ ու հուզված էր, ճակատին քրտինք էր դուրս տվել։ Նրա պսպղուն աչքերում բացի թափառող, մշտական անհանգստությունից, արտահայտվում էր նաև ինչ-որ անորոշ անհամբերություն. նրա հայացքը աննպատակ անցնում էր առարկայից առարկա, մի դեմքից մյուսին։ Թեև ընդհանուր աղմկալի խոսակցությանը մինչև հիմա նա մեծ մասնակցություն ուներ, բայց նրա ոգևորությունը միայն տենդային էր. բուն խոսակցությանը նա անուշադիր էր. նրա վիճաբանությունն անկապ էր, ծաղրական ու անփութորեն պարադոքսային, նա անավարտ էր թողնում և դադարում խոսելուց այն մասին, ինչ մի րոպե առաջ ինքն էր սկսում տենդոտ խանդավառությամբ։ Իշխանը զարմանքով ու ափսոսանքով իմացավ, որ այդ երեկո նրան անարգել թույլ էին ավել երկու լիք բաժակ շամպայն խմել և որ նրա առջևի սկսած բաժակը արդեն երրորդն էր։ Բայց նա հետո միայն իմացավ դա. իսկ այս րոպեիս այնքան էլ ուշադիր չէր։
— Իսկ գիտե՞ք, որ ես անչափ ուրախ եմ, որ հենց այսօր է ձեր ծննդյան օրը,— բղավեց Իպոլիտը։
— Ինչո՞ւ։
— Կտեսնեք. շուտ արեք, նստեցեք, նախ և առաջ հենց նրա համար, որ հավաքվել են ձեր այս բոլոր... մարդիկ։ Ես այդպես էլ հույս ունեի, որ մարդիկ կլինեն, կյանքումս առաջին անգամ է հույսս արդարանում։ Բայց ափսոս, որ չգիտեի ձեր ծննդյան մասին, թե չէ նվերով կգայի... Հա՜-հա՜։ Դե, գուցե, ես հենց նվերով եմ եկել։ Լուսանալուն շա՞տ կա։
— Մինչև լուսաբացը երկու ժամ էլ չի մնում,— նկատեց Պտիցինը, ժամացույցին նայելով։
— Բայց հիմա ինչի՞ համար է պետք լուսաբացը, երբ դուրսը առանց այն էլ կարդալ կարելի է,— նկատեց մեկը։
— Նրա համար, որ ինձ պետք է տեսնել արևի եզրիկը։ Կարելի՞ է խմել արևի կենացը, իշխան, ի՞նչ եք կարծում։
Իպոլիտը հարցնում էր կոպիտ, բոլորին դիմելով առանց այլևայլության, ասես հրաման էր արձակում, բայց, կարծես, ինքը չէր նկատում այդ։
— Խմենք, թերևս, միայն թե դուք հանգստանայիք, հը՞, Իպոլիտ։
— Դուք շարունակ քնելու մասին եք խոսում, դուք, իշխան, իմ դայա՞կն եք։ Հենց որ արևը ծագի և «երգի» երկնքում (այդ ո՞վ է ասել բանաստեղծությամբ «հիմն է երգում արփին». անիմաստ է, բայց լավ է), մենք կքնենք։ Լեբեդև։ Չէ՞ որ արևը կյանքի աղբյուրն է։ Ի՞նչ է նշանակում «կյանքի աղբյուրը» հայտնության մեջ։ Դուք լսե՞լ եք «Օշինդր աստղի» մասին, իշխան։
— Ես լսել եմ, որ Լեբեդևն այդ «Օշինդր աստղն» ընդունում է Եվրոպայում տարածված երկաթուղու ցանցի տեղ։
— Ոչ, թույլ տվեք, այդպես չի՜ կարելի,— բղավեց Լեբեդևը, վեր թռչելով ու թևերը թափահարելով, կարծես կամենալով դադարեցնել սկսվող ընդհանուր ծիծաղը,— թույլ տվեք։ Այս պարոնների հետ... այս բոլոր պարոնները դարձավ հանկարծ նա իշխանին,— չէ՞ որ դա որոշ առումով է, ահա թե ինչ...— և նա առանց քաշվելու երկու անգամ խփեց սեղանին, որից ծիծաղն ավելի սաստկացավ։
Լեբեդևը թեև իր սովորական «իրիկնային» վիճակում էր, բայց այս անգամ չափազանց բորբոքված ու գրգռված էր դրան նախորդած «գիտական» երկար վիճաբանությունից, իսկ այդպիսի դեպքերում դեպի իր ընդդիմախոսները վերաբերվում էր անսահման և վերին աստիճանի բացահայտ արհամ արհանքով։
— Այդ այդպես չէ։ Մենք, իշխան, կես ժամ առաջ պայման կապեցինք, որ չնդհատեն, որպեսզի չհռհռան, քանի դեռ որևէ մեկը խոսում է, որպեսզի թույլ տան նրան ազատորեն ամեն ինչ ասել, իսկ հետո թող աթեիստները, եթե ուզում են, առարկեն. մենք գեներալին նախագահ կարգեցինք, ահա՛։ Թե չէ ի՞նչ։ Այդպես ամեն մեկին կարելի է շշկլեցնել, ամեն մի մտքի վրա, խորունկ մտքի...
— Դե խոսեցեք, խոսեցեք, ոչ ոք չի շշկլեցնում,— հնչեցին ձայներ։
— Խոսեցեք, բայց անհեթեթ բաներ մի ասեք։
— Այդ ի՞նչ «Օշինդր աստղ» է,— տեղեկացավ մեկը։
— Գաղափար չունեմ,— պատասխանեց գեներալ Իվոլգինը, գոռոզ տեսքով գրավելով նախագահի իր նոր տեղը։
— Ես զարմանալի սիրում եմ այս բոլոր վեճերն ու գրգիռները, իշխան, հասկանալի է, գիտական,— այդ միջոցին մրթմրթում էր Կելլերը, կատարյալ արբեցած ու անհամբեր շուռումուռ գալով աթոռի վրա,— գիտական և քաղաքական,— անսպասելիորեն դարձավ նա հանկարծ Եվգենի Պավլովիչին, որ նստած էր համարյա նրա կողքին։— Գիտե՞ք, ես շատ եմ սիրում թերթերում կարդալ անգլիական պառլամենտների մասին, այսինքն՝ ոչ այն մտքով, թե նրանք ինչի մասին են դատողություններ անում այնտեղ (ես, գիտե՞ք, քաղաքագետ չեմ) այլ այն, թե ինչպե՞ս են նրանք իրար հետ բացատրվում, ինչպես են իրենց պահում, այսպես ասած, իբրև քաղաքագետներ. «դիմացս նստած ազնիվ վիկոնտը», «ազնիվ կոմսը, որն ինձ համամիտ ՝», «իմ ազնիվ ընդդիմախոսը, որը զարմացրեց Եվրոպան իր առաջարկությամբ», այսինքն՝ ահա բոլոր այս արտահայտությունները, ազատ ժողովրդի այդ ամբողջ պառլամենտարիզմը — ահա թե ինչն է հրապուրիչ մեզպեսների համար։ Ես գերվում եմ, իշխան։ Ես միշտ արտիստ եմ եղել հոգուս խորքում, երդվում եմ ձեզ, Եվգենի Պավլովիչ։
— Սրանից հետո էլ ի՞նչ,— բորբոքվում էր մի ուրիշ անկյունում Գանյան,— ձեր կարծիքով դուրս է գալիս, որ երկաթուղիները անիծվա՞ծ են, որ նրանք մարդկության կործանո՞ւմն են, որ դրանք երկրի վրա իջած խո՞ց են, որպեսզի պղտորեն «կյանքի աղբյուրները»։
Գավրիլա Արդալինովիչը այդ երեկո առանձնապես հուզված տրամադրության մեջ էր, և ուրախ, գրեթե հրճվագին տրամադրության մեջ, ինչպես թվաց իշխանին։ Լեբեդևի հետ նա, իհարկե, կատակում էր, բորբոքելով նրան, բայց շուտով ինքն էլ տաքացավ։
— Ոչ թե երկաթուղիները, ո՜չ,— առարկում էր Լեբեդևը միաժամանակ և՛ փրփրելով, և՛ անչափելի բավականություն ստանալով,— մենակ բուն երկաթուղիները չեն պղտորի կյանքի աղբյուրները, իսկ այդ բոլորը ամբողջովին անիծված է, մեր վերջին դարերի այդ ամբողջ տրամադրությունը, նրա ընդհանուր ամբողջությամբ, գիտական ու գործնական, կարող է պատահել, իսկապես որ անիծված է։
— Հաստա՞տ անիծված է, թե միայն կարող է պատահել։ Չէ՞ որ սա կարևոր է այս դեպքում,— տեղեկացավ Եվգենի Պավլովիչը։
— Անիծված է, անիծված, հաստատ անիծված — կրակ կտրած հաստատեը Լեբեդևը։
— Մի շտապեք, Լեբեդև, դուք առավոտները շատ ավելի բարի եք,— ժպտալով նկատեց Պտիցինը։
— Բայց դրա փոխարեն երեկոներն ավելի անկեղծ եմ։ Երեկոներն ավելի մտերմական ու անկեղծ, եմ,— եռանդով նրա կողմը դարձավ Լեբեդևը,— ավելի պարզասիրտ եմ ու որոշակի, ավելի ազնիվ ու հարգալիր, ու թեև դրանով ես կողքս ձեր հարվածի տակ եմ դնում, բայց թքա՛ծ, ես ձեզ բոլորիդ մարտի եմ հրավիրում հիմա, բոլոր աթեիստներիդ, ինչո՞վ կփրկեք դուք աշխարհը և ինչում եք գտել նրա նորմալ ուղին. դուք՝ գիտության, արդյունաբերության, ասոցիացիաների, աշխատավարձի և այլ բաների մարդիկդ։ Ինչո՞վ։ Վարկո՞վ։ Ի՞նչ բան է վարկը։ Ձեզ ո՞ւր կհասցնի վարկը։
— Ա՜յ թե հետաքրքրություն ունեք,— նկատեց Եվգենի Պավլովիչը։
— Իսկ իմ կարծիքն այն է, որ ով այդպիսի հարցերով չի հետաքրքրվում, նա բարձրաշխարհիկ շենապան<ref>Շենապան (ֆրանս. chenapan-ից) — անբան։
</ref> է։
—- Դե գոնե կհանգեցնի համընդհանուր համերաշխության և շահերի հավասարակշռության,— նկատեց Պտիցինը։
— Եվ միայն, միա՜յն։ Չընդունելով ոչ մի բարոյական հիմք, բացի անձնական էգոիզմից և նյութական անհրաժեշտությունի՞ց։ Համընդհանուր խաղաղություն, համընդհանուր երջանկություն՝ անհրաժեշտությունի՞ց։ Արդյոք այդպե՞ս պետք է հասկանալ ձեզ, եթե համարձակվեմ հարցնել, ողորմած տեր իմ։
— Բայց ախր ապրելու, ուտելու և խմելու, իսկ վերջապես ավելի լիակատար, գիտական համոզմունքն այն մասին, որ դուք այդ անհրաժեշտությունը չեք բավարարի առանց շահերի համ ընդհանուր ասոցիացիայի և համերաշխության, կարծես թե բավականաչափ հաստատուն միտք է, որպեսզի հենակետ և «կյանքի աղբյուր» լինի մարդկության ապագա դարերի համար,— նկատեց արդեն լրջորեն տաքացած Գանյան։
— Ուտելու և խմելու անհրաժեշտությունը, այսինքն՝ լոկ ինքնապահպանման զգացումը...
— Բայց մի՞թե քիչ է լոկ ինքնապահպանման զգացումը։ Չէ՞ որ ինքնապահպանման զգացումը մարդկության նորմալ օրենքն է...
— Այդ ո՞ւվ ասաց,— բղավեց հանկարծ Եվգենի Պավլովիչը,— այդ ճիշտ է, օրենք է, բայը նույնքան նորմալ, որքան և ավերման օրենքը, իսկ թերևս նաև ինքնավերման։ Մի՞թե միայն ինքնապահպանման մեջ է մարդկության ողջ նորմալ օրենքը։
— Էհե՜,— բացականչեց Իպոլիտը, արագ շրջվեց Եվգենի Պավլովիչի կողմը և արտասովոր հետաքրքրությամբ սկսեց զննել նրան. բայց տեսնելով, որ նա ծիծաղում է, ինքն էլ ծիծաղեց, բոթեց կողքին կանգնած Կոլյային և նորից հարցրեց նրան, թե ժամը քանիսն է, նույնիսկ ինքը դեպի իրեն քաշեց Կոլյայի արծաթե ժամացույցը և ագահորեն նայեց սլաքին։ Ապա, կարծես ամեն ինչ մոռանալով, նա ձգվեց բազմոցի վրա, ձեռները մեկնեց գլխավերևը և սկսեց նայել առաստաղին. կես րոպե անց նա նորից նստած էր սեղանի առաջ շտկված և ունկնդրելով ծայր աստիճան տաքացած Լեբեդևի շաղակրատանքը։
— Խորամանկ և ծաղրալի միտք, նախատակա՜ն միտք, ագահորեն որսաց Լեբեդևը Եվգենի Պավլովիչի պարադոքսը,— ախոյաններին կռվի հրահրելու նպատակով արտահայտած միտք, բայց ճի՜շտ միտք։ Որովհետև դուք, բարձրաշխարհիկ ծաղրասեր ու կավալերիստ (թեև ոչ առանը ընդունակությունների), ինքներդ էլ չգիտեք, թե ձեր միտքը ի՜նչ աստիճանի խոր միտք է, ճի՜շտ միտք է։ Այո֊ո՛։ Ինքնավերման և ինքնապահպանման օրենքը միանման ուժեղ է մարդկության մեջ։ Սատանան նույն ձևով իշխում է մարդկության վրա մինչև ժամանակների մեզ դեռ անհայտ սահմանը։ Դուք ծիծաղո՞ւմ եք։ Դուք չե՞ք հավատում սատանային։ Սատանային չհավատալը ֆրանսիական միտք է, թեթև միտք է։ Գիտե՞ք արդյոք, թե ով է սատանան։ Գիտե՞ք արդյոք, թե ինչ է նրա անունը։ Եվ նույնիսկ նրա անունը չիմանալով, Վոլտերի օրինակով դուք ծիծաղում եք նրա ձևի վրա, ձեր իսկ հնարած՝ նրա կճղակների, պոչի ու պոզերի վրա, որովհետև պիղծ ոգին մեծ և ահեղ ոգի է և ոչ թե մի արարած կճղակներով ու պոզերով, որ դուք եք վերագրել նրան։ Բայց հիմա նա՛ չի բանը...
— Ինչի՞ց գիտեք, որ հիմա նա չի բանը,— հանկարծ բղավեց Իպոլիտը և հռհռաց կարծես նոպայի մեշ։
— Ճարպիկ և ակնարկո՜ղ միտք,— գովեց Լեբեդևը,— բայց դարձյալ նա չի բանը, այ, մեր հարցն այն է, թե արդյոք չե՞ն թուլացել «կյանքի աղբյուրները» ուժեղացմամբ...
— Երկաթուղիների՞,— բղավեց Կոլյան։
— Ոչ թե երկաթուղիների, երիտասարդ, բայց մոլեգնած անչափահաս, այլ այն ողջ ուղղության, որոնց երկաթուղիները կարող են ծառայել, այսպես ասած, որպես պատկեր, գեղարվեստական արտահայտություն։ Աճապարում են, թրխկացնում, շրխկացնում և, ասում են, թե շտապում են մարդկության երջանկությա՜ն համար։ «Չափազանց աղմկալի ու արդյունաբերական է դառնում մարդկությունը, քիչ է հոգևոր հանգստությունը»,— գանգատվում է մի հեռացած մտածող։ «Թող այդպես լինի, բայց քաղցած մարդկությանը հաց կրող սայլերի թխկթխկոցը գուցե ավելի լավ է հոգևոր հանգստությունից»,— հաղթականորեն պատասխանում է նրան մի այլ մտածող, որ շրջում է ամենուրեք և սնապարծությամբ հեռանում է առաջինից։ Չեմ հավատում ես, նողկալի Լեբեդևս, մարդկությանը հաց կրող սայլերին։ Որովհետև ամբողջ մարդկությանը հաց կրող սայլերը, առանց իրենց արարմունքի համար բարոյական հիմք ունենալու, կարող են ամենասառնարյուն կերպով մարդկության նշանակալից մասին զրկել իրենց կրած հացի հաճույքից, որը և արդեն եղել է...
— Այդ սայլե՞րը կարող են ամենասառնարյուն կերպով զրկել,— վրա բերեց մեկը։
— Որը և արդեն եղել է,— հաստատեց Լեբեդևը, ուշադրության չարժանացնելով հարցը,— արդեն եղել է Մալթուսը, մարդկության բարեկամը։ Բայց բարոյական երերուն հիմքեր ունեցող մարդկության բարեկամը մարդկության մարդակեր է, չխոսելով նրա սնափառության մասին, որովհետև փորձեցեք վիրավորել մարդկության անհամար բարեկամներից որևէ մեկի սնափառությունը, և նա անմիջապես պատրաստ է, մանր վրիժառությունից դրդված, աշխարհը հրդեհել չորս կողմից, ի դեպ, ճիշտ այնպես, ինչպես մեզնից յուրաքանչյուրը, արդարն ասած, ինչպես և ես, բոլորից ամենանողկալին, որովհետև ես, գուցե առաջինը փայտ կբերեմ, իսկ ինքս հեռու կփախչեմ։ Բայը դարձյալ բանն այդ չէ։
— Հապա ո՞րն է վերջապես։
— Զանձրացրե՜ց։
— Բանը անցած դարերից եկող հետևյալ անեկդոտն է, որովհետև ես հարկադրված եմ անցած դարերի անեկդոտ պատմել։ Մեր ժամանակ, մեր հայրենիքում, որը, հուսով եմ, սիրում եք, ինչպես և ես, պարոնայք, որովհետև ես իմ կողմից պատրաստ եմ նույնիսկ ողջ արյունս հեղել...
— Հետո՜։ Հետո՜։
— Մեր հայրենիքում, ինչպես նաև Եվրոպայում, համընդհանուր, ամենուրեքյա և սարսափելի սովեր են այցելում մարդկությանը, ըստ հնարավոր հաշվառման և որքան կարողանում եմ հիշել, հիմա ոչ ավելի հաճախ, քան քառորդ դարում մեկ անգամ, այլ խոսքերով ասած, յուրաքանչյուր քսանհինգամյակում մեկ անգամ։ Չեմ վիճում ստույգ թվի մասին, բայց համեմատաբար շատ հազվադեպ։
— Ինչի՞ հետ համեմատաբար։
— Տասներկուերորդ հարյուրամյակի և նրան հարևան հարյուրամյակների՝ թե մեկ և թե մյուս կողմից։ Որովհետև այն ժամանակ, ինչպես գրում և հաստատում են գրողները, մարդկության մեջ համընդհանուր սովերը նրան այցելում էին երկու տարին մեկ կամ ծայրահեղ դեպքում երեք տարին մեկ, այնպես որ իրերի այդ դրության պայմաններում մարդ դիմում էր նույնիսկ մարդակերության, թեպետև գաղտնիք պահելով։ Այդպիսի ձրիակերներից մեկը, ծերության մոտենալով, ինքն իրեն, և առանց որևէ հարկադրանքի հայտարարել է, որ նա իր երկարատև ու աղքատիկ կյանքի ընթացքում մեռցրել և կատարելապես գաղտնի անձամբ կերել է վաթսուն վանական և մի քանի աշխարհիկ մանուկներ, մի վեց հատ, ոչ ավելի, այսինքն՝ իր կերած հոգևորականների քանակի համեմատությամբ շատ քիչ։ Իսկ աշխարհիկ հասակավոր մարդկանց, ինչպես պարզվել է, նա այդ նպատակով երբեք ձեռք չի տվել։
— Այդ չի՛ կարող պատահել,— բղավեց նախագահն ինքը, գեներալը, համարյա նույնիսկ վիրավորված ձայնով,— ես հաճախ եմ նրա հետ խոսում ու վիճում, պարոնայք, և շարունակ նման մտքերի մասին, բայց ամենից հաճախ նա այնպիսի անհեթեթ բաներ է առաջ քաշում, որ նույնիսկ մարդ չի ուզում լսել, մի՜ գրոշի ճշմարտություն չկա։
— Գեներա՜լ։ Հիշիր Կարսի պաշարումը, իսկ դուք, պարոնայք, գիտցեք, որ իմ անեկդոտը մերկ ճշմարտություն է։ Իսկ իմ կողմից կասեմ, որ գրեթե ամեն մի իրականություն թեև ունի իր անվիճելի փոփոխությունները, բայց գրեթե միշտ անհավանական է և ոչ ճշմարտանման։
— Բայց մի՞թե կարելի է. վաթսուն ճգնավոր ուտել,— ծիծաղում էին շուրջը։
— Թեև նա կերել է ոչ միանգամից, որ ակնհայտ է, բայց կարող է պատահել, տասնհինգ կամ քսան տարվա ընթացքում, որ արդեն միանգամայն հասկանալի է և բնական...
— Եվ բնակա՜ն։
— Եվ բնակա՜ն,— մանրախնդիր համառությամբ հակահարձակ էր լինում Լեբեդևը,— և բացի ամեն ինչից, կաթոլիկ վանականը արդեն իր բուն բնությամբ հաճկատար ու հետաքրքրասեր է, և նրան շատ հեշտ է հրապուրել անտառ կամ որևէ մեկուսի տեղ և այնտեղ նրա հետ վարվել վերը ասվածի ձևով. այնուամենայնիվ չեմ վիճում, որ կերված անձանց քանակը չափազանց շատ է, նույնիսկ անժուժկալության աստիճան։
— Գուցե և ճիշտ է դա, պարոնայք,— նկատեց հանկարծ իշխանը։
Մինչև հիմա նա լուռ լսում էր վիճաբանողներին և խոսակցությանը չէր խառնվում, հաճախ սրտանց ծիծաղում էր, հետևելով ընդհանուր ծիծաղի պոռթկումին։ Երևում էր, որ նա սաստիկ ուրախ էր, որ այդպես ուրախ, այդպես աղմկալի է, նույնիսկ նրա համար, որ այդքան շատ են խմում։ Գուցե նա ոչ մի բառ էլ չարտասաներ ամբողջ երեկո, բայց հանկարծ կարծես թե որոշեց խոսել։ Իսկ խոսել սկսեց արտակարգ լրջությամբ, այնպես որ բսլորը հանկարծ հհտաքրքրությամբ շրջվեցին դեպի նա։
— Ես, պարոնայք, ուզում եմ ասել, որ այն ժամանակ լինում էին այդպիսի հաճախակի սովեր։ Դրա մասին ես էլ եմ լսել, թեև վատ գիտեմ պատմությունը։ Բայց, կարծեմ, հենց այդպես էլ պետք է եղած լինի։ Երբ շվեյցարական լեռներն ընկա, շատ էի զարմանում լեռնալանջերին, սեպ ժայռերի վրա և ուղղաբերձ բարձունքից առնվազն կես վերստ (դա նշանակում է մի քանի վերստ արահետներով) հեռու կառուցած ասպետական հին ամրոցների փլատակների վրա։ Հայտնի է, թե ինչ բան է ամրոցը, դա քարերի մի ամբողջ սար է։ Սարսափելի, անհնա՜ր աշխատանք։ Եվ ինչ խոսք, դա կառուցել են այդ բոլոր թշվառ մարդիկ, վասալները։ Բացի դրանից, նրանք պետք է ամեն տեսակ տուրքեր տային և պահեին հոգևորականությանը։ Էլ ե՞րբ կարող էին իրենց կերակրել և հողը մշակել։ Սրանք այն ժամանակ քիչ էին, ըստ երևույթին շատ էին մեռնում սովից, և գուցե տառացիորեն ուտելու բան չունեին։ Ես նույնիսկ երբեմն մտածում էի, թե ինչպե՞ս այն ժամանակ բոլորովին չոչնչացան այդ մարդիկ և մի բան չպատահեց նրանց, ինչպե՞ս կարողացան տանել ու դիմանալ։ Որ կային մարդակերներ և, գուցե, շատ շատ, ապա դրանում Լեբեդևն, անկասկած, իրավացի է, միայն չգիտեմ նա ինչո՞ւ այստեղ խառնեց հատկապես վանականներին և դրանով ի՞նչ է ուզում ասել։
— Երևի այն, որ տասներկուերորդ դարում միայն վանականներին կարելի էր ուտել, որովհետև միայն նրանք էին գեր,— նկատեց Գավրիլա Արդալիոնովիչը։
— Ամենահիանալի և ամենաճիշտ մի՜տք,— բղավեց Լեբեդևը,— որովհետև աշխարհիկներին նա նույնիսկ ձեռք չէր տվել։ Ոչ մի հատիկ աշխարհիկ՝ վաթսուն համար հոգևորականի դիմաց, և դա սարսափելի միտք է, պատմական միտք է, վիճակագրական միտք է, վերջապես, և կարողացողը հենց այսպիսի փաստերից է վերստեղծում պատմությունը, որովհետև թվական ճշգրտության է հասցվում, որ հոգևորականությունը առնվազն վաթսուն անգամ ավելի երջանիկ ու ազատ է ապրել, քան այն ժամանակվա մնացած ամբողջ մարդկությունը։ Եվ կարող է պատահել, առնվազն վաթսուն անգամ ավելի գեր է եղել մնացած ամբողջ մարդկությունից...
— Չափազանցություն է, չափազանցությո՜ւն, Լեբեդև,— հոհռում էին չորս կողմը։
— Համաձայն եմ, որ պատմական միտք է, բայց ինչի եք հանգում,— շարունակում էր հարցնել իշխանը։ (Նա խոսում էր այնպիսի լրջությամբ և Լեբեդևի նկատմամբ, որի վրա բոլորը ծիծաղում էին, ամենայն կատակի ու ծաղրի այնպիսի բացակայությամբ, որ նրա տոնը, ամբողջ կամպանիայի ընդհանուր տոնի մեջ, ակամա դառնում էր կոմիկական. մի քիչ էլ՝ և կսկսեին նրա վրա էլ ծիծաղել, բայց նա այդ բանը չէր նկատում)։
— Մի՞թե չեք տեսնում, իշխան, որ սա ցնդած է,— նրա ականջին թեքվեց Եվգենի Պավլովիչը։— Ինձ քիչ առաջ այստեղ ասացին, որ նա խելքը թռցրել է փաստաբանության և փաստաբանական ճառերի վրա և ուզում է քննություն Բռնել։ Ես սպասում եմ հիանալի պարոդիայի։
— Ես հանգում եմ հսկայական եզրակացության,— այդ միջոցին որոտում էր Լեբեդևը։— Բայց ամենից առաջ քննենք ոճրագործի հոգեբանական և իրավաբանական վիճակը։ Մենք տեսնում ենք, որ ոճրագործը կամ, այսպես ասած, իմ կլիենտը, չնայած ուրիշ ուտելի բան գտնելու անհնարինությանը, իր հետաքրքիր կարիերայի ընթացքում մի քանի անգամ դրսևորում է զղջալու ցանկություն և իրենից վանում է հոգևորականությանը։ Մենք դա պարզ տեսնում ենք փաստերից. հիշատակվում է, որ նա այնուամենայնիվ հո կերե՞լ է հինգ թե վեց մանուկ, համեմատաբար չնչին թիվ, դրա փոխարեն՝ նշանակալից այլ տեսակետից։ Երևում է, որ տանջվելով սարսափելի խայթերից (քանի որ իմ կլիենտը կրոնասեր ու խղճով մարդ է, որ ես կապացուցեմ) և որպեսզի ըստ հնարավորին նվազեցնի իր ոճիրը, նա, փորձի համար, վեց անգամ վանական սնունդը փոխել է աշխարհիկ սնունդով։ Որ փորձի համար է փոխել, դա նորից անկասկած է, որովհետև եթե միայն գաստրոնոմիական տարատեսակության համար լիներ, ապա վեց թիվը շատ չնչին կլիներ, ինչո՞ւ միայն վեց համար և ոչ թե երեսուն։ (Ես վերցնում եմ կեսին կես)։ Բայց եթե դա միայն փորձի համար է եղել, միայն սրբապղծության և եկեղեցականը վիրավորելու վախի հուսահատությունից, ապա այդ ժամանակ վեց թիվը դառնում է շատ հասկանալի, որովհետև վեց փորձը, խղճի խայթը բավարարելու համար, ավելի քան բավական է, որովհետև չէ՞ որ փորձերը չէին կարող հաջող լինել։ Եվ, նախ և առաջ, իմ կարծիքով, մանուկը շատ փոքր է, այսինքն՝ խոշոր չէ, այնպես որ որոշակի ժամանակի համար կպահանջվեին եռակի, հնգակի անգամ ավելի մեծ թվով մանուկներ, քան հոգևորականներ, այնպես որ, եթե նույնիսկ մեղքը մի կողմից պակասում էր, ապա վերջ ի վերջո ավելանում էր մյուս կողմից, եթե ոչ որակով, ապա քանակով։ Այսպես դատելով, պարոնայք, իհարկե, հասկանում եմ տասներկուերորդ դարի ոճրագործի սրտում եղածը։ Ինչ վերաբերում է ինձ՝ տասնիններորդ դարի մարդուս, ապա ես, գուցե, այլ կերպ դատեի, որի մասին և իրազեկ եմ դարձնում ձեզ, այնպես որ, կարիք չկա, պարոնայք, որ սեպերդ ցույց տաք ինձ, իսկ ձեզ, գեներալ, արդեն բոլորովին վայել չէ։ Երկրորդ՝ մանուկը, իմ անձնական կարծիքով, սննդարար չէ, կարող է պատահել նույնիսկ շատ քաղցրումեղցր է, այնպես որ պահանջը չբավարարելով, թողնում է միայն խղճի խայթեր։ Հիմա եզրակացությունը, ֆինալը, պարոնայք, ֆինալը, որն իր մեջ պարունակում է այն ժամանակվա և մեր ժամանակվա մեծագույն հարցերից մեկի լուծումը։ Ոճրագործը բանը նրանով է վերջացնում, որ գնում և իրեն մատնում է հոգևորականությանը և հանձնվում կառավարության ձեռքը։ Հարց ենք տալիս, այն ժամանակվա համաձայն ի՞նչ տանջանքներ էին սպասում նրան, ի՞նչ անիվներ, ի՞նչ խարույկներ ու կրակներ։ Ուրեմն ո՞վ էր մղում նրան գնալ և մատնել իրեն։ Ինչո՞ւ ուղղակի կանգ չառներ վաթսուն թվի վրա, գաղտնիքը պահպանելով մինչև իր վերջին շունչը փչելը։ Ինչո՞ւ ուղղակի հանգիստ չթողներ վանականությանը և չապրեր ճգնավորի պես ապաշխարելով։ Վերջապես, ինչո՞ւ ինքը վանական չդառնար։ Ահա հենց այստեղ է լուծումը։ Նշանակում է, ախր մի բան կար, որ ավելի ուժեղ էր խարույկներից ու կրակներից, և նույնիսկ քսանամյա սովորությունից։ Նշանակում է, ախր, կար մի շատ ավելի ուժեղ միտք, քան բոլոր դժբախտությունները, երաշտները, խոշտանգումները և ժանտախտները, բորերը և այն ամբողջ դժոխքը, որին չէր դիմանա մարդկությունը առանց այն շաղկապող, սրտին ուղղություն տվող և կյանքի աղբյուրները բեղմնավորող մտքի։ Հապա՛ ինձ ցույց տվեք այդպիսի ուժի նման որևէ բան արատների ու երկաթուղիների մեր դարում... այսինքն՝ պետք էր ասել շոգենավերի ու երկաթուղիների մեր դարում, բայց ես ասում եմ արատների ու երկաթուղիների մեր դարում, որովհետև ես հարբած եմ, բայց արդարացի՜։ Ինձ ցույց տվեք ներկայիս մարդկությունը շաղկապող մի միտք, որը թեկուզ կիսով չափ այն ուժն ունենար, ինչպես այն հարյուրամյակներում։ Եվ համարձակվեցեք ասել, վերջապես, թե չեն թուլացել, չեն պղտորվել կյանքի աղբյուրները այդ «աստղի» ներքո, մարդկանց կաշկանդած այդ ցանցի տակ։ Եվ ինձ մի վախեցրեք ձեր բարեկեցությամբ, ձեր հարստություններով, սովի հազվադեպությամբ և հաղորդակցության ճանապարհների արագությամբ։ Հարստությունն ավելի է, բայց ուժը՝ պակաս. շաղկապող միտքը կորել է. ամեն ինչ կակղել է, ամեն ինչ մգլել է և բոլորը մգլե՜լ են։ Մենք բոլորս, բոլորս, բոլորս մգլոտե՜լ ենք... բայց բավական է և հիմա բանն այդ չէ, այլ այն, թե կարգադրություն չանե՞նք արդյոք, հարգարժան իշխան, հյուրերի համար պատրաստած խորտիկների մասին։
Լեբեդևը, որ ունկնդիրներից մի քանիսին քիչ էր մնում իսկապես զայրացներ (պետք է նկատենք, որ շշերն ամբողջ ժամանակ չէին դադարում բացվելուց), իր ճառն անսպասելիորեն եզրափակելով խորտիկների մասին արած հայտարարությամբ, անմիջապես իր հետ հաշտեցրեց բոլոր հակառակորդներին։ Նա ինքը այդպիսի եզրափակումն անվանում էր «գործի ճարպիկ, փաստաբանական ընթացք»։ Նորից ուրախ քրքիջ բարձրացավ, հյուրերն աշխուժացան, բոլորը վեր կացան սեղանի մոտից, որպեսզի մարմինները մարզեն և մի քիչ քայլեն պատշգամբում։ Միայն Կելլերն էր դժգոհ մնացել Լեբեդևի ճառից և արտակարգ հուզմունքի մեջ էր։
— Հարձակվում է լուսավորության վրա, քարոզում է տասներկուերորդ հարյուրամյակի վայրագություն, կոտրատվում է, և նույնիսկ առանց որևէ պարզասրտության, իսկ ինքը տունն ինչպե՞ս ձեռք բերեը, թույլ տվեք հարցնել,— ասում էր նա բարձրաձայն, կանգնեցնելով բոլորին և յուրաքանչյուրին։
— Ես տեսել եմ հայտնության իսկական մեկնաբանի,— ասում էր գեներալը մի ուրիշ անկյունում, այլ ունկնդիրների և, ի միջի այլոց, Պտիցինին, որին պահում էր կոճակից բռնած,— հանգուցյալ Գրիգորի Սեմյոնովիչ Բուրմիստրովին. նա, այսպես ասած, այրում էր սրտերը։ Եվ, նախ, ակնոց էր դնում, բաց էր անում մի մեծ սև կաշեկազմ հինավուրց գիրք, և, ընդսմին, ալեհեր մորուք, երկու մեդալ նվիրատվությունների համար։ Սկսում էր խստաշունչ ու խիստ, նրա առաջ խոնարհվում էին գեներալները, իսկ տիկնայք ուշագնաց էին լինում, դե, իսկ սա խորտիկներո՜վ է եզրափակում։ Ոչ մի բանի նման չէ։
Գեներալին ունկնդրող Պտիցինը ժպտում էր և կարծես պատրաստվում գլխարկը վերցնել, բայց ոնց որ սիրտ չէր անում կամ անընդհատ մոռանում էր իր մտադրությունը։ Գանյան, դեռ նախքան սեղանի առջևից վեր կկենային, հանկարծ դադարեց խմելուց և իրենից հեռացրեց բաժակը, ինչ֊որ մռայլ բան սահեց նրա դեմքով։ Երբ սեղանի առջևից վեր կացան, նա մոտեցավ Ռոգոժինին և նստեց նրա կողքին։ Կարելի էր կարծել, որ նրանք ամենամտերիմ հարաբերությունների մեջ են։ Ռոգոժինը, որ սկզբում նույնիսկ մի քանի անգամ պատրաստվում էր սուսիկ֊փուսիկ հեռանալ, հիմա նստել էր անշարժ, գլխահակ և կարծես նույնիսկ մոռացած, որ ուզում էր գնալ։ Ամբողջ երեկոյի ընթացքում նա ոչ մի կաթիլ գինի չէր խմել և շատ մտածկոտ էր, լոկ երբեմնակի բարձրանում էր աչքերը և դիտում բոլորին ու յուրաքանչյուրին։ Իսկ հիմա կարելի էր կարծել, որ նա այստեղ իր համար ինչ֊որ շատ կարևոր բանի է սպասում, և առժամանակ որոշել է չգնալ։
Իշխանը խմել էր ընդամենը երկու կամ երեք բաժակ և միայն զվարթ էր։ Սեղանի առջևից բարձրանալիս, նա հանդիպեց Եվգենի Պավլովիչի հայացքին, հիշեց իրենց մեջ կայանալիք առաջիկա բացատրության մասին և սիրալիր ժպտաց։ Եվգենի Պավլովիչը գլուխ տվեց նրան և հանկարծ ցույց տվեց Իպոլիտին, որին ուշադիր հետևում էր այդ րոպեին։ Իպոլիտը քնել էր բազմոցին մեկնված։
— Ասացեք, ինչո՞ւ է ձեզ մոտ խցկվել այս անպիտան տղան, իշխան,— ասաց նա հանկարծ այնպիսի բացահայտ վրդովմունքով, նույնիսկ չարությամբ, որ իշխանը զարմացավ։— Գրազ կգամ, որ նրա մտքում մի չար բան կա։
— Ես նկատեցի,— ասաց իշխանը,— գոնե ինձ այդպես թվաց, որ նա այսօր ձեզ չափից ավելի է հետաքրքրում, Եվգենի Պավլիչ. ճի՞շտ է։
— Եվ ավելացրեք. իմ սեփական հանգամանքներում ես ինքս էլ մտածելու շատ բան ունեմ, այնպես որ ինձ վրա զարմանում եմ, որ ամբողջ երեկո աչքս չեմ կարող կտրել այդ զզվելի երեսից։
— Նրա դեմքը գեղեցիկ է...
— Ահա, ահա, նայեցե՜ք,— ճչաց Եվգենի Պավլովիչը, քաշելով իշխանի թևից,— ահա...
Իշխանը մի անգամ էլ զարմացած նայեց Եվգենի Պավլովիչին։
=== V ===
Իպոլիտը, որ Լեբեդևի դիսերտացիայի վերջում հանկարծ քնել էր բազմոցի վրա, հիմա հանկարծ զարթնեց, կարծես թե մեկը խթել էր նրա կողքը, ցնցվեց, մի քիչ բարձրացավ տեղից, շուրջը նայեց ու գունատվեց. նույնիսկ ինչ֊որ վախով նա նայում էր շուրջը, բայց գրեթե սարսափ արտահայտվեց նրա դեմքին, երբ նա ամեն ինչ վերհիշեց ու հասկացավ։
— Ինչ է, նրանք ցրվո՞ւմ են։ Վերջացա՞վ։ Ամեն ինչ վերջացա՞վ։ Արևը ծագե՞լ է,— հարցնում էր նա տագնապած, բռնելով իշխանի ձեռքը,— ժամը քանի՞սն է։ Ի սեր աստծու, ժամը։ Ես քնով անցա։ Երկա՞ր քնեցի,— ավելացրեց նա համարյա հուսահատ տեսքով, կարծես նա մի այնպիսի բան էր քնով անցկացրել, որից առնվազն կախված էր նրա ամբողջ բախտը։
— Դուք քնել եք յոթ կամ ութ րոպե,— պատասխանեց Եվգենի Պավչովիչը։
— Ա՜... ընդամենը։ Նշանակում է ես...
Եվ նա խորունկ ու ագահ շունչ քաշեց, կարծես իր վրայից դեն գցելով մի ծանր բեռ։ Նա վերջապես գլխի րնկավ, որ ոչինչ «չի վերջացել», որ դեռ լույսը չի բացվել, որ հյուրերը սեղանի առջևից վեր են կացել միայն ուտելու համար և որ վերջացել է միայն Լեբեդևի շաղակրատանքը։ Նա ժպտաց, և թոքախտավորի կարմրությունը, երկու վառ բծով խաղաց նրա այտերին։
— Իսկ դուք նույնիսկ րոպեներն եք հաշվել, մինչ ես քնած էի, Եվգենի Պավլիչ,— վրա բերեց նա ծաղրալի,— դուք ամբողջ երեկո ինձնից չէիք կտրում ձեր հայացքը, ես տեսհում էի... Ա՜։ Ռոգոժինը։ Ես հիմա նրան երազումս տեսա,— շշնջաց նա իշխանին, խոժոռվելով ու նշանացի ցույց տալով սեղանի մոտ նստած Ռոգոժինին,— ախ, հա՜,— հանկարծ նորից խոսքը վախեց նա,— իսկ ո՞ւր է հռետորը, ո՞ւր է Լեբեդևը։ Նշանակում է, Լեբեդևը վերջացրե՞ց։ Ինչի՞ մասին էր խոսում նա։ Ճի՞շտ է, իշխան, որ մի անգամ դուք ասել եք, թե աշխարհը կփրկի «գեղեցկությունը»։ Պարոնայք,— բղավեց նա բարձր, բոլորին,— իշխանը պնդում էր, որ գեղեցկությունը կփրկի աշխարհը։ Իսկ ես պնդում եմ, որ նրա մտքերն այդպես վառվռուն են այն պատճառով, որ նա հիմա սիրահարված է։ Պարոնայք, իշխանը սիրահարված է. քիչ առաջ հենց նա ներս մտավ, ես դրանում համոզվեցի։ Մի՛ կարմրեք, իշխան, ես ձեզ կխղճամ։ Ինչպիսի՞ գեղեցկությունը կփրկի աշխարհը։ Դա ինձ Կոլյան է ասել... Դուք ջերմեռանդ քրիստոնյա՞ եք։ Կոլյան ասում է, որ դուք ձեզ քրիստոնյա եք անվանում։
Իշխանն ուշադիր դիտում էր նրան և չպատասխանեց նրա հարցերին։
— Դուք ինձ չե՞ք պատասխանում։ Գուցե կարծում եք, թե ես ձեզ շա՞տ եմ սիրում,— հանկարծ ավելացրեց Իպոլիտը, ասես կտրեց։
— Ոճ, չեմ կարծում։ Ես գիտեմ, որ դուք ինձ չեք սիրում։
— Ինչպե՜ս։ Նույնիսկ երեկվա դեպքից հետո՞։ Երեկ ես ձեզ հետ անկեղծ էի։
— Ես երեկ էլ գիտեի, որ ինձ չեք սիրում։
— Այսինքն՝ նրա համար, որ ձեզ նախանձո՞ւմ եմ, նախանձո՞ւմ եմ։ Դուք միշտ այդ մտածել եք և հիմա էլ մտածում եք, բայց... բայց ինչո՞ւ եմ ձեզ ասում այդ մասին։ Ես ուզում եմ էլի շամպայն խմել, լցրեք ինձ համար, Կելլեր։
— Ձեզ այլևս չի կարելի խմել, Իպոլիտ, չեմ տա...
