Changes

[[Պատկեր:Theoden.jpg|300px|thumb|right]]

Սկսվեց սառնաշունչ լուսաբացը: Արևելքում խավարին փոխարինեց մոխրագույն աղջամուղջը, և վերջապես Էմին Մուիլի հեռավոր մթին պատի հետևից երևացին արեգակի առաջին շողերը: Սկսվեց պայծառ ու ջինջ այգաբացը: Քամին աղմկում էր ցրտից կորացած խոտերի մեջ: Հանկարծ Լուսաչը կտրուկ կանգ առավ ու բարձր խրխնջաց: Գենդալֆը ձեռքը մեկնեց առաջ:

Առջևում վեր էր խոյանում հարավային լեռնաշղթան՝ ձյունապատ լեռնագագաթներով ու խորունկ կիրճերով: Ստորոտից կանաչ լեզուների պես դեպի նախալեռներն էին ձգվում հովիտները և, բարձրանալով լանջն ի վեր, կորչում էին նեղ ու մռայլ կիրճերում, որտեղ գիշերը դեռ չէր զիջել իր տեղը լուսաբացին: Դրանցից ամենալայնաձակը, ասես ծովախորշ լեռների մեջ թաղված, հեռվում վերջանում էր խառնիխուռն ժայռերի կուտակումով, որոնց գլխին բազմել էր ձյունապատ լեռնագագաթը, իսկ հովտի սկզբնամասում մուտքը ժամապահի պես հսկում էր միայնակ բլուրը: Բլրի գլուխը լուսավորվել էր այգաբացի առաջին ճառագայթներից, իսկ նրա հովանու տակ արծաթե թելի պես կայծկլտում էր գետի ոլորանը, որի հեռավոր ափին բարեկամները ոսկու փայլ նկատեցին:

Պարզկա ու ջինջ առավոտ էր, և թռչունները երգում էին գլխավերևում, երբ ճամփորդները մոտեցան գետին: Այն լեռներից հարթավայր իջնելով լայն ոլորան էր գծում և, ճանապարհը հատելով, գնում էր դեպի արևելք՝ միանալու ափերը եղեգներով ծածկված Էնտուոշին: Շուրջն ամեն ինչ կանաչ էր: Գետի կանաչապատ ափերը և ափամերձ խոնավ մարգագետինները ծածկված էին ուռիներով: Այս հարավային երկրում դրանց ճյուղերի ծայրերն արդեն գարնանային կարմրություն էին ստացել: Ըստ երևույթին, գետն անցնում էին ծանծաղուտով՝ դատելով ձիերի սմբակների հետքերով ծածկված ափերից: Ճամփորդներն անցան գետի մյուս ափը և դուրս եկան դեպի բլուր տանող լայն ճանապարհը: Քիչ անց ճանապարհը մտավ քարերով պատնեշված բլրի ստորոտը և սկսեց գնալ կանաչապատ գերեզմանաթմբերի կողքով, որոնց արևմտյան լանջերն ասես ձյունապատ լինեին. խոտը ծածկված էր փոքրիկ աստղիկներ հիշեցնող մանր, սպիտակ ծաղիկներով:

— Յոթ գերեզմանաթումբ ձախից և ինը աջից,— հաշվեց Արագորնը: — Շատ սերունդներ են հեռացել աշխարհից այն ժամանակից ի վեր, ինչ կառուցվել է Ոսկե Ապարանքը:

— Իսկ Ռոհանի չափանիշներով շատ մեծ է,— ասաց Արագորնը: — Այնքան մեծ, որ Ոսկե Ապարանքի կառուցման օրերից մնացել են միայն երգեր, իսկ ավելի վաղ անցյալի մասին հիշողությունները հեռացել են ու կորել անցյալի մշուշում: Այժմ նրանք այս երկիրը համարում են իրենց հայրենիքը և պապենական հողը, իսկ նրանց լեզուն այնքան է փոխվել, որ անհասկանալի է դարձել հյուսիսում ապրող իրենց իսկ ազգակիցների համար:

<poem>

— Այսպես է երգել վաղուց մոռացված ռոհանցի աշուղը հնում Էորլ Երիտասարդի մասին: Շարունակության մեջ ասվում է, որ երիտասարդ դյուցազնը այստեղ է արշավել հյուսիսից, և որ նրա նժույգը՝ Ֆելարոֆը, թռչնի թևեր ուներ ոտքերին: Մարդիկ մինչև հիմա էլ երեկոները խարույկի շուրջը նստած երգում են այս երգը:

— Կա՛նգ առեք, օտարականնե՛ր,— գոռացին նրանք իրենց լեզվով: — Ասացե՛ք, ովքե՞ր եք դուք և ի՞նչ գործով եք եկել Էդորաս:

— Թեոդեն արքայի հրամանն է,— պատասխանեց ժամապահներից մեկը: — Այս դարպասից ներս ոչ ոք իրավունք չունի մտնել, բացառությամբ նրանց, ովքեր գիտեն մեր լեզուն: Պատերազմի օրերին մենք ներս ենք թողնում միայն մեր ազգակիցներին և գոնդորցիներին՝ Մունդբուրգից: Ովքե՞ր եք դուք, որ այդպես տարօրինակ զգեստավորված անվրդով զբոսնում եք մեր հարթավայրում նժույգներով, որոնք ջրի երկու կաթիլի պես նման են մեր ձիերին: Մենք վաղուց ենք այստեղ հերթապահում և երկար ժամանակ է հետևում ենք ձեզ: Առաջին անգամ ենք տեսնում ձեզ պես տարօրինակ եկվորների: Եվ այդ ազնվազարմ նժույգը, որը երկու հեծյալ է տանում, կարծես թե Մեարաս ցեղից է... Եթե իմ աչքերը հմայված չեն ինչ-որ հմայախոսքերով: Պատասխանի՛ր, կախա՞րդ ես դու, թե՞ լրտեսն ես Սարումանի: Կամ գուցե դուք չարամետ ուրվականնե՞ր եք: Պատասխանի՛ր, արա՛գ:

Ժամապահը շփոթվեց, և նրա աչքերը մտահոգ տեսք ստացան:

— Ախ, Օձալեզուն,— խոսեց Գենդալֆը, խիստ հայացքով չափելով ժամապահին: — Էլ ո՛չ մի խոսք: Իմ գործը Ռոհանի թագավորի հետ է, ո՛չ թե ինչ-որ Օձալեզվի: Եվ այն չի կարող սպասել: Ի՞նքդ կգնաս մեր գալստյան մասին թագավորին զեկուցելու, թե՞ կուղարկես ինչ-որ մեկին:

Գենդալֆի աչքերը փայլատակեցին թավ հոնքերի տակից, և նա խստացած խոժոռվեց:

— Չորս կողմը հրաշքներ են,— ուսերը թոթվեց ժամապահը: — Տարօրինակ անուններ ունեք, բայց, եթե պնդում եք, կփորձեմ զեկուցել ձեր մասին: Սպասեք դարպասի մոտ, մինչև կբերեմ թագավորի պատասխանը: Բայց առանձնակի հույս չտածեք, հիմա մութ ժամանակներ են...

— Հետևեք ինձ,— ասաց նա: — Թեոդենը թույլ է տալիս ձեզ ներս մտնել, բայց ստիպված եք զենքերը, ներառյալ նաև գավազանը թողնել մուտքի մոտ, դռնապանների հսկողության տակ:

— Հասանք,— ասաց ուղեկցող ժամապահը: — Դե, ես պետք է վերադառնամ: Հաջողությու՛ն եմ ցանկանում, և թող Ռոհանի տիրակալը ձեր նկատմամբ բարեհաճ գտնվի:

— Չեմ կարծում, որ Թեոդենի, Թենգելի որդու՝ թեև նա Ռոհանի տիրակալն է՝ կամքն օրենք է Արագորնի, Արաթհորնի որդու, Էլենդիլի ժառանգի համար:

— Անիմաստ վեճ է,— միջամտեց Գենդալֆը: — Թագավորն անհանգստանալու ոչինչ չունի, սակայն այստեղ նրա խոսքն օրենք է: Որքան էլ անխոհեմ թվա նրա հրամանը, ստիպված ենք հնազանդվել:

Արագորնը ծիծաղեց.