Եվ իշխանը նրանից հեռացրեց բաժակը։
— Իսկապես էլ...— անմիջապես համաձայնեց Իպոլիտը, կարծես մտմտալով,— մեկ էլ տեսար, կասեն... բայց ո՞ր գրողիս է պետք, թե նրանք ինչ կասեն։ Ճիշտ չէ՞։ Ճիշտ չէ՞։ Թող հետո ինչ ուզում են ասեն, այնպես չէ՞, իշխան։ Եվ մեր բոլորի ի՞նչ գործն է, թե ինչ կլինի ''հետո՜''... Ասենք, քունը գլխիս է։ Ի՜նչ սարսափելի երազ տեսա հիմա, նոր հիշեցի... Ձեզ այդպիսի երագներ չեմ ցանկանում, իշխան, թեև իրոք, գուցե չեմ սիրում ձեզ։ Ասենք, եթե մեկին չես սիրում, ինչո՞ւ նրան վատ բան ցանկանաս, ճիշտ չէ՞։ Այս ի՞նչ եմ հարցնում ձեզ, շարունակ հարցնում եմ։ Տվեք ինձ ձեր ձեռքը. ես ամուր կսեղմեմ, ահա այսպես... Դուք, այնուամենայնիվ, ինձ մեկնեցիք ձեր ձեռքը։ Նշանակում է, գիտե՞ք, որ ես անկեղծորեն եմ սեղմում այն... Ճիշտ որ, էլ չեմ խմի։ Ժամը քանի՞սն է։ Ասենք, հարկավոր չէ, ես գիտեմ քանիսն է։ Հասել է ժամը։ Հիմա իսկական ժամանակն է։ Այդ ինչ է, այնտեղ անկյունում ուտելի՞ք են դնում։ Նշանակում է, այս սեղանն ազա՞տ է։ Հիանալի է։ Պարոնայք, ես... սակայն այդ բոլոր պարոնները չեն էլ լսում... ես մտադիր եմ մի հոդված կարդալ, իշխան, խորտիկներն, իհարկե, ավելի հետաքրքիր են, բայց...
Եվ հանկարծ, բոլորովին անսպասելի, նա իր վերին ծոցագրպանից հանեց մեծ կարմիր կնիքով կնքած գրասենյակային չափսի մի մեծ ծրար։ Նա ծրարը դրեց սեղանին, իր առջև։
Այդ անսպասելիությունը տպավորություն գործեց հասարակության վրա, որը դրան պատրաստ չէր կամ, լավ է ասել, պատրաստ էր, բայց ոչ դրան։ Եվգենի Պավլովիչը նույնիսկ վեր թռավ իր աթոռից, Գանյան արագ մոտեցավ սեղանին, Ռոգոժինը նույնպես, բայց ինչ-որ փնթփնթան սրտնեղությամբ, կարծես հասկանալով, թե բանն ինչ է։ Մոտիկում կանգնած Լեբեդևը հետաքրքրասեր աչքերով մոտեցավ ու նայում էր ծրարին, ջանալով կռահել, թե բանն ինչ է։
— Այդ ի՞նչ է,— անհանգստացած հարցրեց իշխանը։
— Հենց որ արևի ծայրը երևա, ես կպառկեմ, իշխան, ես ասացի. ազնի՛վ խոսք, կտեսնեք,— բացականչեց Իպոլիտը, բայց... բայց... մի՞թե կարծում եք, թե ես ի վիճակի չեմ բացելու այս ծրարը,— ավելացրեց նա մարտահրավերով հայացքը հածելով շուրջը՝ բոլորի վրա և կարծես թե դիմելով անխտիր բոլորին։ Իշխանը նկատեց, որ նա ամբողջովին դողում է։
— Մեզնից ոչ մեկի մտքով էլ չի անցնում դա,— պատասխանեց իշխանը բոլորի փոխարեն,— և ինչո՞ւ եք կարծում, թե որևէ մեկը այդ կարծիքի է և այդ ինչ... ինչ տարօրինակ միտք ունեք կարդալու։ Այդ ի՞նչ բան է, Իպոլիտ։
— Այդ ի՞նչ բան է։ Էլի ի՞նչ է պատահել նրան,— հարցնում էին շուրջը։
Բոլորը մոտենում էին, ոմանք դեռևս ծամելով. կարմիր կնիքով ծրարը բոլորին մագնիսի պես ձգում էր։
— Սա երեկ ես ինքս եմ գրել, անմիջապես նրանից հետո, որ ձեզ խոսք տվեցի, որ կտեղափոխվեմ ձեզ մոտ ապրելու, իշխան։ Ես սա գրել եմ երեկ ամբողջ օրը, հետո գիշերը և վերջացրել եմ այսօր առավոտյան. գիշերը, առավոտվա կողմ, ես մի երազ տեսա...
— Ավելի լավ չի՞ վաղը,— վարանոտ ընդհատեց իշխանը։
— Վաղը «այլևս ժամանակ չի լինի»,— հիստերիկորեն քմծիծաղ տվեց Իպոլիտը։— Բայց մի անհանգստացեք։ ես կկարդամ քառասուն րոպեում, դե, մի ժամում... Եվ տեսնո՞ւմ եք, ինչպես են հետաքրքրվում բոլորը, բոլորը մոտեցել են, բոլորը նայում են իմ կնիքին, և ախր եթե հոդվածս չկնքեի ծրարի մեջ, ոչ մի տպավորություն չէր լինի։ Հա՜-հա՜։ Ահա թե ինչ է նշանակում խորհրդավորությունը։ Բացե՞մ թե ոչ, պարոնայք,— բղավեց նա, ծիծաղելով իր տարօրինակ ծիծաղով և աչքերը պսպղացնելով։ Գաղտնի՜ք է։ Գաղտնի՜ք։ Իսկ հիշո՞ւմ եք, իշխան, ով, է ազդարարել, թե «այլևս ժամանակ չի լինի»։ Դա ազդարարում է հսկա ու հզոր հրեշտակը հայտնության մեջ։
— Լավ է չկարդաք,— բացականչեց հանկարծ Եվգենի Պավլովիչը, բայց այնպիսի անսպասելի անհանգստացած տեսքով, որ շատերին դա տարօրինակ թվաց։
— Մի կարդացեք,— բղավեց նաև իշխանը, ձեռքը դնելով ծրարի վրա։
— Ի՞նչ ընթերցում, հիմա ընթրիք է։— նկատեց մեկը։
— Հոդվա՞ծ։ Ժուռնալի համա՞ր, թե ինչ,— հարցրեց մեկ ուրիշը։
— Գուցե ձանձրալի՞ է,— ավելացրեց երրորդը։
— Այդ ի՞նչ բան է այդտեղ,— հարցրին և մյուսները։ Բայց իշխանի վախեցած շարժումը կարծես վախեցրեց նաև Իպոլիտին իրեն։
— Ուրեմն... չկարդա՞մ,— շշնջաց նա իշխանին մի տեսակ վախվորած, ծամածռված ժպիտը կապտած շրթունքներին,— չկարդա՞մ,— մրթմրթաց նա հայացքը հածելով բոլոր հավաքվածների, բոլոր աչքերի ու դեմքերի վրա և կարծես նորից կառչելով բոլորից առաջվա, բոլորի վրա հարձակվող էքսպանսիվությամբ,— դուք... վախենո՞ւմ եք,— նորից դարձավ նա իշխանին։
— Ինչի՞ց,— հարցրեց սա, ավելի ու ավելի այլափոխվելով։
— Մեկնումեկը քսան կոպեկանոց ունի՞,— հանկարծ աթոռից վեր թռավ Իպոլիտը, կարծես նրան ձիգ տվին,— որևէ մետաղադրամ։
— Ահա,— անմիջապես մեկնեց Լեբեդևը. նրա գլխով մի միտք անցավ, թե հիվանդ Իպոլիտը խելագարվել է։
— Վերա Լուկիանովնա,— շտապ հրավիրեց Իպոլիտը,— վերցրեք, գցեք սեղանին. ղո՞ւշ է, թե գիր։ Ղուշ եղավ՝ կարդում եմ։
Վերան վախեցած նայեց դրամին, Իպոլիտին, հետո հորը և գլուխը մի տեսակ անհարմար վեր նետելով, կարծես այն համոզմամբ, որ իրեն պետք չէ դրամին նայել, այն նետեց սեղանին։ Ղուշը դուրս եկավ։
— Կարդալ,— շշնջաց Իպոլիտը, կարծես ճակատագրի վճռի տակ ճմլված. նա ավելի չէր գունաավի, եթե նրան մահվան դատավճիռ կարդային։— Սակայն,— ցնցվեց նա հանկարծ, մի կես րոպեաչափ լռելով,— սա ի՞նչ է։ Մի՞թե ես հիմա վիճակ կցեցի,— նույն հետապնդող անկեղծությամբ նայեց նա շուրջը բոլորին։— Բայց ախր սա զարմանալի հոգեբանական գիծ է,— գոչեց նա անկեղծորեն զարմացած դիմելով իշխանին...— Սա... սա անըմբռնելի գիծ է, իշխան,— հաստատեց նա աշխուժանալով ու կարծես թե սթափվելով,— սա դուք գրի առեք, իշխան, մտքներդ պահեք, չէ՞ որ դուք, կարծեմ, նյութեր եք հավաքում մահապատժի մասին․․․ ինձ ասել են, հա՜-հա՜։ Օ տեր իմ, ինչպիսի անիմաստ անհեթեթություն։— Նա նստեց բազմոցին, երկու արմունկով հենվեց սեղանին և գլուխը բռնեց։— Ախր սա նույնիսկ ամոթ է... Բայց ի՞նձ ինչ, թե ամոթ է,— գրեթե անմիջապես բարձրացրեց նա գլուխը։— Պարոնայք, պարոնայք, ես բացում եմ ծրարը,— ազդարարեց նա ինչ֊որ անակնկալ վճռականությամբ,— ես... ես, ի դեպ, չեմ հարկադրում լսել...
Հուզմունքից գողացող ձեռքերով նա ծրարը բացեց, այնտեղից հանեց մանր գրոտած մի քանի փոստային թղթի թերթիկ, տակը դրեց և սկսեց հարթել։
— Սա ի՞նչ է։ Ի՞նչ բան է այստեղ։ Ի՞նչ պիտի կարդան,— մռայլ մրթմրթում էին մի քանիսը, մյուսները լուռ էին։ Բայց բոլորը նստեցին և հետաքրքրությամբ նայում էին։ Գուցե իսկապես սպասում էին ինչ֊որ արտակարգ բանի։ Վերան կպել էր հոր աթոռին և վախից քիչ էր մնում լաց լիներ. գրեթե նույնպիսի վախի մեջ էր և Կոլյան։ Արդեն տեղավորված Լեբեդևը հանկարծ վեր բարձրացավ, ձեռքը գցեց մոմերին ու մոտեցրեց Իպոլիտին, որպեսզի ավելի լույս լինի կարդալու համար։
— Պարոնայք, սա... սա հիմա կտեսնեք։ թե ինչ է,— չգիտես ինչու ավելացրեց Իպոլիտը և հանկարծ սկսեց ընթերցումը,— «Անհրաժեշտ բացատրություն»։ Էպիգրաֆ՝ «Après nous le déluge!».. Թո՛ւ, գրողը տանի,— գոչեց նա կարծես այրվածք ստանալով,— մի՞թե լրջորեն ես կարող էի այսպիսի էպիգրաֆ դնել... Լսեցեք, պարոնայք... հավատացնում եմ ձեզ, որ վերջ ի վերջո այս բոլորը, գուցե, անասելի դատարկ բաներ են։ Այստեղ միայն իմ մի քանի մտքերը... եթե կարծում եք, որ այստեղ... ինչ-որ խորհրդավոր կամ... արգելված... մի խոսքով...
— Լավ կլիներ առանց նախաբանի կարդայիք,— ընդհատեց Գանյան։
— Սկսեց դեսուդեն ընկնել,— ավելացրեց մեկը։
— Շատ է խոսում,— հարեց ամբողջ ժամանակ լուռ նստած Ռոգոժինը։
Իպոլիտը հանկարծ նայեց նրան, և երբ նրանց աչքերը հանդիպեցին, Ռոգոժինը դառն ու մաղձոտ ժպտաց և դանդաղ արտասանեց տարօրինակ բառեր.
— Այդ ձևով չպետք է սարքել այդ գործը, տղա, ո՛չ այդ ձևով...
Թե ինչ էր ուզում ասել Ռոգոժինը, իհարկե, ոչ ոք չհասկացավ, բայց նրա խոսքերը բոլորի վրա բավական տարօրինակ տպավորություն գործեցին, բոլորին իր ծայրով շոշափեց մի ինլ֊որ ընդհանուր միտք։ Իսկ Իպոլիտի վրա այդ խոսքերը սարսափելի տպավորություն գործեցին. նա այնպես ցնցվեց, որ իշխանը ձեռքը մեկնեց, որ պահի նրան, և նա հավանաբար կճչար, եթե ըստ երևույթին հանկարծ ձայնը չխզվեր։ Մի ամթողջ րոպե նա չէր կարողանում բառ արտասանել և, ծանր շնչելով նայում էր Ռոգոժինին։ Վերջապեսի շնչահեղձ լինելով և արտակարգ ճիգով արտասանեց.
— Ուրեմն այդ դո՞ւք... դո՞ւք էիք... դո՞ւք։
— Ի՞նչ էի։ Ես ի՞նչ,— տարակուսանքով պատասխանեց Ռոգոժինը, բայց Իպոլիտը բռնկվելով և գրեթե կատաղությամբ, որ հանկարծակի համակեց նրան, կոպիտ ու ուժգին բղավեց.
— ''Դուք'' էիք եկել ինձ մոտ անցյալ շաբաթ, գիշերը, ժամը երկուսին մոտ, այն օրը, երբ ես եկել էի ձեզ մոտ առավոտյան, ''դո՜ւք''։ Խոստովանեցեք, դո՞ւք էիք։
— Անցյալ շաբաթ, գիշե՞րը։ Հո իսկապես խելքդ չե՞ս թռցրել, տղա։
«Տղան» վերստին մի րոպե լռեց, ցուցամատը ճակատին գնելով և կարծես մտմտալով, բայց նրա դալուկ, վախից առաջվա պես ծամածռված ժպիտի մեջ կարծես հանկարծ ինչ֊որ խորամանկ, նույնիսկ հաղթական բան երևաց։
— Այդ դուք էիք,— վերջապես կրկնեց նա, գրեթե շշուկով, բայց արտակարգ համոզվածությամբ,— ''դուք'' էիք գալիս ինձ մոտ և լուռ նստում աթոռին, լուսամուտի մոտ, մի ամբողջ ժամ, ավելի, գիշերվա ժամը մեկին ու երկուսին, դուք հետո վեր կացաք ու գնացիք ժամը երեքի կողմ... Այդ դո՛ւք էիք, դո՜ւք։ Ինչո՞ւ էիք վախեցնում ինձ, ինչո՞ւ էիք գալիս ինձ տանջելու, չեմ հասկանում, բայց այդ դո՜ւք էիք։
Եվ նրա դեմքին հանկարծ երևաց անասելի ատելություն, չնայած դեռ չէր դադարել վախից առաջացած նրա դողը։
— Դուք հիմա, պարոնայք, այդ բոլորը կիմանաք։ Ես... ես... լսեցեք...
նա նորից, և սաստիկ շտապելով, վերցրեց իր թերթիկները, դրանք ցրվել ու բաժան-բաժան էին եղել, նա ջանում էր դասավորել. թերթիկները դողում էին նրա դողդոջուն ձեռքերում. երկար ժամանակ նա չէր կարողանում հարմարվել։
Ընթերցումը, վերջապես, սկսվեց։ Սկզբում, մոտ հինգ րոպե, անսպասելի ''հոդվածի'' հեղինակը դեռ շարունակում էր շնչահեղձ լինել և կարդում էր անկապ ու անհարթ, բայց հետո նրա ձայնն ամրացավ և սկսեց լիովին արտահայտել կարդացածի իմաստը։ Միայն երբեմնակի բավական ուժեղ հազն ընդհատում էր նրան, հոդվածի կեսից սկսած նա սաստիկ խռպոտեց. կարդալու ընթացքում նրան ավելի ու ավելի տիրապետող արտակարգ ոգևորությունը, ինչպես նաև ունկնդիրների վրա թողած դրա հիվանդագին տպավորությունը վերջ ի վերջո հասավ ծայրահեղ աստիճանի։ Ահա այդ ամբողջ հոդվածը։
«''Իմ անհրաժեշտ բացատրությունը''»
«Après nous le déluge!»
«Երեկ առավոտ ինձ մոտ էր եկել իշխանը. ի միջի այլոց, նա ինձ համոզեց, որ տեղափոխվեմ իր ամառանոցը։ Ես այդպես էլ գիտեի, որ նա անպայման կպնդի այդ, և համոզված էի հենց ուղղակի բերնից կթռցնի, որ ամառանոցում ինձ համար «ավելի հեշտ կլինի մեռնել մարդկանց ու ծառերի մեջ», ինչպես նա է արտահայտվում։ Բայց այսօր նա չասաց ''մեռնել'', այլ ասաց «ավելի հեշտ կլինի կյանքն անցկացնել», որը, սակայն, ինձ համար գրեթե նույնն է, իմ վիճակում։ Ես նրան հարցրի, թե ի՞նչ նկատի ունի իր անվերջ «ծառերի» տակ, և ինչո՞ւ է այդպես իմ վզին փաթաթում այդ «ծառերը», և զարմանքով իմացա նրանից, որ իբր ես ինքս եմ այն երեկո արտահայտվել, թե եկել եմ Պավլովսկ, վերջին անգամ ծառերին նայելու։ Երբ նրան ասացի, թե չէ՞ որ միևնույն է մարդ ծառերի տակ կմեռնի, թե լուսամուտից իմ աղյուսներին նայելիս, և որ երկու շաբաթվա համար կարիք չկա այդպես փափկանկատ լինել, նա անմիջապես համաձայնեց. Բայց կանաչն ու մաքուր օդը, նրա կարծիքով, անպայման իմ մեջ որևէ ֆիզիկական փուիոխություն կառաջացնեն և իմ հուզմունքը և ''իմ երազները'' կփոխվեն և, կարող է պատահել, կթեթևանան։ Ես նորից ասացի նրան ծիծաղելով, որ նա խոսում է որպես մատերիալիստ։ Նա ինձ պատասխանեց իր ժպիտով, որ ինքը միշտ էլ մատերիալիստ է եղել։ Քանի որ նա երբեք չի ստում, այդ խոսքերը ինչ֊որ բան նշանակում են։ Նրա ժպիտը լավն է. ես հիմա ավելի ուշադիր դիտեցի նրան. ես չգիտեմ, հիմա սիրո՞ւմ եմ, թե չեմ սիրում նրան, հիմա ժամանակ չունեմ դրա հետևից ընկնելու։ Պետք է նշել, որ իմ հինգամսյա ատելությունը դեպի նա, վերջին ամիսն սկսել է բոլորովին հանդարտվել։ Ով գիտի, գուցե ես Պավլովսկ էի գալիս, գլխավորը, նրան տեսնելու համար։ Բայց... ինչո՞ւ էի լքում այն ժամանակ իմ սենյակը։ Մահվան դատապարտվածը չպետք է լքի իր անկյունը. և եթե հիմա վերջնական վճիռ ընդունած չլինեի, այլ ընդհակառակը, որոշած լինեի սպասել մինչև վերջին ժամը, ապա իհարկե, ոչ մի դեպքում, չէի թողնի իմ սենյակը և չէի ընդունի նրա առաջարկը՝ նրա մոտ Պավլովսկ տեղախոխվել «մահանալու»։
Ես պետք է շտապեմ անպայման մինչև վաղն ավարտելու այս «բացատրությունը»։ Նշանակում է ես ժամանակ չեմ ունենա վերընթերցելու և ուղղելու. կվերընթերցեմ վաղը, երբ կարդալու կլինեմ իշխանին ու մի երկու վկայի, որոնց մտադիր եմ գտնել նրա մոտ։ Քանի որ այստեղ ոչ մի հատիկ սուտ բառ չի լինի, այլ ամբողջը միայն ճշմարտություն, վերջին և հանդիսավոր, ապա ինձ համար վաղօրոք հետաքրքիր է, թե դա ինչ տպավորություն կթողնի հենց ինձ վրա այն ժամին ու այն րոպեին, երբ վերընթերցելիս կլինեմ։ Ասենք, ես իզուր գրեցի «վերջին և հանդիսավոր ճշմարտությունը» բառերը, երկու շաբաթվա համար առանց այն էլ չարժի ստել, որովհետև երկու շաբաթ ապրել չարժի, դա լավագույն ապացույցն է, որ ես լոկ ճշմարտությունը կգրեմ։ (NB։ Չմոռանամ այս միտքը. արդյոք այս րոպեիս խելագար չե՞մ ես, այսինքն՝ որոշ րոպեներ։ Ինձ հաստատապես ասել են, որ վերջին աստիճանի թոքախտավորները երբեմն առժամանակ խելագարվում են։ Սա ստուգել վաղը ընթերցելիս, ունկնդիրների վրա թողած տպավորությամբ։ Այս հարցն անպայման լուծել լիակատար ստուգությամբ, այլ կերպ չի կարելի ոչ մի բանի ձեռնարկել։
Ինձ թվում է, ես հիմա գրեցի սարսափելի հիմարություն. բայց ասացի, որ ուղղելու ժամանակ չունեմ, բացի այդ, ես ինձ խոսք եմ տալիս այս ձեռագրի մեջ դիտմամբ ոչ մի տող չուղղել, եթե ինքս էլ նկատելու լինեմ, որ ամեն հինգ տողը մեկ ինքս ինձ հակասում եմ։ Ես հենց ուզում եմ վաղը ընթերցման ժամանակ որոշել, թե արդյոք ճի՞շտ է իմ մտքի տրամաբանական ընթացքը, արդյոք նկատո՞ւմ եմ իմ սխալները, և նշանակում է, արդյոք ճի՞շտ է այն ամենը, որ ես այս սենյակում մտորել եմ այս վեց ամիսը, թե լոկ զառանցանք է։
Եթե դեռ երկու ամիս առաջ ես առիթ ունենայի, ինչպես հիմա, բոլորովին թողնել սենյակս և հրաժեշտ տալ Մեյերի պատին, ապա, համոզված եմ, կտխրեի։ Այնինչ հիմա, ոչինչ չեմ զգում, մինչդեռ վաղը թողնում եմ թե սենյակը, թե պատը, ''առհավե՜տ''։ Նշանակում է իմ համոզմունքը, թե երկու շաբաթվա համար արդեն չարժե ափսոսալ կամ անձնատուր լինել որևէ զգացողությունների, հաղթահարել է իմ բնությունը և արդեն կարող է հրամայել իմ բոլոր զգացմունքներին։ Բայց արդյոք ճի՞շտ է սա։ Արդյոք ճի՞շտ է, որ հիմա իմ բնությունը բոլորովին հաղթված է։ Եթե հիմա ինձ սկսեին խոշտանգել, հավանաբար ես սկսեի բղավել ու չէի ասի, թե չարժի բղավել ու ցավ զգալ, որովհետև ընդամենը երկու շաբաթ է մնացել ապրելու։
Բայց արդյոք ճի՞շտ է այն, որ ինձ միայն երկու շաբաթ է մնացել ապրելու, և ոչ թե ավելի։ Այն ժամանակ Պավլովսկում ես ստեցի. Բ֊ն ինձ ոչինչ չէր ասել և երբեք չէր տեսել ինձ. բայց մոտ մի շաբաթ առաջ ինձ մոտ էին բերել ուսանող Կիսլորոդովին, իր համոզմունքներով նա մատերիալիստ է, աթեիստ ու նիհիլիստ, ահա թե ինչու ես հենց նրան կանչեցի. ինձ հարկավոր էր մի մարդ, որ վերջապես ինձ մերկ ճշմարտությունն ասեր, առանց քնքշությունների ու փափկանկատության։ Նա այդպես էլ արավ, և ոչ միայն պատրաստակամությամբ ու առանց փափկանկատության, այլ նույնիսկ ակներև բավականությամբ (որը, իմ կարծիքով արդեն ավելորդ էր)։ Նա ուղղակի երեսիս շրխկացրեց, թե ինձ մնացել է մոտ մի ամիս, կարող է պատահել, մի քիչ ավելի, եթե լավ հանգամանքներ լինեն, բայց, կարող է պատահել, որ նույնիսկ շատ ավելի շուտ մեռնեմ։ Նրա կարծիքով, ես կարող եմ մեռնել նաև հանկարծակի, նույնիսկ, օրինակ, վաղը. այդպիսի փաստեր եղել են, և ընդամենը երեք օր առաջ մի երիտասարդ տիկին, թոքախտավոր և նույն վիճակում, ինչպես իմն է, Կոլոմնայում, պատրաստվում էր շուկա գնալ մթերքներ գնելու, բայց հանկարծ իրեն վատ է զգացել, պառկել է բազմոցին, հոգոց հանել ու մեռել։ Այդ բոլորը Կիսլորոդովն ինձ հայտնեց նույնիսկ անզգայության ու անզգուշության որոշ պճնամոլությամբ, և կարծես թե դրանով ինձ պատիվ էր անում, այսինքն՝ դրանով ցույց էր տալիս, որ ինձ ընդունում է որպես նույնպիսի ամեն ինչ ժխտող բարձրագույն էակ, ինչպիսին նա ինքն է, որի համար, հասկանալի է, մեռնելը ոչինչ չարժե։ Վերջ ի վերջո համենայն դեպս որոշված փաստ է՝ մի ամիս և բոլորովին ոչ ավելի։ Որ նա չի սխալվել դրանում, ես միանգամայն համոզված եմ։
Ինձ շատ զարմացրեը, թե իշխանը այն ժամանակ ինչի՞ց հասկացավ այդպես, որ ես «վատ երազներ» եմ տեսնում. նա տառացիորեն ասաց, որ Պավլովսկում «իմ հուզմունքն ու ''երազները''» կփոխվեն։ Եվ այդ ինչո՞ւ երազները։ Նա կամ բժիշկ է, կամ իրոք արտասովոր խելքի տեր և կարողանում է շատ բաներ կռահել։ (Բայց որ նա վերջ ի վերջո «ապուշ» է, դրանում ոչ մի կասկած)։ Հակառակի պես, նրա գնալուց անմիջապես առաջ ես մի լավիկ երազ էի տեսել (ի դեպ, այնպիսիներից, որոնք հիմա ես տեսնում եմ հարյուրներով)։ Ես քնեցի,— կարծում եմ, նրա գալուց մի ժամ առաջ,— և տեսա, որ մի սենյակում եմ (բայց ոչ իմ)։ Սենյակը իմից մեծ ու բարձր էր, ավելի լավ կահավորված, լուսավոր, պահարան, կոմոդ, բազմոց և իմ մահճակալը, մեծ ու լայն, ծածկված կանաչ մետաքսե թափկարած վերմակով։ Բայց այդ սենյակում ես տեսա մի սարսափելի կենդանի, ինչ-որ հրեշ։ Նա նման էր կարիճի, բայց կարիճ չէր, այլ ավելի նողկալի և շատ ավելի սարսափելի, և, կարծես, հենց նրանով, որ բնության մեջ այդպիսի կենդանիներ չկան, և որ դա ''դիտմամբ'' էր հայտնվել ինձ մոտ, և որ իբր թե դրանում ինչ-որ գաղտնիք կար։ Ես նրան շատ լավ կարողացա տեսնել, նա դարչնագույն է և պատենավոր, մոտ չորս վերջոկ երկարությամբ սողուն, գլխի կողմում երկու մատի հաստությամբ, պոչի կողմում աստիճանաբար բարակում է, այնպես որ պոչի բուն ծայրը վերջոկի մեկ տասներորդականից ավելի հաստ չէ։ Գլխից մի վերջոկ ցած, քառասունհինգ աստիճանի անկյան տակ իրանից դուրս են դալիս երկու թաթ, ամեն կողմից մեկական, մոտ երկուական վերջոկ երկարությամբ, այնպես որ ամբողջ կենդանին, եթե վերևից նայելու լինես, պատկերացնում է եռաժանիի նման մի բան։ Գլուխը լավ չկարողացա տեսնել, բայց տեսա երկու բեղիկ, ոչ երկար, երկու ամուր, ասեղի նման, նույնպես դարչնագույն։ Նույնպիսի երկու բեղիկ պոչի ծայրին և երկու թաթերից յուրաքանչյուրի ծայրին, ընդամենը, նշանակում է, ութ բեղիկ։ Կենդանին շատ արագ վազվզում էր սենյակում, հենվելով թաթերին ու պոչին, և երբ վազում էր, ապա թե՛ իրանը, թե՛ թաթերը օձիկների պես գալարվում էին, արտասովոր արագությամբ, չնայած պատյանին, և շատ զզվելի էր դրան նայելը։ Ես շատ էի վախենում, որ նա ինձ կխայթի, ինձ ասել էին, որ դա թունավոր է, բայց ամենից շատ ես տանջվում էի նրանից, թե ո՞վ էր դրան ուղարկել իմ սենյակը, ինձ ի՞նչ են ուզում անել և այստեղ ինչումն է գաղտնիքը։ Կենդանին թաքնվում էր կոմոդի տակ, պահարանի տակ, սողում էր անկյունները։ Ես աթոռին նստեցի ոտներս վեր քաշած և ծալապատիկ։ Նա շեղակի կտրեց անցավ ամբողջ սենյակը և անհայտացավ ուր֊որ իմ աթոռի մոտերքը։ Ես սարսափած շուրջս էի նայում, բայց քանի որ նստած էի ոտներս տակս դրած, հույս ունեի, որ նա սողալով չի բարձրանա աթոռին։ Հանկարծ հետևից համարյա գլխիս մոտ լսեցի ինչ-որ ճարճատող շրշյուն. ես շուռ եկա և տեսա, որ զեռունը սողում է պատով և հավասարվել է գլխիս և նույնիսկ քսվում է մազերիս իր պոչով, որն արտակարգ արագությամբ պտտվում ու գալարվում էր։ Ես վեր թռա, չքացավ և կենդանին։ Ես վախենում էի մահճակալին պառկել, որ նա էլ բարձիս տակ չսողա։ Սենյակ եկան մայրս և նրա ինչ-որ մի ծանոթը։ Նրանք սկսեցին որսալ սողունին, բայց ավելի հանգիստ էին, քան ես, և նույնիսկ չէի վախենում։ Բայց նրանք ոչինչ չէին հասկանում։ Հանկարծ զեռունը նորից դուրս սողաց. նա այս անգամ սողում էր շատ կամացուկ և կարծես թե ինչ-որ հատուկ մտադրությամբ, դանդաղ գալարվելով, որն ավելի նողկալի էր, նորից շեղակի կտրելով սենյակը, դեպի դուռը։ Այստեղ մայրս դուռը բացեց ու կանչեց Նորմային՝ մեր շանը, որ մի հսկա տերնյոֆ է, սև ու փրչոտ, հինգ տարի առաջ սատկել է։ Նա սենյակ նետվեց և քարացած կանգնեց սողունի վերև։ Կանգ առավ և սողունը, բայց դեռ շարունակելով գալարվել և թաթերի ու պոչի ծայրով հատակը մտրակել։ Եթե չեմ սխալվում, կենդանիները չեն կարող միստիկական սարսափ զգալ. բայց այդ րոպեին ինձ թվաց, որ Նորմայի սարսափի մեջ ինչ-որ շատ արտասովոր բան կար, կարծես թե նույնպես գրեթե միստիկական, և որ նա, նշանակում է, նույնպես նախազգում էր, ինչպես ես, որ գազանի մեջ մի ճակատագրական բան կա և ինչ֊որ գաղտնիք։ Նա դանդաղ ետ֊ետ էր քաշվում սողունի առջևից, որը կամացուկ ու դանդաղ սողում էր դեպի Նորման. նա կարծես ուզում էր հանղարծ նետվել նրա վրա ու խայթել։ Բայց, չնայած իր ամբողջ վախին, Նորման նայում էր սաստիկ չարացած, թեև ամբողջ մարմնով դողում էր։ Հանկարծ նա դանդաղ ցցեց իր արսափելի ատամները, բացեց իր ամբողջ հսկայական երախը, հարմարվեց, հնարք գտավ, վճռեց և հանկարծ ատամներով բռնեց սողունին։ Ըստ երևույթին սողունը սաստիկ ցնցվեց, որպեսզի դուրս պրծնի, այնպես որ Նորման մի անգամ էլ բռնեց նրան արդեն օդի մեջ և երկու անգամ ամբողջ երախով ներս քաշեց իր մեջ, շարունակ օդի մեջ, ասես կուլ տալիս լիներ. պատյանը ճրթճրթաց նրա ատամների տակ. կենդանու պոչուկն ու թաթերը, որ դուրս էին եկել Նորմայի երախից, սարսափելի արագությամբ շարժվում էին։ Հանկարծ Նորման խղճալի վնգստաց. սողունը համենայն դեպս հասցրել էր խայթել նրա լեզուն։ Վնգստոցով ու ոռնոցով Նորման ցավից բացեց բերանը, և ես տեսա, որ կրծոտած սողունը դեռ լայնակի շարժվում էր նրա բերանում, իր կիսաճղմված մարմնից նրա լեզվի վրա բաց թողնելով ճզմված սև ուտիճի հյութի նման մեծ քանակությամբ սպիտակ հյութ... Ես այստեղ զարթնեցի, և ներս մտավ իշխանը»։
— Պարոնայք,— ասաց Իպոլիտը, հանկարծ ընդհատելով կարդալը և նույնիսկ համարյա ամաչած,— ես չեմ վերընթերցել, բայց կարծես, իրոք շատ ավելորդ բաներ եմ գրել։ Այս երազը...
— Ճիշտ որ կան,— շտապեց վրա բերել Գանյան։
— Այստեղ չափազանց շատ անձնական բաներ կան, համաձայն եմ, այսինքն, իսկապես ասած, իմ մասին...
Այս ասելիս Իպոլիտը հոգնած ու թուլացած տեսք ուներ և թաշկինակով սրբում էր ճակատի քրտինքը։
— Այո֊ո, չափից ավելի եք հետաքրքրվում սեփական անձով,— ֆշշացրեց Լեբեդևը։
— Ես, պարոնայք, ոչ ոքի չեմ հարկադրում, դարձյալ կրկնում եմ, ով չի ուզում, կարող է հեռանալ։
— Վռնդում է... ուրիշի տնից,— հազիվ լսելի փնթփընթաց Ռոգոժինը։
— Իսկ եթե հանկարծ բոլորս վեր կենանք ու գնա՞նք,— անակնկալ ասաց Ֆերդիշչենկոն, որն, ի դեպ, մինչև հիմա չէր համարձակվում բարձրաձայն խոսել։
Իպոլիտը հանկարծ աչքերը խոնարհեց ու կառչեց ձեռագրից. բայց նույն վայրկյանին նորից գլուխը բարձրացրեց և, աչքերը փայլեցնելով, այտերին երկու բոսորագույն բիծ, շեշտակի նայելով Ֆերդիշչենկոյին, ասաց.
— Դուք ինձ բոլորովի՜ն չեք սիրում։
Լսվեց ծիծաղ, բայց մեծ մասը չէր ծիծաղում։ Իպոլիտը սաստիկ կարմրեց։
— Իպոլիտ,— ասաց իշխանը,— ծածկեք ձեր ձեռագիրը և տվեք ինձ, իսկ ինքներդ պառկեցեք քնելու այստեղ, իմ սենյակում։ Մենք կզրուցենք քնելուց առաջ և վաղը. բայց պայմանով, որ այլևս երբեք բաց չանեք այս թերթերը։ Ուզո՞ւմ եք։
— Մի՞թե դա հնարավոր է,— նրան նայեց Իպոլիտը ուղղակի զարմացած։— Պարոնա՛յք,— բղավեց նա, վերստին տենդոտ աշխուժությամբ,— հիմար միջադեպ, որում ես չկարողացա ինձ պահել ինչպես հարկն է։ Այլևս չեմ ընդհատի ընթերցումը։ Ով ուզում է լսել, թող լսի...
Նա արագ մի կում ջուր խմեց բաժակից, արմունկները արագ հենեց սեղանին, որպեսզի թաքնվի հայացքներից, և համառորեն շարունակեց ընթերցումը։ Ասենք, ամոթը շուտով անցավ...
«Այն միտքը (շարունակեց նա կարդալ), թե չարժե ապրել մի քանի շաբաթ, իսկապես ինձ համակեց, կարծում եմ, մոտ մի ամիս առաջ, երբ դեռ ինձ մնում էր ապրելու չորս շաբաթ, բայց բոլորովին տիրապետեց ինձ ընդամենը երեք օր առաջ, երբ վերադարձա Պավլովսկի այն երեկոյից հետո։ Այդ մտքով լիովին, անմիջականորեն տոգորվելու առաջին պահը տեղի ունեցավ իշխանի պատշգամբում, հենց այն ակնթարթին, երբ մտածեցի կյանքի վերջին փորձն անել, ուզում էի տեսնել մարդկանց ու ծառերը (թող դա ես ինքս ասած լինեմ), տաքանում էի, պնդում Բուրդովսկու, «իմ մերձավորի», իրավունքը, և երազում էի, թե նրանք բոլորը հանկարծ բաց կանեն թևերը և ինձ կընդունեն իրենց գիրկը, և ինչ-որ բանի համար ինձնից ներողություն կխնդրեն, իսկ ես՝ նրանցից. մի խոսքով, ես վերջացրի ապաշնորհ հիմարի պես։ Եվ ահա հենց այն ժամերին էլ իմ մեջ բռնկվեց «վերջին համոզմունքը»։ Հիմա զարմանում եմ, թե ինչպես կարող էի ամբողջ վեց ամիս ապրել առանց այդ «համոզմունքի»։ Ես հաստատ գիտեի, որ թոքախտ ունեմ, և անբուժելի, ես ինձ չէի խաբում և պարզ հասկանում էի բանը։ Բայց որքան ավելի պարզ էի հասկանում, այնքան ավելի տենդագին ուզում էի ապրել. ես կառչում էի կյանքից և ուզում էի ապրել ինչ գնով ուզում է լինի։ Համաձայն եմ, որ այն ժամանակ ես կարող էի չարանալ խավար ու խուլ վիճակի վրա, որը կարգադրել էր ինձ ճանճի պես ճզմել և, իհարկե, չիմանալով, թե ինչու. բայը ինչո՞ւ ես բանը չվերջացրի միայն չարությամբ։ Ինչո՞ւ իսկապես ''սկսում էի'' ապրել, գիտենալով, որ ես արդեն չեմ կարող սկսել, փորձում էի, գիտենալով, որ արդեն փորձելու բան չունեմ։ Այնինչ ես արդեն նույնիսկ գիրք կարդալ չէի կարող և դադարեցի կարդալուց. ի՞նչ կարիք կա կարդալ, ի՞նչ կարիք կա իմանալ վեց ամսվա համար։ Այդ միտքը հաճախ ինձ հարկադրում էր գիրքը մի կողմ նետել։
Այո, Մեյերի այդ պատը շա՜տ բան կարող է պատմել։ Շատ բան եմ գրանցել նրա վրա։ Չկար մի բիծ այդ կեղտոտ պատի վրա, որն անգիր չիմանայի։ Անիծյա՜լ պատ։ Բայց և այնպես այդ ինձ համար ավելի թանկ է Պավլովսկի բոլոր ծառերից, այսինքն՝ պետք է որ ամեն ինչից թանկ լիներ, եթե հիմա միևնույն չլիներ ինձ համար։
Մտաբերում եմ հիմա, թե այն ժամանակ ինչպիսի ագահ հետաքրքրությամբ սկսեցի հետևել ''նրանց'' կյանքին. այդպիսի հետաքրքրություն առաջ չէր լինում։ Ես անհամբերությամբ, երբեմն նախատինքով սպասում էի Կոլյային, երբ ինքս այնքան հիվանդ էի լինում, որ սենյակից չէի կարողանում դուրս գալ։ Ես այն աստիճան թափանցում էի բոլոր մանրուքների մեջ, հետաքրքրվում բոլոր լուրերով, որ կարծեմ, բամբասող դարձա։ Օրինակ, ես չէի հասկանում, թե ինչպես այդ մարդիկ, այդքան կյանք ունենալով, չեն կարողանում հարուստ դառնալ (ասենք, հիմա էլ չեմ հասկանում)։ Ես ճանաչում էի մի աղքատի, որի մասին ինձ հետո պատմում էին, որ նա քաղցից մեռավ, և, հիշում եմ, դա ինձ հավասարակշռությունից հանեց, եթե կարելի լիներ այդ աղքատին կենդանացնել, կարծում եմ, նրան մահապատժի կենթարկեի։ Երբեմն ամբողջ շաբաթներով վիճակս թեթևանում էր, և ես կարող էի փողոց դուրս գալ, բայց վերջապես փողոցն սկսեց իմ մեջ այնպիսի չարություն առաջացնել, որ ես դիտմամբ ամբողջ օրերով նստում էի փակված, թեև կարող էի դուրս գալ, ինչպես և բոլորը։ Ես տանել չէի կարող այդ վազվզող, աճապարող, շարունակ մտահոգ, մռայլ ու անհանգստացած ժողովուրդը, որն իմ մոտով այս ու այն կողմ էր գնում մայթերով։ Ինչի՞ համար են նրանց մշտական տխրությունը, մշտական տագնապն ու իրարանցումը. նրանց մշտական մռայլ չարությունը (որովհետև նրանք չա՛ր են, չա՛ր, չա՛ր)։ Ո՞վ է մեղավոր, որ նրանք դժբախտ են և ապրել չեն իմանում, իրենց առջևում ունենալով վաթսունական տարի կյանք։ Ինչո՞ւ Զարնիցինը իրեն թույլ ավեց քաղցից մեռնել, իր աոջևում ունենալով վաթսուն տարի։ Եվ ամեն մեկը ցույց է տալիս իր ցնցոտին, իր բանվորական ձեռքերը, չարանում է ու բղավում. «Մենք եզան պես աշխատում ենք, մենք չարչարվում ենք, մենք շան պես քաղցած ենք ու աղքա՜տ։ Ուրիշները ոչ աշխատում են, ոչ չարչարվում, բայց նրանք հարո՜ւստ են»։ (Հավիտենակա՜ն կրկներգ)։ Նրանց հետ կողք֊կողքի առավոտից մինչև գիշեր վազվզում ու իրար է անցնում դժբախտ ճլեզի մեկը «ազնվածիններից», Իվան Ֆոմիչ Սուրիկովը, մեր տանը, մեր վերևն է ապրում, միշտ արմունկները քրքրված, կոճակները պոկոտված, զանազան մարդկանց մոտ մանր գործեր է կատարում որևէ մեկի հանձնարարությամբ, և այն էլ առավոտից մինչև գիշեր։ Խոսքի բռնվեցեք նրա հետ՝ «աղքատ է, չքավոր ու չունևոր, կինը մեռել է, դեղ գնելու փող չի եղել, իսկ ձմեռը սառեցրել են երխային. մեծ աղջիկը պահանույշ է դարձել...» — շարունակ նվնվում է, շարունակ լա՜ց ՛է լինում։ Օ, ոչ մի, ոչ մի խղճահարություն չի եղել մեջս դեպի այդ հիմարները, ոչ հիմա, ոչ առաջ, ես դա հպարտությամբ եմ ասում։ Իսկ ինչո՞ւ նա ինքը Ռոտշիլդ չի։ Ո՞վ է մեղավոր, որ նա Ռոտշիլդի պես միլիոններ չունի, որ նա ոսկե իմպերիալների ու նապոլեոնդորների սար չունի, այնպիսի սար, ճիշտ նույնպիսի բարձր սար, ինչպես լինում է բարեկենդանին բալագաններում։ Եթե նա ապրում է, նշանակում է ամեն ինչ իր ձեռքին է։ Ո՞վ է մեղավոր, որ նա այդ բանը չի հասկանում։
Օ, հիմա արդեն ինձ համար միևնույն է, հիմա արդեն ես ժամանակ չունեմ չարանալու, բայց այն ժամանակ, այն ժամանակ, կրկնում եմ, կատաղությունից ես գիշերները տառացիորեն կրծում էի բարձս և պատառոտում վերմակս։ Օ, ինչպե՜ս երազում էի այն ժամանակ, ինչպես ուզում էի, ինչպես դիտմամբ ուզում էի, որ ինձ, տասնութամյա պատանուս՝ հազիվ հագնված, հազիվ մերկությունս ծածկած, հանկարծ փողոց վռնդեին և թողնեին բոլորովին մենակ, առանց բնակարանի, առանց աշխատանքի, առանց մի կտոր հացի, առանց ազգականների, առանց մի հատիկ ծանոթ մարդու՝ վիթխարի քաղաքում, քաղցած, ծեծված (ավելի՜ լավ), բայց առողջ, և այդտեղ ես ցույց կտայի...
Ի՞նչ ցույց կտայի։
Օ, մի՞թե կարծում եք, որ ես չգիտեմ, թե առանց այդ էլ արդեն ինչպես ստորացրի ինքս ինձ իմ «բացատրությամբ»։ Դե ո՞վ չի համարի ինձ կյանքը չճանաչող մի ճլեզ, մոռանալով, որ ես արդեն տասնութ տարեկան չեմ. մոռանալով, որ ապրել այնպես, ինչպես ես եմ ապրել այս վեց ամիսը, նշանակում է ծերության հասնել։ Բայց թող ծիծաղեն ու ասեն, թե այս բոլորը հեքիաթներ են։ Ես իրոք էլ ինձ հեքիաթներ էի պատմում։ Ես դրանցով լցնում էի իմ ողջ գիշերը։ Ես հիմա դրանք բոլորը հիշում եմ։
Բայը մի՞թե հիմա պիտի վերապատմեմ դրանք, հիմա, երբ արդեն ինձ համար էլ անցել է հեքիաթների ժամանակը։ Եվ ո՞ւմ պատմեմ։ Չէ՞ որ դրանցով ես զվարճանում էի այն ժամանակ, երբ պարզ տեսնում էի, որ ինձ արգելվում է ուսումնասիրել նույնիսկ հունական քերականությունը, և հենց այդ ժամանակ մտքովս անցավ «դեռ շարահյուսությանը չհասած՝ կմեռնեմ», մտածեցի ես առաջին էջից և գիրքը նետեցի սեղանի տակ։ Նա հիմա էլ այնտեղ ընկած է։ Ես Մատրյոնային արգելել եմ վերցնել։
Թող նա, ում ձեռքը կընկնի «Բացատրությունս», և ով համ թերություն կունենա կարդալու, ինձ համարի խելագար, կամ նույնիսկ գիմնազիստ, իսկ ամենից ճիշտը՝ մահվան դատապարտված, որին սկսել են բնական թվալ, որ բացի իրենից, բոլոր մարդիկ չափազանց քիչ են արժեք տալիս կյանքին, սովորություն են դարձրել չափազանց էժան վատնել այն, չափազանց ծուլորեն, չափազանց անխղճորեն են օգտվում նրանից, և ուրեմն, բոլորը մինչև վերջինը արժանի չեն դրան։ Եվ ի՞նչ։ Ես հայտարարում եմ, որ իմ ընթերցողը կսխալվի և որ իմ համոզմունքը բոլորովին անկախ է իմ մահապարտությունից։ Հարցրեք, հարցրեք նրանց միայն, թե նրանք բոլորը մինչև վերջինը ինչպես են հասկանում, թե ինչո՞ւմն է երջանկությունը։ Օ, համոզված եղեք, որ Կոլումբոսը երջանիկ էր ոչ այն ժամանակ, երբ հայտնագործեց Ամերիկան, այլ երբ հայտնագործում էր այն. համոզված եղեք, որ նրա երջանկության ամենաբարձր պահը, կարող է պատահել, նոր աշխարհը հայանագործելուց երեք օր առաջ էր, երբ խռովություն բարձրացրած անձնակազմը հուսահատության գիրկն ընկած, քիչ էր մնում նավը ետ շրջեր դեպի Եվրոպա։ Բանն այստեղ Նոր Աշխարհը չէ, թեկուզ նա կործանվելու լիներ։ Կոլումբոսը մեռավ, համարյա առանց տեսնելու այն և ըստ էության չիմանալով, թե ինչ է հայտնագործել ինքը։ Բանը կյանքն է, միայն կյանքը, նրա հայտնագործման անընդհատ ու մշտական պրոցեսը և բոլորովին էլ ոչ բուն հայտնագործումը։ Բայց ի՜նչ ասեմ։ Ես կասկածում եմ, որ այն ամենը, ինչ հիմա ասում եմ, այնպես նման է ամենաընդհանուր ֆրազների, որ հավանաբար ինձ կհամարեն «արևի ծագման» մասին իր շարադրությունը ներկայացնող ստորին դասարանի աշակերտ կամ կասեն, որ ես գուցե և ուզում էի ինչ-որ բան ասել, բայց իմ ամբողջ ցանկությամբ հանդերձ չեմ կարողացել... «ծավալվել»։ Սակայն, ավելացնեմ, որ որևէ մեկի գլխում ծագած մարդկային ամեն մի հանճարեղ կամ նոր մտքի մեջ, կամ նույնիսկ ուղղակի ամեն մի լուրջ մարդկային մտքի մեջ, միշտ մնում է մի այնպիսի բան, որը ոչ մի կերպ չի կարելի հաղորդել ուրիշ մարդկանց, թեկուզև գրելու լինեիք ամբողջ հատորներ և ձեր միտքը բացատրեիք երեսունհինգ տարի, միշտ կմնա մի բան, որը ոչ մի գնով չի ուզենա դուրս գալ ձեր գանգի տակից և առհավետ կմնա ձեզ մոտ. դրա հետ էլ կմեռնեք, առանց որևէ մեկին հաղորդելու ձեր մտքում եղածից, գուցե, ամենակարևորը։ Բայց եթե հիմա ես էլ չկարողացա հաղորդել այն ամենը, ինչ ինձ տանջել է այս վեց ամիսը, ապա գոնե կհասկանան, որ հասնելով իմ այժմյան «վերջին համոզմունքին», թերևս ես շատ թանկ եմ վճարել դրա համար, ահա հենց այս էի անհրաժեշտ համարում, ինձ հայտնի նպատակների համար, ի ցույց հանել իմ «բացատրության» մեջ։
Սակայն շարունակում եմ»։
=== VI ===
«Չեմ ուզում ստել. այս վեց ամսում իրականությունը ինձ էլ իր ճանկն էր գցում և երբեմն այն աստիճան հափշտակում, որ ես մոռանում էի իմ դատավճռի մասին կամ, ավելի ճիշտ, չէի ուզում դրա մասին մտածել և նույնիսկ գործեր էի անում։ Ի դեպ, այն ժամանակվա իմ հանգամանքների մասին, երբ մոտ ութ ամիս առաջ ես արդեն շատ հիվանդ էի, ապա դադարեցրի իմ բոլոր հարաբերությունները և թողեցի իմ բոլոր նախկին ընկերներին։ Քանի որ ես միշտ էլ բավական մռայլ մարդ եմ եղել, ապա ընկերներս հեշտությամբ մոռացան ինձ. իհարկե, նրանք ինձ կմոռանային նաև առանց այդ հանգամանքի։ Տանը, այսինքն՝ «ընտանիքում», ես նույնպես մեկուսացած վիճակում էի։ Մոտ հինգ ամիս աոաջ ես մեկընդմիշտ ներսից փակվեցի և ինձ բոլորովին բաժանեցի ընտանիքի սենյակներից։ Ինձ միշտ հնազանդվում էին, և ոչ ոք չէր համարձակվում մտնել ինձ մոտ, բացի որոշակի ժամից, սենյակը հավաքելու և ինձ ճաշ բերելու։ Մայրս դողում էր իմ հրամանների առաջ և նույնիսկ չէր համարձակվում իմ ներկայությամբ նվնվալ, երբ երբեմն որոշում էի նրան ներս թողնել մոտս։ Իմ պատճառով միշտ ծեծում էր երեխաներին, որպեսզի չաղմկեին և ինձ չանհանգստացնեին. ես շատ հաճախ էի գանգատվում նրանց աղմուկից. հենց այդ է, որ երևի, հիմա սիրո՜ւմ են ինձ։ «Հավատարիմ Կոլյային», ինչպես կոչել եմ նրան, կարծում եմ, նույնպես կարգին տանջել եմ։ Վերջին ժամանակ նա էլ ինձ է տանջել. այդ բոլորը բնական է եղել, մարդիկ հենց ստեղծված են, որ իրար տանջեն։ Բայց ես նկատել եմ, որ նա իմ գրգռվածությունը հանդուրժում է այնպես, կարծես նախօրոք խոսք է տվել խնայել հիվանդին։ Բնական է, դա ինձ գրգռում էր, բայց, կարծես, նրա խելքին փչել է «քրիստոնեական խոնարհությամբ» ընդօրինակել իշխանին, որը արդեն մի քիչ ծիծաղելի էր։ Նա ջահել ու տաքարյուն տղա է և, իհարկե, ամեն ինչ ընդօրինակում է, բայց երբեմն ինձ թվում էր, թե ժամանակն է, որ նա իր խելքով ապրի։ Ես նրան շատ եմ սիրում։ Ես տանջում էի նաև մեր վերևում ապրող և առավոտից մինչև գիշեր ուրիշների հանձնարարությամբ դեսուդեն վազվզող Սուրիկովին. ես շարունակ ապացուցում էի նրան, որ նա ինքն է մեղավոր իր աղքատության համար, այնպես որ նա վերջապես վախեցավ և դադարեց ինձ մոտ գալուց։ Նա շատ հեզ մարդ է, հեզագույն արարած (NB։ Ասում են, խոնարհությունը անասելի ուժ է, այդ մասին պետք է իմանալ իշխանից, դա նրա սեփական արտահայտությունն է), բայց երբ ես, մարտ ամսին, վերև բարձրացա նրա մոտ, որպեսզի, նրա խոսքերով ասած, տեսնեի, թե ինչպես են «սառեցրել» երեխային, և անզգուշաբար քմծիծաղ տվի նրա մանկան դիակի վրա, որովհետև նորից սկսեցի բացատրել Սուրիկովին, որ նա «ինքն է մեղավոր», ապա հանկարծ այդ ճլեզի շրթունքներն սկսեցին դողալ, և նա, մի ձեռքով ուսիցս բռնած, մյուսով ինձ ցույց տվեց դուռը և կամացուկ, այսինքն՝ համարյա շշուկով, ասաց. «Դուրս գնացեք»։ Ես դուրս գնացի, և դա ինձ շատ դուր եկավ, դուր եկավ հենց այն ժամանակ, նույնիսկ հենց այն րոպեին, երբ ինձ դուրս էր անում, բայց հետո, վերհիշելիս, շատ երկար ժամանակ նրա խոսքերը ինձ վրա ինչ-որ տարօրինակ, դեպի նա արհամարհական խղճահարության ծանր տպավորություն էին գործում, որը ես բնավ չէի ցանկանա զգալ։ Նույնիսկ այդպիսի վիրավորանքի րոպեին (չէ՞ որ ես զգում եմ, որ նրան վիրավորեցի, թեև այդպիսի մտադրություն չունեի), նույնիսկ մի այդպիսի՜ րոպեի այդ մարդը չէր կարողանում զայրանալ։ Այն ժամանակ նրա շրթունքները դողդողացին ամենևին էլ ոչ զայրույթից, երդվում եմ. նա ձեռքիցս բռնեց և իր հոյակապ «դո՛ւրս գնացեք»-ը արտասանեց բոլորովին առանց բարկության։ Արժանապատվություն կար, նույնիսկ շատ, նույնիսկ նրան բոլորովին ոչ սազական (այնպես որ, ճիշտն ասած, այդտեղ նաև կոմիկական շատ բան կար), բայց չարություն չկար։ Կարող է պատահել, որ նա ուղղակի հանկարծ սկսեց արհամարհել ինձ։ Այն ժամանակից ի վեր, երկու-երեք անգամ, երբ նրան հանդիպում էի սանդուղքի վրա, նա հանկարծ սկսեց իմ առաջ գլխարկը հանել, մի բան, որ առաջ երբեք չէր անում, բայց արդեն կանգ չէր առնում առաջվա պես, այլ շփոթված արագ, անցնում էր կողքովս։ Եթե անգամ նա ինձ արհամարհում էր, ապա այնուամենայնիվ՝ յուրովի. նա «''խոնարհաբար'' էր արհամարհում»։ Բայց կարող է պատահել, նա գլխարկը հանում էր ուղղակի վախից, որպես իր վարկատուի որդու, որովհետև նա շարունակ պարտք է մորս և ոչ մի կերպ չի կարողանում պարտքերի տակից դուրս գալ։ Եվ նույնիսկ ամենից հավանականն այդ է։ Ես ուզում էի նրա հետ բացատրվել, և հաստատ գիտեմ, որ նա տասը րոպեից հետո կսկսեր ինձնից ներողություն խնդրել, բայց մտածեցի, որ ավելի լավ է հանգիստ թողնել նրան։
Հենց այդ ժամանակ, այսինքն՝ մոտավորապես այն ժամանակ, երբ Սուրիկովը «սառեցրել էր» երեխային, մոտավորապես մարտի կեսերին, չգիտես ինչու ես հանկարծ սկսեցի շատ ավելի լավ զգալ ինձ, և այդպես շարունակվում էր մի երկու շաբաթ։ Ես սկսեցի դուրս գալ մեծ մասամբ մթնշաղի կողմ։ Ես սիրում էի մարտյան մթնշաղները, երբ սկսում էր սառսռոցը և երբ վառում էին գազը, գնում էի երբեմն հեռու։ Մի անգամ, Շեստիլավոչնայայում խավարի մեջ հետևիցս հասավ ու անցավ «ազնվածիններից» ինչ֊որ մեկը, նրան կարգին չտեսա, նա թղթով փաթաթած մի բան էր տանում, և հագին մի նեղլիկ, այլանդակ, եղանակին անհամապատասխան բարակ վերարկու էր։ Երբ նա հավասարվեց լապտերին, ինձնից տասը քայլ առաջ, նկատեցի, որ նրա գրպանից մի բան ընկավ։ Ես շտապեցի վերցնել, և ժամանակն էր, որովհետև, երկար կաֆտանավոր մեկը արդեն մոտ թռավ, բայց իրը տեսնելով ձեռքիս, վեճ չսկսեց, թռուցիկ նայեց ձեռքերիս ու սահեց անցավ։ Այդ իրը մեծ, սեկե, հնաձև ու լիքը լցրած դրամապանակ էր, բայց չգիտես ինչու ես առաջին իսկ հայացքից հասկացա, որ նրանում ինչ ասես կա, միայն թե ոչ փող։ Կորցնող անցորդը արդեն քայլում էր ինձնից քառասուն քայլ այն կողմ և շուտով ամբոխի մեջ կորավ աչքիցս։ Ես վազեցի ու սկսեցի ձայն տալ նրան, բայց քանի որ բացի «է՜յ»-ից ես ոչինչ չէի կարող բղավել, ուստի նա չշրջվեց։ Հանկարծ նա արագ մտավ ձախ՝ մի տան դարպասը։ Երբ ներս վազեցի դարպասից, որի տակ շատ մութ էր, արդեն ոչ ոք չկար։ Տունը հսկայական մեծության էր, մեկն այն վիթխարի շինվածքներից, որոնք կառուցում են աֆերիստները մանր բնակարանների համար. երբեմն այդպիսի տներում մինչև հարյուր համար է լինում։ Երբ վազելով անցա դարպասը, ինձ թվաց, թե հսկայական բակի հետնակողմի աջ անկյունում կարծես մարդ է քայլում, թեև խավարի մեջ հազիվ կարող էի նշմարել։ Վազ տալով մինչև անկյունը, ես տեսա դեպի սանդուղք տանող մի մուտք, սանդուղքը նեղ էր, չափազանց կեղտոտ և բոլորովին չլուսավորված, բայց լսվում էր, որ բարձրում աստիճաններով դեռ վազում է մի մարդ, և ես նետվեցի դեպի սանդուղքը, հույս ունենալով, որ մինչև որևէ տեղ նրա առաջ դուռը բացեն, ես կհասնեմ նրան։ Այդպես էլ եղավ։ Սանդուղքները շատ կարճ էին, նրանց թիվն անվերջ էր, այնպես որ ես սարսափելի շնչակտուր եղա. դուռը բացին և նորից փակեցին հինգերորդ հարկում, ես դա կռահեցի ցածից դեռևս երեք սանդուղք չբարձրացած։ Մինչև վազեցի վեր, մինչև շունչս տեղն եկավ, մինչև որոնում էի զանգը, անցավ մի քանի րոպե։ Իմ առաջ դուռը վերջապես բացեց մի կին, որը շատ պստլիկ խոհանոցում ինքնաեռ էր փչում, նա լուռ լսեց իմ հարցերը, իհարկե, ոչինչ չհասկացավ և լուռ իմ առաջ բաց արեց դուռը դեպի հաջորդ սենյակը, որը նույնպես փոքրիկ էր, սարսափելի ցածլիկ, անհրաժեշտ վատ կահ-կարասիով և վարագույրի հետև լայն հսկայական անկողնով, որի վրա պառկել էր, ինձ թվաց թե հարբած «Տերենտիչը» (այդպես կանչեց կինը)։ Սեղանի վրա այրվում վերջանում էր թիթեղե գիշերաճրագի մոմը և համարյա դատարկված մի կիսաշտոֆ էր դրած։ Տերենտիչը պառկած տեղից մի բան բառաչեց և ձեռքը թափ տվեց դեպի հաջորդ դուռը, իսկ կինը գնաց, այնպես որ ինձ ոչինչ չէր մնում, քան բացել այդ դուռը։ Ես այդպես էլ արի և մտա հաջորդ սենյակը։
Այդ սենյակը նախորդից ավելի փոքր ու նեղվածք էր, այնպես որ նույնիսկ չգիտեի, ինչպես շարժվեմ. անկյունում դրած նեղ, միտեղանի մահճակալը խիստ շատ տեղ էր գրավում. մնացած կահ-կարասին՝ ընդամենը երեք հասարակ աթոռ էր, ամեն տեսակ չուլ ու փալասով ծանրաբեռնված, և ամենահասարակ խոհանոցային փայտե սեղան, մոմլաթապատ հին բազմոցի առաջ, այնպես որ սեղանի ու մահճակալի արանքով արդեն համարյա չէր կարելի անցնել։ Սեղանի վրա վառվում էր մի նույնպիսի թիթեղե գիշերաճրագ ճարպամոմով, ինչպես և առաջին սենյակում, իսկ մահճակալի վրա ճղճղում էր մի շատ փոքրիկ, ձայնից դատելով, գուցե ընդամենը երեք շաբաթական երեխա, նրա «տակը փոխում» էր, այսինքն՝ վերաբարուրում էր մի հիվանդ ու գունատ կին, կարծես ջահել, խիստ անփույթ հագնված, և գուցե, ծննդաբերությունից հետո հենց նոր վեր կացած, բայց երեխան ձայնը չէր կտրում և ճչում էր սպասելով մոր նիհար կրծքին։ Բազմոցի վրա քնել էր մի ուրիշ երեխա, երեք տարեկան մի աղջիկ, որ ծածկված էր, կարծես, ֆրակով։ Սեղանի մոտ կանգնել էր շատ քրքրված սերթուկով մի պարոն (նա արդեն հանել էր վերարկուն, որը դրված էր մահճակալին) և բաց էր անում կապույտ թուղթը, որի մեջ փաթաթած էր մի երկու ֆունտ ցորենի հաց և երկու փոքրիկ երշիկ։ Սեղանին, բացի դրանից, թեյամանով թեյ կար և թափթփված էին սև հացի կտորտանք։ Մահճակալի տակից դուրս էր ցցվել մի չկողպած ճամպրուկ և երևում էին հնոտիների երկու կապոց։
Մի խոսքով, սարսափելի անկարգություն էր։ Ինձ առաջին հայացքից թվաց, որ նրանք երկուսն էլ, թե պարոնը, թե տիկինը, կանոնավոր մարդիկ են, բայց աղքատությունից հասած այդ ստորացուցիչ վիճակին, որում անկարգությունը վերջապես հաղթահարում է նրա դեմ պայքարելու ամեն մի փորձ և նույնիսկ մարդկանց հասցնում է դառն պահանջի՝ ամեն օր աճող բուն այդ անկարգության մեջ գտնել ինչ֊որ դառն և կարծես վրիժառու բավականության զգացմունք։
Երբ ես մտա, ինձնից առաջ նույնպես հենց նոր ներս եկած ու իր պաշարների փաթեթը բաց արած այդ պարոնը տաք-տաք ու արագ խոսակցում էր կնոջ հետ մի բանի մասին. կինը թեև դեռ չէր վերջացրել բարուրելը, բայց արդեն սկսել էր նվնվալ. ըստ երևույթին, տեղեկությունները սովորականի պես վատ էին։ Մոտ քսանութ տարեկան տեսքով այդ պարոնի թուխ ու չոր֊չոր, սև այտամորուքով շրջանակված, մաքուր ածիլված կզակով դեմքը ինձ բավական վայելուչ և նույնիսկ հաճելի թվաց, այդ դեմքը մռայլ էր, մռայլ հայացքով, բայց չափազանց հեշտ գրգռվող հպարտության ինչ֊որ հիվանդագին երանգով։ Երբ ես մտա, տարօրինակ տեսարան տեղի ունեցավ։
Կան մարդիկ, որոնք իրենց գրգռված վիրավորկանության մեջ արտակարգ հաճույք են զգում, և հատկապես այն ժայմանակ, երբ այդ վիրավորկանությունը նրանց մեջ հասնում է (որ միշտ պատահում է շատ արագ) մինչև վերջին սահմանը. թվում է, այդ վայրկյանին նրանց համար նույնիսկ ավելի հաճելի է լինել վիրավորված, քան չվիրավորված։ Այդ գրգռվողները հետո միշտ սաստիկ տանջվում են զղջումից, իհարկե, եթե նրանք խելացի են և ի վիճակի են հասկանալու, որ տասն անգամ ավելի են տաքացել, քան պետք էր։ Այդ պարոնը միառժամանակ նայում էր ինձ զարմացած, իսկ կինը վախեցած, կարծես թե չտեսնված տարօրինակ բան էր, որ նրանց մոտ էլ կարող էր որևէ մեկը գալ, բայց հանկարծ նա ինձ վրա հարձակվեց համարյա կատաղած, ես դեռ չէի հասցրել մի երկու բառ փնթփնթալ, իսկ նա, մանավանդ տեսնելով, որ կարգին եմ հագնված, ըստ երևույթին իրեն խիստ վիրավորված համարեց նրանով, որ ես համարձակվել էի այդպես կոպտաբար մտնել նրա անկյունը և տեսնել ողջ այլանդակ վիճակը, որից նա ինքն ամաչում էր։ Իհարկե, նա ուրախացավ առիթից, որ կարող է գոնե մեկի վրա թափել իր բոլոր ձախորդությունների զայրույթը։ Մի րոպե ես նույնիսկ կարծում էի, կնետվի հետս կռվելու, նա գունատվեց ինչպես կանացի հիստերիկայի մեջ ընկած և սաստիկ վախեցրեց կնոջը։
— Ինչպե՞ս համարձակվեցիք այդպես ներս մտնել։ Դո՛ւրս,— բղավում էր նա դողալով և նույնիսկ հազիվ արտասանելով բառերը։ Բայց հանկարծ նա իմ ձեռքում տեսավ իր դրամապանակը։
— Կարծեմ, դուք գցեցիք,— ասացի ես որքան կարելի է հանգիստ ու չոր։ (Ասենք, հենց այդպես էլ պետք էր)։
Նա իմ առաջ կանգնել էր բոլորովին վախեցած և մի որոշ ժամանակ կարծես ոչինչ չէր կարողանում հասկանալ, հետո արագ բռնեց գրպանը, սարսափից բերանը բացեց և ձեռքով խփեց ճակատին։
Ես շատ կարճառոտ և ըստ հնարավորին չոր բացատրեցի նրան, թե ինչպես բարձրացրի դրամապանակը, ինչպես էի վազում ու կանչում նրան և ինչպես, ի վերջո, ենթադրաբարև գրեթե խարխափելով, նրա հետևից վազեցի սանդուղքն ի վեր։
— Օ, աստվա՜ծ,— գոչեց նա, դառնալով կնոջը,— այստեղ են մեր բոլոր փաստաթղթերը, այստեղ են իմ վերջին, գործիքները, այստեղ է ամեն ինչ... Օ, ողորմած պարոն, գիտե՞ք արդյոք, թե ինչ եք արել ինձ համար։ Ես կկորչեի։
Այդ միջոցին ես բռնել էի դռան բռնակը, որպեսզի առանց պատասխանելու գնայի, բայց ես ինքս շնչահեղձ էի լինում և հանկարծ իմ հուզմունքը արտահայտվեց այնպիսի ուժգին հազի նոպայով, որ հազիվ էի կարողանում ոտքի վրա կանգնել։ Ես տեսնում էի, թե ինչպես պարոնը նետվում էր ամեն կողմ, որպեսզի ինձ համար ազատ աթոռ գտնի, ինչպես նա, վերջապես մի աթոռի վրայից վերցրեց ցնցոտիները, նետեց հատակին և, շտապելով, ինձ հրամցրեց աթոռը, զգուշությամբ նստեցնելով ինձ։ Բայց իմ հազը շարունակվում էր և չէր դադարում դեռևս մոտ երեք րոպե։ Երբ ես ուշքի եկա, նա արդեն նստած էր իմ կողքին մյուս աթոռի վրա, որի վրայից նույնպես, հավանաբար, ցնցոտիները թափել էր հատակին, և ուշադիր նայում էր ինձ։
— Դուք կարծես... տառապո՞ւմ եք,— ասաց նա այն եղանակով, որով սովորաբար խոսում են բժիշկները, հիվանդին դիմելով։— Ես ինքս... մեդիկ եմ (նա չասաց՝ բժիշկ),— և, այդ ասելով, չգիտես ինչու նա ձեռքով ինձ ցույց տվեց սենյակը, ասես բողոքելով իր այժմյան վիճակի դեմ,— ես տեսնում եմ, որ դուք...
— Ես թոքախտ ունեմ,— ասացի ես որքան կաբելի է կարճ և վեր կացա։
Անմիջապես նա էլ վեր թռավ։
— Գուցե դուք չափազանցնում եք և... միջոցների դիմելով...
Նա բոլորովին շշկլվել էր և կարծես դեռ չէր կարող ուշքի գալ, դրամապանակը ցցված էր նրա ձախ ձեռքին։
— Օ, մի անհանգստացեք,— նորից նրա խոսքը կտրեցի ես, բռնելով դռան բռնակը,— անցյալ շաբաթ ինձ քննել է Բ-նը (ես նորից մեջ խցկեցի Բ-նին), և իմ հարցը լուծված է։ Ներեցեք...
Ես նորից ուզում էի դուռը բացել և լքել իմ շփոթված, շնորհակալ և ամոթից ճզմված բժշկին, բայց անիծյալ հազը հենց այդ ժամանակ նորից բռնեց ինձ։ Այստեղ իմ բժիշկը պնդեց, որ նորից նստեմ ու հանգստանամ. նա դիմեց կնոջը, և կինը, առանց իր տեղը թողնելու, ինձ մի քանի շնորհակալական ու սիրալիր խոսք ասաց։ Ընդսմին նա շատ շփոթվեց, այնպես որ նույնիսկ կարմրություն խաղաց նրա դեղնադալուկ, չոր այտերին։ Ես մնացի, բայց այնպիսի տեսքով, որն ամեն վայրկյան ցույց էր տայիս, որ ես շատ եմ վախենում նրանց նեղություն պատճառելուց (այդպես էլ պետք էր)։ Իմ բժշկի զղջումը վերջապես տանջահար արեց նրան, ես այդ տեսնում էի։
— Եթե ես...— սկսեց նա, րոպեն մեկ խոսքը կտրելով ու խոսքից խոսք թռչելով,— ես այնպես շնորհակալ եմ ձեզ և այնպես մեղավոր եմ ձեր առաջ... ես... դուք տեսնում եք...— նա դարձյալ ցույց տվեց սենյակը,— այս րոպեիս ես գտնվում եմ այնպիսի վիճակում...
— Օ,— ասացի ես,— տեսնելու բան չկա, հայտնի բան է, ըստ երևույթին դուք կորցրել եք ձեր աշխատանքը և եկել եք բացատրվելու և նորից տե՞ղ փնտրելու։
— Ինչի՞ց... իմացաք,— հարցրեց նա զարմացած։
— Առաջին հայացքից երևում է,— պատասխանեցի ես ակամա ծաղրանքով։— Այստեղ շատ են գալիս գավառից, հույսերով, վազվզում և ահա այսպես ապրում։
Նա հանկարծ սկսեց խոսել տաք֊տաք, դողդողացող շրթունքներով, նա սկսեց գանգատվել, սկսեց պատմել և, խոստովանում եմ, հետաքրքրեց ինձ. ես նրա մոտ նստեցի համարյա մի ժամ։ Նա ինձ պատմեց իր պատմությունը, որը շատ սովորական էր։ Նա բժիշկ է եղել նահանգում, պետական պաշտոն է ունեցել, բայց այստեղ ինչ֊որ ինտրիգներ են սկսվել, որին խառնել են նույնիսկ նրա կնոջը։ Նա հպարտսւթյուն է բանեցրել, տաքացել է, տեղի է ունեցել նահանգական պետերի փոփոխություն հօգուտ նրա թշնամիների, նրա տակ փորել են, գանգատվել, նա տեղը կորցրել է և վերջին միջոցներով Պետերբուրգ եկել բացատրության, Պետերբուրգում, հայտնի բան է, նրան երկար ժամանակ չէին լսում, հետո լսեցին, հետո պատասխանում էին մերժմամբ, հետո հրապուրեցին խոստումներով, հետո պատասխանում էին խստությամբ, հետո նրան պատվիրեցին ինչ֊որ բան գրել ի բացատրություն, հետո հրաժարվեցին նրա գրածն ընդունել, պատվիրեցին խնդրագիր տալ, մի խոսքով նա վազվզում էր արգեն հինգերորդ ամիսը, ամեն ինչ կերել էր, կնոջ վերջին փալասները գրավ էին դրված, իսկ այստեղ երեխան ծնվեց և... և... «այսօր եզրափակիչ մերժում եմ ստացել տված խնդրագրիս, իսկ ես համարյա հաց չունեմ, ոչինչ չունեմ, կինս երեխա է բերել։ Ես... ես...»։
Նա աթոռից վեր թռավ ու երեսը շրջեց։ Նրա կինը լաց էր լինում անկյունում, երեխան նորից սկսեց լաց լինել։ Ես հանեցի ծոցատետրս և սկսեցի գրել։ Երբ վերջացրի ու վեր կացա, նա կանգնել էր իմ առաջ և նայում էր երկչոտ հետաքրքրությամբ։
— Ես գրեցի ձեր անունը,— ասացի նրան,— և մնացած ամեն ինչ. պաշտոնավայրը, ձեր նահանգապետի անունը, ամսաթվերը, ամիսները։ Ես մի ընկեր ունեմ, դեռ դպրոցից, Բախմուտով, իսկ նրա հորեղբայրը, Պյոտր Մատվեևիչ Բախմուտովը, իսկական պետական խորհրդական է և պաշտոնավարում է որպես դիրեկտոր...
— Պյոտր Մատվեյիչ Բախմո՜ւտովը,— բացականչեց իմ բժիշկը, համարյա ցնցվելով,— բայց ախր հենց նրանից է կախված համարյա ամե՜ն ինչ։
Իսկապես, իմ բժշկի պատմությունը, դրա լուծումը, որին ես անսպասելիորեն նպաստեցի, կատարելապես հաջողվեց ու կարգավորվեց, կարծես դիտմամբ դրա համար պատրաստված էր ամեն ինչ, ճիշտ և ճիշտ ինչպես վեպում։ Ես այդ խեղճ մարդկանց ասացի, որ նրանք աշխատեն ոչ մի հույս չկապել ինձ հետ, որ ես ինքս մի խեղճ գիմնազիստ եմ (ես դիտմամբ չափազանցրի ստորացումս. ես վաղուց եմ ավարտել դասընթացը և գիմնազիստ չեմ) և որ կարիք չկա, որ նրանք անունս իմանան, բայց որ ես հենց հիմա կգնամ Վասիլևյան կղզին իմ ընկեր Բախմուտովի մոտ, և քանի որ ես հաստատ գիտեմ, որ նրա հորեղբայրը, իսկական պետական խորհրդականը, ամուրի ու անզավակ, ուղղակի պաշտում է իր եղբորորդուն և անսահման սիրում, հանձին նրա տեսնելով իր ընտանիքի վերջին շառավիղը, ապա, «կարող է պատահել, իմ ընկերը կարողանա որևէ բան անել ձեզ համար և ինձ համար, իհարկե, իր հորեղբոր մոտ...»։
— Ինձ միայն թո՜ւյլ տային բացատրվելու նորին գերազանցության հետ։ Միայն կարենայի պատիվ ստանալ խոսքերով բացատրելու,— բացականչեց նա, դողալով ինչպես տենդահար և փայլատակող աչքերով։ Նա այդպես էլ ասաց. ''կարենայի''։ Մի անգամ էլ կրկնելով, որ հավանաբար գործր կտապալվի և ամեն ինչ դատարկ բան դուրս կգա, ես ավելացրի, որ եթե վաղն առավոտյան նրանց մոտ չգամ, ապա, նշանակում է, բանը պրծել է, և նրանք սպասելիք չունեն։ Նրանք ինձ ճամփա դրին խոնարհումներով, նրանք համարյա խելքները թռցրել էին։ Երբեք չեմ մոռանա նրանց դեմքերի արտահայտությունը։ Ես կառք վերցրի և անմիջապես գնացի Վասիլևյան կղզին։
Այդ Բախմուտովի հետ գիմնազիայում մի քանի տարի շարունակ մշտական թշնամության մեջ էի։ Մեզ մոտ նա համարվում էր արիստոկրատ, համենայն դեպս ես այդպես էի անվանում նրան. հրաշալի հագնվում էր, գիմնազիա էր գալիս սեփական կառքով, բոլորովին ֆանֆարոնություն չէր անում, միշտ սքանչելի ընկեր էր, միշտ արտասովոր ուրախ էր և երբեմն նույնիսկ շատ սրամիտ, թեև բոլորովին մեծ խելքի տեր չէր, չնայած նրան, որ դասարանում միշտ առաջինն էր, իսկ ես երբեք ոչ մի բանում առաջինը չեմ եղել։ Բոլոր ընկերները սիրում էին նրան, բացի միակ ինձնից։ Այդ մի քանի տարվա ընթացքում նա մի քանի անգամ մոտեցել էր ինձ, բայը ես ամեն անգամ մռայլ ու գրգռված երես եմ դարձրել նրանից։ Այժմ արդեն ես նրան չէի տեսել մոտ մեկ տարի. նա համալսարանում էր։ Երբ մոտավորապես ժամը իննին ես մտա նրա մոտ (մեծ ձևականություններով. իմ մասին զեկուցեցին), նա ինձ դիմավորեց սկզբում զարմացած, նույնիսկ բոլորովին ոչ սիրալիր, բայց իսկույն զվարթացավ և, ինձ վրա նայելով, հանկարծ հռհռաց։
— Այդ ի՞նչ է անցել ձեր մտքով ինձ մոտ գալ, Տերենտև,— բղավեց նա իր մշտական հաճելի սանձարձակությամբ, երբեմն հանդուգն, բայց երբեք վիրավորական, որը ես այնքան սիրում էի նրա մեջ և որի համար այնպես ատում էի նրան։— Բայց այս ինչ է,— բացականչեց նա վախեցած,— դուք այնպես հիվա՜նդ եք։
Հազը ինձ նորից սկսեց տանջել, ես ընկա աթոռին և հազիվ էի կարողանում շունչս ետ բերել։
— Մի անհանգստացեք, ես թոքախտ ունեմ,— ասացի ես,— ձեզ մոտ խնդրանքով եմ եկել։
Նա զարմացած նստեց, և ես անմիջապես շարադրեցի բժշկի ամբողջ պատմությունը և բացատրեցի, որ նա ինքը, արտակարգ ազդեցություն ունենալով հորեղբոր վրա, գուցե կարող էր որևէ բան անել։
— Կանեմ, անպայման կանեմ և հենց վաղը կհարձակվեմ հորեղբորս վրա. և ես նույնիսկ ուրախ եմ, և այդ ամենը դուք այնպես լավ պատմեցիք... Բայց և այնպես, Տերենտև, ինչպե՞ս ձեր մտքով անցավ ինձ դիմել։
— Ձեր հորեղբորից այստեղ այնքան բան է կախված, և ընդսմին մենք, Բախմուտով, միշտ թշնամիներ ենք եղել, իսկ քանի որ դուք ազնվաբարո մարդ եք, ապա մտածեցի, որ թշնամուն չեք մերժի,— ավելացրի ես իրոնիայով։
— Ինչպես Նապոլեոնը դիմեց Անգլիայի՜ն,— գոչեց նա հռհռալով։— Կանեմ, կա նե՜մ։ Նույնիսկ հիմա կգնամ, եթե կարելի է,— ավելացրեց նա արագ, տեսնելով, որ ես լուրջ ու խիստ վեր եմ կենում աթոռից։
Եվ իրոք, այդ գործը ամենաանսպասելի ձևով կարգավորվեց այնպես, որ ավելի լավ պետք չէր։ Մեկ և կես ամսից հետո մեր բժիշկը նորից տեղ ստացավ մի ուրիշ նահանգում, ստացավ ճանապարհածախս, նույնիսկ օժանդակություն։ Ես կարծում եմ, որ Բախմուտովը, որը սաստիկ սովորություն էր դարձրել նրանց մոտ գնալը (մինչդեռ ես դրա պատճառով դիտմամբ դադարեցի նրանց տուն գնալուց և ինձ մոտ վազ տվող բժշկին ընդունում էի համարյա չոր), Բախմուտովը, ինչպես կասկածում եմ, բժշկին համոզել էր նույնիսկ պարտք ընդունել իրենից։ Այդ վեց շաբաթվա ընթացքում Բախմուտովի հետ տեսնվել եմ մի երկու անգամ. մենք երրորդ անգամ հանդիպեցինք, երբ ճանապարհ էինք դնում բժշկին։ Ողջերթը սարքել էր Բախմուտովը հենց իր տանը շամպայն ու ճաշ տալով, որին ներկա էր նաև բժշկի կինը, ասենք նա շատ շուտով գնաց երեխայի մոտ։ Դա մայիսի սկզբին էր, պայծառ երեկո էր, արևի հսկա գունդը իջնում էր ծովածոց։ Բախմուտովն ինձ ուղեկցում էր տուն. մենք գնացինք Նիկոլաևյան կամուրջով. երկուսս էլ մի քիչ խմած էինք։ Բախմուտովը խոսում էր իր հիացմունքի մասին, որ այդ գործը այդպես լավ վերջացավ, ինչ֊որ բանի համար ինձ շնորհակալություն էր հայտնում, բացատրում էր, թե որքան լավ է զգում հիմա իրեն, բարի գործից հետո, հավատացնում որ ամբողջ ծառայությունն իմն է, որ իզուր են հիմա շատերը սովորեցնում ու քարոզում, թե եզակի բարի գործը ոչ մի նշանակություն չունի։ Ես էլ խոսելու մեծ ցանկություն ունեցա։
— Ով ոտնձգություն է անում եզակի «ողորմության» դեմ,— սկսեցի ես,— նա ոտնձգություն է անում մարդու բնության դեմ և արհամարհում է նրա անհատական արժանիքը։ Բայց «հասարակական ողորմության» կազմակերպումը և անձնական ազատության հարցը երկու տարբեր և փոխադարձաբար իրար չբացառող հարցեր են։ Եզակի բարեգործությունը միշտ կմնա, որովհետև դա անհատի պահանջ է, մի անհատի ուղղակի ազդեցության կենդանի պահանջը մի այլ անհատի վրա։ Մոսկվայում ապրում էր մի ծերունի, մի «գեներալ», այսինքն՝ իսկական պետական խորհրդական, գերմանացու անունով. նա ամբողջ կյանքում քարշ էր գալիս թիարաններում ու հանցագործների մոտ. հանցագործների Սիբիր ուղարկվող յուրաքանչյուր խումբ վաղօրոք գիտեր, որ Վորոբյովյան սարերում իրեն այցելության կգա «ծերուկ գեներալը»։ Նա իր գործն անում էր վերին աստիճանի լուրջ և բարեպաշտորեն, նա հայտնվում էր, անցնում աքսորականների շարքերով, որոնք շրջապատում էին նրան, կանգ էր առնում ամեն մեկի առաջ, ամեն մեկին հարցուվարձ էր անում նրա կարիքների մասին, համարյա երբեք ոչ ոքի խրատներ չէր կարդում, նրանց բոլորին անվանում էր «աղավնյակներ»։ Նա փող էր տալիս, անհրաժեշտ իրեր՝ փաթեթներ, քաթան ուղարկում, երբեմն հոգեփրկիչ գրքեր էր բերում և դրանք նվիրում էր ամեն մի գրագետի, լիակատար համոզմունքով, որ դրանք ճանապարհին կկարդան և որ գրագետը կկարդա անգրագետի համար։ Հանցագործության մասին նա հազվադեպ էր հարցուփորձ անում, միայն ունկնդրում էր, եթե հանցագործն ինքն էր սկսում խոսել. բոլոր հանցագործները նրա համար մեկ էին, տարբերություն չէր դնում։ Նրանց հետ խոսում էր ինչպես եղբայրների հետ, բայց վերջը նրանք սկսեցին գեներալին հոր տեղ դնել։ Եթե նկատում էր երեխան գրկին որևէ աքսորական կնոջ, մոտենում էր, փաղաքշում երեխային, մատները շխկացնում, որպեսզի։ նա ծիծաղի։ Այդպես էր վարվում նա շատ տարիներ, մինչև մահը, այնտեղ հասավ, որ նրան ճանաչում էին ամբողջ Ռուսաստանում և ամբողջ Սիբիրում, այսինքն՝ բոլոր հանցագործները։ Սիբիրում եղած մեկը ինձ պատմում էր, որ նա ինքը վկա է եղել, թե ինչպես ամենաանուղղելի հանցագործները մտաբերում էին գեներալին, այնինչ խմբերին այցելելիս, գեներալը հազվադեպ էր կարողանում ամեն մեկին քսանական կոպեկից ավելի բաժանել։ Ճիշտ է, նրան մտաբերում էին ոչ թե ջերմությամբ կամ շատ լրջորեն։ Ընդամենը մի տասներկու հոգի սպանած, լոկ իր բավականության համար մի վեց հատ երեխա խողխողած «դժբախտներից» մեկը (ասում են, լինում էին այդպիսիք) հանկարծ, առանց որևէ առիթի, երբևէ, և ամբողջ քսան տարվա ընթացքում գուցե ընդամենը մեկ անգամ, հանկարծ կհառաչեր ու կասեր. «Տեսնես ծերուկ գեներալը դեռ ո՞ղջ է»։ Դրա հետ, կարող է պատահել, նույնիսկ քմծիծաղ կտար, և ահա ընդամենը հենց այդքան։ Իսկ ի՞նչ գիտեք, առհավետ ի՞նչ սերմ է գցել նրա հոգու մեջ այդ «ծերուկ գեներալը», որին նա չի մոռացել քսան տարում։ Ի՞նչ գիտեք, Բախմուտով, ի՜նչ նշանակություն կունենա մի անձնավորության այդ հաղորդակցությունը մյուս՝ հաղորդակից դարձված անձնավորության ճակատագրում... Չէ՞ որ այստեղ մի ամբողջ կյանք է և մեզնից թաքուն անթիվ-անհամար ճյուղավորումներ։ Ամենալավ շախմատ խաղացողը, նրանցից ամենասուր միտք ունեցողը վաղօրոք միայն մի քանի քայլ կարող է մտածել, նախօրոք տասը քայլի հաշիվ անել կարողացող մի ֆրանսիացի խաղացողի մասին գրում էին ինչպես հրաշքի մասին։ Իսկ այստեղ ինչքա՜ն քայլեր կան և ինչքա՜նն է մեզ անհայտ։ Ձեր սերմը նետելով, ձեր «ողորմությունը», ձեր բարի գործը նետելով, ինչ ձևով ուզում է դա լինի, դուք տալիս եք ձեր անձնավորության մի մասը և ձեր մեջ ընդունում ուրիշի մի մասը, դուք փոխադարձաբար հաղորդակից եք դառնում մեկդ մյուսիդ, ևս մի քիչ ուշադրություն, և դուք արդեն վարձատրվում եք տեղյակ դառնալով, ամենա անսպասելի հայտնագործություններով։ Վերջ ի վերջո դուք անպայման ձեր գործին կսկսեք նայել ինչպես գիտության. նա իր մեջ կգրավի ձեր ողջ կյանքը և կարող է լցնել ողջ կյանքը։ Մյուս կողմից, ձեր բոլոր մտքերը, ձեր նետած բոլոր սերմերը, որոնք գուցե դուք արդեն մոռացել եք, կմարմնավորվեն ու կաճեն. ձեզնից ստացողը կփոխանցի մեկ ուրիշին։ Եվ ի՞նչ գիտեք, թե դուք ինչ մասնակցություն կունենաք մարդկության ճակատագրի ապագա լուծման մեջ։ Իսկ եթե իմացությունը և ամրողջ կյանքում կատարած այդ աշխատանքը ձեզ վերջապես կբարձրացնեն մինչև այն աստիճան, որ դուք ի վիճակի կլինեք նետել մի վիթխարի սերմ, աշխարհին թողնել մի վիթխարի միտք, ապա... Եվ այլն, ես շատ խոսեցի այն ժամանակ։
— Եվ ընդսմին մարդ մտածի, որ հենց ձե՛զ է մերժված կյանքը,— չգիտես ում հասցեագրված տաք կշտամբանքով բացականչեց Բախմուտովը։
Այն րոպեին մենք կանգնած էինք կամուրջի վրա, բազրիքին հենված, և նայում էինք Նևային։
— Գիտե՞ք ինչ անցավ մտքովս,— ասացի ես, ավելի ևս կախվելով բազրիքից։
— Մի՞թե ջուրը նետվել,— գոչեց Բախմուտովը։ Գուցե նա կարդաց իմ միտքը դեմքիս վրա։
— Ոչ, առայժմ միայն դատողություն է, հետևյալը, ահա հիմա ինձ մնում է ապրելու երկու֊երեք ամիս, գուցե չորս, բայց, օրինակ, երբ կմնա ընդամենը միայն երկու ամիս, և եթե ես սաստիկ ուզենայի մի բարի գործ անել, որը պահանջեր աշխատանք, վազվզոց ու գլխացավանք, այ օրինակ մեր բժշկի գործի պես, ապա այդ դեպքում չէ՞ որ ես պետք է հրաժարվեի այդ գործից ինձ մնացած ժամանակի սղության պատճառով և մի ուրիշ, ավելի մանր «բարի գործ» փնտրեի, որը կհամապատասխաներ իմ ''հնարավորություններին'' (եթե բարի գործերի շատ ուժգին ցանկություն ունենամ)։ Համաձայնեցեք, որ սա զվարճալի միտք է։
Խեղճ Բախմուտովը շատ անհանգստացած էր ինձ համար, նա ինձ ուղեկցեց մինչև տուն և այնքան նրբանկատ էր, որ ոչ մի անգամ չսկսեց մխիթարել և գրեթե շարունակ լուռ էր։ Հրաժեշտ տալիս նա ջերմորեն սեղմեց ձեռքս և թույլտվություն խնդրեց այցելելու ինձ։ Ես նրան պատասխանեցի, որ եթե նա ինձ մոտ գա որպես «մխիթարիչ» (որովհետև, եթե նույնիսկ լռելու լիներ, ապա այնուամենայնիվ կգար որպես մխիթարիչ, ես այդ բացատրեցի նրան), ապա, նշանակում է, դրանով ամեն անգամ նա ավելի շատ ինձ կհիշեցնի մահվան մասին։ Նա ուսերը թոթվեց, բայց համաձայնեց ինձ հետ. մենք բաժանվեցինք բավական քաղաքավարի, որ ես նույնիսկ չէի սպասում։
Բայց այդ երեկո և այդ գիշեր նետվեց իմ «վերջին համոզմունքի» առաջին սերմը։ Ես ագահորեն կառչեցի այդ ''նոր'' մտքից, ագահորեն քննարկում էի այն իր բոլոր ոլորապտույտներով, իր բոլոր տեսքերով (ես ամբողջ գիշերը չքնեցի), և որքան ավելի էի խորանում այդ մտքի մեջ, որքան ավելի էի ընդունում իմ մեջ, այնքան ավելի էի վախենում։ Վերջապես սարսափելի վախ ընկավ մեջս և չէր հեռանում նաև հաջորդ օրերը։ Երբեմն, մտածելով իմ այդ մշտական վախի մասին, ես արագորեն սառչում էի նոր սարսափից. չէ՞ որ այդ վախից ես կարող էի եզրակացնել, որ իմ «վերջին համոզմունքը» չափազանց լուրջ է նստել մեջս և անպայման կհանգի իր լուծմանը։ Բայց լուծման համար ինձ պակասում էր վճռականությունը. երեք շաբաթ անց ամեն ինչ վերջացած էր, և վճռականությունը հայտնվեց, բայց մի չափազանց տարօրինակ առիթով։
Այստեղ իմ բացատրության մեջ ես նշում եմ բոլոր թվերն ու ամսաթվերը։ Ինձ համար, իհարկե, միևնույն կլինի, բայց ''հիմա'' (և, գուցե, միայն այս րոպեիս) ես ուզում եմ, որ նրանք, ովքեր դատելու կլինեն իմ արարքը, կարողանան պարզ տեսնել, թե եզրակացությունների ինչպիսի տրամաբանական շղթայից է դուրս եկել իմ «վերջին համոզմունքը»։ Ես հիմա վերև գրեցի, որ վերջնական վճռականությունը, որն ինձ պակասում էր իմ «վերջին համոզմունքը» կատարելու համար, իմ մեջ առաջացավ, կարծեմ, բոլորովին ոչ տրամաբանական եզրակացությունից, այլ ինչ-որ տարօրինակ մղումից, մի տարօրինակ հանգամանքից, որը գուցե ոչնչով կապված չէր գործի ընթացքին։ Մոտ տասն օր առաջ ինձ մոտ եկավ Ռոգոժինը, իր մի գործով, որի մասին ավելորդ է այստեղ ծավալվելը։ Ես առաջ երբեք չէի տեսել Ռոգոժինին, բայց նրա մասին շատ բան էի լսել։ Ես նրան տվի բոլոր անհրաժեշտ տեղեկանքները, և նա շուտով գնաց, և քանի որ նա միայն այդ տեղեկանքների համար էր եկել, ապա դրանով էլ կվերջանար գործը մեր մեջ։ Բայց նա ինձ շատ հետաքրքրեց, և այդ ամբողջ օրը ես տարօրինակ մտքերի ազդեցության տակ էի, այնպես որ վճռեցի հաջորդ օրը ինքս այցելության գնալ նրան։ Ըստ երևույթին Ռոգոժինը ուրախ չէր ինձ տեսնելու և նույնիսկ «քաղաքավարությամբ» ակնարկեց, որ կարիք չկա շարունակելու մեր ծանոթությունը, բայց և այնպես ես անցկացրի մի շատ հետաքրքիր ժամ, ինչպես, հավանաբար, և նա։ Մեր մեջ այնպիսի հակադրություն կար, որը չէր կարող չերևալ մեզ երկուսիս էլ, հատկապես ինձ. ես արդեն իմ օրերը հաշված մարդ էի, իսկ նա ամենալիակատար, անմիջական կյանքով, ներկա րոպեով ապրող մարդ, առանց որևէ հոգսի՝ «վերջին» եզրակացությունների, թվերի կամ որևէ այլ բանի մասին, որը չի վերաբերում նրան, որի համար... որի համար... դե, թեկուզ որի համար նա գժված է, թող ինձ ների այս արտահայտության համար պարոն Ռոգոժինը, թեկուզ որպես վատ գրականագետի, որը չի կարող իր միտքն արտահայտել։ Չնայած նրա ողջ անսիրալիրությանը, ինձ թվաց, որ նա խելքի տեր մարդ է և շատ բան կարող է հասկանալ, թեև նրան կողմնակի քիչ բան է հետաքրքրում։ Ես նրան չակնարկեցի իմ «վերջին համոզմունքի» մասին, բայց չգիտեմ ինչու թվաց, որ ինձ ունկնդրելով, նա կռահեց այն։ Նա լռեց. նա սաստիկ լռակյաց է։ Հեռանալիս ես նրան ակնարկեցի, որ չնայած մեր մեջ եղած ամբողջ տարբերությանը և բոլոր հակադրություններին, les extrémités se touchent<ref>Հակադրությունները մոտենում են իրար (ֆրանս.)։
</ref> (ես այդ բանը նրան բացատրեցի ռուսերեն), այնպես որ, կարող է պատահել, նա ինքն էլ բնավ այնքան հեռու չէ իմ «վերջին համոզմունքից», ինչպես թվում է։ Դրան նա պատասխանեց շատ մռայլ ու թթու ծամածռությամբ, վեր կացավ, ինքը որոնեց գտավ գլխարկս, ձևացնելով, իբր ես ինքս եմ գնում, և ուղղակի ինձ դուրս հանեց իր մռայլ տնից, այնպես ցույց տալով, թե իբր քաղաքավարությամբ ճամփու է դնում ինձ։ Նրա տունն ինձ զարմացրեց. գերեզմանատան է նմանում, իսկ նրան, կարծես, դուր է գալիս, որը, ասենք, հասկանալի է, այդպիսի լիարյուն, անմիջական կյանքը, որով նա ապրում է, շատ լիարյուն է ինքնին, որպեսզի կահավորանքի կարիք ունենա։
Ռոգոժինին կատարած այդ այցելությունը շատ հոգնեցրեց ինձ։ Բացի այդ, դեռ առավոտվանից վատ էի զգում, երեկոյան կողմ շատ թուլացա և պառկեցի մահճակալիս, իսկ ժամանակ առ ժամանակ զգում էի ուժեղ ջերմություն և նույնիսկ րոպեներ էին լինում, որ զառանցում էի։ Մինչև ժամը տասնմեկը Կոլյան մոտս մնաց։ Սակայն ես հիշում եմ այն ամենը, ինչ որ նա ասում էր, և ինչի մասին որ խոսում էինք։ Բայց երբ մի քանի րոպեով աչքերս փակվում էին, ապա շարունակ ինձ պատկերանում էր իբր թե միլիոններ ստացած Իվան Ֆոմիչը։ Նա չգիտեր, թե որտեղ պահի այդ փողերը, գլուխ էր կոտրում դրա վրա, վախից դողում էր, թե կգողանան, և, վերջապես, իբր թե որոշեց հողում թաղել։ Ես, վերջապես, նրան խորհուրդ տվի, որ այդ փողի կույտը փոխանակ զուր տեղը հողում թաղի, լավ կանի, եթե այդ ամբողջ դեզից ոսկյա դագաղիկ ձուլի «սառեցրած» մանկան համար և դրա համար երեխային թաղած տեղից հանի։ Իբր թե իմ այդ ծաղրը Սուրիկովն ընդունեց շնորհակալության արցունքներով և անմիջապես անցավ ծրագրի իրագործմանը։ Ես իբր թե թքեցի ու հեռացա նրանից։ Երբ ես բոլորովին սթափվեցի, Կոլյան ինձ հավատացնում էր, որ ես բոլորովին չեմ քնել և որ այդ ամբողջ ժամանակ նրա հետ խոսել եմ Սուրիկովի մասին։ Որոշ րոպեներ ես լինում էի շատ թախծոտ ու հուզված, այնպես որ Կոլյան հեռացավ անհանգստացած։ Երբ ես ինքս վեր կացա, որպեսզի նրա հետևից դուռը կողպեմ բանալիով, հանկարծ միտս եկավ մի պատկեր, որը տեսել էի Ռոգոժինի մոտ, նրա տան ամենամռայլ դահլիճներից մեկում, դռան վերև։ Այդ պատկերը նա ինքը ինձ ցույց տվեց հարևանցի, ես, կարծեմ, նրա առաջ կանգնեցի մի հինգ րոպե։ Արտիստական տեսակետից նրանում ոչ մի լավ բան չկար, բայց նա իմ մեջ ինչ-որ տարօրինակ անհանգստություն առաջացրեց։
Այդ նկարում պատկերված է խաչից հենց նոր ցած իջած Քրիստոսը։ Ինձ թվում է, նկարիչներն առհասարակ սովորություն են դարձրել թե խաչի վրա, թե խաչից ցած բերած Քրիստոսին պատկերել դեմքի դեռևս արտասովոր գեղեցկության երանգով. նրա այդ գեղեցկությունը նկարիչները փորձում են պահպանել նույնիսկ ամենասարսափելի տանջանքների պահին։ Այնինչ Ռոգոժինի պատկերում գեղեցկության մասին խոսք անգամ չկա. դա իսկական դիակ է մի մարդու, որը դեռ մինչև խաչ բարձրանալը տարել է անհամար տանջանքներ, վերքեր, խոշտանգումներ, ծեծ պահակներից, ծեծ ժողովրդից, երբ նա տանում էր իր խաչը և ընկավ խաչի ծանրության տակ, և, վերջապես, խաչի տանջանքը վեց ժամվա ընթացքում (առնվազն այդքան պետք է լինի իմ հաշվով)։ Ճիշտ է, այդ դեմքը խաչից ''հենց նոր'' ցած բերած մարդու դեմք է, այսինքն՝ իր մեջ չափազանց շատ կենդանի, տաք բան պահպանած դեմք, դեռևս ոչինչ չի քարացել, այնպես որ մեռածի դեմքին նույնիսկ երևում է տառապանք, որը կարծես թե նա հիմա էլ զգում է (արտիստը դա շատ լավ է որսացել), բայց դրա փոխարեն դեմքը բոլորովին չի խնայել, այստեղ լոկ բնությունն է, և իսկապես էլ այդպիսի տանջանքներից հետո այդպես պետք է լինի մարդու դիակը, ով էլ որ նա լինի։ Ես գիտեմ, որ քրիստոնեական եկեղեցին դեռևս առաջին դարերում պարզել է, որ Քրիստոսը տառապել է ոչ թե պատկերավոր, այլ իրապես, և որ նրա մարմինն էլ, նշանակում է, խաչի վրա լիովին ու միանգամայն ենթակա է եղել բնության օրենքին։ Պատկերի մեջ այդ դեմքը սարսափելի ջարդված է հարվածներից, ուռած է, սոսկալի, ուռած ու արյունլվա կապտուկներով, աչքերը բաց են, բիթերը ծռված, աչքերի խոշոր, բաց սպիտակուցները փայլում են ինչ-որ մեռելատիպ, ապակյա փայլով։ Բայց տարօրինակ է, երբ նայում ես տանջահար մարդու այդ դիակին, ապա մի առանձնահատուկ ու հետաքրքիր հարց է ծնվում. եթե ճիշտ այդպիսի դիակ էին տեսել (իսկ այն դիակը անպայման պետք է ճիշտ այդպիսին լիներ) նրա բոլոր աշակերտները, նրա ապագա գլխավոր առաքյալները, տեսել էին նրա հետևից գնացած և խաչի մոտ կանգնած կանայք, բոլոր նրան հավատացողներն ու պաշտողները, ապա, այդպիսի դիակին նայելով, ինչպե՞ս կարող էին հավատալ, որ այդ տառապյալը հարություն կառնի։ Այստեղ ակամա այն հասկացողությունն է առաջանում, որ եթե այդքան սարսափելի է մահը, և այդպես ուժեղ են բնության օրենքները, ապա ինչպե՞ս հաղթահարել դրանք։ Ինչպե՞ս հաղթահարել դրանք, երբ հիմա դրանք չհաղթահարեց նույնիսկ նա, ով իր ողջության ժամանակ հաղթահարում էր և բնությունը, որին ենթարկվում էր բնությունը, որը բացականչեց՝ «''Տալիթա կումի''», և աղջիկը տեղից վեր կացավ, «Ղազարոս, հեռացիր այստեղից», և մեռածը դուրս գնաց։ Այդ նկարին նայելիս բնությունը պատկերանում է ինչ֊որ վիթխարի, անողոք ու համր գազանի տեսքով կամ, ավելի ճիշտ կլինի ասել, թեև տարօրինակ, նորագույն կառուցվածքի որևէ մեքենայի տեսքով, որը խուլ ու անզգա, անիմաստորեն հափշտակել, փշուրփշուր արել և կուլ է տվել մի վսեմ ու անգին էակ, այնպիսի էակ, որը մենակ արժեր ամբողջ բնությանն ու նրա բոլոր օրենքներին, ամբողջ երկրին, որը գուցե միայն ստեղծված է եղել այդ էակի հայտնվելու համար։ Այդ պատկերով կարծես թե արտահայտվում է հենց այդ հասկացությունը խավար, լրբենի ու անիմաստորեն հավերժական ուժի մասին, որին ենթարկված է ամեն ինչ, և ակամա հաղորդվում է ձեզ։ Մեռածին շրջապատող այդ մարդիկ, որոնցից ոչ մի մարդ չկար նկարում, պետք է որ սարսափելի թախիծ ու հուզմունք զգային այն երեկո, որը միանգամից ջախջախեց նրանց բոլոր հույսերը և գրեթե հավատալիքները։ Նրանք պետք է որ ցրվեին ամենասարսափելի վախը սրտներում, թեև նրանցից յուրաքանչյուրը իր մեջ տանում էր մի վիթխարի միտք, որն արդեն երբեք չէր կարող նրանց միջից կորզվել։ Եվ եթե այդ ուսուցիչը կարողանար մահապատժի նախօրեին տեսնել իր պատկերը, ապա նա ինքը արդյոք այդպե՞ս խաչ կբարձրանար և այդպե՞ս կմեռներ, ինչպես հիմա։ Ակամա այդ միտքն էլ է ծագում, երբ նայում ես պատկերին։
Այդ բոլորն ինձ էլ պատկերանում էր կցկտուր, գուցե, իրոք, զառանցանքի հետ խառը, երբեմն նույնիսկ կերպարներով, Կոլյայի գնալուց հետո ամբողջ ժամ ու կես։ Արդյոք կարո՞ղ է կերպարներով պատկերանալ մի բան, որր կերպարանք չունի։ Բայց կարծես որոշ պահերի ինձ թվում էր, թե ես տեսնում եմ ինչ֊որ տարօրինակ ու անկարելի ձևով, այդ հավերժական ուժը, այդ խուլ, խավար ու համր էակին։ Ես հիշում եմ, որ մեկը ձեռքիցս բռնած, մոմը ձեռքին, տարավ, ցույց տվեց մի հսկայական նողկալի մորմ և սկսեց հավատացնել, թե դա հենց այն խավար, խուլ ու ամենազոր էակն է, և ծիծաղում էր վրդովմունքիս վրա։ Իմ սենյակում սրբապատկերի առաջ գիշերը միշտ կանթեղ են վառում, աղոտ ու չնչին մի լույս, բայց ամեն ինչ կարելի է ջոկել, իսկ կանթեղի տակ նույնիսկ կարելի է կարդալ։ Կարծում եմ, որ արդեն ժամը մեկն էր սկսվում. ես բոլորովին չէի քնել և պառկած էի բաց աչքերով, հանկարծ սենյակիս դուռը բացվեց, և ներս մտավ Ռոգոժինը։
Նա ներս մտավ, դուռը ծածկեց, լուռ նայեց ինձ և կամացուկ գնաց անկյունը, դեպի այն աթոռը, որը գրեթե ուղղակի կանթեղի տակ է։ Ես շատ զարմացա և նայում էի սպասումով, Ռոգոժինը արմունկները հենեց սեղանին և սկսեց լուռ նայել ինձ։ Այդպես անցավ երկու-երեք րոպե, և հիշում եմ, որ նրա լռությունը շատ վիրավորեց ու զայրացրեց ինձ։ Ախր ինչո՞ւ նա չի ուզում խոսել։ Այն, որ նա այդպես ուշ էր եկել, իհարկե, ինձ տարօրինակ թվաց, բայց հիշում եմ, որ առանձնապես զարմացած չէի հատկապես դրա համար։ Նույնիսկ ընդհակառակը, թեպետ առավոտյան նրան պարզ չհայտնեցի միտքս, բայց գիտեմ, որ նա հասկացավ, իսկ այդ միտքը այն բնույթի էր, որ դրա առթիվ, իհարկե, կարելի էր մի անգամ էլ գալ խոսելու, թեկուզ նույնիսկ շատ ուշ։ Ես այդպես էլ գիտեի, որ դրա համար է եկել։ Մենք առավոտյան մի քիչ թշնամաբար բաժանվեցինք, և ես նույնիսկ հիշում եմ, նա մի երկու անգամ ինձ վրա նայեց շատ ծաղրալի։ Հիմա նրա հայացքում ահա հենց այդ ծաղրը նկատեցի և հենց դա ինձ վիրավորեց։ Սկզբում ամենևին չէի կասկածում, որ դա իրոք Ռոգոժինն ինքն է, այլ ոչ թե տեսիլ, ոչ թե զառանցանք։ Նույնիսկ մտքովս չէր անցնում։
Մինչդեռ նա շարունակում էր նստած մնալ և շարունակ ինձ էր նայում ծաղրանքով։ Ես չարացած շրջվեցի անկողնում, նույնպես արմունկով հենվեցի բարձին և դիտմամբ որոշեցի նույնպես լռել, թեկուզ ամբողջ ժամանակ այդպես նստելու լինեինք։ Չգիտես ինչու ես անպայման ուզում էի, որ առաջինը նա սկսեր խոսել։ Կարծում եմ, այդպես անցավ մոտ քսան րոպե։ Հանկարծ մտածեցի՝ չլինի՞ դա ոչ թե Ռոգոժինն է, այլ միայն տեսիլ։
Ոչ հիվանդությանս ժամանակ և ոչ էլ առաջ ես դեռ երբեք, ոչ մի անգամ ոչ մի ուրվական չէի տեսել, բայց ինձ միշտ թվացել է, երբ դեռ փոքր տղա էի, և նույնիսկ հիմա, այսինքն՝ նորերս, որ եթե գեթ մի անգամ ուրվական տեսնեմ, տեղնուտեղը կմեռնեմ, նույնիսկ չնայած նրան, որ ոչ մի ուրվականի չեմ հավատում։ Բայց երբ մտքովս անցավ, որ դա Ռոգոժինը չէ, այլ միայն ուրվական է, ապա, հիշում եմ, բոլորովին չվախեցա։ Դեռ ավելին, նույնիսկ բարկացա դրա վրա։ Տարօրինակ է և այն, որ ինձ մի տեսակ այնքան էլ չէր զբաղեցնում ու անհանգստացնում ինչպես, թվում է, դա պետք է լիներ, այն հարցի լուծումը՝ ուրվակա՞ն է արդյոք, թե Ռոգոժինն ինքը, ինձ թվում է, որ այն ժամանակ ինչ֊որ ուրիշ բանի մասին էի մտածում։ Ինձ, օրինակ, շատ ավելի էր զբաղեցնում այն հարցը, թե ինչու Ռոգոժինը, որ առավոտյան տնային գիշերազգեստով ու տնային կոշիկներով էր, հիմա ֆրակով է, սպիտակ ժիլետով ու սպիտակ փողկապով։ Գլխովս անցնում էր նաև այս միտքը՝ եթե դա ուրվական է, և ես նրանից չեմ վախենում, ապա ինչո՞ւ տեղիցս վեր չկենամ, չմոտենամ նրան ու չհամոզվեմ։ Ասենք, գուցե ես չէի համարձակվում նույնիսկ վախենալ։ Բայց հենց որ մտածեցի, թե վախենում եմ, կարծես հանկարծ սառույց քսեցին ամբողջ մարմնիս, ցուրտ զգացի մեջքիս և ծնկներս դողացին։ Այդ նույն վայրկյանին, կարծես կռահելով, որ ես վախենում եմ, Ռոգոժինը ետ տարավ ձեռքը, որի վրա հենվել էր, շտկվեց և սկսեց բերանը շարժել, կարծես պատրաստվում էր ծիծաղել, նա շեշտակի նայում էր ինձ։ Այնպես կատաղեցի, որ ուղղակի ուզում էի հարձակվել նրա վրա, բայց քանի որ երդվել էի, որ առաջինը ես չեմ սկսի խոսել, ապա մնացի մահճակալի վրա, մանավանդ որ դեռևս համոզված չէի՝ արդյոք դա Ռոգոժինն ի՞նքն է, թե ոչ։
Հաստատ չեմ հիշում, թե դա ինչքան տևեց, հաստատ չեմ հիշում նաև, արդյոք երբեմն մի քանի րոպե ուշակորույս լինո՞ւմ էի, թե ոչ։ Միայն, վերջապես, Ռոգոժինը վեր կացավ, նույնպես դանդաղ և ուշադիր զննեց ինձ, ինչպես և առաջ, երբ ներս էր մտել, բայց քմծիծաղ տալը դադարեցրեց և կամացուկ, համարյա թաթերի ծայրին, դռանը մոտեցավ, բացեց, վրա քաշեց ու դուրս եկավ։ Ես անկողնից վեր չկացա. չեմ հիշում, էլի որքան ժամանակ պառկած մնացի, բաց աչքերով և շարունակ մտածում էի. աստված գիտի, թե ինչի մասին էի մտածում, չեմ հիշում նաև, թե ինչպես քնով անցա։ Հաջորդ առավոտյան ես արթնացա, երբ դուռս բախեցին, ժամը տասին մոտ։ Մենք այնպես ենք պայմանավորվել, որ եթե մինչև ժամը տասի կողմը ինքս բաց չանեմ դուռը և չբղավեմ, որ ինձ թեյ տան, ապա Մատրյոնան ինքը պետք է բախի դուռը։ Երբ դուռը բաց արի նրա առաջ, իսկույն գլխովս մի միտք անցավ. ինչպե՞ս կարող էր Ռոգոժինը մտնել, երբ դուռը կողպած էր։ Ես տեղեկացա և համոզվեցի, որ իսկական Ռոգոժինի համար ներս մտնելն անհնար էր, որովհետև մեր բոլոր դռները գիշերը փակվում են կողպեքով։
Ահա այսպես մանրամասնորեն նկարագրած հենց այս առանձնահատուկ դեպքը պատճառ եղավ, որ ես բոլորովին «վճռեցի»։ Նշանակում է, վերջնական վճռին նպաստեց ոշ թե տրամաբանությունը, ոչ թե տրամաբանական համոզմունքը, այլ նողկանքը։ Չի կարելի մնալ այն կյանքում, որն ընդունում է այդպիսի տարօրինակ, ինձ վիրավորող ձևեր։ Այդ տեսիլն ինձ ստորացրեց։ Ես անզոր եմ ենթարկվել մորմի տեսք ընդունած խավար ուժին։ Եվ միայն այն ժամանակ, երբ ես, արդեն մթնշաղին, վերջապես իմ մեջ զգացի լիակատար վճռականության վերջնական րոպեն, թեթևություն զգացի։ Դա միայն առաջին փուլն էր. հաջորդ փուլի համար ես գնացի Պավլովսկ, բայց դա արդեն բավականաչափ բացատրված է։
=== VII ===
«Ես մի փոքրիկ գրպանի ատրճանակ ունեի, դա ձեռք էի բերել, երբ դեռ երեխա էի, այն ծիծաղելի տարիքում, երբ հանկարծ սկսում են դուր գալ պատմությունները մենամարտերի, ավազակների հարձակումների մասին, այն մասին, թե ինչպես ինձ էլ մենամարտի կկանչեն և ինչպես վեհորեն կկանգնեմ ատրճանակի առաջ։ Այն արկղում, որտեղ ատրճանակս էր դրված, գտնվեց երկու գնդակ, իսկ վառոդի եղջյուրի մեջ մի երեք լիցքի վառոդ։ Այդ ատրճանակը անպետք բան է, կրակում է շեղ և դիպչում է միայն տասնհինգ քայլի վրա, բայց, իհարկե, կարող է գանգը մի կողմ շուռ տալ, եթե փողը ուղիղ քունքիդ դնես։
Ես որոշել եմ մեռնել Պավլովսկում, արևածագին և իջնելով զբոսայգին, որպեսզի ոչ ոքի չանհանգստացնեմ ամառանոցում։ Իմ «Բացատրությունը» ամբողջ գործը բավականաչափ կբացատրի ոստիկանությանը։ Հոգեբանության սիրահարները և նրանք, ում հարկավոր է, ինչ ուզենան, կարող են հետևցնել նրանից։ Սակայն ես չէի ցանկանա, որ այս ձեռագիրը հրապարակվեր։ Խնդրում եմ իշխանին մի օրինակ պահել իր մոտ և մի օրինակը հանձնել Ագլայա Իվանովնա Եպանչինային։ Այդպես է իմ կամքը։ Դիակս կտակում եմ բժշկական ակադեմիային գիտական օգուտի համար։
Ես ինձ վրա դատավորներ չեմ ճանաչում և գիտեմ, որ հիմա ամեն մի դատարանի իշխանությունից դուրս եմ։ Դեռ վերջերս մի ենթադրություն ծիծաղս շարժեց. ի՞նչ կլիներ, եթե հանկարծ խելքիս փչեր հիմա որևէ մեկին սպանել, թեկուզ միանգամից տասը հոգու, կամ թե մի ամենասարսափելի բան անեի, ինչ որ ամենասարսափելին է համարվում այս աշխարհում, ապա իմ առաջ ի՞նչ անհարմար վիճակի մեջ կընկներ դատարանը իմ երկու-երեք շաբաթվա ժամկետով և տանջանքների ու խոշտանգումների ոչնչացմամբ։ Ես բարեհարմար վիճակում կմեռնեի նրանց հիվանդանոցում, տաք սենյակում և ուշադիր բժշկով, և, գուցե, շատ ավելի բարեհարմար ու տաք, քան սեփական տանս։ Չեմ հասկանում, ինչու իմ վիճակում գտնվող մարդկանց գլխով էլ այսպիսի միտք չի անցնում, թեկուզև միայն ի սեր կատակի։ Ասենք, գուցե և անցնում է. ուրախ մարդիկ մեզանում էլ շատ կգտնվեն։
Բայց եթե անգամ ես դատարան չեմ ճանաչում ինձ վրա, համենայն դեպս գիտեմ, որ ինձ կզատեն, երբ ես արդեն խուլ ու անձայն պատասխանող կլինեմ։ Չեմ ուզում հեռանալ առանց պատասխանի խոսք թողնելու, ազատ, այլ ոչ թե հարկադրական խոսք, ոչ թե արդարանալու համար, ո՜չ. ես ոչ ոքից և ոչնչի համար ներողություն խնդրելու բան չունեմ, այլ այնպես, որովհետև ինքս եմ ուզում դա։
Այստեղ նախ և առաջ մի տարօրինակ միտք է առաջանում. ո՞ւմ մտքով կանցներ, հանուն ո՞ր իրավունքի, հանուն ի՞նչ մղումի այժմ ինձ հետ վիճել և ժխտել այդ երկու-երեք շաբաթվա ժամկետի իմ իրավունքը։ Այստեղ ո՞ր դատարանի ինչ գործն է։ Ո՞ւմ է պետք, որ ես ոչ միայն դատապարտվեի, այլև բարեբարո համբերությամբ դիմանայի դատապարտության ժամկետին։ Մի՞թե հիրավի դա որևէ մեկին պետք է։ Բարոյականությա՞ն համար։ Ես դեռ հասկանում եմ, որ եթե փթթուն առողջությամբ և ուժերով լեցուն վիճակում ոտնձգություն անեի կյանքիս դեմ, որը «կարող էր օգտակար լինել մերձավորիս» և այլն, ապա, ըստ հնամոլ բարքերի, բարոյականությունը դեռ կարող էր ինձ կշտամբել նրա համար, որ առանց հարցնելու տնօրինել եմ կյանքս, կամ ինչի համար որ ինքը կուզի։ Իսկ հիմա, հիմա, երբ ինձ արդեն կարդացել են դատավճռի ժամկե՞տը։ Էլ ի՞նչ բարոյականություն է պետք, բացի ձեր կյանքից և վերջին խռխռոցից, որով կտաք ձեր կյանքի վերջին ատոմը, ունկնդրելով իշխանի մխիթարանքներին, որը իր քրիստոնեական ապացույցներում անպայման կհասնի այն երջանիկ մտքին, որ ըստ էության նույնիսկ ավելի լավ է, որ մեռնում ենք։ (Նրա նման քրիստոնյաները միշտ հասնում են այդ մտքին, դա նրանց սիրած բանն է)։ Եվ ի՞նչ են ուզում նրանք իրենց ծիծաղելի «պավլովսկյան ծառերով»։ Քաղցրացնել կյանքիս վերջին ժամե՞րը։ Մի՞թե նրանց համար հասկանալի չէ, որ որքան ավելի մոռացության տրվեմ, որքան ավելի անձնատուր լինեմ կյանքի ու սիրո այդ վերջին ուրուին, որոնցով նրանք ուզում են ինձնից ծածկել իմ Մեյերի պատը, և այն ամենը, ինչ գրված է նրա վրա այնպես անկեղծ ու պարզասրտորեն, այնքան ավելի դժբախտ կդարձնեն ինձ։ Իմ ինչի՞ն է պետք ձեր բնությունը, ձեր պավլովսկյան զբոսայգին, ձեր արևածագերն ու մայրամուտները, ձեր կապույտ երկինքը և ամեն ինչից գոհ ձեր դեմքերը, եթե այդ ողջ խնջույքը, որը վախճան չունի, նրանով սկսեց, որ միայն ինձ համարեց ավելորդ։ Ինչի՞ս է պետք այս ամբողջ գեղեցկությունը, երբ ես ամեն րոպե, ամեն վայրկյան հիմա պետք է և հարկադրված եմ գիտենալ, որ նույնիսկ ահա այս պստլիկ մժղուկը, որը հիմա տզտզում է ինձ մոտ արևի ճառագայթի մեջ, նույնիսկ նա մասնակից է այս ամբողջ խնջույքին ու խմբին, գիտի իր տեղը, սիրում է այն ու երջանիկ է, և մենակ ես եմ վիժվածք, և միայն փոքրոգությանս պատճառով մինչև հիմա չէի ուգամ դա հասկանալ։ Օ, չէ որ ես գիտեմ, թե ինչպես կուզենային իշխանը և բոլոր նրանք ինձ այնտեղ հասցնել, որ ես էլ, այս բոլոր «խարդախ ու չար» խոսքերի փոխարեն բարեբարոյությունից դրդված և բարոյականության հաղթանակի համար երգեի Միլվուայի հանրահայտ ու կլասիկ բանաստեղծության տունը.