Դռնապանները բարձրացրին ծանր փականները, հրեցին փեղկերը, և դուռը ճռռալով բացվեց: Հյուրերը ներս մտան: Լեռնային թարմ, մաքուր օդից հետո դղյակի ներսը կիսամութ ու տոթ թվաց ճամփորդներին: Երկար, ընդարձակ դահլիճում, որի առաստաղը պահում էին հզոր սյուները, կիսախավար էր տիրում, միայն արևմտյան բարձրադիր պատուհաններից էին արևի պայծառ շողերը ներս թափանցում: Որպես ծխնելույզ ծառայող առաստաղին բացված անցքից երևում էր կապույտ երկինքը: Երբ ճամփորդների աչքերը հարմարվեցին կիսախավարին, նրանք նկատեցին, որ հատակը պատված է գույնզգույն քարերով, որոնց վրա, ոտքերի տակից սկսելով, ճյուղավորվում էին ռունագրերն ու միահյուսվում անհասկանալի նախշերը: Փորագրանախշ, ոսկեզօծ սյուները փայլում էին խամրած ոսկու փայլով և երփներանգ ցոլքեր տարածում դահլիճում: Պատերին կախված, ժամանակի ընթացքում խունացած հսկայական գորգերի վրա, որոնք դահլիճի խորքը գնալով կորչում էին կիսախավարում, պատկերված էին հնագույն հերոսների սխրանքներ: Գորգերից մեկը լուսավորված էր արևի պայծառ լույսով, վրան սպիտակ նժույգով երիտասարդ հեծյալ էր պատկերված: Հեծյալը փչում էր իր մեծ եղջերափողը, և նրա խարտյաշ մազերը ծածանվում էին քամուց: Ձին բարձրացրել էր գլուխն ու լայնացրել ռունգերը ճակատամարտի սպասումով, իսկ սմբակների տակ փոթորկվում էին կանաչ, փրփրաբաշ ալիքները:

— Տեսնու՞մ եք, այդ Էորլ Երիտասարդն է հյուսիսից արշավում, շտապում է Քելեբրանթի ճակատամարտին,— ցույց տվեց Արագորնը:

Որոշ ժամանակ լռություն էր տիրում: Ծերունին չէր շարժվում, միայն լուռ զննում էր հյուրերին: Վերջապես Գենդալֆը խախտեց լռությունը.

— Ողջույն քեզ, Թեոդե՛ն, Թենգելի՛ որդի: Ինչպես տեսնում ես, ես վերադարձել եմ, քանզի փոթորիկը մոտենում է, և այս ծանր ժամին բոլոր բարեկամները պետք է համախմբվեն, որպեսզի առանձին-առանձին չոչնչանան:

Եվ նա դանդաղ իջավ իր ոսկեզօծ գահին:

Նա մռայլ քմծիծաղ տվեց և, բարձրացնելով ծանր կոպերը, չարությամբ նայեց հյուրերին:

— Պատահում է,— արձագանքեց Օձալեզուն: — Բայց պատահում է, որ երրորդ երես էլ է լինում: Կան այնպիսինները, որ գալիս են, փորփրում, քիթները խոթում ուրիշների գործերի մեջ: Այդպիսի բարեկամները ոչնչով չեն տարբերվում գիշակերներից, որոնք լեշերով են սնվում: Ինչո՞վ ես դու մեզ այսքան ժամանակ օգնել, Փոթորկաբե՛ր Ագռավ: Եվ ի՞նչ օգնություն ես բերել հիմա: Հիշում եմ, անցյալ անգամ ինքդ օգնության կարիք ունեիր, և թագավորը քեզ թույլ տվեց նժույգ ընտրել, որ ինչքան հնարավոր է արագ հեռանաս այստեղից: Եվ ի զարմանք բոլորի, դու համարձակվեցիր ընտրել Լուսաչին: Դրանով դու թագավորին մեծ ցավ պատճառեցիր, բայց, երկար մտածելով, շատերը որոշեցին, որ պատրաստ են վճարել ցանկացած գին, միայն թե որքան հնարավոր է արագ ազատվեն քեզանից: Եվ ահա դու նորից այստեղ ես, և հիմա կսկսվի հին երգը. դու նորից կսկսես օգնություն մուրալ, իսկ քեզանից օգնություն մենք այդպես էլ չենք ստանա: Ու՞ր են հեծյալները, նիզակները, զրահները: Ու՞ր է բերածդ զորքը: Ահա թե ինչն եմ ես անվանում օգնություն... Այդպիսի օգնությունից մենք չէինք հրաժարվի: Իսկ դու երեք մոխրագույն ցնցոտիավոր ես բերել: Թեպետ ինքդ ավելի շատ ես մուրացիկի նման քան նրանք...

— Ուրեմն, Էոմերը չէր ստում, և դուք իսկապես դաշինքի մեջ եք Ոսկի Անտառի կախարդուհու հետ,— քմծիծաղեց Օձալեզուն: — Ահա՜ թե ինչ: Զարմանալու ոչինչ չկա, Դուիմորդենում (Լորիենի ռոհաներեն անվանումը) միշտ էլ դավաճանության որոգայթներ են հյուսել:

Հազվադեպ է օտարը լինում:

Մահկանացուի աչքից հեռու, թաքնված,

Գալադրիել, Գալադրիել,

Վճիտ են քո երկրի ջրերը,

</poem>

Հրաշագործը բարձրացրեց գավազանը՝ և լսվեց ամպրոպի որոտը: Պատուհաններից ընկնող արևի լույսը խավարեց, դահլիճն ընկղմվեց թանձր խավարի մեջ: Օջախի կրակն արագորեն հանգավ, միայն մի կույտ ածուխներ մնացին: Ամեն ինչ թաղվեց մթության մեջ, բացի Գենդալֆի բարձրահասակ, ճերմակ ուրվագծից, որ կանգնած էր օջախի մոտ, բոսորագույն ածուխների լույսի ներքո:

Մթության մեջ լսվեց Օձալեզվի ֆշշոցը.