О, puissent voir votre beauté sacrée<br />
Tant d’amis sourds à mes adieux!<br />
Qu’ils meurent pleins de jours, que leur mort soit pleurée,<br />
Qu’un ami leur ferme les yeux!<ref>1 Օ՜, ձեր սրբազան գեղեցկությունը թող նոքա՛ տեսնեն,//Բարեկամներն այն, որ խուլ ձևացան, երբ ես հեռացա,//Թող ծեր հասակում գերեզման իջնեն,//Թող նոցա մահը ողբան ու կոծեն,Մերձավորների ձեռքով թող փակվեն աչքերը նոցա...//(Թարգմ. Պ. Միքայելյան)։
</ref>
Բայց հավատացեք, հավատացեք, պարզասիրտ մարդիկ, որ այդ բարեբարո բանաստեղծական տան մեջ էլ, ֆրանսիական բանաստեղծության՝ աշխարհին ուղղած այս ակադեմիական օրենքի մեջ էլ այնքան թաքուն մաղձ կա, այնքան ինքն իրեն հաճույք պատճառող հանգավոր չարություն, որ նույնիսկ բանաստեղծն ինքը, գուցե, անհարմար դրության մեջ է ընկել և այդ չարությունը խանդաղատանքի արցունքի տեղ է դրել ու այդպես էլ մեռել. հանգի՜ստ նրա աճյունին։ Գիտցեք, որ սեփական ոչնչությունն ու վատուժությունը գիտակցելու ամոթալի այնպիսի սահման կա, որից այն կողմ արդեն մարդ չի կարող գնալ և ահա սկսում է իր բուն խայտառակությունից հսկայական բավականություն զգալ․․․ Դե, իհարկե, այդ իմաստով խոնարհվելը հսկայական ուժ է, ես այդ ընդունում եմ, թեև ոչ այն իմաստով, ինչ իմաստով որ կրոնը խոնարհվելը համարում է ուժ։
Կրո՜նը։ Հավիտենական կյանքը ես հնարավոր եմ համարում և, գուցե, միշտ էլ համարում էի։ Թող որ գեղեցկությունը վառվել է բարձրագույն ուժի կամքով, թող որ այդ կամքը նայել է աշխարհին ու ասել՝ «ես կա՛մ», և թող որ հենց այդ բարձրագույն ուժը հանկարծ գիտակցությանը պատվիրագրել է ոչնչանալ, որովհետև չգիտես ինչու և նույնիսկ առանց բացատրության՝ թե ինչու, դա պետք է, թո՛ղ, ես այդ բոլորը հնարավոր եմ համարում, բայց դարձյալ նույն հավիտենական հարցը. ընդսմին ինչո՞ւ է անհրաժեշտ իմ հնազանդվելը։ Մի՞թե չի կարելի ինձ ուղղակի ուտել առանց ինձնից գովասանք պահանջելու նրա հասցեին, ինչը ինձ կերավ։ Մի՞թե իրոք այնտեղ որևէ մեկը կվիրավորվի, որ ես չեմ ուզում սպասել երկու շաբաթ, չեմ հավատում դրան, և եթե կուզեք, շատ ավելի ուղիղ կլինի ենթադրել, որ այստեղ պետք է եկել իմ չնչին կյանքը, հյուլեի կյանքը, ամբողջովին ինչ-որ համընդհանուր ներդաշնակության լրացման համար, ինչ֊որ պլյուսի ու մինուսի համար, մի որևէ կոնտրաստի համար և այլն, և այլն, ճիշտ այնպես, ինչպես ամենայն օր պետք է գալիս բազմաթիվ էակների կյանքը, առանց որոնց մահվան մնացած աշխարհը չի կարող կանգուն մնալ (թեև պետք է նկատել, որ սա ինքնըստինքյան այնքան էլ մեծահոգի միտք չէ)։ Բայց թո՛ղ։ Ես համաձայն եմ, որ առանց մշտապես միմյանց ուտելու ոչ մի կերպ հնարավոր չէր կառուցել աշխարհը, ես նույնիսկ համաձայն եմ ենթադրել, որ ոչինչ չեմ հասկանում այդ կառուցվածքում, բայց փոխարենը ահա ինչ գիտեմ հաստատ. եթե մի անգամ արդեն ինձ տվել են այն գիտակցությունը, որ «ես կամ», ապա իմ ի՞նչ գործն է, թե աշխարհը կառուցված է սխալներով և որ այլ կերպ նա չի կարող կանգուն մնալ։ Դրանից հետո այդ ո՞վ և ինչի՞ համար պետք է ինձ դատի։ Ինչպես կուզեք, այս բոլորը անհնար է ու անարդարացի։
Մինչդեռ ես երբեք, չնայած նույնիսկ ողջ ցանկությանս, չեմ կարողացել պատկերացնել, որ ապագա կյանք և նախախնամություն չկա։ Ամենից ճիշտն այն է, որ այդ ամենը կա, բայց մենք ոչինչ չենք հասկանում ապագա կյանքից և նրա օրենքներից։ Բայց եթե դա այդպես դժվար է և նույնիսկ բոլորովին անհնար է հասկանալ, ապա մի՞թե ես պետք է պատասխան տամ նրա համար, որ անկարող էի հասկանալ անիմանալին։ Ճիշտ է, նրանք ասում են, և իհարկե, իշխանն էլ նրանց հետ, որ հենց այստեղ է պետք հնազանդությունը, որ հնազանդվել պետք է առանց դատողությունների, լոկ միայն բարեբարոյությունից և որ իմ հեզության փոխարեն ես անպայման կվարձատրվեմ այն աշխարհում։ Մենք սաստիկ ստորացնում ենք նախախնամությունը, նրան վերագրելով մեր հասկացությունները, զայրույթից, որ չենք կարող հասկանալ նրան։ Բայց դարձյալ, եթե անհնար է նրան հասկանալը, ապա, կրկնում եմ, դժվար է նաև պատասխան տալ այն բանի համար, ինչն անկարող է մարդը հասկանալ։ Իսկ եթե այդպես է, հապա ինչպե՞ս կարող են ինձ դատել այն բանի համար, որ ես չէի կարող հասկանալ նախախնամության իսկական կամքն ու օրենքները։ Ոչ, ավելի լավ է թողնենք կրոնը։
Համ էլ բավական է։ Երբ այս տողերին հասնեմ, հավանաբար արդեն կծագի արևը և «կերգի արփին», և ամբողջ ընդարեգնյա աշխարհում կհորդի վիթխարի, անչափելի մի ուժ։ Թո՛ղ։ Ես կմեռնեմ ուղղակի նայելով ուժի ու կյանքի աղբյուրին, և չեմ ցանկանա այդ կյանքը։ Եթե ես չծնվելու իշխանությունն ունենայի, ապա հավանաբար չէի ընդունի գոյությունը այսպիսի ծաղրալի սկզբունքներով։ Բայց ես դեռ ունեմ մեռնելու իշխանությունը, թեև վերադարձնում եմ արդեն ինձ տրվածը։ Մի մեծ իշխանության չէ, ոչ էլ մեծ ըմբոստացում։
Մի վերջին բացատրություն. ես մեռնում եմ բոլորովին էլ ոչ նրա համար, որ անկարող եմ տանել այս երեք շաբաթը. օ, իմ ուժը կպատեր, և եթե ուզենայի, ապա արդեն բավականաչափ մխիթարված կլինեի լոկ ինձ հասցրած վիրավորանքի գիտակցումից. բայց ես ֆրանսիացի բանաստեղծը չեմ և չեմ ուզում այդպիսի մխիթարանքներ։ Եվ վերջապես գայթակղությունը. բնությունն այն աստիճան է սահմանափակել իմ գործողությունն իր դատավճռի երեք շաբաթով, որ, գուցե, ինքնասպանությունը միակ գործն է, որը ես դեռ կարող եմ սկսել ու ավարտել սեփական կամքովս։ Ի՛նչ կա որ, գուցե ես հենց ուզում եմ օգտվել ''գործ'' անելու վերջին հնարավորությունի՞ց։ Բողոքը երբեմն փոքր գործ չէ...»։
«Բացատրությունն» ավարտված էր, Իպոլիտը, վերջապես կանգ առավ...
Ծայրահեղ դեպքերում լինում է ցինիկ անկեղծության այն վերջին աստիճանը, երբ գրգռված և իր չափը կորցրած ջղային մարդը արդեն ոչնչից չի վախենում և պատրաստ է թեկուզ ամեն մի սկանդալի, նույնիսկ ուրախ է դրա համար, հարձակվում է մարդկանց վրա, ընդսմին անորոշ, բայց հաստատ նպատակ ունենալով անպայման մի րոպե անց ցած գլորվել զանգակատնից և դրանով միանգամից լուծել բոլոր տարակուսանքները, եթե այդ ժամանակ այդպիսիք լինեին։ Սովորաբար այդպիսի վիճակի նշանը լինում է նաև ֆիզիկական ուժերի վերահաս սպառումը։ Մինչև հիմա Իպոլիտին պահող արտակարգ, գրեթե անբնական լարումը հասել էր այդ վերջին աստիճանին։ Ինքնըստինքյան այդ տասնութամյա, հիվանդությունից հյուծված տղան թվում էր թույլ, ինչպես ծառից պոկված դողդոջուն տերև, բայց հենց որ նա հայացքը հածեց իր ունկնդիրների վրա,— առաջին անգամ ամբողջ վերջին ժամվա ընթացքում,— ապա անմիջապես ամենամեծամիտ, ամենաարհամարհական ու վիրավորական նողկանք արտահայտվեց նրա հայացքում և ժպիտի մեջ։ Նա շտապում էր իր մարտահրավերը հայտնելու։ Բայց ունկնդիրներն էլ կատարելապես վրդովված էին։ Բոլորն աղմուկով ու սրդողած վեր էին կենում սեղանի մոտից։ Հոգնածությունը, գինին, լարվածությունը սաստկացնում էին տպավորությունների անկարգությունն ու կարծես թե կեղտը, եթե կարելի է այսպես արտահայտվել։
Հանկարծ Իպոլիտն արագ վեր թռավ աթոռից, կարծես տեղից պոկվեց։
— Արևը՜ ծագեց,— բղավեց նա, տեսնելով ծառերի փայլող կատարները և դրանք ցույց տալով իշխանին, ինչպես հրաշք,— ծագե՜ց։
— Իսկ դուք կարծում էիք չի՞ ծագի, ինչ է,— նկատեց Ֆերդիշչենկոն։
— Նորից անտանելի շոգ ամբողջ օրը,— անփույթ բարկությամբ փնթփնթաց Գանյան, գլխարկը ձեռքին բռնած, ճմլկոտալով ու հորանջելով,— բա որ ամբողջ ամիս այսպիսի երաշտ լինի՜... Գնո՞ւմ ենք, թե չէ, Պտիցին։
Իպոլիտը ականջ էր դնում ապշության հասնող զարմանքով. հանկարծ նա սարսափելի գունատվեց և, ամբողջովին ցնցվեց։
— Դուք շատ ապաշնորհ եք ձևացնում ձեր անտարբերությունը, որպեսզի ինձ վիրավորեք,— խոսքն ուղղեց նա Գանյային, շեշտակի նայելով նրան,— դուք սրիկա՛ եք։
— Դե, սա արդեն սատանան գիտի, թե ինչ է, կոճակներն այդպես արձակե՜լ,— պոռաց Ֆերդիշչենկոն,— սա ի՞նչ ֆենոմենալ վատուժությո՜ւն է։
— Ուղղակի հիմար է,— ասաց Գանյան։
Իպոլիտը փոքր֊ինչ հավաքեց ինքն իրեն։
— Ես հասկանում եմ, պարոնայք,— սկսեց նա, առաջվա պես դողալով ու դեմ ընկնելով ամեն բառին,— որ կարող էի արժանանալ ձեր անձնական վրիժառությանը, և․․․ ափսոսում եմ, որ ձեզ տանջեցի այդ զառանցանքով (նա ցույց տվեց ձեռագիրը), բայց, ասենք, ափսոսում եմ, որ ամբողջովին չտանջեցի... (նա հիմարավուն ժպտաց), տանջեցի՞, Եվգենի Պավլովիչ,— հանկարծ նրան դիմեց նա իր հարցով,— տանջեցի՞, թե ոչ։ Ասացեք։
— Ձգձգված է մի քիչ, բայց և այնպես...
— Ասացեք ամեն ինչ։ Մի ստեք գեթ մի անգամ ձեր կյանքում,— դողում ու հրամայում էր Իպոլիտը։
— Օ, ինձ համար բոլորովին մեկ է։ Շնորհ արեք, խնդրեմ, հանգիստ թողնել ինձ,— զզվանքով մի կողմ շրջվեց Եվգենի Պավլովիչը։
— Բարի գիշեր, իշխան,— իշխանին մոտեցավ Պտիցինը։
— Նա հիմա ինքնասպանություն կգործի, այդ ի՜նչ եք անում։ Նայեցեք նրան,— բղավեց Վերան և սաստիկ վախեցած նետվեց դեպի Իպոլիտը և նույնիսկ բռնեց նրա ձեռքը,— ախր նա ասաց, որ արևածագին ինքնասպանություն կգործի, դուք ի՜նչ եք անում։
— Չի՜ գործի,— չարախնդությամբ մրթմրթացին մի քանի ձայներ, այդ թվում Գանյան։
— Պարոնայք, զգուշացեք,— բղավեց Կոլյան, նույնպես բռնելով Իպոլիտի ձեռքը,— դուք միայն նայեցեք նրան։ Իշխա՜ն։ Իշխա՜ն։ Ի՜նչ եք կանգնել։
Իպոլիտի շուրջը խմբվեցին Վերան, Կոլյան, Կելլերը և Բուրդովսկին. բոլոր չորսը ձեռներով բռնեցին նրան։
— Նա իրավունք ունի, իրավո՜ւնք...— մրթմրթում էր Բուրդովսկին, ի դեպ, նույնպես բոլորովին ինքն իրեն կորցրած։
— Թույլ տվեք, իշխան, ի՞նչ կարգադրություն կանեք,— իշխանին մոտեցավ Լեբեդևը հարբած և լկտիության աստիճան չարացած։
— Ի՞նչ կարգադրություններ։
— Ո՛չ, թույլ տվեք, ես եմ տանտերը, թեև չեմ ուզում անտեսել հարգանքս դեպի ձեզ։ Ենթադրենք, որ դուք էլ տանտեր եք, բայց ես չեմ ուզում, որ իմ սեփական տան մեջ այսպես... Այսպե՛ս։
— Ինքնասպանություն չի գործի, գժություն է անում անպիտան տղան,— զայրույթով ու ապլոմբով անսպասելիորեն բղավեց գեներալ Իվոլգինը։
— Այ քեզ գեներա՜լ,— վրա բերեց Ֆերդիշչենկոն։
— Գիտեմ որ չի գործի, գեներալ, մեծարգո գեներալ, բայց և այնպես... որովհետև ես տանտերն եմ։
— Լսեցեք, պարոն Տերենտև,— ասաց հանկարծ Պտիցինը, հրաժեշտ տալով իշխանին և ձեռքը մեկնելով Իպոլիտին,— դուք, կարծեմ, ձեր տետրակում խոսում եք ձեր կմախքի մասին և այն կտակում եք ակադեմիայի՞ն։ Այդ դուք ձեր կմախքի՞, ձեր սեփակա՞ն, այսինքն՝ ձեր ոսկորնե՞րն եք կտակում։
— Այո, իմ ոսկորները...
— Բանն էլ հենց այդ է։ Թե չէ ախր կարելի է սխալվել. ասում են, արդեն եղել է այդպիսի դեպք։
— Ի՜նչ եք ծաղրում նրան,— հանկարծ գոչեց իշխանը։
— Մինչև իսկ լացացրիք,— ավելացրեց Ֆերդիշչենկոն։
Բայց Իպոլիտը բոլորովին էլ չէր լալիս։ Նա տեղից շարժվեց, բայց նրան շրջապատած չորս հոգին հանկարծ միանգամից բռնեցին նրա ձեռքերը։ Լսվեց ծիծաղ։
— Հենց այնպես էլ անում էր, որ ձեռքերը բռնեն, դրա համար էլ կարդաց տետրակը,— նկատեց Ռոգոժինը։— Մնաս բարով, իշխան։ Էխ, ինչքան նստեցինք. ոսկորներս ցավեցին։
— Եթե իրոք ուզում էիք ինքնասպանություն գործել, Տերենտև,— ծիծաղեց Եվգենի Պավլովիչը,— ապա ձեր տեղը լինեի, այսպիսի հաճոյախոսություններից հետո դիտմամբ չէի գործի, որպեսզի նրանց ձեռք առնեի։
— Նրանք շատ են ուզում տեսնել, թե ես ինչպես ինքնասպան կլինեմ,— նրա վրա պրծավ Իպոլիտը։
Նա խոսում էր կարծես հարձակվելով։
— Նրանք չարանում են, որ չեն տեսնի։
— Ուրեմն դո՞ւք էլ կարծում եք, որ չեն տեսնի։
— Ես ձեզ չեմ հրահրում. ես, ընդհակառակը, կարծում եմ, շատ հնարավոր է, որ կգործեք ինքնասպանություն։ Գլխավորը, մի բարկացեք,— ծոր տվեց Եվգենի Պավլովիչը, հովանավորող տոնով ձգելով իր բառերը։
— Ես միայն հիմա եմ տեսնում, որ սարսափելի սխալ գործեցի, նրանց համար կարդալով այս տետրը,— ասաց Իպոլիտը, հանկարծ այնպիսի դյուրահավատոէթյամբ նայելով Եվգենի Պավլովիչին, որ կարծես ընկերոջից բարեկամական խորհուրդ էր խնդրում։
— Ծիծաղաշարժ դրություն է, բայց... իսկապես, չգիտեմ ինչ խորհուրդ տամ ձեզ,— ժպտալով պատասխանեց Եվգենի Պավլովիչը։
Իպոլիտը խստահայաց, շեշտակի նայում էր նրան, առանց աչքը կտրելու, և լռում էր։ Կարելի էր կարծել, որ ժամանակ առ ժամանակ նա բոլորովին ինքնամոռացության գիրկն էր ընկնում։
— Ո՛չ, թո՛ւյլ տվեք, ախր ձևը ինչպիսի՜ ձև է,— խոսեց Լեբեդևը,— «ինքնասպանություն կգործեմ, այսինքն, զբոսայգում, որպեսզի ոչ ոքի չանհանգստացնե՜մ»։ Այդ նա կարծում է, թե ոչ ոքի չի անհանգստացնի, եթե սանդուղքից երեք աստիճան ցած իջնի այգի։
— Պարոնայք...— սկսեց իշխանը։
—- Ոչ, թույլ տվեք, մեծարգո իշխան,— կատաղորեն կպավ Լեբեդևը,— քանի որ դուք ինքներդ բարեհաճում եք տեսնել, որ սա կատակ չէ, և քանի որ ձեր հյուրերի առնվազն կեսը նույն կարծիքին է, և համոզված են, որ հիմա, այստեղ արտասանած խոսքերից հետո, նա անպայման պետք է ինքնասպանություն գործի պատվից դրդված, ապա ես տանտեր եմ և վկաների ներկայությամբ հայտարարում եմ, որ ձեզ հրավիրում եմ օժանդակելու։
— Իսկ ի՞նչ է հարկավոր անել, Լեբեդև։ Ես պատրաստ եմ ձեզ օժանդակելու։
— Ահա թե ինչ. նախ և առաջ, որ նա անմիջապես հանձնի իր ատրճանակը, որով նա պարծենում էր մեր առաջ, իր բոլոր պարագայքով հանդերձ։ Եթե հանձնի, ապա ես համաձայն եմ, որ նրան թույլ տրվի այս գիշեր այս տանը գիշերել, նկատի ունենալով նրա հիվանդագին վիճակը, պայմանով միայն, որ իմ հսկողության տակ լինի։ Բայց վաղը թող անպայման գնա ուր որ կամենա, ներեցեք, իշխան։ Իսկ եթե զենքը չի հանձնի, ապա ես անմիջապես, հենց հիմա, բռնում եմ նրա ձեռքերը, մեկը՝ ես, մյուսը՝ գեներալը, և անմիջապես մարդ կուղարկեմ ոստիկանությանն իմաց տալու, և այն ժամանակ արդեն գործը կանցնի ոստիկանության հայեցողությանը։ Պարոն Ֆերդիշչենկոն, իբրև ծանոթ, կգնա։
Աղմուկ բարձրացավ. Լեբեդևը տաքանում և արդեն չափն անց էր կացնում, Ֆերդիշչենկոն պատրաստվեց ոստիկանատուն գնալու, Գանյան մոլեգնորեն պնդում էր, որ ոչ ոք ինքնասպանություն չի գործի, Եվգենի Պավլովիչը լռում էր։
— Իշխան, երբևէ զանգակատնից ցած գլորվե՞լ եք,— հանկարծ նրան շշնջաց Իպոլիտը։
— Ո֊ոչ...— միամտորեն պատասխանեց իշխանը։
— Մի՞թե կարծում եք, թե ես չէի նախատեսում այս ամբողջ ատելությունը,— նորից շշնջաց Իպոլիտը, աչքերը պսպղացնելով և նայելով իշխանին, կարծես իսկապես էլ նրանից պատասխան էր սպասում։— Բավական է,— բղավեց նա հանկարծ ամբողջ հասարակության վրա,— ես մեղավոր եմ... բոլորից ավելի՜։ Լեբեդև, ահա բանալին (նա հանեց դրամապանակը և նրա միջից մի պողպատե օղակ երեք թե չորս փոքրիկ բանալիներով), ահա սա է, նախավերջինը... Կոլյան ձեզ ցույց կտա... Կո՜լյա։ Ո՞ւր է Կոլյան,— բղավեց նա Կոլյային նայելով ու չտեսնելով նրան,— այո... ահա նա ձեզ ցույց կտա. նա քիչ առաջ ինձ հետ էր դասավորում պայուսակը... այս փոքրիկ բանալիով, ցածր, փոքրիկ սնդուկում է... իմ ատրճանակն ու վառոդով եղջյուրը։ Այն ժամանակ նա ինքը դասավորեց, պարոն Լեբեդև, նա ձեզ ցույց կտա, բայց պայմանով, որ վաղն առավոտյան, երբ ես Պետերբուրգ մեկնեմ, ետ տաք ատրճանակս։ Լսո՞ւմ եք, սա ես անում եմ իշխանի համար, ոչ թե ձեզ համար։
— Այ այսպես ավելի լա՜վ է,— բանալին չանթեց Լեբեդևը և, թունոտ քմծիծաղ տալով, վազեց հարևան սենյակը։
Կոլյան կանգ առավ, ուզեց մի բան ասել, բայց Լեբեդևը նրան քարշ տվեց իր հետևից։
Իպոլիտը նայում էր ծիծաղող հյուրերին, իշխանը նկատեց, որ նրա ատամները կափկափում են, ինչպես ամենասաստիկ դողի ժամանակ։
— Ինչպիսի՜ անպիտաններն են նրանք բոլորը,— նորից կատաղած շշնջաց Իպոլիտը իշխանին։ Երբ նա խոսում էր իշխանի հետ, շարունակ թեքվում ու շշնջում էր։
— Թողեք նրանց, դուք շատ թույլ եք...
— Հիմա, հիմա... հիմա կգնամ։
Հանկարծ նա գրկեց իշխանին։
— Դուք գուցե գտնում եք, որ ես խելագա՞ր եմ,— նայեց նա իշխանին, տարօրինակ ծիծաղելով։
— Ոչ, բայց դուք...
— Հիմա, հիմա, լռեցեք, ոչինչ մի ասեք, կացեք... ես ուզում եմ նայել ձեր աչքերին... կանգնեք այդպես, ես կնայեմ։ Ես հրաժեշտ կտամ Մարդուն։
նա կանգնել և անշարժ ու լուռ նայում էր իշխանին մոտ տասը վայրկյան, խիստ գունատ, քրտինքից թրջված քունքերով և մի տեսակ տարօրինակ ձևով բռնած իշխանի ձեռքը, ասես վախենալով բաց թողնել։
— Իպոլիտ, Իպոլիտ, ձեզ ի՞նչ է պատահել,— գոչեց իշխանը։
— Հիմա... բավական է... ես կպառկեմ։ Ես արևի կենացը կխմեմ մի կում... ես ուզում եմ, ես ուզում եմ, թողե՜ք։
Նա սեղանից արագ վերցրեց բաժակը, պոկվեց տեղից և մի ակնթարթում մոտեցավ պատշգամբի ելքին։ Իշխանը վազեց նրա հետևից, բայց այնպես պատահեց, որ հենց այդ ակնթարթին Եվգենի Պավլովիչը ձեռքը մեկնեց նրան հրաժեշտ տալով։ Անցավ մի վայրկյան, և հանկարծ ընդհանուր աղաղակ լսվեց պատշգամբում։ Ապա վրա հասավ արտասովոր իրարանցման մի րոպե։
Ահա թե ինչ պատահեց.
Ընդհուպ մոտենալով պատշգամբի ելքին, Իպոլիտը կանգ առավ, ձախ ձեռքում բռնած բաժակը և աջ ձեռքը տանելով վերարկուի աջ գրպանը։ Կելլերը հետո հավատացնում էր, որ դեռ առաջ էլ Իպոլիտը այդ ձեռքը շարունակ գրպանում էր պահում, երբ դեռ խոսում էր իշխանի հետ և ձախ ձեռքով բռնում էր նրա ուսը և օձիքը, և որ հենց գրպանում պահած այդ աջ ձեռքն էր, հավատացնում էր Կելլերը, որ իբր նրա մեջ ծնեց առաջին կասկածը։ Ինչ էլ որ լիներ, բայց որոշ անհանգստություն նրան էլ հարկադրել էր վազել Իպոլիտի հետևից։ Բայց նա էլ չէր հասցրել։ Նա միայն տեսել էր, թե ինչպես Իպոլիտի աջ ձեռքում մի բան էր փայլել և ինչպես հենց այդ վայրկյանին գրպանի մի փոքրիկ ատրճանակ հայտնվել էր ուղիղ նրա քունքի մոտ։ Կելլերը նետվել էր բռնելու նրա ձեռքը, բայց հենց նույն վայրկյանին Իպոլիտը իջեցրել էր հրահանը։ Լսվեց հրահանի կտրուկ, չոր ճրթոցը, բայց կրակոց չհաջորդեց։ Երբ Կելլերը գրկեց Իպոլիտին, սա ընկավ նրա ձեռներին, կարծես անզգա, գուցե իրոք երևակայելով, թե ինքն արգեն սպանված է։ Ատրճանակն արդեն Կելլերի ձեռքին էր։ Իպոլիտին բռնեցին, տակը աթոռ դրին, նստեցրին նրան, և բոլորը խմբվեցին շուրջը, բոլորը բղավում էին, բոլորը հարցնում։ Բոլորը լսել էին հրահանի ճրթոցը և տեսնում էին մարդուն ողջ, նույնիսկ առանց չանգռվածքի։ Իպոլիտն ինքը նստել էր առանց հասկանալու, թե ինչ է կատարվում, և շուրջը բոլորին նայում էր անիմաստ հայացքով։ Լեբեդևն ու Կոլյան ներս վազեցին այդ ակնթարթին։
— Չբացվե՞ց,— հարցնում էին իրար։
— Գուցե չի՞ էլ լցրած,— գլխի էին ընկնում ուրիշները։
— Լցրա՜ծ է,— հայտարարեց Կելլերը, զննելով ատրճանակը,— բայց...
— Մի՞թե չբացվեց։
— Հրապատիճ բոլորովին չի եղել,— ազդարարեց Կելլերը։
Նույնիսկ դժվար է պատմել հաջորդած խղճուկ պատկերը։ Նախնական և ընդհանուր վախը արագ սկսեց փոխվել ծիծաղի. մի քանիսը նույնիսկ քրքջացին, դրանում գտնում էին չարախինդ հաճույք։ Իպոլիտը հոնգուր-հոնգուր լալիս էր հիստերիկայի մեջ ընկած, ձեռներն էր կոտրատում, նետվում էր դեպի ամենքը, նույնիսկ դեպի Ֆերդիշչենկոն, բռնեց նրան երկու ձեռքով և երդվում էր նրան, որ ինքը մոռացել է հրապատիճ դնելը, «մոռացել է բոլորովին պատահմամբ, այլ ոչ թե դիտմամբ», որ «այդ հրապատիճները բոլորը այստեղ են, իր ժիլետի գրպանում, մի տասը հատ» (նա ցույց էր տալիս շուրջը բոլորին), որ նա առաջուց չէր դրել, վախենալով գրպանում պատահաբար բացվելուց, թե հույս ուներ, որ միշտ կհասցնի դնել, երբ պետք լինի և հանկարծ մոռացավ։ Նա նետվում էր դեպի իշխանը, դեպի Եվգենի Պավլովիչը, աղաչում էր Կելլերին, որ ետ տան ատրճանակը, որ նա հիմա բոլորին կապացուցի, որ «իր պատիվը, պատիվը...», որ հիմա ինքը «պատվազրկված է առհավե՜տ...»։
Վերջապես նա իրոք ընկավ ուշագնաց։ Նրան տարան իշխանի առանձնասենյակը, և բոլորովին զգաստացած Լեբեդևը անմիջապես ուղարկեց բժշկի հետևից, իսկ ինքը աղջկա, տղայի, Բուրդովսկու և գեներալի հետ մնաց հիվանդի անկողնու մոտ։ Երբ անզգա Իպոլիտին դուրս տարան, Կելլերը կանգնեց սենյակի մեջտեղը և հայտարարեց ի լուր ամենքի, զատելով ու շեշտելով ամեն մի բառը, կատարյալ ոգեշնչմամբ.
— Պարոնայք, եթե ձեզնից որևէ մեկը մի անգամ էլ բարձրաձայն իմ ներկայությամբ կասկած հայտնի, որ նրա պատիճը մոռացված էր դիտմամբ, և պնդի, որ դժբախտ երիտասարդը միայն կատակերգություն էր խաղում, ապա այդպիսին գործ կունենա ինձ հետ։
Բայց նրան չէին պատասխանում։ Վերջապես հյուրերը ցրվեցին խմբովին ու շտապելով։ Պտիցինը, Գանյան և Ռոգոժինը գնացին միասին։
Իշխանը շատ զարմացած էր, որ Եվգենի Պավլովիչը փոխել է իր մտադրությունը և գնում է առանց բացատրվելու։
— Չէ՞ որ դուք ուզում էիք ինձ հետ խոսել, երբ բոլորը ցրվեին,— հարցրեց նա։
— Ճիշտ այդպես,— ասաց Եվգենի Պավլովիչը, հանկարծ նստելով աթոռին և իշխանին նստեցնելով իր կողքին, բայց հիմա ես առժամանակ փոխեցի մտադրությունս։ Խոստովանում եմ ձեզ, որ ես մի քիչ շփոթված եմ, ասենք, դուք նույնպես։ Իմ մտքերը խառնվեցին, բացի այդ, այն, ինչի մասին ուզում եմ բացատրվել ձեզ հետ, ինձ համար չափազանց կարևոր բան է, ասենք, ձեզ համար նույնպես։ Գիտե՞ք ինչ, իշխան, կյանքումս գեթ մի անգամ ուզում եմ բոլորովին ազնիվ գործ անել, այսինքն՝ բոլորովին առանց հետին մտքի, իսկ ես կարծում եմ, որ հիմա, այս րոպեիս, այնքան էլ ընդունակ չեմ միանգամայն ազնիվ գործի, ասենք, թերևս դուք նույնպես... ապա... և... դե, մենք հետո կբացատրվենք։ Գուցե, գործն էլ կշահի պարզության տեսակետից, թե ինձ, թե ձեզ համար, եթե սպասենք այն երեք օրը, որ հիմա կլինեմ Պետերբուրգում։
Այստեղ նա դարձյալ վեր կացավ աթոռից, այնպես որ նույնիսկ տարօրինակ էր, թե էլ ինչու նստեց։ Իշխանին թվաց նաև, որ Եվգենի Պավլովիչը դժգոհ ու գրգռված է և նայում է թշնամաբար, որ նրա հայացքը բոլորովին այն չէ, ինչ քիչ առաջ։
— Ի դեպ, դուք հիմա տառապյալի մո՞տ եք գնում։
— Այո... ես վախենում եմ,— ասաց իշխանը։
— Մի վախեցեք, հավանաբար կապրի մի վեց շաբաթ և նույնիսկ, կարող է պատահել, այստեղ դեռ կկազդուրվի էլ։ Իսկ ամենից լավն է, վռնդեցեք նրան վաղը։
— Գուցե ճի՞շտ որ ես նրան մղեցի այդ քայլին նրանով, որ... ոչինչ չէի ասում, գուցե նա մտածեց, թե ե՞ս էլ կասկածում եմ, որ ինքնասպանություն չի գործի։ Ի՞նչ եք կարծում, Եվգենի Պավլովիչ։
— Չէ֊չէ՜։ Դուք չափազանց բարի եք, որ դեռ հոգում եք։ Ես լսել եմ այդ մասին, բայց երբեք կյանքում չեմ տեսել, թե մարդ ինչպես դիտմամբ ինքնասպանություն է գործում, որ իրեն գովեն, կամ չարությունից, որ իրեն չեն գովում դրա համար։ Գլխավորը, վատուժության այդ անկեղծությանը չէի հավատա։ Իսկ դուք համենայն դեպս նրան վռնդեցեք վաղը։
— Դուք կարծում եք նա մի անգա՞մ էլ ինքնասպանություն կգործի։
— Ոչ, հիմա արդեն չի գործի։ Բայց զգուշացեք մեր այդ տնաբույծ Լասեներներից։ Կրկնում եմ ձեզ, հանցագործությունը չափազանց սովորական ապաստանն է այդ ապաշնորհ, անհամբեր ու ագահ ոչնչության։
— Մի՞թե սա Լասեներ է։
— Էությունը նույնն է, թեև կարող է պատահել, որ տարբեր ամպլուաներ են։ Կտեսնեք, թե այդ պարոնը ընդունակ չէ սպանել տասը հոգի, իսկն ասած միմիայն «կատակի» համար, ճիշտ և ճիշտ ինչպես ինքը քիչ առաջ կարդաց մեզ բացատրության մեջ։ Հիմա նրա այդ խոսքերը չեն թողնի, որ քնեմ։
— Դուք գուցե չափից ավելի եք անհանգստանում։
— Դուք զարմանալի եք, իշխան, չե՞ք հավատում, որ նա ''հիմա'' ընդունակ է սպանելու տասը հոգի։
— Ես վախենում եմ ձեզ պատասխանել, այդ բոլորը շատ տարօրինակ է, բայց...
— Դե, ինչպես կուզեք, ինչպես կուզեք,— գրգռված ավարտեց Եվգենի Պավլովիչը,— ըստ որում դուք այնպես խիզախ մարդ եք. միայն թե ինքներդ չընկնեք այդ տասի մեջ։
— Ամենից հավանական է, որ նա ոչ ոքի չի սպանի,— ասաց իշխանը մտախոհ նայելով Եվգենի Պավլովիչին։
Սա չար ծիծաղեց։
— Ցտեսություն, ժամանա՜կն է։ Իսկ դուք նկատեցի՞ք, որ նա իր «Խոստովանության» պատճենը կտակել է Ագլայա Իվանովնային։
— Այո, նկատեցի և... մտածում եմ այդ մասին։
— Դե, տեսեք հա՜, տասը հոգու դեպքում,— նորից ծիծաղեց Եվգենի Պավլովիչը և դուրս եկավ։
Մի ժամ անց, արդեն չորսին մոտ, իշխանը իջավ այգի։ Նա փորձեց քնել տանը, բայց չէր կարող, սրտի ուժգին բաբախումից։ Տանը, սակայն, ամեն ինչ կարգավորված էր և ըստ հնարավորին հանդարտեցված. հիվանդը քնել էր, և ժամանած բժիշկը հայտարարեց, որ ոչ մի առանձին վտանգ չկա։ Լեբեդևը, Կոլյան, Բուրդովսկին քնեցին հիվանդի սենյակում, որպեսզի հերթապահություն անեին, նշանակում է, երկյուղելու բան չկար։
Բայց իշխանի անհանգստությունը րոպե առ րոպե աճում էր։ Նա թափառում էր այգում, մտացրիվ նայելով շուրջը, և զարմանքով կանգ առավ, երբ հասավ կայարանի առջևի հրապարակին և տեսավ դատարկ նստարանների ու գրակալների շարքը նվագախմբի համար։ Նրան ապշեցրեց այդ տեղը և չգիտես ինչու թվաց սարսափելի այլանդակ։ Նա ետ դարձավ և ուղիղ այն ճանապարհով, որով երեկ Եպանչինների հետ կայարան էր գնացել, հասավ մինչև կանաչ նստարանը, որտեղ նրան տեսակցություն էր նշանակված, նստեց նստարանին և հանկարծ բարձրաձայն ծիծաղեց, որից անմիջապես սաստիկ զայրացավ։ Նրա թախիծը շարունակվում էր, նա ուզում էր որևէ տեղ գնալ... չգիտեր, թե ուր։ Նրա գլխավերևում ծառի վրա երգում էր մի թռչնակ, և իշխանն սկսեց աչքերով որոնել նրան տերևների մեջ. հանկարծ թռչնակը թռավ ծառից, և նույն րոպեին չգիտես ինչու իշխանի միտն եկավ այն «մժղուկը» «արևի տաք ճառագայթների մեջ», որի մասին գրում էր Իպոլիտը, թե «նա էլ գիտի իր տեղը և մասնակից է ընդհանուր խմբերգին, իսկ մենակ ինքն է վիժվածք»։ Այս նախադասությունը նրան զարմացրել էր դեռ այն ժամանակ, նա հիմա հիշեց այդ։ Մի վաղուց մոռացված հիշողություն խլրտաց նրա մեջ և հանկարծ միանգամից պարզվեց։
Դա Շվեյցարիայում էր, նրա բուժման առաջին տարին, նույնիսկ առաջին ամիսները։ Այն ժամանակ նա դեռ բոլորովին ապուշի պես էր, նույնիսկ լավ խոսել չէր կարողանում, երբեմն չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչ են պահանջում իրենից։ Նա մի անգամ գնաց լեռները, մի պայծառ, արևոտ օր, և երկար շրջում էր գլխում մի տանջալից միտք, որը, սակայն, ոչ մի կերպ չէր մարմնավորվում։ Նրա առաջ փայլուն երկինքն էր, ցածում լիճը, շուրջը լուսավոր ու անծայրածիր հորիզոնը, որը վերջ ու վախճան չունի։ Նա երկար նայում ու տանջվում էր։ Նա հիմա հիշեց, թե ինչպես ինքը տարածել էր ձեռքերը դեպի այդ լուսավոր, անծայրածիր կապույտը և լալիս էր։ Նրան տանջում էր այն, որ ինքը այդ ամենին բոլորովին օտար է։ Այդ ի՞նչ խնջույք է, այդ ի՞նչ մշտական մեծ տոն է, որ վերջ չունի և դեպի որը վաղուց, միշտ, բուն մանկությունից ձգտում է նա և որին ոչ մի կերպ չի կարողանում միանալ։ Ամեն առավոտ ծագում է նույնպիսի պայծառ արև, ամեն առավոտ ջրվեժի վրա ծիածան է կապում, ամեն իրիկուն ձյունածածկ, ամենաբարձր սարը, այնտեղ, հեռվում։ երկնքի ծայրում վառվում է ծիածանի բոցով, ամեն մի «փոքրիկ մժղուկ, որը տզտզում է նրա մոտ արևի տաք ճառագայթի մեջ, այդ ամբողջ խմբերգին մասնակից է, իր տեղը գիտի, սիրում է այն ու երջանիկ է», ամեն մի ծիլ աճում է ու երջանի՜կ է։ Եվ ամեն ինչ իր ճանապարհն ունի, և ամեն ինչ գիտի իր ճանապարհը, երգով է հեռանում և երգով է աշխարհ գալիս. միայն ինքը ոչինչ չգիտի, ոչինչ չի հասկանում, ոչ մարդկանց, ոչ հնչյունները, ամեն ինչին օտար է ու վիժվածք։ Օ, իհարկե, նա այն ժամանակ չէր կարող խոսել այս բառերով և արտահայտել իր հարցը, նա տանջվում էր խուլ ու համր, բայց հիմա նրան թվում էր, որ նա այս ամենն ասում էր և այն ժամանակ, հենց բոլոր այս խոսքերը, և որ այդ «մժղուկի» մասին էլ Իպոլիտը հենց նրանից է վերցրել, նրա այն ժամանակվա խոսքերից ու արցունքներից։ Նա դրանում համոզված էր, և չգիտես ինչու նրա սիրտը բաբախում էր այդ մտքից...
Նա նիրհեց նստարանին նստած, բայց նրա տագնապը շարունակվում էր նաև քնի մեջ։ Քնից անմիջապես առաջ նա հիշեց, որ Իպոլիտը տասը հոգի կսպանի և քմծիծաղ տվեց այդ ենթադրության անհեթեթության վրա։ Նրա շուրջը տիրում էր սքանչելի, պայծառ լռություն, լոկ տերևներն էին սոսափում, որից, կարծես, շուրջը դառնում էր ավելի լռիկ ու մեկուսի։ Նա շատ երազներ տեսավ, բոլորը տագնապալի, որոնցից նա րոպեն մեկ ցնցվում էր։ Վերջապես նրա մոտ մի կին եկավ, նա ճանաչում էր այդ կնոջը, ճանաչում տանջալիորեն, նա միշտ կարող էր նրա անունը տալ ու նշել, բայց տարօրինակ բան, հիմա կարծես նրա դեմքը բոլորովին այն չէր, ինչպես նա գիտեր միշտ, և նա տանջալիորեն չէր ուզում սրան այն կնոջ տեղը դնել։ Այդ դեմքին այնքան զղջում ու սարսափ կար, որ թվում էր, նա սարսափելի ոճրագործուհի էր և հենց նոր մի սարսափելի ոճիր էր գործել։ Արցունքը դողում էր նրա դալուկ այտին, նա ձեռքով կանչեց իշխանին և մատը դրեց շրթունքներին, կարծես զգուշացնելով, որ նա լուռ հետևի իրեն։ Իշխանի սիրտը նվաղեց, նա ոչ մի, ոչ մի գնով չէր ուզում նրան ոճրագործի տեղ դնել, բայց զգում էր, որ հենց հիմա տեղի կունենա մի սարսափելի բան, որը կմնա իր ամբողջ կյանքում։ Այդ կինը, կարծես, նրան ուզում էր մի բան ցույց տալ մոտիկում, հենց այդտեղ՝ այգում։ Իշխանը վեր կացավ, որպեսզի հետևեր նրան, և հանկարծ նրա կողքին հնչեց մեկի պայծառ, թարմ ծիծաղը, մեկի ձեռքը հանկարծ հայտնվեց նրա ձեռքում, նա բռնեց այդ ձեռքը, ամուր սեղմեց ու արթնացավ։ Նրա առաջ կանգնել ու բարձրաձայն ծիծաղում էր Ագլայան։
=== VIII ===
Նա ծիծաղումէ բայց և զայրանում էր։
— Քնե՜լ է։ Դուք քնե՞լ էիք,— բացականչեց նա արհամարհական զարմանքով։
— Այդ դո՜ւք եք,— մրթմրթաց իշխանը, դեռ լիովին ուշքի չեկած և զարմացած ճանաչելով նրանախ, հա՞։ Այդ տեսակցությունը... Ես այստեղ քնել էի։
— Տեսա։
— Ինձ ո՞չ ոք չի արթնացրել, բացի ձեզանից։ Բացի ձեզանից այստեղ ո՞չ ոք չի եղել։ Ես կարծում էի, այստեղ եղել է... մի ուրիշ կին...
— Այստեղ եղել է մի ուրիշ կին...
Վերջապես նա բոլորովին սթափվեց։
— Դա լոկ երազ էր,— մտախոհ ասաց նա,— տարօրինակ է, որ մի այսպիսի րոպե այսպիսի երազ... նստեցեք։
Նա բռնեց Ագլայայի ձեռքից ու նստեցրեց նստարանին. ինքը նստեց նրա կողքին ու մտածմունքի մեջ ընկավ։ Ագլայան խոսակցություն չէր սկսում, այլ միայն ուշադիր զննում էր իր զրուցակցին։ Սա էլ նայում էր Ագլայային, բայց երբեմն այնպես, կարծես թե բոլորովին չտեսնելով նրան իր առջև։ Ագլայան սկսեց շիկնել։
— Ախ, հա,— ցնցվեց իշխանը,— Իպոլիտը ինքնասպանություն գործեց։
— Ե՞րբ։ Ձեր տա՞նը,— հարցրեց Ագլայան, բայց առանց մեծ զարմանքի։— Չէ՞ որ կարծեմ երեկ երեկոյան նա դեռ ողջ էր։ Հապա ինչպե՞ս կարող էիք այստեղ քնել այդ բոլորից հետո,— ճչաց նա, հանկարծ աշխուժանալով։
— Ախր նա չմեռավ, ատրճանակը չկրակեց։
Ագլայայի պնդմամբ իշխանը պետք է իսկույն և նույնիսկ մեծ մանրամասնությամբ պատմեր անցած գիշերվա ամբողջ պատմությունը։ Նա րոպեն մեկ շտապեցնում էր նրա պատմությունը, բայց հենց ինքն էլ ընդհատում էր անընդհատ և միշտ կողմնակի հարցերով։ Ի միջի այլոց, նա մեծ հետաքրքրությամբ լսեց այն, թե ինչ էր ասել Եվգենի Պավլովիչը, և նույնիսկ մի քանի անգամ կրկին հարցրեց։
— Դե բավական է, պետք է շաապել,— եզրափակեց նա, ամեն ինչ լսելուց հետո,— ընդամենը մի ժամ ենք լինելու այստեղ, մինչև ժամը ութը, որովհետև ժամը ութին անպայման պետք է տանը լինեմ, որպեսզի չիմանան, թե այստեղ նստած եմ եղել, իսկ ես գործով եմ եկել, ես պետք է շատ բաներ հայտնեմ ձեզ։ Միայն դուք հիմա ինձ բոլորովին շեղեցիք։ Իպոլիտի մասին ես կարծում եմ, որ նրա ատրճանակը այդպես էլ չպետք է կրակեր, դա նրան ավելի է սազում։ Բայց դուք համողվա՞ծ եք, որ նա անպայման ուզում էր ինքնասպան լինել և այստեղ խաբեություն չկար։
— Ո՜չ մի խաբեություն։
— Եվ դա ավելի հավանական է։ Նա այդպես էլ գրե՞լ էր, որ ինձ բերեիք նրա «Խոստովանությունը»։ Հապա ինչո՞ւ չբերեցիք։
— Բայց չէ՞ որ նա չմեռավ։ Ես նրան կհարցնեմ։
— Անպայման բերեք, և կարիք չկա հարցնելու։ Հավանաբար դա նրա համար շատ հաճելի կլինի, որովհետև գուցե նա հենց այն նպատակով էր ինքնասպանություն գործում, որ հետո ես խոստովանությունը կարդայի։ Խնդրում եմ, մի ծիծաղեք իմ խոսքերի վրա, Լև Նիկոլաևիչ, որովհետև դա շատ կարող է այդպես լինել։
— Ես չեմ ծիծաղում, որովհետև ինքս էլ համոզված եմ, որ դա մասամբ շատ կարող է այդպես լինել։
— Համոզվա՞ծ եք։ Մի՞թե դուք էլ եք այդպես կարծում,— հանկարծ սաստիկ զարմացավ Ագլայան։
Նա հարցնում էր հապճեպ, խոսում էր արագ, բայց կարծես երբեմն շփոթվում էր և հաճախ կիսատ էր թողնում, րոպեն մեկ շտապում էր ինչ֊որ բանի մասին նախազգուշացնել, առհասարակ նա արտասովոր տագնապի մեջ էր ու չնայած նայում էր շատ խիզախ ու ինչ֊որ մարտահրավերով, բայց, գուցե, մի քիչ էլ վախենում էր։ Նրա հագին ամենասովորական, հասարակ զգեստ էր, որը նրան շատ էր սազում։ Նա հաճախ ցնցվում էր, շիկնում և նստել էր նստարանի ծայրին։ Իշխանի հաստատումը, թե Իպոլիտը ինքնասպանություն էր գործում, որ Ագլայան կարդա նրա «Խոստովանությունը», շատ զարմացրեց նրան։
— Իհարկե,— բացատրեց իշխանը,— նա ուզում էր, որ բացի ձեզանից, մենք բոլորս էլ գովեինք նրան։
— Այդ ինչպե՞ս գովեիք։
— Այսինքն, դա... ինչպե՞ս ասեմ ձեզ։ Դա շատ դժվար է ասել։ Միայն, հավանաբար, նա ուզում էր, որ բոլորը շրշապատեին նրան և ասեին, որ նրան շատ են սիրում ու հարգում և բոլորը շատ խնդրեին, որ նա ողջ մնա։ Շատ կարող է պատահել, որ ամենից ավելի նա ձեզ նկատի ուներ, որովհետև մի այդպիսի րոպեի ձեզ էր հիշատակել... թեև, գուցե, ինքն էլ չգիտեր, որ ձեզ նկատի ունի։
— Այդ արդեն ես բոլորովին չեմ հասկանում, նկատի ուներ և չգիտեր, որ նկատի ուներ։ Եվ սակայն, կարծես թե, ես հասկանում եմ. գիտե՞ք որ ես ինքս մի երեսուն անգամ, երբ դեռ նույնիսկ տասներեք տարեկան աղջիկ էի, մտածել եմ թունավորվել, և այդ բոլորը նամակով գրել ծնողներիս, և նույնպես մտածում էի, թե ինչպես պառկած կլինեմ դագաղում, և ինչպես բոլորը լաց կլինեն վրաս, իսկ իրենց կմեղադրեն, որ այդպես դաժան են եղել ինձ հետ... ինչո՞ւ եք ժպտում նորից,— արագ ավելացրեց նա, հոնքերը կիտելով,— իսկ դուք ինքնե՞րդ էլի ինչի մասին եք մտածում, երբ միայնակ երազում եք։ Գուցե ձեզ ֆելդմարշալ եք երևակայում, և որ ջախջախել եք նապոլեոնին։
— Դե, ահա, ազնիվ խոսք, ես այդ մասին եմ մտածում, հատկապես երբ քնում եմ,— ծիծաղեց իշխանը,— միայն ես ոչ թե Նապոլեոնին, այլ ավստրիացիներին եմ ջախջախում։
— Ես բոլորովին չեմ ուզում ձեզ հետ կատակել, Լև Նիկոլաևիչ։ Իպոլիտի հետ ես ինքս կտեսնվեմ, խնդրում եմ, նախազգուշացնեք նրան։ Իսկ ձեր կողմից, գտնում եմ, որ այդ ամենը շատ վատ է, որովհետև շատ կոպիտ բան է այդպես նայել և դատել մարդու հոգին, ինչպես դուք եք դատում Իպոլիտին։ Դուք քնքշություն չունեք. միայն ճշմարտություն, նշանակում է անարդարացի է։
Իշխանը մտածմունքի մեջ ընկավ։
— Ինձ թվում է, դուք իմ նկատմամբ անարդարացի եք,— ասաց նա,— չէ՞ որ ես ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում նրանում, որ նա այդպես էր մտածում, որովհետև բոլորը հակված են այդպես մտածել, ըստ որում, կարող է պատահել, նա բոլորովին չէր էլ մտածում, այլ միայն ուզում էր այդ... նա ուզում էր վերջին անգամ մարդկանց հանդիպել, նրանց հարգանքին ու սիրուն արժանանալ. չէ՞ որ դրանք շատ լավ զգացմունքներ են, միայն, այստեղ ամեն ինչ մի տեսակ այնպես չստացվեց, այստեղ խոսում է հիվանդությունը և էլի ինչ֊որ բան։ Ըստ որում ոմանց մոտ միշտ ամեն ինչ լավ է ստացվում, իսկ ուրիշների մոտ ոչ մի բանի նման չի...
— Դա հավանաբար դուք ձե՞ր մասին ավելացրիք,— նկատեց Ագլայան։
— Այո, իմ մասին,— պատասխանեց իշխանը,— ոչ մի չարախնդություն չնկատելով հարցի մեջ։
— Միայն, այսուամենայնիվ, ես ձեր տեղը լինեի, ոչ մի դեպքում չէի քնի. նշանակում է, դուք որտեղ էլ տեղավորվեք, հենց անմիջապես քնում եք. դա շատ վատ է ձեր կողմից։
— Բայց չէ՞ որ ես ամբողջ գիշերը չեմ քնել, և հետո քայլել եմ, քայլել, եղել եմ նվագի տեղում...
— Ի՞նչ նվագի։
— Այնտեղ, որտեղ երեկ նվագում էին, իսկ հետո եկա այստեղ, նստեցի, մտածում էի, մտածում և քնեցի։
— Հա՜, ուրեմն ահա թե ինչպես։ Դա բանը փոխում է հօգուտ ձեզ... Իսկ ինչո՞ւ գնացիք նվագի տեղը։
— Չգիտեմ, այնպես...
— Լավ, լավ, հետո, դուք շարունակ խոսքս կտրում եք, և իմ ի՞նչ գործն է, որ դուք գնացել էիք նվագի տեղը։ Այդ ի՞նչ կնոջ մասին էիք երազ տեսնում։
— Դա... այն... դուք չեք տեսել...
— Հասկանում եմ, շատ լավ եմ հասկանում։ Դուք նրան շա՞տ եք... Նա ինչպե՞ս եկավ ձեր երազը, ի՞նչ տեսքով։ Ասենք, ես ոչինչ էլ չեմ ուզում իմանալ,— խոսքը կտրեց նա հանկարծ զայրույթով։— Մի ընդհատեք ինձ...
Նա մի փոքր դադար առավ, կարծես թե ուժը հավաքելով կամ աշխատելով զայրույթը ցրել։
— Ահա թե որն է ամբողջ բանը, ինչի համար եմ ձեզ կանչել. ես ուզում եմ առաջարկել, որ իմ բարեկամը լինեք։ Ինչո՞ւ հանկարծ այդպես աչքերդ վրաս հառեցիք,— ավելացրեց նա գրեթե ցասումով։
Իշխանն, իրոք, այդ րոպեին շատ ուշադիր նայում էր նրան, նկատելով, որ նա նորից սկսեց սաստիկ շիկնել։ Այդպիսի դեպքերում որքան ավելի էր նա շիկնում, թվում է, այնքան ավելի էր զայրանում իր վրա դրա համար, որը ակներևորեն արտահայտվում էր նրա փայլատակող աչքերում, սովորաբար մի րոպե անց նա արդեն փոխադրում էր իր ցասումը նրա վրա, ում հետ խոսում էր, նա մեղավոր լիներ, թե ոչ, և սկսում էր նրա հետ կռվել։ Գիտենալով ու զգալով իր վայրենությունն ու ամաչկոտությունը, նա սովորաբար քիչ էր խոսակցության բռնվում և մյուս քույրերից ավելի լռակյաց էր, երբեմն նույնիսկ շատ լռակյաց։ Իսկ երբ, հատկապես այդպիսի փափուկ դեպքերում, անպայման պետք էր լինում խոսել, ապա, անպայման խոսակցությունն սկսում էր արտասովոր մեծամտությամբ և կարծես թե ինչ֊որ մարտահրավերով։ Նա միշտ առաջուց նախազգում էր, երբ սկսում էր կամ ուզում էր սկսել կարմրել։
— Դուք գուցե չե՞ք ուզում ընդունել առաջարկս,— մեծամտորեն նայեց նա իշխանին։
— Օ, ոչ, ուզում եմ, բայց դա բոլորովին հարկավոր չէ... այսինքն՝ ես բոլորովին չէի կարծում, թե հարկավոր է այդպիսի առաջարկություն անել,— շփոթվեց իշխանը։
— Իսկ ի՞նչ էիք կարծում դուք։ Ինչի՞ համար պիտի ձեզ այստեղ կանչեի։ Ի՞նչ կա ձեր մտքում։ Ասենք, գուցե դուք ինձ համարում եք փոքրիկ հիմար աղջի՞կ, ինչպես բոլորը համարում են ինձ տանը։
— Ես չգիտեի, որ ձեզ հիմար են համարում, ես... ես չեմ համարում։
— Չե՞ք համարում։ Շատ խելացի է ձեր կողմից։ Հատկապես խելացի է արտահայտված։
— Իմ կարծիքով, դուք նույնիսկ, կարող է պատահել, և շատ խելոք եք երբեմն,— շարունակում էր իշխանը,— դուք քիչ առաջ հանկարծ մի շատ խելացի խոսք ասացիք։ Դուք ասացիք Իպոլիտի մասին ունեցած իմ կասկածի մասին. «Այստեղ լոկ ճշմարտություն է, ուրեմն և նշանակում է անարդարացի է»։ Այդ ես միտքս կպահեմ ու կխորհեմ։
Ագլայան հանկարծ բռնկվեց բավականությունից։ Այդ բոլոր փոփոխությունները նրա մեջ կատարվում էին արտակարգ անկեղծորեն ու արտասովոր արագությամբ։ Իշխանը նույնպես ուրախացավ և նույնիսկ ծիծաղեց ուրախությունից, նրան նայելով։
— Լսեցեք ուրեմն,— նորից սկսեց Ագլայան,— ես երկար էի սպասում ձեզ, որպեսզի այս բոլորը պատմեի ձեզ, սպասում էի սկսած այն պահից, երբ ինձ գրել էիք այնտեղից այն նամակը, և նույնիսկ ավելի առաջ... Կեսը երեկ դուք արդեն իմացաք ինձնից. ես ձեզ համարում եմ ամենաազնիվ ու ամենաշիտակ մարդը, բոլորից ավելի ազնիվ ու շիտակ, և եթե ձեր մասին ասում են, թե ձեր խելքը... այսինքն որ ձեր խելքը երբեմն հիվանդ է լինում, ապա դա անարդարացի է. ես այդպես որոշեցի և վիճում էի, որովհետև թեկուզ ձեր խելքը իրոք հիվանդ է (դուք, իհարկե, սրա վրա չեք բարկանա, ես բարձրագույն տեսակետից եմ ասում), բայց դրա փոխարեն ձեր գլխավոր խելքը ավելի լավ է, քան նրանց բոլորինը, նույնիսկ այնպիսին է, ինչպիսին նրանք չեն էլ երազում, որովհետև կա երկու խելք, գլխավոր և ոչ գլխավոր։ Այդպե՞ս է։ Չէ՞ որ այդպես է։
— Գուցե և այդպես է,— հազիվ արտասանեց իշխանը. նրա սիրտը սաստիկ դողում ու տրոփում էր։
— Ես այդպես էլ գիտեի, որ դուք կհասկանաք,— ծանրակշիռ շարունակեց Ագլայան։— Իշխան Շչ-ն ու Եվգենի Պավլովիչը ոչինչ չեն հասկանում այդ երկու խելքից, Ալեքսանդրան՝ նույնպես, բայց պատկերացրեք maman-ը հասկացավ։
— Դուք շատ նման եք Լիզավետա Պրոկոֆևնային։
— Այդ ինչպե՞ս։ Մի՞թե,— զարմացավ Ագլայան։
— Աստված վկա, այդպես է։
— Ես շնորհակալ եմ ձեզնից,— ասաց Ագլայան, փոքրինչ մտածելով,— ես շատ ուրախ եմ, որ նման եմ maman-ին։ Դուք, նշանակում է, նրան շա՞տ եք հարգում,— ավելացրեց նա, բոլորովին չնկատելով իր հարցի միամտությունը։
— Շա՛տ, շա՛տ, և ուրախ եմ, որ դա այդպես ուղղակի հասկացաք։
— Ես էլ ուրախ եմ, որովհետև նկատել եմ, թե ինչպես նրա վրա երբեմն... ծիծաղում են։ Բայց լսեցեք գլխավորը, ես երկար մտածում էի և վերջապես ձեզ ընտրեցի. ես չեմ ուզում, որ տանը ինձ վրա ծիծաղեն, ես չեմ ուզում, որ ինձ համարեն փոքրիկ հիմար աղջիկ, ես չեմ ուզում, որ ինձ ձեռք առնեն... Ես այդ բոլորը միանգամից հասկացա և կտրականապես մերժեցի Եվգենի Պավլովիչին, որովհետև չեմ ուզում, որ անընդհատ ինձ մարդու տան։ Ես ուզում եմ... ես ուզում եմ... Դե, ես ուզում եմ փախչել տնից, իսկ ձեզ ընտրեցի, որպեսզի ինձ օժանդակեք։
— Փախչե՜լ տնից,— գոչեց իշխանը։
— Այո, այո, այո, փախչե՜լ տնից,— հանկարծ ճչաց Ագլայան, արտասովոր զայրույթով բռնկված,— ես չեմ ուզում, չեմ ուզում, որ այնտեղ շարունակ ինձ հարկադրեն կարմրել։ Ես չեմ ուզում կարմրել ոչ նրանց առաջ, ոչ իշխան Շչ-ի առաջ, ոչ Եվգենի Պավլովիչի առաջ, և ոչ մեկի առաջ, դրա համար էլ ձեզ ընտրեցի։ Ձեզ հետ ուզում եմ ամեն, ամեն ինչի մասին խոսել, նույնիսկ ամենագլխավորի մասին, երբ ուզենամ. ձեր կողմից դուք էլ ոչինչ չպետք է թաքցնեք ինձնից։ Ես ուզում եմ գեթ մի մարդու հետ խոսել այնպես, ինչպես ինքս ինձ հետ. նրանք հանկարծ սկսեցին ասել, որ ես ձեզ սպասում եմ և որ ես ձեզ սիրում եմ։ Դա դեռ մինչև ձեր գալն էր, իսկ ես նամակը նրանց ցույց չէի տվել, իսկ հիմա արդեն բոլորն են ասում։ Ես ուզում եմ համարձակ լինել և ոչնչից չվախենալ։ Ես չեմ ուզում հաճախել նրանց պարահանդեսները, ես ուզում եմ օգուտ բերել։ Ես արդեն վաղուց ուզում էի հեռանալ։ Ես քսան տարի է, ինչ նրանց մոտ խցանով փակված եմ, և շարունակ ինձ մարդու են տալիս։ Ես դեռ տասնչորս տարեկան հասակում մտածում էի փախչել, թեպետ և հիմար էի։ Հիմա արդեն ամեն ինչ հաշվի եմ առել և ձեզ էի սպասում, որ ամեն ինչ հարցուփորձեմ արտասահմանի մասին։ Ես ոչ մի գոթական տաճար չեմ տեսել, ուզում եմ Հռոմում լինել, ուզում եմ բոլոր գիտական կաբինետները դիտել, ես ուզում եմ Փարիզում սովորել, ես ամբողջ վերջին տարին պատրաստվում ու սովորում էի և շատ գրքեր կարդացի, ես բոլոր արգելված գրքերը կարդացի։ Ալեքսանդրան ու Ադելաիդան բոլոր գրքերը կարդում են, նրանց կարելի է, իսկ ինձ ամեն ինչ չեն տալիս, ինձ վրա հսկողություն կա։ Ես քույրերիս հետ չեմ ուզում գժտվել, բայց մորս ու հորս վաղուց արդեն հայտարարել եմ, որ ուզում եմ բոլորովին փոխել իմ սոցիալական դրությունը։ Ես որոշել եմ զբաղվել դաստիարակությամբ, և հույսս ձեզ վրա էի դրել, որովհետև դուք ասում էիք, թե սիրում եք երեխաներին։ Մենք կարո՞ղ ենք միասին զբաղվել դաստիարակությամբ, եթե ոչ հիմա, ապա հետագայում։ Մենք միասին օգուտ կբերենք, ես չեմ ուզում գեներալի աղջիկ լինել... Ասացեք, դուք շա՞տ գիտուն մարդ եք։
— Օ, բոլորովին ոչ։
— Այդ ափսոս, իսկ ես կարծում էի... հապա ինչո՞ւ էի այդպես կարծում։ Դուք համենայն դեպս ինձ կղեկավարեք, որովհետև ես ձեզ եմ ընտրել։
— Դա անհեթեթ բան է, Ագլայա Իվանովնա։
— Ես ուզում եմ, ես ուզում եմ փախչել տնից,— գոչեց նա և նորից փայլատակեցին նրա աչքերը,— եթե դուք չհամաձայնեք, ես Գավրիլա Արդալիոնովիչին մարդու կգնամ։ Ես չեմ ուզում, որ տանը ինձ նողկալի կին համարեն և մեղադրեն աստված գիտի թե ինչում։
— Խելքներդ գլխի՞դ է,— քիչ մնաց տեղից վեր թռչեր իշխանը,— ինչո՞ւմ են ձեզ մեղադրում, ո՞վ է մեղադրում։
— Տանը, բոլորը, մայրս, քույրերս, հայրս, իշխան Շչ֊ն, նույնիսկ ձեր զզվելի Կոլյան։ Եթե ուղղակի չեն ասում, ապա այդպես մտածում են։ Ես նրանց բոլորի երեսին ասացի դա, և մորս, և հորս։ Maman֊ը ամբողջ օրը հիվանդ էր, իսկ հաջորդ օրը Ալեքսանդրան և հայրիկն ինձ ասացին, թե ես ինքս էլ չեմ հասկանում, թե ինչեր եմ դուրս տալիս և ինչ խոսքեր եմ ասում։ Իսկ ես այդտեղ ուղղակի նրանց խոսքը կտրեցի, որ ես արդեն ամեն ինչ հասկանում եմ, բոլոր բառերը, որ ես արդեն փոքրիկ չեմ, որ ես արդեն երկու տարի առաջ դիտմամբ կարդացել եմ Պոլ դը Կոկի երկու վեպը, որպեսզի ամեն ինչի մասին իմանամ։ Maman-ը երբ իմացավ, քիչ մնաց ուշաթափվեր։
Իշխանի գլխով հանկարծ մի տարօրինակ միտք անցավ։ Նա ուշադիր նայեց Ագլայայի ն և ժպտաց։
Նրա նույնիսկ հավատալը չէր գալիս, որ իր առջև նստած է այն նույն մեծամիտ աղջիկը, որը մի ժամանակ հպարտ ու ամբարտավան նրան կարդաց Գավրիլա Արդալիոնովիչի նամակը։ Նա չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչպես այդպիսի գոռոզ, խստաբարո գեղեցկուհու մեջ կարող էր նստած լինել այդպիսի մանուկ, գուցե իրոք նույնիսկ ''հիմա էլ բոլոր բառերը'' չհասկացող մանուկ։
— Դուք միշտ տա՞նն եք ապրել, Ագլայա Իվանովնա,— հարցրեց նա,— ուզում եմ ասել ոչ մի տեղ, որևէ դպրոց չե՞ք գնացել, ինստիտուտում չե՞ք սովորել։
— Երբեք և ոչ մի տեղ չեմ գնացել, շարունակ տանն եմ նստել, ինչպես շշի մեջ խցանված, և շշի միջից ուղղակի մարդու կգնամ, ի՞նչ եք նորից քմծիծաղ տալիս։ Ես նկատում եմ, որ դուք էլ, կարծես, ինձ վրա ծիծաղում եք և նրանց կողմն եք բռնում,— ավելացրեց նա, սպառնագին խոժոռվելով,— ինձ մի բարկացրեք, առանց այն էլ չգիտեմ, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ... Ես համոզված եմ, որ դուք այստեղ եք եկել լիովին հավատացած, որ ես սիրահարված եմ ձեզ և ձեզ տեսակցության եմ կանչել,— խոսքը կտրեց նա գրգռված։
— Ես իրոք երեկ վախենում էի դրանից,— պարզասրտորեն բերնից թռցրեց իշխանը (նա շատ շփոթվեց դրանից),— բայց այսօր համոզված եմ, որ դուք...
— Ինչպե՜ս,— գոչեց Ագլայան, և նրա ներքևի շրթունքը հանկարծ սկսեց դողալ,— դուք վախենում էիք, որ ես... դուք համարձակվում էիք մտածել, որ ես... Տե՜ր իմ։ Ով գիտե, դուք կասկածում էիք, որ ես ձեզ այստեղ եմ կանչել, որպեսզի ձեզ ծուղակը գցեմ և հետո որպեսզի մեզ այստեղ տեսնեն և ձեզ հարկադրեն ինձ հետ ամուսնանալ...
— Ագլա՜յա Իվանովնա, ինչպե՜ս չեք ամաչում։ Ինչպե՞ս կարող էր այդպիսի կեղտոտ միտք ծնվել ձեր մաքուր, անմեղ սրտում։ Գրազ կգամ, որ դուք ինքներդ չեք հավատում ձեր ոչ մի խոսքին և... ինքներդ, էլ չգիտեք, թե ինչ եք ասում։
Ագլայան նստել էր համառորեն գլուխը կախած, ասես ինքն էլ վախեցած իր ասածից։
— Ես բոլորովին չեմ ամաչում,— մրթմրթաց նա,— դուք որտեղի՞ց գիտեք, որ իմ սիրտն անմեղ է։ Ինչպե՞ս էիք համարձակվել այն ժամանակ ինձ սիրային նամակ ուղարկել։
— Սիրային նամա՞կ։ Իմ նամակը՝ սիրայի՜ն։ Դա ամենահարգալիր նամակն է, այդ նամակը իմ սրտից է բխել իմ կյանքի ամենածա՜նր րոպեին։ Ես այն ժամանակ մտաբերում էի ձեր մասին ինչպես մի ինչ֊որ լուսո մասին... ես....
— Դե լավ, լավ,— հանկարծ ընդհատեց նրան Ագլայան, բայց արդեն բոլորովին ոչ այն եղանակով, այլ կատարյալ զղջումով և համարյա վախեցած, նույնիսկ թեքվեց դեպի իշխանը, դեռ շարունակ աշխատելով ուղիղ չնայել նրան, ուզեց ձեռքը դնել նրա ուսին, որ ավելի ևս համոզիչ ձևով խնդրեր նրան չբարկանալ,— լավ,— ավելացրեց նա սարսափելի ամաչելով,— ես զգում եմ, որ շատ հիմար արտահայտություն գործածեցի։ Դա ես այնպես... ձեզ փորձելու համար։ Ընդունեցեք այնպես, որ իբր չի էլ ասված։ Իսկ եթե ձեզ վիրավորեցի, ապա ներեցեք։ Խնդրում եմ, ուղիղ մի նայեք ինձ վրա, շրջվեցեք։ Դուք ասացիք, որ շատ կեղտոտ միտք է, ես դիտմամբ ասացի, որ ձեզ խայթեմ։ Երբեմն ես ինքս էլ եմ վախենում նրանից, ինչ որ ուզում եմ ասել, և հանկարծ ասում եմ։ Դուք հիմա ասացիք, որ այդ նամակը գրել եք ձեր կյանքի ամենածանր րոպեին... Ես գիտեմ որ րոպեում,— կամացուկ ասաց նա, նորից դետնին նայելով։
— Օ, եթե կարողանայի՜ք ամեն ինչ իմանալ։
— Ես ամե՜ն ինչ գիտեմ,— բացականչեց նա նոր հուզմունքով,— դուք այն ժամանակ ապրում էիք նույն սենյակներում այդ նողկալի կնոջ հետ, որի հետ փախաք...
Նա արդեն ոչ թե կարմրեց, այլ գունատվեց այդ ասելով, և հանկարծ տեղից վեր կացավ, ասես ինքն իրեն մոռացած, բայց իսկույն էլ, սթափվելով, նստեց. նրա շրթունքը դեռ երկար շարունակում էր դողալ։ Լռությունը շարունակվեց մոտ մեկ րոպե։ Իշխանը սաստիկ զարմացած. էր այդ արարքի անսպասելիությունից և չգիտեր, ինչին վերագրի դա։
— Ես ձեզ բոլորովին չեմ սիրում,— հանկարծ ասաց Ագլայան, կարծես կտրեց։
Իշխանը ոչինչ չպատասխանեց, նորից լռեցին րոպեի չափ։
— Ես սիրում եմ Գավրիլա Արդալիոնովիչին...— ասաց նա արագախոսությամբ, բայց հազիվ լսելի ու ավելի ես խոնարհեց գլուխը։
— Դա ճիշտ չէ,— ասաց իշխանը, նույնպես գրեթե շշուկով։
— Ուրեմն ես ստո՞ւմ եմ։ Դա ճիշտ է, ես նրան խոսք տվի, երեք օր աոաջ, հենց այս նստարանի վրա։
Իշխանը վախեցավ և մի ակնթարթ մտասուզվեց։
— Դա ճիշտ չէ,— կրկնեց նա վճռական,— դուբ այդ բոլորը հնարեցիք։
— Զարմանալի քաղաքավարի է։ Գիտցեք, որ նա ուղղվել է, նա ինձ սիրում է իր կյանքից ավելի։ Նա իմ առաջ այրեց իր ձեռքը, որպեսզի միայն ապացուցի, որ ինձ իր կյանքից ավելի է սիրում։
— Այրեց իր ձե՞ռքը։
— Այո, իր ձեռքը։ Հավատաք-չհավատաք, ինձ համար մեկ է։
Իշխանը նորից լռեց։ Ագլայայի խոսքերում կատակ չկար. նա բարկանում էր։
— Այդ ինչ, նա իր հետ մո՞մ էր բերել, եթե դա այստեղ էր տեղի ունեցել։ Այլ կերպ ես չեմ կարող պատկերացնել...
— Այո... մոմ։ Ի՞նչ կա այստեղ անհավատալի։
— Ամբո՞ղջ, թե մոմկալի մեջ։
— Դե այո... ոչ... կես մոմ... մնացուկը... մի ամբողջ մոմ, միևնույն է, վազն անցեք... Եվ, եթե ուզում եք, լուցկի էլ էր բերել։ Մոմ վառեց և ամբողջ կես ժամ մատը բռնել էր մոմի վրա, մի՞թե դա չի կարող պատահել։
— Ես երեկ նրան տեսել եմ, նրա մատներն առողջ են։
Ագլայան հանկարծ փռթկացրեց, բոլորովին երեխայի պես։
— Գիտե՞ք ինչու ստեցի հիմա,— հանկարծ դարձավ նա դեպի իշխանը, ամենամանկական դյուրահավատությամբ և դեռ շրթունքների վրա դողացող ծիծաղով,— որովհետև երբ ստում ես, ապա եթե ճարպկորեն ավելացնում ես որևէ ոչ բոլորովին սովորական, որևէ էքսցենտրիկ բան, գիտե՞ք, որևէ այնպիսի բան, որ չափազանց կտրուկ է կամ բոլորովին չի լինում, ապա սուտը ավելի հավանական է դառնում։ Ես դա նկատել եմ։ Միայն իմը վատ ստացվեց, որովհետև չկարողացա...
Հանկարծ նա նորից խոժոռվեց, ասես ուշքի գալով։
— Եթե ես այն ժամանակ,— դարձավ նա իշխանին, լուրջ և նույնիսկ տխուր նայելով նրան,— եթե ես այն ժամանակ ձեզ համար կարդացի «աղքատ ասպետի» մասին, ապա դրանով թեև ուզում էի... ձեզ գովել մի բանի համար, բայց միևնույն ժամանակ ուզում էի նաև նշավակել ձեզ ձեր վարքի համար և ձեզ ցույց տալ, որ ես ամեն ինչ գիտեմ...
— Դուք շատ անարդարացի եք դեպի ինձ... դեպի այն դժբախտը, որի մասին հիմա այդպես սոսկալի արաահայտվեցիք, Ագլայա։
— Որովհետև ես ամեն ինչ գիտեմ, ամեն ինչ, դրա համար էլ այդպես արտահայտվեցի։ Ես գիտեմ, ինչպես դուք կես տարի առաջ բոլորի ներկայությամբ նրան առաջարկել եք ձեր ձեռքը։ Մի ընդհատեք, տեսնում եք, ես առանց կոմենտարների եմ խոսում։ Դրանից հետո նա փախել է Ռոգոժինի հետ, հետո դուք ապրել եք նրա հետ ինչ-որ գյուղում, թե քաղաքում, և նա ձեզնից գնացել է ինչ-որ մեկի մոտ։ (Ագլայան սոսկալի կարմրեց)։ Հետո նա նորից վերադարձել է Ռոգոժինի մոտ, որը նրան սիրում է ինչպես... ինչպես խելագար։ Հետո դուք՝ նույնիսկ շատ խելացի մարդ, հիմա նրա հետևից սլացաք-եկաք այստեղ, հենց որ իմացաք, որ վերադարձել է Պետերբուրգ։ Երեկ երեկոյան դուք նետվեցիք նրան պաշտպանելու, իսկ հիմա երազում նրան էիք տեսնում... Տեսնո՞ւմ եք, որ ես ամեն ինչ գիտեմ, չէ՞ որ դուք նրա համար, նրա համար եք եկել այստեղ։
— Այո, նրա համար,— կամացուկ պատասխանեց իշխանը, տխուր ու մտախոհ հակելով գլուխը և չկասկածելով, ,թե ինչպիսի փայլատակող հայացքով նայեց նրան Ագլայան,— նրա համար, որպեսզի միայն իմանամ... Ես չեմ հավատում նրա բախտին Ռոգոժինի հետ, թեև... մի խոսքով, ես չգիտեմ, թե ինչ կկարողանայի անել այստեղ նրա համար և ինչով օգնել, բայց ես եկա։
Նա ցնցվեց ու նայեց Ագլայային. սա ատելությամբ ականջ էր դնում իշխանին։
— Եթե եկել եք չիմանալով, թե ինչու։ Նշանակում է շատ եք սիրում,— ասաց նա վերջապես։
— Ոչ,— պատասխանեց իշխանը,— ոչ, չեմ սիրում։ Օ, եթե իմանայիք, ինչպիսի՜ սարսափով եմ հիշում այն ժամանակը, որ անցկացրի նրա հետ։
Այս խոսքերն ասելիս նույնիսկ սարսուռ անցավ նրա մարմնով։
— Ասացեք ամեն ինչ,— ասաց Ագլայան։
— Այստեղ ոչ մի այնպիսի բան չկա, որը դուք չկարողանայիք լսել։ Թե ինչու էի հենց ձեզ ուզում այս ամենը պատմել, և միայն ձեզ, չգիտեմ, գուցե նրա համար, որ իրոք ձեզ շատ էի սիրում։ Այդ դժբախտ կինը խորապես համոզված է, որ ինքը ամենաընկած, ամենաարատավոր էակն է աշխարհում։ Օ, մի անարգեք նրան, քար մի շպրտեք։ Նա չափից ավելի է տանջել ինքն իրեն իր անարդարացի խայտառակության գիտակցությամբ։ Եվ ինչո՞վ է նա մեղավոր, օ, աստված իմ։ Օ, նա ամեն րոպե մոլեգնաբար բղավում է, որ իրեն մեղավոր չի համարում, որ ինքը մարդկանց զոհն է, անբարոյականի ու չարագործի զոհը, բայց ինչ էլ ասելու լինի ձեզ, գիտցեք, որ առաջինը ինքը չի հավատում իրեն և որ նա իր ամբողջ խղճով հավատում է, ընդհակառակը, որ նա... ինքն է մեղավոր։ Երբ ես փորձում էի ցրել այդ խավարը, ապա նա այնպիսի տառապանքների էր հասնում, որ իմ սիրտը երբեք չի լավանա, քանի հիշեմ այդ սարսափելի ժամանակը։ Ասես իմ սիրտը խոցել են մեկընդմիշտ։ Նա գիտե՞ք ինչու փախավ ինձնից։ Հենց միայն նրա համար, որպեսզի ինձ ապացուցի, որ ինքը ստոր է։ Բայց այստեղ ամենասարսափելին այն է, որ նա ինքն էլ, կարող է պատահել, չգիտեր, թե մենակ ինձ է ուզում ապացուցել այդ, այլ փախավ նրա համար, որ անպայման, ներքուստ ուզում էր ամոթալի բան անել, որպեսզի տեղնուտեղը ինքն իրեն ասեր. «Ահա դու նոր անամոթություն արիր, նշանակում է դու ստոր արարած ես»։ Օ, գուցե դուք սա չհասկանաք, Ագլայա։ Գիտե՞ք արդյոք, խայտառակության այդ մշտական գիտակցության մեջ նրա համար, գուցե, պարունակվում է ինչ֊որ սարսափելի, անբնական հաճույք, ասես վրիժառություն ինչ֊որ մեկից։ Երբեմն ես նրան այնտեղ էի հասցնում, որ նա կարծես թե նորից լույս էր տեսնում իր շուրջը, բայց իսկույն նորից էր վրդովվում և այնտեղն էր հասնում, որ հենց ինձ էր դառնությամբ մեղադրում, որ իբր ինձ նրանից բարձր եմ դասում (երբ դա իմ մտքովն էլ չէր անցնում), և ուղղակի հայտարարեց ինձ, վերջապես, ամուսնության իմ առաջարկին, որ նա ոչ ոքից չի պահանջում ոչ մեծամիտ կարեկցություն, ոչ օգնություն, ոչ «բարձրացում մինչև իր աստիճանը»։ Դուք երեկ տեսաք նրան. մի՞թե կարծում եք, նա երջանիկ է այդ մարդկանց հետ, որ դա նրա միջավայրն է։ Դուք չգիտեք, թե ինչպես զարգացած է նա և ի՜նչ կարող է հասկանալ։ Սա նույնիսկ երբեմն զարմացնում էր ինձ։
— Դուք այնտե՞ղ էլ նրան կարդում էիք նույնպիսի... քարոզներ։
— Օ, ոչ,— մտածկոտ շարունակեց իշխանը, չնկատելով հարցի եղանակը,— ես գրեթե միշտ լռում էի։ Ես հաճախ էի ուզում խոսել, բայց իսկապես, չգիտեի, թե ինչ ասեմ։ Գիտե՞ք, որոշ դեպքերում լավ է ոչինչ չասել։ Օ, ես սիրում էի նրան. օ, շատ էի սիրում... բայց հետո... հետո... հետո նա ամեն ինչ կռահեղ։
— Ի՞նչ կռահեց։
— Որ ես միայն խղճում եմ նրան, բայց որ ես... արդեն չեմ սիրում նրան։
— Ինչի՞ց գիտեք, գուցե նա իսկապես սիրահարվել էր այն... կալվածատիրոջը, որի հետ փախավ։
— Ոչ, ես ամեն ինչ գիտեմ, նա միայն ծիծաղեց նրա վրա։
— Իսկ ձեր վրա երբե՞ք չէր ծիծաղում։
— Ո-ոչ, նա ծիծաղում էր չարությունից, օ, այն ժամանակ նա ինձ սարսափելի կշտամբում էր, ցասմնալի, և ինքն էլ տառապում էր։ Բայց հետո... օ, մի հիշեցրեք, մի հիշեցրեք ինձ դա։
Նա դեմքը ծածկեց ձեռքերով։
— Իսկ գիտե՞ք, որ նա գրեթե ամեն օր ինձ նամակներ է գրում։
— Նշանակում է դա ճի՜շտ է,— գոչեց իշխանը տագնապած,— ես լսել էի, բայց դեռ չէի ուզում հավատալ։
— Ումի՞ց էիք լսել,— վախեցած սրսփաց Ագլայան։
— Երեկ Ռոգոժինն ասաց ինձ, միայն ոչ բոլորովին պարզ։
— Երե՞կ։ Երեկ առավոտյա՞ն։ Երեկ ե՞րբ։ Երաժշտությունից առա՞ջ, թե հետո։
— Հետո, երեկոյան, ժամը տասներկուսին մոտ։
— Ա-ա՜, դե, եթե Ռոգոժինը... իսկ գիտե՞ք ինչի մասին է գրում ինձ այդ նամակներում։
— Ես ոչնչի վրա չեմ զարմանում, նա խելագար է։
— Ահա այդ նամակները (Ագլայան գրպանից հանեց երեք նամակ երեք ծրարի մեջ և նետեց իշխանի առաջ)։ Ահա արդեն մի ամբողջ շաբաթ նա ինձ աղերսում է, հակում, գայթակղեցնում, որպեսզի ես ամուսնանամ ձեզ հետ։ Նա... այո, նա խելացի է, թեպետև խելագար է, և դուք ճիշտ եք ասում, որ նա ինձնից շատ ավելի խելոք է... նա ինձ գրում է, որ սիրահարված է ինձ, որ ամեն օր առիթ է որոնում թեկուզ հեռվից ինձ տեսնելու։ Նա գրում է, որ դուք սիրում եք ինձ, որ նա այդ գիտի, վաղուց է նկատել, և որ դուք նրա հետ այնտեղ խոսել եք իմ մասին։ Նա ուզում է ձեզ տեսնել երջանիկ, նա համոզված է, որ միայն ես կկազմեմ ձեր երջանկությունը... նա այնպես անսովոր է գրում... տարօրինակ։ Ես ոչ ոքի ցույց չեմ տվել նամակները, ես ձեզ էի սպասում. դուք գիտե՞ք դա ինչ է նշանակում։ Ոչինչ չե՞ք կոահում։
— Դա խելագարություն է. նրա ցնորվածության ապացույցը,— ասաց իշխանը, և նրա շրթունքները դողացին։
— Դուք հո չե՞ք լալիս։
— Ոչ, Ագլայա, ոչ, չեմ լալիս,— նրան նայեց իշխանը։
— Ի՞նչ անեմ ես այստեղ։ Ի՞նչ խորհուրդ կտաք ինձ։ Հո չե՞մ կարող այս նամակներն ստանալ։
— Օ, թողեք նրան, աղաչում եմ ձեզ,— գոչեց իշխանը,— ի՞նչ եք անելու այս խավարում. ես բոլոր ջանքերս կգործադրեմ, որպեսզի նա այլևս չգրի ձեզ։
— Եթե այդպես է, դուք անսիրտ մարդ եք,— բացականչեց Ագլայան,— մի՞թե չեք տեսնում, որ նա ոչ թե ինձ է սիրահարված, այլ ձեզ, միայն ձեզ է սիրում նա։ Մի՞թե նրա մեջ ամեն ինչ կարողացել եք նկատել, իսկ դա չեք նկատել։ Գիտե՞ք ինչ բան է սա, ինչ են նշանակում այս նամակները։ Սա խանդ է, սա ավելին է, քան խանդը։ Նա... դուք կարծում եք, նա իսկապե՞ս կամուսնանա Ռոգոժինի հետ, ինչպես գրում է այնտեղ նամակներում։ Նա հաջորդ օրը կսպանի ինքն իրեն, հենց որ մենք ամուսնանանք։
Իշխանը ցնցվեց, նրա սիրտը նվաղեց։ Բայց նա զարմացած նայում էր Ագլայային, նրա համար տարօրինակ էր ընդունել, որ այս մանուկը վաղուց արդեն կին է։
— Աստված տեսնում է, Ագլայա, որպեսզի նրան վերադարձնեի հանգիստը և երջանկացնեի, ես կյանքս կտայի, բայց... ես արդեն չեմ կարող սիրել, և նա գիտի այդ։
— Ուրեմն զոհաբերեք ձեզ, չէ՞ որ դա այնքան սազում է ձեզ։ Չէ՞ որ դուք այնպիսի մե՜ծ բարերար եք։ Եվ ինձ «Ագլայա» մի ասացեք... Դուք քիչ առաջ էլ ինձ ուղղակի Ագլայա ասացիք... Դուք պետք է, դուք պարտավոր եք հարություն տալ նրան, դուք պետք է մեկնեք նրա հետ, որպեսզի խաղաղեցնեք ու հանգստացնեք նրա սիրտը։ Ախր դուք նրան սիրում էլ եք։
— Ես չեմ կարող այդպես զոհաբերել ինձ, թեև ուզում էի մի անդամ ևս... գուցե հիմա էլ ուզում եմ։ Բայց ես հաստատ գիտեմ, որ նա ինձ հետ կկործանվի, դրա համար էլ թողնում եմ նրան։ Ես պետք է նրան տեսնեի այսօր ժամը յոթին, ես, գուցե, հիմա չգնամ։ Իր հպարտությամբ նա երբեք չի ների իմ սերը, և մենք երկուսս էլ կկործանվենք։ Սա անբնական է, բայց այստեղ ամե՛ն ինչ անբնական է։ Դուք ասում եք, նա սիրում է ինձ, բայց մի՞թե դա սեր է։ Մի՞թե կարող է այդպիսի սեր լինել, նրանից հետո, ինչ ես տարել եմ։ Ոչ, այստեղ ուրիշ բան է, և ոչ թե սեր։
— Ինչպես գունատվել եք,— վախեցավ հանկարծ Ագլայան։
— Ոչինչ, ես քիչ եմ քնել, թուլացել եմ, ես... մենք իրոք ձեր մասին խոսում էինք այն ժամանակ, Ագլայա...
— Ուրեմն դա ճի՞շտ է։ Դուք իսկապես ''կարող էիք նրա հետ իմ մասին'' խոսել և... ինչպե՞ս կարող էիք ինձ սիրել, երբ ընդամենը մեկ անգամ էիք տեսել ինձ։
— Ես չգիտեմ ինչպես։ Իմ այն ժամանակվա խավարում ես երազում էի... ինձ պատկերանում էր, գուցե, նոր արշալույս։ Ես չգիտեմ ինչպես առաջինը ձեր մասին մտածեցի։ Ես այն ժամանակ ճիշտ էի գրել, որ չգիտեմ։ Այդ բոլորը լոկ երազանք էր այն ժամանակվա սարսափից... Հետո ես սկսեցի պարապել. ես երեք տարի չէի գա այստեղ...
— Նշանակում է նրա համա՞ր եկաք։
Եվ Ագլայայի ձայնի մեջ մի բան դողաց։
— Այո, նրա համար։
Անցավ երկուսի կողմից էլ մռայլ լռության մի երկու րոպե։ Ագլայան տեղից վեր կացավ։
— Եթե դուք ասում եք,— անհաստատ ձայնով սկսեց նա,— եթե դուք ինքներդ հավատում եք, որ ձեր... այդ կինը... խելագար է, ապա չէ՞ որ նրա խելագար ֆանտազիաների հետ ես գործ չունեմ... Խնդրում եմ ձեզ, Լև Նիկոլաևիչ, վերցնել այս երեք նամակը և նրան նետել իմ կողմից։ Եվ եթե նա,— բղավեց հանկարծ Ագլայան,— եթե նա համարձակվի մի անգամ էլ ինձ ուղարկել մի տող, ապա ասացեք նրանք որ ես կգանգատվեմ հորս և որ նրան կտանեն զսպատուն...
Իշխանը վեր թռավ և վախեցած նայում էր Ագլայայի հանկարծակի ցասմանը, և հանկարծ մշուշը ցրվեց նրա առջևից...
— Դուք չեք կարող այդպես զգալ... գա, դա ճիշտ չէ,— քրթմնջում էր նա։
— Դա ճի՜շտ է։ Ճի՜շտ է,— ճչաց Ագլայան, գրեթե ինքն իրեն մոռացած։
— Ի՞նչն է ճիշտ։ Ի՞նչ ճիշտ,— հնչեց նրա կողքին մի վախեցած ձայն։
Նրանց առջև կանգնած էր Լիզավետա Պրոկոֆևնան։
— Այն է ճիշտ, որ ես մարդու եմ գնում Գավրիլա Արդալիոնովիչին։ Որ ես Գավրիլա Արդալիոնովիչին սիրում եմ և վաղն իսկ նրա հետ փախչում եմ տնից,— նրա վրա հարձակվեց Ագլայան։֊— Լսեցի՞ք։ Բավարարվա՞ծ է ձեր հետաքրքրությունը։ Գո՞հ եք դրանից։
Եվ նա վազեց տուն։
— Ոչ, եղբայր, դուք հիմա մի հեռացեք,— կանգնեցրեց իշխանին Լիզավետա Պրոկոֆևնան,— բարի եղեք, համեցեք ինձ մոտ բացատրության... Այս ի՞նչ տանջանք է, ես առանց այն էլ ամբողջ գիշերը չեմ քնել...
Իշխանը գնաց նրա հետևից։
=== IX ===
Իր տուն մտնելով, Լիզավետա Պրոկոֆևնան կանգ առավ հենց առաջին սենյակում, ավելի գնալ նա չէր կարող և բոլորովին ուժասպառված նստեց թախտին, նույնիսկ մոռանալով իշխանին հրավիրել նստելու։ Դա մի բավական մեծ դահլիճ էր, մեջտեղը դրած կլոր սեղանով, բուխարիկով, լուսամուտների մոտի դարակներին լիքը ծաղիկներ դրած և հետևի պատին՝ դեպի այգին բացվող մի ուրիշ ապակե դռնով։ Անմիջապես ներս մտան Ադելաիդան ու Ալեքսանդրան, հարցական ու տարակուսած նայելով իշխանին ու մորը։
Աղջիկները ամառանոցում սովորաբար վեր էին կենում ժամը իննին. միայն Ագլայան վերջին երկու֊երեք օրը սովորություն էր դարձրել մի քիչ վաղ վեր կենալ և դուրս էր գալիս այգի զբոսնելու, բայց և այնպես ոչ ժամը յոթին, այլ ութին կամ նույնիսկ ավելի ուշ։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան, որ իրոք գիշերը չէր քնել իր զանազան տագնապների պատճառով, վեր էր կացել ժամը ութին մոտ, դիտմամբ նրա համար, որպեսզի այգում հանդիպի Ագլայային, ենթադրելով, որ նա արդեն վեր կացած կլինի. բայց ոչ այգում, ոչ ննջարանում նրան չէր գտել։ Այստեղ նա վերջնականապես անհանգստացած արթնացրել էր աղջիկներին։ Աղախնուց իմացան, որ Ագլայա Իվանովնան դեռ ժամը յոթը չեղած գնացել էր զբոսայգի։ Աղջիկները քմծիծաղ տվին իրենց ֆանտաստիկ քույրիկի նոր ֆանտազիայի վրա և նկատեցին մայրիկին, որ ով գիտի, Ագլայան դեռ բարկանա էլ, եթե մայրը գնա զբոսայգի նրան որոնելու, և որ, հավանաբար, նա հիմա գիրքը ձեռքին նստած է կանաչ նստարանին, որի մասին նա սկսում էր դեռ երեք օր առաջ և որի համար համարյա կռվեց իշխան Շչ-ի հետ, որովհետև, նա նստարանի տեղագրության մեջ ոչ մի առանձին բան չգտավ։ Բռնելով տեսակցությունը և լսելով աղջկա տարօրինակ խոսքերը, Լիզավետա Պրոկոֆևնան սարսափելի վախեցած էր, շատ պատճառներով, բայց հիմա, իշխանին իր հետ բերելով, վախեցավ, որ գործ էր սկսել. «Իսկ ինչո՞ւ Ագլայան չէր կարող հանդիպել ու խոսքի բռնվել իշխանի հետ զբոսայգում, նույնիսկ, վերջապես, եթե դա վախօրոք պայմանավորված տեսակցություն էլ լիներ»։
— Չկարծեք, իշխան, սիրելիս,— ասաց նա վերջապես հաղթահարելով տհաճ զգացմունքը,— որ ձեզ այստեղ քարշ տվի հարցաքննության։ Ես, աղավնյակս, երեկվա երեկոյից հետո, գուցե, շատ երկար ժամանակ քեզ հետ հանդիպել անգամ չէի ուզենա։
Նա մի քիչ դեմ առավ։
— Բայց և այնպես շա՜տ կուզենայիք իմանալ, թե այսօր ինչպես հանդիպեցինք ես ու Ագլայա Իվանովնան,— շատ հանգիստ ավարտեց իշխանը։
— Հետո՛ ինչ, կուզենայի՜,— անմիջապես բռնկվեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։— Չեմ վախենա և ուղղակի խոսքերից։ Որովհետև ոչ ոքի չեմ նեղացնում և չէի ուզենա նեղացնել...
— Ներեցեք, առանց նեղացնելու էլ բնական է, որ ուզում եք իմանալ, դուք մայր եք։ Մենք այսօր Ագլայա Իվանովնայի հետ հանդիպեցինք կանաչ նստարանի մոտ առավոտյան ժամը ուղիղ յոթին նրա երեկվա հրավերի հետևանքով։ Նա երեկ երեկոյան ինձ մի տոմսակով իմաց էր տվել, որ ինքը պետք է տեսնի և ինձ հետ խոսի կարևոր գործի մասին։ Մենք տեսնվեցինք և մի ամբողջ ժամ խոսում էիք այնպիսի գործերի մասին, որոնք իսկն ասած վերաբերում էին Ագլայա Իվանովնային, ահա և ամբողջը։
— Իհարկե, ամբողջը, սիրելիս, և առանը որևէ կասկածի ամբողջը,— արժանապատվությամբ արտասանեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։
— Հիանալի է, իշխան,— ասաց Ագլայան, հանկարծ մտնելով սենյակ,— ամբողջ սրտով շնորհակալ եմ ձեզնից, որ ինձ էլ անընդունակ համարեցիք այստեղ ստորանալու մինչև սուտ ասելու աստիճան։ Այդքանը հերի՞ք է ձեզ, maman, թե՞ մտադիր եք էլի հարցաքննել։
— Դու գիտես, որ մինչև հիմա ես ոչ մի բանի համար ստիպված չեմ եղել քո առաջ կարմրել... Թեև դու, գուցեև, ուրախ կլինեիր, որ կարմրեի,— խրատական ձևով ասաց Լիզավետա Պրոկոֆևնան։— Մնաք բարով, իշխան, ինձ էլ ներեցեք, որ անհանգստացրի։ Եվ հուսով եմ։ Համոզված կմնաք դեպի ձեզ տածած անփոփոխ հարգանքիս։
Իշխանն անմիջապես գլուխ տվեց երկու կողմի վրա և լուռ դուրս եկավ։ Ալեքսանդրան և Ադելաիդան քմծիծաղ տվին և իրար մեջ ինչ֊որ բան շշնջացին։ Լիզավետա Պրոկոֆևնան խստորեն նայեց նրանց։
— Մենք միայն նրա վրա ծիծաղեցինք, maman,— ծիծաղեց Ադելաիդան,— որ իշխանը այդպես հիանալի հրաժեշտ տվեց. երբեմն բոլորովին ծանրաշարժ է, իսկ հիմա հանկարծ ինչպես... ինչպես Եվգենի Պավլովիչը։
— Քաղաքավարությունն ու արժանապատվությունը սիրտն ինքն է սովորեցնում, և ոչ թե պարերի ուսուցիչը,— ուսուցողաբար եզրափակեց Լիզավետա Պրոկոֆևնան և անցավ վերև, իր հարկաբաժինը, նույնիսկ չնայելով Ագլայայի վրա։
Երբ իշխանը վերադարձավ տուն, արդեն ժամը իննին մոտ էր, պատշգամբում գտավ Վերա Լուկիանովնային և աղախնուն։ Նրանք միասին հավաքում ու ավլում էին երեկվա անկարգությունից հետո։
— Փառք աստծու, հասցրինք մինչև ձեր գալը վերջացնել,— ուրախ ասաց Վերան։
— Բարև ձեզ. մի քիչ գլուխս պտտվում է, ես վատ եմ քնել. կքնեի։
— Երեկվա պես այստեղ, պատշգամբո՞ւմ։ Լավ։ Ես բոլորին կասեմ, որ ձեզ չզարթնեցնեն։ Հայրիկս ինչ֊որ տեղ է գնացել։
Աղախինը դուրս ելավ։ Վերան գնաց նրա հետևից, բայց վերադարձավ և մտահոգ մոտեցավ իշխանին։
— Իշխան, խղճացեք այն... թշվառին. մի վռնդեք նրան այսօր։
— Ոչ մի դեպքում չեմ վռնդի, ինչպես որ նա ինքը կուզի։
— Նա հիմա ոչինչ չի անի և... նրա հետ խիստ մի եղեք։
— Օ ոչ, ինչո՞ւ։
— Եվ... մի ծիծաղեք նրա վրա. ահա սա ամենագլխավորն է։
— Օ, բոլորովի՜ն ոչ։
— Հիմար եմ ես, որ ձեզ նման մարդուն ասում եմ այդ մասին,— կարմրեց Վերան։— Ու թեև դուք հոգնած եք,— ծիծաղեց նա, կիսաշրջվելով, որպեսզի գնա,— բայց ձեր աչքերն այնքան լավն են այս րոպեիս... երջանիկ են։
— Մի՞թե երջանիկ են,— աշխուժորեն հարցրեց իշխանը և ուրախ ծիծաղեց։
Բայց Վերան, որ տղայի պես պարզասիրտ ու հասարակ էր, հանկարծ մի տեսակ շփոթվեց, ավելի սաստիկ կարմրեց և, շարունակելով ծիծաղել, արագ դուրս եկավ սենյակից։
«Ինչ... լավիկն է...» — մտածեց իշխանը և իսկույն մոռացավ նրա մասին։ Նա անցավ պատշգամբի անկյունը, որտեղ թախտ էր դրված և առջևը մի փոքրիկ սեղան, նստեց, երեսը ձեռքերով ծածկեց և նստած մնաց մի տասը րոպե, հանկարծ շտապ ու տագնապած ձեռքը տարավ կողքի գրպանը և հանեց երեք նամակը։
Բայց դուռը նորից բացվեց և ներս մտավ Կոլյան։ Իշխանը կարծես ուրախացավ, որ ստիպված էր նորից գրպանը գնել նամակները և րոպեն հեռացնել։
— Այ թե պատահա՜ր էր,— ասաց Կոլյան, նստելով թախտին և ուղղակի մոտենալով նյութին, ինչպես և բոլոր նրա նմաններըԼ— Հիմա ինչպե՞ս եք նայում Իպոլիտին։ Առանց հարգանքի՞։
— Ինչո՞ւ... բայց, Կոլյա, ես հոգնել եմ... համ էլ շատ տխուր է նորից դրա մասին սկսել... Բայց ինչպե՞ս է նա։
— Քնած է և դեռ երկու ժամ էլ կքնի։ Հասկանում եմ. դուք տանը չէիք քնել, զբոսնում էիք այգում... իհարկե... հուզմունք... պարզ բա՜ն է։
— Ի՞նչ գիտեք, որ ես զբոսնում էի այգում և տանը չեմ քնել։
— Նոր Վերան էր ասում։ Համոզում էր, որ ներս չմտնենք, ես չհամբերեցի, մի րոպեով։ Ես այդ երկու ժամը հերթապահեցի անկողնու մոտ. հիմա Կոստյա Լեբեդևին նստեցրի հերթապահելու։ Բուրդովսկին գնաց։ Դե պառկեցեք, իշխան, բարի գի... դե, բարի առավոտ։ Միայն գիտե՞ք, ես զարմացած եմ։
— Իհարկե... այս ամենը...
— Ոչ, իշխան, ոչ. ես զարմացած եմ «Խոստովանությունից»։ Գլխավորը, այն տեղից, որտեղ նա խոսում է նախախնամության և ապագա կյանքի մասին։ Այնտեղ վիթ-խա-րի՜ միտք կա։
Իշխանը սիրալիր նայեց Կոլյային, որը, իհարկե, հենց դրա համար էլ մտել էր, որ ինչքան կարելի է շուտ խոսեր վիթխարի մտքի մասին։
— Բայց գլխավորը, գլխավորը միայն մտքի մեջ չէ, այլ ամբողջ իրադրության։ Եթե դա Վոլտերը, Ռուսսոն, Պրուդոնը գրած լինեին, ես կկարդայի, կնկատեի, բայց չէի զարմանա այդ աստիճան։ Բայց մի մարդ, որը հաստատ գիտի, որ իրեն տասը րոպե է մնում, և այդպես է ասում, չէ՞ որ դա հպա՜րտ բան է։ Չէ՞ որ դա սեփական արժանապատվության բարձրագույն անկախություն է, չէ՞ որ դա նշանակում է ուղղակի խրոխտալ... Ոչ, դա ոգու վիթխարի ուժ է։ Եվ դրանից հետո պնդել, թե նա դիտմամբ չէր դրել հրապատիճը, դա ստորություն է, անբնական է։ Իսկ գիտե՞ք, ախր նա երեկ խաբեց, խորամանկություն արեց. ես բնավ երբեք նրա հետ պայուսակ չեմ դասավորել և երբեք ատրճանակ չեմ տեսել, ամեն ինչ նա է դասավորել, այնպես որ նա ինձ հանկարծ մոլորեցրեց։ Վերան ասում է, որ դուք նրան թողնում եք այստեղ, երդվում եմ, որ վտանգ չի լինի, մանավանդ որ մենք բոլորս առանց հեռանալու նրա մոտ ենք։
— Իսկ ձեզանից ո՞վ էր այնտեղ գիշերը։
— Ես, Կոստյա Լեբեդևը, Բուրդովսկին։ Կելլերը մի քիչ մնաց, իսկ հետո տեղափոխվեց Լեբեդևի մոտ քնելու, որովհետև մեզ մոտ պառկելու տեղ չկար։ Ֆերդիշչենկոն էլ Լեբեդևի մոտ էր քնել, ժամը յոթին գնաց... Լեբեդևը, գուցե, հիմա կգա ձեզ մոտ, նա, չգիտեմ ինչու, ձեզ էր որոնում, երկու անգամ հարցրեց։ Նրան թողնե՞մ, թե չթողնեմ, եթե պառկեք քնելու։ Ես էլ եմ գնում քնելու։ Ախ, հա, ես ձեզ մի բան կասեի. ինձ այն ժամանակ զարմացրեց գեներալը. Բուրդովսկին ինձ արթնացրեց ժամը յոթին մոտ հերթապահելու, նույնիսկ համարյա վեցին. ես մի րոպեով դուրս եկա, հանկարծ հանդիպում եմ գեներալին և դեռ այն աստիճան հարբած, որ ինձ չճանաչեց, գերանի պես կանգնել է իմ առջև, հենց որ սթափվեց, ուղղակի հարձակվեց վրաս. «Ինչպե՞ս է հիվանդը։ Ես գալիս էի հիվանդի մասին իմանալու...»։ Ես զեկուցեցի, դե, այս, այն։ «Այդ բոլորը լավ, ասում է, բայց, գլխավորը, ես գալիս էի, դրա համար էլ վեր կացա, որպեսզի քեզ նախազգուշացնեմ, ես հիմք ունեմ ենթադրելու, որ պարոն Ֆերդիշչենկոյի ներկայությամբ չի կարելի ամեն ինչ խոսել և...․ պետք է զուսպ լինել»։ Հասկանո՞ւմ եք, իշխան։
— Մի՞թե։ Ասենք... մեզ համար միևնույն է։
— Այո, անտարակույս միևնույն է, մենք մասոններ չե՜նք։ Այնպես որ ես նույնիսկ զարմացա, որ գեներալը հատկապես գալիս էր դրա համար ինձ արթնացնելու գիշերը։
—- Ասում եք, Ֆերդիշչենկոն գնացե՞լ է։
— Ժամը յոթին, հարևանցի անցավ մոտս. ես հերթապահում էի։ Ասաց, որ գնում է գիշերը վիլկինի մոտ ավարտելու,— մի այդպիսի հարբեցող կա, Վիլկին։ Դե, գնում եմ։ Ահա և Լուկիան Տիմոֆեիչը... Իշխանն ուզում է քնել, Լուկիան Տիմոֆեիչ, ետ դարձեք։
— Միայն մի րոպեով, մեծարգո իշխան, իմ տեսակետից մի նշանակալի գործով,— լարված և ինչ֊որ զգացված տոնով կիսաձայն ասաց ներս եկած Լեբեդևը և ծանր ու մեծ ողջունեց։ Նա հենց նոր էր վերադարձել և նույնիսկ չէր հասցրել իր տուն մտնել, այնպես որ գլխարկն էլ դեռ բռնել էր ձեռքին։ Նրա դեմքը մաահոգ էր և սեփական արժանապատվության առանձնահատուկ, արտասովոր արաահայտության երանգ ուներ։ Իշխանը նրան հրավիրեց նստելու։
— Դուք ինձ երկու անգամ հարցրե՞լ եք։ Գուցե շարունակ անհանգստանում եք երեկվա դեպքի՞ համար...
— Դուք ենթադրում եք, թե երեկվա այդ տղայի համա՞ր, իշխան։ Օ ոչ, երեկ իմ մտքերն անկարգ վիճակում էին... բայց այսօր արդեն ես մտադիր չեմ թեկուզ որևէ հարցում կոնտրկարեի<ref>Կոնտրկարե (ֆրանս. contrecarrer-ից) — վիճարկել։
</ref> ենթարկել ձեր ենթադրությունները։
— Կոնտրկա... ինչպես ասացի՞ք։
— Ես ասացի կոնտրկարե, ֆրանսերեն բառ է, ինչպես բազմաթիվ այլ բառեր, որ մտել են ռուսաց լեզվի կազմի մեջ. բայց առանձնապես թեր չեմ դրան։
— Այդ ի՞նչ այսօր այդպես լուրջ ու վայելուչ եք, Լեբեդև, և խոսում եք կարծես հեգելով,— քմծիծաղ տվեց իշխանը։
— Նիկոլայ Արդալիոնովիչ,— գրեթե խանդակաթ ձայնով դիմեց Լեբեդևը Կոլյային,— հայտնելիք ունենալով իշխանին մի գործի մասին, որն իսկապես ասած վերաբերում է...
— Դե լավ, հասկանալի է, հասկանալի է, իմ գործը չէ։ Ցտեսություն, իշխան,— անմիջապես հեռացավ Կոլյան...
— Սիրում եմ երեխային խելամտության համար,— արտասանեց Լեբեդևը, նայելով նրա հետևից,— ժիր տղա է, թեև պնդերես։ Արտակարգ դժբախտություն ապրեցի ես, մեծարգո իշխան, իրեկ երեկոյան կամ այսօր լուսադեմին... դեռ տատանվում եմ ստույգ ժամանակը նշելու։
— Ի՞նչ է պատահել։
— Չորս հարյուր ռուբլու կորուստ կողքի գրպանիցս, մեծարգո իշխան, կնքե՜լ են,— ավելացրեց Լեբեդևը թթու քմծիծաղով։
— Դուք չորս հարյուր ռուբլի՞ եք կորցրել։ Ափսոս։
— Եվ հատկապես աղքատ, իր աշխատանքով ապրող մարդու համար։
— Իհարկե, իհարկե. այդ ինչպե՞ս։
— Գինու հետևանքով։ Ես ձեզ մոտ, ինչպես նախախնամության մոտ եմ եկել, մեծարգո իշխան։ Չորս հարյուր ռուբլու գումարը արծաթով ես երեկ կեսօրվա ժամը հինգին ստացա մի պարտապանից և գնացքով վերադարձա այստեղ։ Դրամպանակս գրպանումս էր։ Վիցմունդիրիս փոխարեն սերթուկս հագնելով, փողը դրի սերթուկիս գրպանը, նկատի ունենալով դրամը մոտս պահել, հույս ունենալով հենց երեկոյան դրանք տալ մի խնդրարկուի... սպասելով հավատարմատարին։
— Ի դեպ, Լուկիան Տիմոֆեիչ, ճի՞շտ է, որ դուք լրագրերում հայտարարություն եք տվել, որ ոսկե ու արծաթե իրերի գրավի դիմաց փող եք տալիս։
— Հավատարմատարի միջոցով. հասցեի տակ իմ սեփական անունը չի նշված։ Ունենալով չնչին կապիտալ և ընտանիքի աճը նկատի ունենալով, ինքներդ համաձայնեցեք, որ ազնիվ տոկոսը...
— Դե, այո, այո. ես միայն իմանալու համար, ներեցեք, որ ընդհատեցի։
— Հավատարմատարը չներկայացավ։ Այդ միջոցին բերին դժբախտին, ես արդեն բարձր տրամադրության մեջ էի, ճաշելուց հետո. եկան այդ հյուրերը, խմեցինք... թեյ, և... տրամադրությունս բարձրացավ ի կործանում իմ։ Իսկ երբ, արդեն ուշ, եկավ այդ Կելլերը և ազդարարեց ձեր հանդիսավոր օրվա և շամպայնի վերաբերյալ արած կարգադրության մասին, ապա ես, թանկագին և մեծարգո իշխան, ունենալով սիրտ (որ դուք, հավանաբար, արդեն նկատել եք, որովհետև ես արժանի եմ), ունենալով, չէի ասի զգայուն, բայց շնորհակալ սիրտ, որով և հպարտանում եմ, ես, պատրաստվող հանդիպման առավել հանդիսավորության համար և ձեզ անձամբ շնորհավորելու սպասումով, մտածեցի գնալ իմ հին ցնցոտին փոխել վերադարձիցս հետո հանած վիցմունդիրովս, որը և իրագործեցի, ինչպես, հավանաբար, իշխան, դուք նկատեցիք, ամբողջ երեկոն ինձ տեսնելով վիցմունդիր հագած։ Հագուստս փոխելով, ես սերթուկիս գրպանում մոռացա դրամապանակս... Իսկապես, երբ աստված կանխատեսում է պատժել, ապա ամենից առաջ խլում է խելքը։ Եվ միայն այսօր, արդեն ժամը ութի կեսին. արթնանալով, գժի պես վեր թռա, առաջին հերթին ձեռքս առա սերթուկս՝ լոկ դատարկ դրպան։ Դրամապանակիս հետքն իսկ չքացել էր։
— Ախ, դա տհա՜ճ է։
— Այդ է որ տհաճ է. և դուք իսկական տակտով հիմա գտաք պատշաճ արտահայտությունը,— ոչ առանց նենգության ավելացրեց Լեբեդևը։
— Բայը այդ ինչպես...— անհանգստացավ իշխանը, խորամուխ լինելով,— ախր դա լուրջ բան է։
— Այդ է որ լուրջ բան է,— ձեր կողմից գտնված ևս մի ուրիշ բառ, իշխան, բնորոշելու համար...
— Ախ, հերիք է, Լուկիան Տիմոֆեիչ, այստեղ գտնելու ի՞նչ կա։ Կարևորը բառերը չեն... ենթադրում եք, որ հարբած վիճակում կարող էիք գցա՞ծ լինել գրպանից։
— Կարող էի։ Ամեն ինչ հնարավոր է հարբած վիճակում, ինչպես դուք անկեղծորեն արտահայտվեցիք , մեծարգո իշխան։ Բայց խնդրում եմ դատեք, եթե ես գրպանից թափ եմ տվել դրամապանակը, ապա թափ տված իրը պետք է ընկած լիներ հենց այդտեղ, հատակին։ Իսկ ո՞ւր է այդ իրը։
— Արդյոք որևէ տեղ չե՞ք դրել, սեղանի արկղը։
— Ամեն տեղ որոնել եմ, ամեն ինչ տակնուվրա արել, առավել ևս, որ ոչ մի տեղ չեմ պահել և ոչ մի արկղ բաց չեմ արել, որը պարզ հիշում եմ։
— Պահարանիկում նայե՞լ եք։
— Առաջին հերթին, և նույնիսկ այսօր արդեն մի քանի անգամ... և ինչպե՞ս կարող էի պահարանիկում դնել, անկեղծորե՛ն հարգելի իշխան։
— Խոստովանում եմ, Լեբեդև, դա ինձ անհանգստացնում է։ Նշանակում է, որևէ մեկը գտե՞լ է հատակին։
— Կամ հափշտակել է գրպանիցս։ Երկու ալտերնատիվ։
— Դա ինձ շատ է անհանգստացնում, որովհետև ո՞վ պիտի լինի... ահա հարցը։
— Առանց մի կասկածի, դա է գլխավոր հարցը, դուք զարմանալի ճիշտ եք գտնում բառերն ու մտքերը և որոշում եք իրավիճակները, ամենապայծառափայլ իշխան։
— Ախ, Լուկիան Տիմոֆեիչ, թողեք ծաղրանքները, այստեղ...
— Ծաղրանքնե՜րը,— գոչեց Լեբեդևը ձեռքերը իրար խփելով։
— Դե-դե-դե, լավ, չէ՞ որ ես չեմ բարկանում, այստեղ բոլորովին այլ բան է... Ես մարդկանց համար եմ վախենում։ Դուք ո՞ւմ եք կասկածում։
— Ամենադժվար և... ամենաբա՜րդ հարց։ Աղախնին կասկածել չեմ կարող, նա նստած էր իր խոհանոցում։ Հարազատ երեխաներիս՝ նույնպես...
— Այդ էր պակաս։
— Նշանակում է հյուրերից որևէ մեկն է։
— Բայց մի՞թե դա հնարավոր է։
— Բոլորովին և վերին աստիճանի անհնար է, բայց անպայման այդպես պետք է լինի։ Համաձայն եմ, սակայն, ենթադրել, և նույնիսկ համոզված եմ, որ եթե գողություն է եղել, ապա կատարվել է ոչ թե երեկոյան, երբ բոլորը հավաքված էին, այլ արդեն գիշերը կամ նույնիսկ առավոտյան կողմ, գիշերածներից մեկնումեկի կողմից։
— Ախ, աստվա՜ծ իմ։
— Բուրդովսկուն և Նիկոլայ Արդալիոնովիչին ես, բնականաբար, բացառում եմ, նրանք նույնիսկ չեն մտել իմ սենյակը։
— Այդ էր պակաս, եթե նույնիսկ մտած լինեին։ Ո՞վ է գիշերել ձեզ մոտ։
— Ինձ էլ հետները հաշված, գիշերել ենք չորս հոգի, երկու կից սենյակներում, ես, գեներալը, Կելլերը և պարոն Ֆերդիշչենկոն։ Նշանակում է, մեր չորսից մեկն է։
— Այսինքն՝ երեքից, բայց ո՞վ է։
— Ես ինձ էլ հաշվեցի արդարության և կարգի ու կանոնի համար. բայց համաձայնեցեք, իշխան, որ ես ինքս ինձնից գողանալ չէի կարող, թեև աշխարհում եղել են այդպիսի դեպքեր...
— Ախ, Լեբեդև, ինչ ձանձրալի է սա,— անհամբեր գոչեց իշխանը,— գործին անցեք, ի՞նչ եք ձգձգում...
— Նշանակում է, մնում են երեքը, և նախ և առաջ պարոն Կելլերը, անկայուն մարդ, հարբած մարդ և որոշ դեպքերում լիբերալ, այսինքն՝ գրպանի վերաբերյալ, իսկ մնացյալում, ավելի, այսպես ասած, հին ասպետական, քան թե լիբերալ հակումներով։ Նա սկզբում գիշերեց այստեղ, հիվանդի սենյակում, և հետո միայն գիշերը տեղափոխվեց մեզ մոտ այն պատրվակով, որ մերկ հատակը չոր է քնելու համար։
— Դուք նրա՞ն եք կասկածում։
— Կասկածում էի։ Երբ առավոտյան ժամը ութին գժի պես վեր թռա և ձեռքով ճակատիս խփեցի, ապա անմիջապես արթնացրի գեներալին, որը քնած էր անմեղության քնով։ Հաշվի առնելով Ֆերդիշչենկոյի տարօրինակ անհայտացումը, որը արդեն ինքնին մեր մեջ կասկած հարուցեց, մենք երկուսս էլ անմիջապես վճռեցինք խուզարկել Կելլերին, որը պառկել էր ինչպես... ինչպես... համարյա մեխի պես։ Խուզարկեցինք լիովին. գրպաններում ոչ մի սանտիմ և նույնիսկ ոչ մի գրպան չգտնվեց, որ ծակ չլիներ։ Մի քթի թաշկինակ կապույտ, վանդակավոր, բամբակե, անվայելուչ վիճակում։ Այնուհետև մի սիրային տոմսակ ինչ-որ աղախնուց, փողի պահանջով և սպառնալիքներով և ձեզ ծանոթ ֆելիետոնի պատառները։ Գեներալը վճռեց, որ անմեղ է։ Լիակատար տեղեկությունների համար մենք նրան արթնացրինք, բոթբթելով հոգիներս դուրս եկավ. հազիվ հասկացավ, թե բանն ինչ է. բերանը բաց է արել, տեսքը հարբած է, դեմքի արտահայտությունն անհեթեթ ու անմեղ, նույնիսկ հիմար, նա չէ։
— Դե, որքան ուրախ եմ,— ուրախացած շունչ քաշեց իշխանը,— ես նրանից էի վախենում։
— Վախենո՞ւմ էիք։ Նշանակում է, արդեն հի՞մք ունեիք դրա համար,— աչքերը կկոցեց Լեբեդևը։
— Օ ոչ, ես այնպես,— դեմ առավ իշխանը,— ես շատ հիմար ձևով ասացի, թե վախենում էի։ Բարի եղեք, Լեբեդև, ոչ ոքի չասեք...
— Իշխա՜ն, իշխա՜ն։ Ձեր խոսքերը իմ սրտումն են... Իմ սրտի խորքում։ Այնտեղ շիրիմ է...— ոգևորված ասաց Լեբեդևը, գլխարկը սրտին սեղմելով։
— Լավ, լավ... նշանակում է, Ֆերդիշչենկո՞ն է։ Այսինքն, ես ուզում եմ ասել, դուք Ֆերդիշչենկոյի՞ն եք կասկածում։
— Հապա էլ ո՞ւմ,— կամացուկ արտասանեց Լեբեդևը, ուշադիր նայելով իշխանին։
— Դե հա, հասկանալի է... հապա էլ ո՞ւմ... այսինքն, դարձյալ, ի՞նչ հանցանշաններ կան։
— Հանցանշաններ կան։ Նախ և առաջ առավոտյան ժամը յոթին կամ յոթից էլ առաջ անհայտանալը։
— Գիտեմ, Կոլյան ինձ ասաց, որ նա գնացել էր նրա մոտ և ասել, որ գնում է գիշերը լուսացնելու... մոռացա, թե ում մոտ, իր բարեկամի մոտ։
— Վիլկինի։ Նշանակում է, Նիկոլայ Արդալիոնովիչն արդեն ձեզ ասե՞լ է։
— Նա գողության մասին ոչինչ չի ասել։
— Նա չգիտի էլ, որովհետև ես առայժմ գործը գաղտնի եմ պահում։ Այդպես ուրեմն, գնում է Վիլկինի մոտ. թվում է, ի՞նչ զարմանալի բան կա, որ հարբած մարդը գնում է իր նման մի հարբածի մոտ, թեկուզև լույսը նոր բացված և առանց որևէ պատճառի։ Բայց ահա հենց այստեղ բացվում է հետքը. այստեղից գնալով, նա թողնում է հասցեն... Հիմա հետևեցեք, իշխան, հարց է առաջանում. նա ինչո՞ւ թողեց հասցեն... Ինչո՞ւ նա հատկապես անցնում է Նիկոլայ Արդալիոնովիչի մոտ, պտույտ է անում, և նրան հայտնում է, որ «իբր, գնում է Վիլկինի մոտ գիշերը այնտեղ լուսացնելու»։ Եվ ո՞վ պիտի հետաքրքրվի դրանով, որ նա գնում է և նույնիսկ հենց Վիլկինի մոտ։ Ի՞նչ կարիք կա հայտարարելու։ Չէ, այստեղ նրբություն կա, գողի նրբություն։ Դա նշանակում է. «Ահա, իբր, դիտմամբ չեմ թաքցնում հետքերս, դրանից հետո ես ի՞նչ գող եմ։ Մի՞թե գողը կհայտարարեր, թե ուր է գնում»։ Կասկածներն իրենից վանելու և, այսպես ասած, ավազի վրայից իր հետքերը ջնջելու ավելորդ հոգատարություն... Ինձ հասկացա՞ք, մեծարգո իշխան։
— Հասկացա, շատ լավ հասկացա, բայց չէ՞ որ դա քիչ է։
— Երկրորդ հանցանշանը, հետքը կեղծ է դուրս գալիս, իսկ տված հասցեն՝ ոչ ճիշտ։ Մի ժամ անց, այսինքն՝ ժամը ութին ես արդեն բախում էի Վիլկինի դուռը. նա այստեղ, հինգերորդ փողոցում է, և նույնիսկ ծանոթ է։ Ոչ մի Ֆերդիշչենկո չկար։ Չնայած բոլորովին խուլ աղախնից կարողացա իմանալ, որ մի ժամ առաջ իրոք մեկը դուռը բախել է և նույնիսկ բավական ուժեղ, այնպես որ նույնիսկ գանգն է պոկվել։ Բայց աղախինը բաց չի արել, չուզենալով արթնացնել պարոն Վիլկինին, իսկ գուցե և ինքն էլ չուզենալով տեղից վեր կենալ։ Այդպես լինում է։
— Եվ դրա՞նք են ձեր բոլոր հանցանշանները։ Դա քիչ է։
— Իշխան, բայց էլ ո՞ւմ կասկածեմ, դատեցեք,— սրտաշարժված եղրափակեց Լեբեդևը, և ինչ-որ խորամանկ բան փայլատակեց նրա ծաղրի մեջ։
— Մի անգամ էլ փնտրեիք սենյակներում և արկղներում,— մտահոգված արտասանեց իշխանը մի փոքր մտածմունքից հետո։
— Փնտրել եմ,— ավելի ևս սրտաշարժված հոգոց հանեց Լեբեդևը։
— Հըմ... և ինչո՞ւ, ինչո՞ւ փոխեցիք ձեր սերթուկը,— բացականչեց իշխանը, զայրացած թխկացնելով սեղանին։
— Հարց՝ մի հինավուրց կոմեդիայից։ Բայց, ամենաբարեհոգի իշխան։ Դուք արգեն ձեր սրտին շատ մոտիկ եք ընդունում իմ դժբախտությունը։ Ես դրան արժանի չեմ։ Այսինքն՝ միայն ես արժանի չեմ։ Բայց դուք տանջվում եք նաև հանցագործի համար... աննշան պարոն Ֆերդիշչենկոյի համար։
— Դե այո, այո, դուք իրոք ինձ մտահոգեցիք,— մտացրիվ ու գժգոհ նրա խոսքը կտրեց իշխանը։— Այսպես, ուրեմն, ի՞նչ եք մտադիր անել... եթե այդպես համոզված եք, որ Ֆերդիշչենկոն է։
— Իշխան, մեծարգո իշխան, ուրիշ էլ ո՞վ,— աճող խանդաղատանքով կուչուձիգ էր անում Լեբեդևը,— չէ՞ որ մի ուրիշի չլինելու հանգամանքը, որին կարելի լիներ կասկածել և, այսպես ասած, բացի պարոն Ֆերդիշչենկոյից, ուրիշ որևէ մեկին կասկածելու լիակատար անհնարինությունը, չէ՞ որ սա էլ, այսպես ասած, մի հանցանշան է պարոն Ֆերդիշչենկոյի դեմ, արդեն երրորդ հանցանշանը։ Որովհետև, դարձյալ՝ հապա էլ ո՞վ։ Հո պարոն Բուրդովսկուն չե՞մ կասկածելու, հի՜-հի՜-հի՜։
— Դե, ի՞նչ դատարկ բան։
— Վերջապես հո գեներալին չե՞մ կասկածելու, հի՛-հի՛-հի՛։
— Ի՞նչ անհեթեթ բան,— գրեթե բարկացած ասաց իշխանը, անհամբեր շրջվելով տեղում։
— Իհարկե անհեթե՜թ բան։ Հի՜-հի՜-հի՜։ Եվ այ թե ծիծաղս բերեց մարդը, այսինքն՝ գեներալը։ Նրա հետ քիչ առաջ թարմ հետքերով գնում ենք Վիլկինի մոտ... իսկ պետք է ձեզ ասեմ, որ գեներալն ինձնից ավելի էր ապշած, երբ ես կորուստից հետո առաջին հերթին նրան արթնացրի, նույնիսկ այնպես, որ դեմքն այլայլվեց, կարմրեց, գունատվեց և, վերջապես, հանկարծ այնպիսի դաժան ու ազնիվ զայրույթով բռնկվեց, որ ես նույնիսկ չէի սպասում այդ աստիճան։ Ազնվագո՜ւյն մարդ է։ Նա անընդհատ ստում է, թուլությունից, բայց բարձրագույն զգացմունքների տեր մարդ է, ընդսմին սակավամիտ մարդ է, իր անմեղությամբ լիակատար վստահություն ներշնչող մարդ։ Ես ձեզ արդեն ասել եմ, մեծարգո իշխան, որ ոչ միայն թուլություն ունեմ նրա նկատմամբ, այլ նույնիսկ սեր եմ տածում։ Հանկարծ կանգ է առնում փողոցի մեջտեղում, արձակում է սերթուկը, կուրծքը բաց անում, «Խաղարկիր ինձ, ասում է, դու Կելլերին խուզարկեցիր, ինչո՞ւ ինձ չես խուզարկում։ Այդ է պահանջում, ասում է, արդարությունը»։ Ձեռքերն ու ոտքերը դողում են, նույնիսկ բոլորովին գույնը գցեց, այնպես ահեղ տեսք ունի։ Ես ծիծաղեցի և ասում եմ. «Լսիր, ասում եմ, գեներալ, եթե մեկ ուրիշն ասեր ինձ քո մասին, ես տեղնուտեղը սեփական ձեոքերով գլուխս կկտրեի, կդնեի մի մեծ սկուտեղի վրա և անձամբ, սկուտեղի վրա կմատուցեի բոլոր կասկածողներին. «Ահա, իբր, տեսնո՞ւմ եք այս գլուխը, ահա ուրեմն այս սեփական գլխովս կերաշխավորեմ նրա համար, և ոչ միայն գլուխս կկտրեմ, այլ նույնիսկ կրակը կնետվեմ»։ Ահա, ասում եմ, ինչպես եմ պատրաստ երաշխավորել քեզ համար»։ Այստեղ նա նետվեց իմ գիրկը, բոլորը փողոցի մեջտեղում, լացակումեց, դողում է, և այնպես ամուր սեղմեց իր կրծքին, որ նույնիսկ հազիվ շունչս ետ բերի. «Դու, ասում է, միակ բարեկամն ես, որ մնացել ես ինձ դժբախտություններիս մեջ»։ Զգայո՜ւն մարդ է։ Դե, հասկանալի է, հենց այդտեղ ճանապարհին ի դեպ մի անեկդոտ պատմեց այն մասին, թե իբր նրան էլ մի անգամ դեռ երիտասարդ, ժամանակ կասկածել են հինգ հարյուր հազար ռուբլու գողության մեջ, բայց որ նա հաջորդ իսկ օրը նետվել է վառվող տան բոցերի մեջ և կրակից դուրս է բերել իրեն կասկածող կոմսին և Նինա Ալեքսանդրովնային, որը դեռ օրիորդ էր։ Իշխանը գրկել է Իվոլգինին, և այդպիսով կայացել է նրա ամուսնությունը Նինա Ալեքսանդրովնայի հետ, իսկ հենց հաջորդ օրը հրդեհի փլատակներում գտել են և կորած փողերով արկղիկը. արկղիկը երկաթե էր, անգլիական կառուցվածքի, գաղտնի փականքով, և ինչ-որ ձևով հատակի տակն է գլորվել, այնպես որ ոչ ոք չի նկատել, և միայն այդ հրդեհի շնորհիվ է գտնվել։ Կատարյա՜լ սուտ։ Բայց երբ սկսեց Նինա Ալեքսանդրովնայի մասին խոսել, նույնիսկ թնկթնկաց։ Ազնվագույն անձնավորություն է Նինա Ալեքսանդրովնան, թեպետև բարկացած է ինձ վրա։
— Դուք ծանոթ չե՞ք։
— Համարյա թե ոչ, բայց ամբողջ հոգով կցանկանայի, թեկուզ միայն նրա համար, որ արդարանայի նրա առաջ։ Նինա Ալեքսանդրովնան ինձնից նեղացած է, որ իբր թե հիմա ես հարբեցողությամբ այլասերում եմ նրա ամուսնուն։ Բայց ես ոչ միայն չեմ այլասերում, այլ ավելի շուտ զսպում եմ նրան, ես նրան, կարող է պատահել, հեռու եմ պահում ամենակործանարար կամպանիայից։ Ըստ որում նա իմ բարեկամն է, և, խոստովանում եմ, հիմա արդեն չեմ լքի նրան, այսինքն՝ նույնիսկ առանց այդ էլ, ուր որ նա է գնում, ես էլ այնտեղ, որովհետև նրան միայն զգայնությամբ կարող ես հաղթել։ Հիմա նա նույնիսկ բոլորովին չի գնում իր կապիտանուհու մոտ, թեկուզև թաքուն ձգտում է դեպի նա, հատկապես ամեն առավոտ, երբ վեր է կենում և սապոգներն է հագնում, չգիտեմ թե ինչու հատկապես այդ ժամանակ։ Նա փող չունի, իսկ այդ կնոջ մոտ առանց փողի ոչ մի կերպ չի կարելի։ Նա ձեզնից փող չի՞ խնդրել, մեծարգո իշխան։
— Ոչ, չի խնդրել։
— Ամաչում է։ Նա մտադիր էլ էր. նույնիսկ ինձ խոստովանեց, որ ուզում է ձեզ անհանգստացնել, բայց ամաչկոտ է, որովհետև դուք դեռ նորերս էիք նրան փող տվել, և բացի այդ, ենթադրում է, որ չեք տա. նա, ինչպես բարեկամի, իմ առաջ սիրտը բացեց։
— Իսկ դուք նրան փող չե՞ք տալիս։
— Իշխա՜ն։ Մեծարգո իշխան։ Ոչ միայն փող, այլ այդ մարդու համար ես, այսպես ասած, նույնիսկ կյանքս... ասենք, ոչ, չեմ ուզում չափազանցնել, կյանքս չէ, բայց եթե, այսպես ասած, տենդ, մի որևէ պալար կամ նույնիսկ հազ լինի, աստված վկա, պատրաստ եմ տանել, եթե միայն շատ մեծ կարիք լինի, որովհետև նրան համարում եմ մեծ, բայց կորա՜ծ մարդ։ Ահա՛. ոչ միայն փող։
— Նշանակում է, փող տալի՞ս եք։
— Ո-ոչ. ես փող չեմ տվել և նա ինքն էլ գիտի, որ չեմ տա, բայց չէ՞ որ միմիայն նրան զսպելու և ուղղելու նպատակով։ Հիմա ինձ պոչ է եղել, որ հետս գա Պետերբուրգ. ախր ես Պետերբուրգ գնում եմ, որպեսզի պարոն Ֆերդիշչենկոյին գտնեմ ամենաթարմ հետքերով, որովհետև հաստատ գիտեմ, որ նա արդեն այնտեղ է։ Իմ գեներալն ուղղակի եռ է գալիս, բայց կասկածում եմ, որ Պետերբուրգում ինձնից կծլկի, որպեսզի այցելի կապիտանի այրուն։ Խոստովանում եմ, նույնիսկ դիտմամբ նրան մոտիցս բաց կթողնեմ, ինչպես և արդեն պայմանավորվել ենք տեղ հասնելուն պես իսկույն բաժանվել տարբեր կողմեր, որպեսզի ավելի հարմար որսանք պարոն Ֆերդիշչենկոյին։ Ահա, ուրեմն, նրան բաց կթողնեմ, իսկ հետո հանկարծ, անսպասելի, նրան կբռնեմ կապիտանի այրու մոտ, իսկապես ասած, նրան ամաչեցնելու համար, որպես ընտանիքավոր մարդու և որպես մարդու առհասարակ ասած։
— Միայն թե աղմուկ չանեք, Լեբեդև, ի սեր աստծու, աղմուկ չանեք,— կիսաձայն և սաստիկ անհանգտությամբ ասաց իշխանը։
— Օ, ոչ, իսկապես ասած, միայն ամաչեցնելու և տեսնելու համար, թե ինչ դեմք ցույց կտա, որովհետև դեմքից շատ բան կարելի է եզրակացնել, մեծարգո իշխան, և հատկապես այդպիսի մարդու դեմքից։ Ախ, իշխան, թեև մեծ է իմ սեփական դժբախտությունը, բայց նույնիսկ հիմա չեմ կարող չմտածել նրա մասին և նրա բարոյականությունն ուղղելու մասին։ Մի մեծ խնդիրք ունեմ ձեզ, մեծարդո իշխան, նույնիսկ, խոստովանում եմ, ճիշտն ասած, հենց դրա համար էլ եկել եմ. նրա տան հետ դուք արդեն ծանոթ եք և նույնիսկ ապրել եք նրանց մոտ. ուստի եթե դուք, ամենաբարեհոգի իշխան, վճռեիք դրանում ինծ օժանդակել, իսկապես ասած, միմիայն գեներալի համար և նրա երջանկության համար...
Լեբեդևը նույնիսկ ձեռքերը միացրեց, ասես աղերսելով։
— Իսկ ի՞նչ է։ Ի՞նչ ձևով օժանդակեմ։ Համոզված եղեք, որ ես շատ եմ ուզում ձեզ լիովին հասկանալ, Լեբեդև։
— Միմիայն այդ համոզմամբ էլ ներկայացա ձեզ մոտ։ Նինա Ալեքսանդրովնայի միջոցով կարելի կլիներ ներգործել, շարունակ դիտելով ու, այսպես ասած, հետևելով նորին գերազանցությանը, նրա սեփական ընտանիքի ընդերքում։ Ես, դժբախտաբար, ծանոթ չեմ... ընդսմին այստեղ հավանաբար կարող էր օգնել նաև Նիկոլայ Արդալիոնովիչը, որը ձեզ պաշտում է, այսպես ասած, իր մատաղ հոգու ամբողջ ընդերքով...
— Ո-ոչ... Նինա Ալեքսանդրովնային խառնել այդ գործին... աստված մի արասցե՜։ Եվ Կոլյային էլ... ասենք, գուցե ես դեռ չեմ էլ հասկանում ձեզ, Լեբեդև։
— Դե այստեղ իսկի հասկանալու բան էլ չկա,— աթոռի վրա նույնիսկ վեր թռավ Լեբեդևը։ Միայն, միայն զգայնություն ու քնքշություն, ահա ամբողջ դեղը մեր հիվանդի համար։ Դուք, իշխան, ինձ թույլ տալի՞ս եք նրան հիվանդ համարել։
— Դա նույնիսկ ցույց է տալիս ձեր նրբավարությունն ու խելքը։
— Ձեզ բացատրեմ օրինակով, որ պարզության համար վերցված է պրակտիկայից։ Տեսնո՞ւմ եք, դա ինչպիսի մարդ է. նա հիմա այստեղ մի թուլություն ունի դեպի այդ կապիտանի այրին, որի մոտ չի կարող ներկայանալ առանց փողի և որի մոտ ես այսօր մտադիր եմ բռնել նրան, նրա իսկ երջանկության համար, բայց ենթադրենք, որ միայն կապիտանի այրին չլիներ, այլ նա նույնիսկ իսկական հանցանք գործեր, դե, ասենք մի որևէ ամենաանազնիվ զանցանք (թեև նա լիովին անընդունակ է դրան), ապա այն ժամանակ էլ, ասում եմ, նրա հետ միմիայն, այսպես ասած, ազնիվ քնքշությամբ ամեն ինչի կհասնես, որովհետև շատ զգայուն մարդ է։ Հավատացեք, որ հինգ օր էլ չի դիմանա, ինքը խոսք կթռցնի, լաց կլինի և ամեն ինչ կխոստովանի, և հատկապես, եթե գործելու լինենք ճարպիկ ու ազնիվ, ընտանիքի և ձեր հսկողության միջոցով, նրա բոլոր, այսպես ասած, գծերի ու քայլերի վրա... օ, ամենաբարեհոգի իշխան,— վեր թռավ Լեբեդևը, նույնիսկ մի տեսակ ոգևորությամբ,— ես ախր չեմ էլ պնդում, որ նա հավանաբար... Ես, այսպես ասած, պատրաստ եմ թեկուզ հիմա ամբողջ արյունս հեղել նրա համար, թեև համաձայնեցեք, որ անզսպությունն ու հարբեցողությունը, և կապիտանի այրին, և այդ բոլորը միասին վերցըրած կարող են ամեն ինչի հասցնել։
— Այդպիսի նպատակի ես, իհարկե, միշտ պատրաստ եմ օժանդակելու,— ասաց իշխանը, վեր կենալով- միայն խոստովանում եմ ձեզ, Լեբեդև, ես սարսափելի անհանգստացած եմ. ասացեք, չէ՞ որ դուք դեռևս... մի խոսքով, դուք ինքներդ եք ասում, որ կասկածում եք պարոն Ֆերդիշչենկոյին։
— Հապա էլ ո՞ւմ, հապա էլ ո՞ւմ, ամենաանկեղծ իշխան,— նորից սրտառուչ ձեռները կրծքին սեղմեց Լեբեդևը, գորովալից ժպտալով։
Իշխանը խոժոռվեց և տեղից վեր կացավ։
— Գիտե՞ք ինչ, Լուկյան Տիմոֆեիչ, այստեղ սարսափելի բան է սխալվելը։ Այդ Ֆերդիշչենկոն... Ես չէի ուզենա նրա մասին վատ բան ասել... Բայց այդ Ֆերդիշչենկոն... այսինքն՝ ո՞վ գիտե, կարող է պատահել, որ նա է... Ես ուզում եմ ասել, որ, գուցե, նա իսկապես էլ ավելի է ընդունակ դրան, քան... քան թե մեկ ուրիշը։
Լեբեդևը սրեց աչքերն ու ականջները։
— Գիտե՞ք ինչ,— ավելի ու ավելի էր խճճվում և խոժոռվում իշխանը, սենյակում անցուդարձ անելով և աշխատելով չնայել Լեբեդևին,— ինձ հայտնեցին... ինձ ասացին պարոն Ֆերդիշչենկոյի մասին, որ իբր թե, բացի ամեն ինչից, այնպիսի մարդ է, որի ներկայությամբ պետք է խուսափել և ոչ մի... ավելորդ բան չասել, հասկանո՞ւմ եք։ Ես նրա համար եմ ասում, որ գուցե իսկապես էլ նա ավելի ընդունակ է, քան մեկ ուրիշը... որպեսզի չսխալվեմ, ահա թե ինչն է գլխավորը, հասկանո՞ւմ եք։
— Իսկ դա ձեզ ո՞վ է հայտնել պարոն Ֆերդիշչենկոյի մասին,— ուղղակի վրա ընկավ Լեբեդևը։
— Այնպես, ինձ կամացուկ ասացին։ Ասենք, ես ինքս դրան չեմ հավատում... Ես շատ ափսոսում եմ, որ ստիպված եղա սա հայտնել, հավատացնում եմ ձեզ, ես ինքս էլ դրան չեմ հավատում... դա որևէ ցնդաբանություն կլինի... Թո՛ւ, ինչ հիմար բան արեցի ես։
— Գիտե՞ք ինչ, իշխան,— նույնիսկ ամբողջ մարմնով դողալ սկսեց Լեբեդևը,— դա կարևոր է, դա հիմա չափազանց կարևոր է, այսինքն՝ ոչ թե պարոն Ֆերդիշչենկոյի վերաբերյալ, այլ այն բանի, թե ձեզ ինչպես է հասել այդ լուրը։ (Այդ ասելիս Լեբեդևը իշխանի հետևից ետ ու առաջ էր վազում, ջանալով նրան համընթաց քայլել)։ Ահա թե ես էլ հիմա ինչ կհայտնեմ, իշխան, քիչ առաջ գեներալը, երբ նրա հետ գնում էի այդ Վիլկինի մոտ, նրանից հետո, երբ ինձ պատմեց հրդեհի մասին և, հասկանալի է, զայրույթից եռալով, հանկարծ սկսեց ինձ ակնարկել նույն բանը պարոն Ֆերդիշչենկոյի մասին, բայց այնպես անկապ ու կցկտուր, որ ես ակամա նրան մի քանի հարց տվի և դրա հետևանքով լիովին համոզվեցի, որ այդ ամբողջ լուրը լոկ նորին գերազանցության ներշնչանքն է... իսկապես որ, այսպես ասած, լոկ բարեհոգությունից դրդված։ Որովհետև նա սուտն էլ ասում է միմիայն նրա համար, որ չի կարող զսպել խանդաղատանքը։ Հիմա բարեհաճում եք տեսնել, եթե նա սուտ է ասել, իսկ ես դրանում համոզված եմ, ապա ի՞նչ ձևով կարող էիք դուք ևս իմանալ։ Հասկացեք, իշխան, ախր դա նրա մեջ րոպեի ներշնչանք էր, ապա, նշանակում է, ձեզ ո՞վ հայտնեց։ Դա կարևոր է և... այսպես ասած...
— Դա նոր ինձ Կոլյան ասաց, իսկ նրան ասել էր հայրը, որին նա հանդիպել էր ժամը վեցին, վեցից անց, հաշտում, երբ ինչ֊որ բանի համար դուրս էր եկել։
Եվ իշխանը մանրամասն ամեն ինչ պատմեց։
— Դե, ահա, սա հենց կոչվում է հետք,— ձեռները շփելով անձայն ծիծաղում էր Լեբեդևը,— ես այդպես էլ կարծում էի։ Դա նշանակում է, որ նորին գերազանցությունը հատկապես ընդհատել է իր անմեղ քունը ժամը վեցը չեղած, որպեսզի գնա արթնացնի սիրելի որդուն և հայտնի պարոն Ֆերդիշչենկոյի հարևանության արտակարգ վտանգավորությունը։ Դրանից հետո ինչպիսի՜ վտանգավոր մարդ է պարոն Ֆերդիշչենկոն, և ինչպիսի՜ն է նորին գերազանցության ծնողական անհանգստությունը։ Հի՜-հի՜-հի՜։
— Լսեցեք, Լեբեդև,— վերջնականապես շփոթվեց իշխանը,— լսեցեք, գործեցեք կամացուկ։ Աղմուկ մի հանեք։ Ես ձեզ խնդրում եմ, Լեբեդև, ես ձեզ աղաչում եմ... Այդ դեպքում, երդվում եմ, կօժանդակեմ ձեզ, բայց պայմանով, որ ոչ ոք չիմանա, պայմանով, որ ոչ ոք չիմանա։
— Համոզված եղեք, ամենաբարեհոգի, ամենաանկեղծ և ազնվագույն իշխան,— գոչեց Լեբեդևը կատարյալ ոգեշնչմամբ — համողված եղեք, որ ամբողջ սույնը կմեռնի իմ ազնվագույն սրտում։ Կամացուկ քայլերով, միասի՜ն։ Կամացուկ քայլերով, միասի՜ն։ Ախր ես նույնիսկ ամբողջ արյունս... ամենապայծառափայլ իշխան, ես ստոր եմ թե՛ հոգով, թե՛ ոգով, բայց հարցրեք ամեն մի նույնիսկ սրիկայի, ոչ միայն ստոր մարդու. նրա համար ավելի լավ է ո՞ւմ հետ գործ ունենալ, արդյոք իր նման մի սրիկայի, թե ձեզ նման ամենաազնվագույն մարդու հետ, ամենաանկեղծ իշխան։ Նա կպատասխանի, որ ամենաազնվագույն մարդու հետ, և դրանում է առաքինության հաղթանակը։ Ցտեսություն, մեծարգո՜ իշխան։ Կամացուկ քայլերով... կամացուկ քայլերով և... միասին։
=== X ===
Իշխանը վերջապես հասկացավ, թե ինչու էր ամեն անգամ սարսռում, երբ դիպչում էր այդ երեք նամակին, և ինչու մինչև երեկո շարունակ հեռացնում էր դրանք կարդալու րոպեն։ Երբ նա դեռ այն ժամանակ առավոտյան ծանր քնով քնեց իր թախտին, դեռ շարունակ չհամարձակվելով բացել այդ ծրարներից մեկնումեկը, նա նորից ծանր երազ տեսավ, և նորից նրա երազն եկավ միևնույն «ճրագործուհին»։ Նա նորից նայում էր իշխանին երկար արտևանունքների վրա շողացող արցունքներով, նորից նրան կանչում էր իր հետևից, և նորից իշխանը զարթնեց, ինչպես այն ժամանակ, տառապանքով հիշելով նրա դեմքը։ Իշխանն ուզեց նրա մոտ գնալ անմիջապես, բայց չէր կարող, վերջապես, գրեթե հուսահատ, բացեց նամակները և սկսեց կարդալ։
Այդ նամակներն էլ նման էին երազի։ Երբեմն մարդ տարօրինակ, անհնար ու անբնական երազներ է տեսնում. արթնանալով, դրանք պարզ մտաբերում է և զարմանում տարօրինակ փաստի վրա. ամենից առաջ դուք հիշում եք, որ գիտակցությունը ձեզ չէր լքել ձեր երազատեսության ամբողջ ընթացքում. նույնիսկ մտաբերում եք, որ դուք գործում էիք չափազանց խորամանկ ու տրամաբանորեն այդ ամբողջ երկար, երկար ժամանակ, երբ ձեզ շրջապատել էին մարդասպանները, երբ նրանք խորամանկում էին, թաքցնում իրենց մտադրությունը, ձեզ հետ վարվում էին բարեկամաբար, մինչդեռ նրանց մոտ զենքը արդեն պատրաստի վիճակում էր և նրանք սպասում էին լոկ որևէ նշանի. դուք մտաբերում եք, թե վերջապես ինչ խորամանկությամբ նրանց խաբեցիք, թաքնվեցիք նրանցից, հետո դուք գլխի ընկաք, որ նրանք անգիր գիտեն ձեր ամբողջ խաբեությունը, և միայն ձեզ ցույց չեն տալիս, որ գիտեն, թե դուք որտեղ եք թաքնվել, բայց դուք նորից խորամանկեցիք ու խաբեցիք նրանց, այդ բոլորը դուր պարզ մտաբերում եք։ Բայց ինչո՞ւ միևնույն ժամանակ ձեր բանականաթյունը կարող է հաշտվել այդպիսի ակներև անհեթեթությունների ու անհնարինությունների հետ, որոնցով, ի դեպ, լի էր ձեր երազը։ Ձեր մարդասպաններից մեկը ձեր աչքի առաջ դարձավ կին, իսկ կնոջից վերափոխվեց փոքրիկ, խորամանկ, զզվելի գաճաճի, և դուք իսկույն դա հնարավոր համարեցիք, որպես կատարված փաստ, գրեթե առանց նվազագույն տարակուսանքի, և հենց բուն այն ժամանակ, երբ մյուս կողմից ձեր բանականությրւնը ամենասաստիկ լարված վիճակում էր, դրսևորում էր արտասովոր ուժ, խորամանկություն, կռահելու ընդունակություն, տրամաբանություն։ Ինչո՞ւ նաև, քնից արթնանալով ու արդեն լիովին մտնելով իրականություն, գրեթե ամեն անգամ զգում եք, երբեմն էլ նույնիսկ արտասովոր ուժեղ տպավորված, որ քնի հետ մեկտեղ դուք թողնում եք ձեզ համար չպարզաբանված մի բան։ Դուք քմծիծաղում եք ձեր երագի վրա և միևնույն ժամանակ զգում եք, որ այդ անհեթեթությունների միահյուսման մեջ պարունակվում է ինչ֊որ միտք, բայց արդեն իրական միտք, ձեր իրական կյանքին վերաբերող մի բան, մի բան, որ գոյություն ունի և միշտ գոյություն է ունեցել ձեր սրտում. կարծես թե ձեր երազով ձեզ մի նոր, մարգարեական բան է ասվել, որին դուք սպասում էիք. ձեր տպավորությունն ուժեղ է, դա ուրախալի կամ տանջալի է, բայց թե ինչումն է կայանում և ձեզ ինչ է ասված եղել այդ ամենը դուք չեք կարող ոչ հասկանալ, ոչ մտաբերել։
Գրեթե նույն բանն էր և այդ նամակներից հետո։ Բայց դեռ նամակները բաց չարած, իշխանն զգաց, որ դրանց գոյության և հնարավորության փաստն ինքնին արդեն նման է կոշմարի։ Ինչպե՞ս է համարձակվել ''նա'' գրել ''նրան'', հարցնում էր իշխանը, երեկոյան մենակ թափառելով (երբեմն նույնիսկ ինքն էլ չհիշելով, թե որտեղ է շրջում)։ Ինչպե՞ս կարող էր նա գրել ''դրա'' մասին, և ինչպե՞ս կարող էր նրա գլխում այդպիսի խելահեղ ցնորք ծագել։ Բայց այդ ցնորքն արդեն իրականացված էր, և իշխանի համար ամենազարմանալին այն էր, որ մինչև ինքը կարդում էր այդ նամակները, նա ինքը գրեթե հավատում էր այդ ցնորքի հնարավորությանը և նույնիսկ արդարացմանը։ Այո, իհարկե, դա երազ էր, կոշմար և խելահեղություն. բայց հենց այդտեղ էլ պարունակվում էր մի այնպիսի բան, որը տանջալիորեն իրական էր և տառապալից-արդարացի, որն արդարացնում էր և՛ երազը, և՛ կոշմարը, և՛ խելահեղությունը։ Մի քանի ժամ իրար վրա իշխանը կարծես զառանցում էր այն, ինչ կարդացել էր, րոպեն մեկ հատվածներ էր մտաբերում, կանգ էր առնում դրանց վրա, խորամուխ էր լինում դրանց մեջ։ Երբեմն նույնիսկ ուզում էր ինքն իրեն ասել, որ այդ ամենը ինքը նախազգում ու կանխագուշակում էր առաջ, նույնիսկ նրան թվում էր, որ կարծես թե այդ ամենը նա արդեն կարդացել էր մի ժամանակ, վաղուց-վաղուց, և այն ամենը, ինչի մասին նա թախծում էր այն ժամանակից ի վեր, այն ամենը, որից տանջվում ու վախենում էր, այդ ամենը պարփակվում էր իր կողմից վաղուց կարդացված այդ նամակներում։
«Երբ բաց անեք այս նամակը (այդպես էր սկսվում առաձին ուղերձը), ամենից առաջ նայեցեք ստորագրությանը։ Ստորագրությունը ձեզ ամեն ինչ կասի և ամեն ինչ կպարզաբանի, այնպես որ ձեր առաջ արդարանալու և ձեզ պարզաբանելու ոչինչ չունեմ։ Եթե գեթ ինչ-որ չափով ձեզ հավասար լինեի, դուք դեռ կկարողանայիք վիրավորվել այսպիսի հանդգնությունից, բայց ո՞վ եմ ես, և ո՞վ եք դուք։ Մենք երկու այնպիսի հակապատկերներ ենք, և ես ձեր համեմատությամբ այն աստիճան արտակարգ բան եմ, որ նույնիսկ ոչ մի ձևով չեմ կարող ձեզ վիրավորել, եթե նույնիսկ ուզենայի»։
Այնուհետև մի այլ տեղ նա գրում է.
«Իմ խոսքերը մի համարեք հիվանդ երևակայության հիվանդագին հիացում. բայց դուք ինձ համար կատարելություն եք։ Ես ձեզ տեսել եմ, ես ձեզ տեսնում եմ ամեն օր։ Չէ՞ որ ես ձեզ չեմ դատում, ես դատողությամբ չեմ հասել այն մտքին, թե դուք կատարելություն եք. ես ուղղակի հաստատապես հավատացած եմ։ Բայց իմ մեջ նաև մեղք կա ձեր առաջ. ես ձեզ սիրում եմ։ Չէ՞ որ կատարելությունը չի կարելի սիրել, կատարելությանը կարելի է նայել միայն ինչպես կատարելության, այնպես չէ՞։ Այնինչ ես ձեզ սիրահարված եմ։ Թեև սերը հավասարեցնում է մարդկանց, բայց մի անհանգստացեք, ես ձեզ չեմ հավասարեցրել ինձ, նույնիսկ ամենաթաքուն մտքումս։ Ես ձեզ գրել եմ «մի անհանգստացեք». մի՞թե դուք կարող եք անհանգստանալ... Եթե կարելի լիներ, ես կհամբուրեի ձեր ոտների հետքերը։ Օ, ես չեմ հավասարվում ձեզ հետ... նայեցեք ստորագրությանը, շուտով նայեցեք ստորագրությա՜նը»։
«Սակայն, ես նկատում եմ (գրում էր նա մյուս նամակում ), որ ձեզ միացնում եմ նրա հետ և դեռ ոչ մի անգամ չեմ հարցրել, թե արդյոք սիրո՞ւմ եք նրան։ Նա սիրեց, միայն մեկ անգամ տեսնելով ձեզ։ Նա ձեր մասին մտաբերում է ինչպես «լույսի» մասին, սա նրա սեփական խոսքերն են, ես նրանից եմ լսել դրանք։ Բայց ես առանց խոսքերի էլ հասկացա, որ դուք նրա համար լույս եք։ Ես մի ամբողջ ամիս ապրեցի նրան մոտիկ և այդտեղ հասկացա, որ դուք էլ նրան եք սիրում, դուք և նա ինձ համար մի բան եք»։
«Այդ ինչո՞ւ (գրում է նա էլի) երեկ ես անցա ձեր մոտով, և դուք կարծես թե շիկնեցիք։ Չի՛ կարող պատահել, դա ինձ այդպես թվաց։ Եթե ձեզ տանեն նույնիսկ ամենակեղտոտ մի որջ և ցույց տան մերկացած արատը, այն ժամանակ էլ դուք չպետք է շիկնեք. դուք ոչ մի դեպքում չեք կարող զայրանալ վիրավորանքի պատճառով. դուք կարող եք ատել բոլոր անարգներին ու ստորներին, բայց ոչ ձեզ համար, այլ ուրիշների, նրանց, ում այդ անարգները վիրավորում են։ Իսկ ձեզ ոչ ոք չի կարող վիրավորել։ Գիտե՞ք, ինձ թվում է, որ դուք նույնիսկ պետք է սիրեք ինձ. ինձ համար դուք նույնն եք, ինչ որ նրա համար. լուսավոր ոգի. հրեշտակը չի կարող ատել, չի կարող և չսիրել։ Արդյոք կարելի՞ է սիրել բոլորին, բոլոր մարդկանց, իր բոլոր մերձավորներին, ես հաճախ եմ այս հարցը տվել ինձ։ Իհարկե ոչ, և նույնիսկ անբնական է։ Դեպի մարդկությունը տածած վերացական սիրո մեջ սիրում ես գրեթե միմիայն քեզ։ Բայց սա մեզ համար անհնար է, իսկ դուք այլ բան եք. ինչպե՞ս կարող էիք դուք չսիրել թեկուզ որևէ մեկին, երբ ձեզ ոչ ոքի հետ չեք կարող համեմատել և երբ դուք վեր եք ամենայն վիրավորանքից, վեր եք ամենայն անձնական զայրույթից։ Մենակ դուք կարող եք սիրել առանց էգոիզմի, մենակ դուք կարող եք սիրել ոչ թե անձամբ ձեզ համար, այլ նրա համար, որին սիրում եք։ Օ, որքան դառն կլիներ ինձ համար իմանալ, որ դուք իմ պատճառով ամոթ կամ զայրույթ եք զգում։ Այստեղ ձեր կործանումն է. դուք միանգամից կհավասարվեք ինձ...
Երեկ, ձեզ հանդիպելով, տուն եկա և մի պատկեր հնարեցի։ Քրիստոսին բոլորը նկարում են ըստ ավետարանական ավանդությունների. ես այլ կերպ կնկարեի. ես նրան կպատկերեի մենակ, չէ՞ որ աշակերտները երբեմն թողնում էին նրան մենակ։ Ես նրա հետ կթողնեի մենակ մի փոքրիկ երեխայի։ Երեխան խաղում էր նրա մոտ. գուցե նրան որևէ բան էր պատմում իր մանկական լեզվով, Քրիստոս նրան լսում էր, բայց հիմա խորասուզվել է մտքերի մեջ. նրա ձեռքը ակամա, մոռացությամբ, մնացել է մանկան խարտյաշ գլխին։ Նա նայում է հեռուն, հորիզոնին. ամբողջ աշխարհի պես մի մեծ խոհ հանգչում է նրա հայացքում, դեմքը տխուր է։ Երեխան լռել է, հենվել Քրիստոսի ծնկներին և, թաթիկը թշին նեցուկ արած, գլխիկը բարձրացրել է վեր և մտածկոտ, ինչպես երբեմն երեխաներն են մտասուզվում, ուշադիր նայում է նրան։ Արևը մայր է մտնում... Ահա իմ պատկերը։ Դուք անմեղ եք, և ձեր ամբողջ կատարելությունը ձեր անմեղության մեջ է։ Օ, հիշեցեք միայն դա։ Ի՞նչ գործ ունեք ձեր նկատմամբ ունեցած իմ կրքի հետ։ Դուք հիմա արդեն իմն եք, ես ամբողջ կյանքիս ընթացքում ձեր կողքին կլինեմ... Ես շուտով կմեռնեմ»։
Վերջապես, ամենավերջին նամակում գրված էր.
«Ի սեր աստծու, իմ մասին ոչինչ չմտածեք. մի մտածեք նաև, որ ես ինձ ստորացնում եմ նրանով, որ այսպես եմ գրում ձեզ, և կամ որ ես պատկանում եմ այնպիսի էակների թվին, որոնց համար հաճույք է իրենց ստորացնելը, նույնիսկ թեկուզ հպարտությունից։ Ոչ, ես իմ մխիթարություններն ունեմ. բայց ինձ համար դժվար է դա ձեզ բացատրելը։ Ես կդժվարանայի նույնիսկ ինքս ինձ ասել դա պարզորեն, թեև ես տանջվում եմ դրանից։ Բայց ես գիտեմ, որ չեմ կարող ինձ ստորացնել նույնիսկ հպարտության նոպայից դրդված։ Իսկ սրտի մաքրության պատճառով ինքնաստորացման ես ընդունակ չեմ։ Ուստի, նշանակում է, ես բոլորովին չեմ ստորացնում ինձ։
Ինչո՞ւ եմ ուզում ձեզ միացնել. ձե՞զ համար, թե ինձ համար։ Ինձ համար, հասկանալի է. այստեղ բոլոր թույլտվություններն իմն են, ես այդպես եմ ասել ինքս ինձ վաղուց... Ես լսել եմ, որ ձեր քույրը՝ Ադելաիդան, այն ժամանակ իմ դիմանկարի մասին ասել է, որ այսպիսի գեղեցկությամբ կարելի է աշխարհը շուռ տալ։ Բայց ես հրաժարվեցի աշխարհից. ձեզ համար ծիծաղելի է այս լսել ինձնից, հանդիպելով ինձ ժանյակներով ու գոհարներով զարդարված, հարբեցողների ու անպիտանների հետ. դրան մի նայեք, ես գրեթե արդեն գոյություն չունեմ, ես այդ գիտեմ, աստված գիտի, թե իմ փոխարեն ինչ է ապրում իմ մեջ։ Ես ամեն օր դա կարդում եմ երկու սարսափելի աչքերի մեջ, որոնք շարունակ նայում են ինձ, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ դրանք իմ առաջ չեն։ Այդ աչքերը հիմա ''լռում'' են (նրանք շարունակ լուռ են), բայց ես դիտեմ նրանց դաղտնիքը։ Նրա տունը մռայլ է, ձանձրալի, և նրանում էլ գաղտնիք կա։ Ես համոզված եմ, որ նրա արկղում թաքցրած է մետաքսի մեջ փաթաթած ածելի, ինչպես այն Մոսկվայի մարդասպանի մոտ. նա էլ ապրում էր մոր հետ նույն տանը և նույնպես ածելին կապել էր մետաքսով, որպեսզի մի կոկորդ կտրի։ Ամբողջ ժամանակ, որ գտնվում էի նրանց տանը, ինձ շարունակ թվում էր, որ հատակի տախտակների տակ, դեռ նրա հայրը, գուցե թաքցրել է մի մեռածի և ծածկել մոմլաթով, ինչպես այն մոսկվացին, և նույնպես շուրջը դարսած են ժդանովյան հեղուկով սրվակներ, ես նույնիսկ ձեզ ցույց կտայի այդ անկյունը։ Նա շարունակ լռում է, բայց ախր ես գիտեմ, նա այնքան է սիրում ինձ, որ արդեն չէր կարող չատել ինձ։ Ձեր հարսանիքը և իմ հարսանիքը՝ միասին. այդպես ենք նշանակել ես ու նա։ Ես նրանից գաղտնիք չեմ պահում։ Ես նրան կսպանեի վախից... Բայց նա ինձ ավելի շուտ կսպանի... նա հիմա ծիծաղեց և ասում է, թե ես զառանցում եմ. նա գիտի, որ ես ձեզ գրում եմ»։
Եվ շատ, նույնպիսի շատ զառանցանք կար այդ նամակներում։ Նրանցից մեկը՝ երկրորդը, երկու փոստային թերթի վրա էր, մեծ չափսի, մանր գրված։
Իշխանը վերջապես դուրս եկավ խավար զբոսայգուց, որտեղ երկար թափառում էր, ինչպես և երեկ։ Պայծառ, թափանցիկ գիշերը նրան սովորականից ավելի պայծառ թվաց. «Մի՞թե դեռ այսքան վաղ է»,— մտածեց նա։ (Նա մոռացել էր ժամացույցը վերցնել)։ Կարծես թե նա մի տեղից հեռավոր երաժշտության ձայն լսեց. «Ըստ երևույթին կայարանում է,— նորից մտածեց նա,— իհարկե, նրանք այսօր չեն գնացել այնտեղ»։ Այդ մտածելով, նա տեսավ, որ կանգնած է հենց նրանց ամառանոցի մոտ. նա այդպես էլ գիտեր, որ անպայման պետք է վերջ ի վերջո այստեղ հայտնվեր, և սրտի նվաղումով ոտք դրեց պատշգամը։ Նրան ոչ ոք չհանդիպեց, պատշգամբը դատարկ էր։ Նա մի քիչ սպասեց և բացեց դահլիճի դուռը։ «Նրանց այս դուռը երբեք չէր ծածկվում»,— անցավ նրա մտքով, բայց դահլիճն էլ դատարկ էր. այնտեղ գրեթե բոլորովին մութն էր։ Նա տարակուսած կանգնեց սենյակի մեջտեղը։ Հանկարծ դուռը բացվեց, և ներս մտավ Ալեքսանդրա Իվանովնան մոմը ձեռքին։ Իշխանին տեսնելով, նա զարմացավ և կանգ առավ նրա առաջ, կարծես թե հարց տալով։ Ըստ երևույթին, նա միայն անցնում էր սենյակի միջով մի դռնից մյուսը, բոլորովին չկարծելով, թե որևէ մեկին կհանդիպի։
— Ինչպե՞ս հայտնվեցիք այստեղ,— վերջապես ասաց նա։
— Ես... անցա...
— Maman-ն այնքան էլ առողջ չէ։ Ագլայան նույնպես։ Ադելաիդան պառկում է քնելու, ես էլ եմ գնում։ Մենք այսօր ամբողջ երեկո տանը մենակ էինք նստած։ Հայրիկը և իշխանը Պետերբուրգում են։
— Ես եկա... ես ձեզ մոտ եկա... հիմա...
— Գիտե՞ք ժամը քանիսն է։
— Ո-ոչ...
— Տասներկուսն անց կեսն է։ Մենք միշտ ժամը մեկին պառկում ենք։
— Ախ, ես կարծում էի թե... ինն անց կեսն է։
— Ոչինչ,— ծիծաղեց Ալեքսանդրան։— Իսկ ինչո՞ւ քիչ առաջ չեկաք։ Ձեզ, գուցե և, սպասում էին։
— Ես... կարծում էի...— թոթովում էր նա, հեռանալով։
— Ցտեսությո՜ւն։ Վաղը բոլորին կծիծաղեցնեմ։
Նա գնաց զբոսայգին շրջանցող ճանապարհով, դեպի իր ամառանոցը։ Նրա սիրտը բաբախում էր, մտքերը խառնվում էին, և նրա շուրջն ամեն ինչ երազի էր նման։ Եվ հանկարծ, նույնպես, ինչպես և այն ժամանակ, երբ նա երկու անգամն էլ արթնացավ միևնույն տեսիլքի վրա, նույն տեսիլքը նորից ներկայացավ նրան։ Նույն կինը դուրս եկավ զբոսայգուց և կանգնեց նրա առաջ, կարծես նրան սպասում էր այստեղ։ Իշխանը ցնցվեց և կանգ առավ. կինը բռնեց նրա ձեռքը և ամուր սեղմեց։ «Ոչ, սա տեսիլք չէ՜»։
Եվ ահա, վերջապես։ Նա կանգնած էր նրա առաջ երես առ երես, առաջին անգամ իրենց անջատումից հետո. նա ինչ֊որ բան էր ասում իշխանին, բայց վերջինս լուռ նայում էր նրան. իշխանի սիրտը լցվեց ու ցավից տնքաց։ Օ, երբեք հետո նա չէր կարողանում մոռանալ այդ հանդիպումը նրա հետ և միշտ մտաբերում էր միատեսակ ցավով։ Նա ծունկի եկավ իշխանի առաջ, հենց այդտեղ, փողոցում, ինչպես մոլագար. իշխանը վախեցած ընկրկեց, իսկ նա որսում էր նրա ձեռքը, որպեսզի համբուրեր, և ճիշտ այնպես, ինչպես այն ժամանակ երազում, հիմա էլ արցունքները շողում էին նրա երկար արտևանունքների վրա։
— Վեր կաց, վեր կաց,— ասում էր իշխանը վախեցած շշուկով, բարձրացնելով նրան,— շուտ վեր կաց։
— Դու երջանի՞կ ես։ Երջանի՞կ ես,— հարցնում էր նա։— Ինձ միայն մի խոսք ասա, երջանի՞կ ես հիմա։ Այսօր, հիմա։ Նրա՞ մոտ էիր։ Նա ի՞նչ ասաց։
Նա վեր չէր կենում, նա չէր լսում իշխանին, նա հարցնում էր շտապելով և շտապում էր խոսել, կարծես թե նրան հետապնդում էին։
—- Ես մեկնում եմ վաղը, ինչպես դու հրամայեցիր։ Ես չեմ լինի... Չէ՞ որ վերջին անգամ եմ տեսնում քեզ, վերջի՜ն։ Հիմա ախր արդեն բոլորովի՜ն վերջին անգամ։
— Հանգստացիր, վեր կաց,— ասաց իշխանը հուսակտուր։
Նա ագահորեն ուշադիր նայում էր իշխանին, նրա ձեռքերը բռնած։
— Մնաս բարո՜վ,— վերջապես ասաց նա, վեր կացավ և արագ հեռացավ նրանից, գրեթե փախավ։ Իշխանը տեսավ, որ նրա մոտ հանկարծ հայտնվեց Ռոգոժինը, նրան թևանցուկ արեց ու տարավ։
— Սպասիր, իշխան,— բղավեց Ռոգոժինը,— ես հինգ րոպե հետո կվերադառնամ քիչ ժամանակով։
Հինգ րոպե հետո նա իրոք եկավ։ Իշխանը նրան սպասում էր նույն տեղում։
— Կառք նստեցրի,— ասաց նա,— այնտեղ անկյունում ժամը տասից կառքն սպասում էր։ Նա այդպես էլ գիտեր, որ ամբողջ երեկո այն մյուսի մոտ կլինես։ Այն ժամանակվանը, որ ինձ գրել էիր, ճշտությամբ հայտնեցի։ Նա այլևս այն մեկին չի գրի, խոստացավ. և քո ցանկությամբ այստեղից վաղը կգնա։ Ուզեց վերջին անգամ քեզ տեսնել, թեև դու մերժել էիր, այստեղ էլ քեզ սպասում էինք վերադարձիդ, ահա այնտեղ, այն նստարանի վրա։
— Նա ի՞նքը քեզ իր հետ վերցրեց։
— Բա ի՞նչ,— ատամները ցույց տվեց Ռոգոժինը,— տեսա այն, ինչ որ գիտեի։ Նամակները հո՞ կարդացել էի։
— Մի՞թե իսկապես կարդացել ես այդ նամակները,— հարցրեց իշխանը այդ մտքից ապշած։
— Բա ո՜նց. ամեն մի նամակը ինքն էր ցույց տալիս ինձ։ Ածելու մասին հիշո՞ւմ ես, հի՜-հի՜։
— Խելագա՜ր կին,— գոչեց իշխանը, ձեռները կոտրատելով։
— Ո՞վ գիտի այդ, գուցե և չէ,— կամացուկ ասաց Ռոգոժինը, կարծես ինքն իրեն։
Իշխանը չպատասխանեց։
— Դե, մնաս բարով,— ասաց Ռոգոժինը,— ախր ես էլ եմ գնում վաղը. բարի՛ հիշիր։ Իսկ ինչու, եղբայր,— ավելացրեց նա, արագ շուռ գալով,— ինչո՞ւ նրան ոչինչ չասացիր ի պատասխան։ «Իսկ դու երջանի՞կ ես, թե ոչ»։
— Ոչ, ո՜չ, ո՜չ,— բացականչեց իշխանը անսահման վշտով։
— Ա՜յդ էր պակաս, որ «այո» ասեիր,— չար ծիծաղեց Ռոգոժինը և գնաց առանց ետ նայելու։
----
<references/>