Լույսի խուրձ բռնկվեց. բոլորին թվաց, թե կայծակը հարվածեց տանիքին: Հետո լռություն տիրեց: Օձալեզուն բերանքսիվայր ընկած էր հատակին:

Թեոդենը դանդաղ ոտքի կանգնեց: Դահլիճն աստիճանաբար լուսավորվում էր: Երիտասարդ կինը բռնեց ծերունու ձեռքը, և նրա օգնությամբ թագավորը, անվստահ իջնելով աստիճաններով, կաղալով քայլեց դեպի ելքը: Օձալեզուն անշարժ պառկած էր: Մոտենալով դռներին Գենդալֆը բարձր թակեց:

— Գնա՛, Էովին, դո՛ւստր քրոջ,— ասաց թագավորը: — Վախի և կասկածի ժամանակներն անցան:

— Իսկ հիմա, տիրակա՛լ, նայիր քո երկրին և շնչիր նրա թարմ օդը,— ասաց Գենդալֆը:

— Աշխարհում դեռ այնքան էլ մութ չէ,— գոչեց Թեոդենը:

— Դու իրավացի ես,— ասաց Գենդալֆը: — Եվ տարիներն էլ այնքան չեն ծանրացել քո ուսերին, որքան որոշ բարի կամեցողներ ներշնչում են քեզ: Դե՛ն նետիր այդ ձեռնափայտը:

— Այդպես է,— պատասխանեց Թեոդենը,— բայց Էոմերը չենթարկվեց իմ հրամանին և իմ գահի մոտ Գրիմային սպառնաց մահով:

— Հիմա ժամանակը չի բավականացնի պատմելու քեզ այն ամենը, ինչ դու պետք է իմանաս,— ասաց Գենդալֆը,— բայց հուով եմ, որ շուտով հնարավորություն կընձեռնվի, ու մենք ինչպես հարկն է կզրուցենք: Իմացած եղիր, օ՛ թագավոր, քո երկրին մեծ վտանգ է սպառնում: Իրականությունն ավելի սարսափելի է, քան այն մթին երազները, որ Օձալեզուն էր քեզ ներշնչում: Սակայն դու քնած չես այլևս, դու սթափվել ես: Գոնդորն ու Ռոհանը միայնակ չեն: Թշնամին չափազանց ուժեղ է, նրա հորդաներն անհամար են, բայց մենք ունենք հույս, որի մասին նա պատկերացում անգամ չունի:

— Ճշմարիտ, որ այդպես է,— բարձր ու հստակ ձայնով խոսեց Գենդալֆը,— մեր հույսը հիմա այնտեղ է, որտեղ գտնվում է մեր ամենամեծ վախը: Ամեն ինչ մազից է կախված, բայց ամեն դեպքում հույս կա, միայն թե կարողանանք մինչ այդժամ դիմանալ:

Թեոդենը ծանրացած նստեց նստարանին. ասես ծերունական թուլությունը՝ պայքարելով Գենդալֆի կամքի հետ, հաղթանակ տարավ: Ապա նայեց իր դղյակին:

Եվ նա հոգնած ձեռքերը դրեց ծնկներին:

Թեոդենը վեր կացավ ու ձեռքը տարավ դեպի ազդրը, բայց թուր չկար այնտեղ:

— Վերցրու այս մեկը, տիրակա՛լ,— լսվեց ինչ-որ մեկի բարձր ձայնը: — Այն միշտ էլ հավատարմորեն ծառայել է քեզ:

— Սա ի՞նչ է նշանակում,— խստորեն հարցրեց թագավորը՝ շրջվելով դեպի Էոմերը: Ռազմիկները շշմած նայեցին նրան, ասես չճանաչեցին իրենց թագավորին: Նրանց առջև կանգնած էր ալեհեր մազերով, բայց վեհ ու փառահեղ մի այր: Ու՞ր էր կորել այն կորացած ծերունին, որին վերջին ժամանակներս նրանք տեսնում էին միայն ձեռնափայտին հենված, կծկված, նստած իր գահին:

— Ես թուրը խնդրեցի միայն նրա համար, որ դնեմ քո ոտքերի տակ, թագավո՛ր,— ասաց Էոմերը:

— Գուցե թուրդ վերցնե՞ս,— լռությունը խախտեց Գենդալֆը:

<poem>

— Հետ վերցրու թուրդ, Էոմե՛ր, քրո՛ջ որդի,— ասաց թագավորը: — Հա՛մա, գնա իմ թրի հետևից, Գրիման է պահպանում այն: Գրիմային նույնպես հետդ բեր: Գե՛նդալֆ, ասացիր, որ պատրաստ ես լինել իմ խորհրդատուն, բայց ես քեզանից դեռ ոչ մի խորհուրդ չեմ լսել:

— Այդժամ հույս կա, որ հաղթանակը մե՛րը կլինի,— գոչեց Էոմերը:

— Ո՛չ Գենդալֆ, դու, երևի, ինքդ էլ չգիտես, թե ինչ լավ բուժակ ես: Ամեն ինչ այլ կերպ կլինի: Ես ի՛նքս կառաջնորդեմ իմ զորքին, և եթե ճակատագիրն այդպես որոշի՝ կընկնեմ առաջին շարքերում: Այդժամ իմ քունը հանգիստ կլինի:

— Ես կմտածեմ այդ մասին,– պատասխանեց Թեոդենը: — Իմիջայլոց, ահա և իմ խորհդատուն:

— Ահա քո հնագույն թուրը՝ Հերուգրիմը, թագավո՛ր,— ասաց նա: — Այն հայտնաբերվեց Գրիմայի սնդուկում, որի բանալիները նա ոչ մի կերպ չէր ուզում տալ: Այնտեղ այլ իրեր էլ կային, որ վաղուց կորած են համարվում:

— Սու՛տ է,— բղավեց Օձալեզուն: — Տիրակալն ինքն է ինձ տվել իր թուրը՝ պահպանելու համար:

— Ի՜նչ ես ասում, տիրակա՛լ,— շտապ վրա բերեց Օձալեզուն: — Ես միայն խոնարհաբար հոգ եմ տանում քո գույքի մասին՝ ինչքան որ կարողանում եմ: Խնայիր ուժերդ, տեր իմ, մի ծանրաբեռնիր քեզ: Թող մեկ ուրիշը զբաղեցնի այս ձանձրացնող հյուրերին: Ուտելիքը շուտով պատրաստ կլինի: Չե՞ք ցանկանում ճաշել:

— Ա՜խ, տիրակալ,— բացականչեց Օձալեզուն,— հենց դրանից էլ ես վախենում էի: Այս կախարդը կախարդել է քեզ: Մի՞թե դու ոչ մեկին չես թողնի հսկելու քո պապերի կառուցած Ոսկե Ապարանքն ու քո գանձարանը: Մի՞թե թագավորն առանց հսկողության կմնա:

— Ողորմա ինձ, տիրակա՛լ,— գետնին փռվելով տնքաց Օձալեզուն: — Խղճա դժբախտ Գրիմային, ով տվել է քեզ այն ամենը, ինչ ունի՝ չխնայելով նույնիսկ սեփական առողջությունը: Մի՛ ուղարկիր ինձ, թող մնամ քեզ հետ: Ես կխնամեմ քեզ մինչև վերջ: Մի՛ վտարիր քո հավատարիմ Գրիմային:

— Նման վճռականություն սպասելի էր Էորլի ժառանգից, ինչքան էլ որ ծեր լինի նա,— վերջապես ասաց նա: — Բայց եթե թագավորի նոր բարեկամները սիրեին նրան՝ կխղճային նրա ծերությունը: Տեսնում եմ, որ ուշացել եմ, և հիմա տիրակալը նոր խորհրդատուներ ունի, որոնց, ինչպես երևում է, թագավորի մահն այնքան չի վշտացնի, որքան Գրիմային: Տեսնում եմ, տիրակա՛լ, քեզ հակառակը համոզել այևս չի ստացվի: Այդ դեպքում, գոնե լսիր իմ վերջին խնդրանքը: Էդորասին կառավարիչ է պետք, հավատարիմ մի մարդ, ով գիտե քո մտքերը և հարգում է քո կամքը: Վստահի՛ր այդ գործը Գրիմային, քո հավատարիմ և փորձված խորհրդականին: Այդ դեպքում, մինչև քո վերադառնալը, դու հանգիստ կլինես ժողովրդիդ և գանձարանիդ համար: Իսկ ես անհամբեր կսպասեմ քո վերադարձին, որը, ավա՜ղ գրեթե անհույս է: