― Manicomio է, ոճրագործների գժանոց, ― ասաց Ագուստինը։ ― Գնամ, քանի դեռ չեմ խելագարվել։
==Գլուխ տասնութերորդ==
Ուրախ կարուսելի է նման, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Բայց ոչ այն կարուսելին, որ մթնշաղին Ավենյու֊դյու֊Մենի գազի լապտերների կապույտ լույսերի մեջ սրընթաց պտտվում է երգեհոնիկի երաժշտության տակ ոսկեզօծ եղջյուրներով ցլիկների մեջքերին հեծած ու ձողերին ամրացված օղակներից ամուր կառչած երեխաներ վրան։ Ոչ․ այս կարուսելը նման չէ նրան։ Այստեղ ոչ տապակած ձկան կրպակ կա, ոչ համարակալված հատվածների բաժանված բախտի անիվ, որի դիմաց շահումների համար նախատեսված սղոցած շաքարի տոպրակների բրգացած կույտեր են լինում, թեև այս մարդիկ նման են նրանց՝ բախտի անիվի դիմաց գլխարկները գլխներին քաշած տղամարդկանց և սվիտերներն հագին գազի լույսի տակ փայլփլացող մազերով կանգնած կանանց։ Այո, մարդիկ նույնն են։ Բայց անիվն ուրիշ է։ Սա բարձրանում է ու իջնում։
Երկու պտույտ գործեց մինչև այժմ։ Ամեն անգամ մի մեծ պտույտ է գործում և վերադառնում ելման կետը։ Դու էլ հետը բարձրանում ես, իջնում ու նորից կանգ առնում այնտեղ, որտեղից սկսել էիր պտույտդ։ Եվ ոչ էլ շահում կա, մտածեց նա, ո՞ւմ է պետք այսպիսի անիվի վրա պտտվելը։ Բայց և այնպես նստում ես ու պտտվում, և ամեն անգամ էլ ինքդ քեզ հարց ես տալիս, թե ինչպես եղավ, որ նորից նստեցիր։ Ընդամենը մի պտույտ ես գործում, մի մեծ, էլիպսաձև պտույտ՝ բարձրանում ես, իջնում և վերստին այնտեղ ես, որտեղից սկսել էիր պտույտդ։ Հիմա նորից նույն տեղում ենք, և դարձյալ ոչ մի որոշակի բանի չենք հասել։
Քարայրում տաք էր, դրսում էլ քամին դադարել էր։ Ռոբերտ Ջորդանը հիմա նստել էր սեղանի դիմաց, հանել էր ծոցատետրը և մտորում էր կամրջի պայթեցման տարբերակների շուրջ։ Երեք սխեմա գծեց, բանաձևեր գրեց, հետո երկու գծանկար արեց, որոնց վրա մեկ առ մեկ պատկերեց, թե ինչ պետք է արվի կամուրջը պայթեցնելու համար, և դա այնքան պարզ ու հստակ էր, որ մատչելի էր նույնիսկ մանկապարտեզի երեխաներին։ Այդ գծանկարները Անսելմոյի համար էին, եթե պայթեցման ժամանակ իրեն մի բան պատահի, ծերունին կիմանա, թե ինչպես գործն ավարտին հասցնի։ Գծանկարներն արեց֊վերջացրեց և սկսեց ստուգել։
Մարիան նստել էր կողքին և իր ուսի վրայով նայում էր գծանկարներին։ Կլանված իր գործով՝ նա չէր նայում շուրջը, բայց զգում էր սեղանի մյուս ծայրին նստած Պաբլոյի ներկայությունը, լսում էր մյուսներին, որ թուղթ էին խաղում ու զրուցում, առնում էր քարայրում տարածված ածխի, ծխախոտի, կարմիր գինու և քրտինքի հոտը, որն հիմա փոխարինել էր ճաշի դեռ քիչ առաջ տիրող բույրին։ Երբ գծանկարն ավարտին էր արդեն հասնում, Մարիան ձեռքը դրեց սեղանին, Ռոբերտ Ջորդանը ձախ ձեռքով բարձրացրեց այն, մոտեցրեց դեմքին ու շնչեց ջրի ու ամանները լվանալիս ձեռքերին կպած հասարակ օճառի թարմ բույրը։ Հետո, առանց աղջկան նայելու, իջեցրեց ձեռքը և շարունակեց աշխատել ու չնկատեց աղջկա շիկնելը։ Մարիան ձեռքը հպեց նրա ձեռքին, բայց Ռոբերտ Ջորդանն այլևս չբարձրացրեց։
Հիմա, երբ պայթեցման նախագիծն ավարտել էր, ծոցատետրից մի նոր էջ պոկեց ու սկսեց գրել մարտական գործողության հրամանները։ Ուղեղը շատ պայծառ էր և դուր էր գալիս իրեն այն, ինչ գրում էր։ Երկու էջ գրեց, հետո ուշադիր ընթերցեց։
Երևի վերջ։ Լրիվ պարզ է, չեմ կարծում, որ որևէ բան աչքաթող արած լինեմ։ Պետք է ոչնչացվեն երկու պահակակետերը, պիտի պայթեցվի կամուրջը, սա էր Գոլցի հրամանը, սա է իմ պարտականությունը։ Պաբլոյի հետ կապված պատմության հետ ես գործ չունեմ, ի վերջո դա էլ այս կամ այլ կերպ կլուծվի։ Կլինի Պաբլոն, թե չի լինի՝ ինձ չի վերաբերում։ Ես այլևս այդ կարուսելը նստողը չեմ։ Երկու անգամ նստեցի և երկու անգամ էլ եկա նույն այն տեղը, որտեղ նստել էի, բավական է։
Ծոցատետրը փակեց ու նայեց Մարիային։
― Hola, guapa, ― ասաց աղջկան։ ― Գրածներիցս գլուխ հանեցի՞ր։
― Ոչ, Ռոբերտո, ― ասաց աղջիկն ու ձեռքը դրեց տղայի ձեռքին, որով նա մատիտն էր բռնել տակավին։ ― Վերջացրի՞ր։
― Այո։ Ամեն ինչ պատրաստ է, հրամանները գրված են։
― Ի՞նչ էիր անում, Ingles, ― հարցրեց Պաբլոն սեղանի մյուս ծայրից։ Նրա աչքերը նորից էին պղտորվել։
Ռոբերտ Ջորդանը սևեռուն հայացքով նայեց նրան։ Հեռու մնա այդ կարուսելից, ասաց ինքն իրեն։ Չնստես։ Տեսնում եմ այդ անիվը նորից է ուզում սկսել իր շրջապտույտը։
― Կամրջի պայթեցման նախագիծն էի կազմում, ― ասաց քաղաքավարի։
― Հետո՞, ո՞նց է, ― ասաց Պաբլոն։
― Շատ լավ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Շատ լավ է։
― Իսկ ես նահանջն էի ծրագրում, ― ասաց Պաբլոն, և Ռոբերտ Ջորդանը նայեց նրա խոզի հարբած աչքերին, գինու թասին։ Թասն արդեն դատարկվում էր։
Քեզ հեռու պահի այդ անիվից, ասաց ինքն իրեն։ Նա նորից է սկսել խմել։ Հավատա՛, հաստատ բան եմ ասում։ Հեռու այդ անիվից։ Ասում են Գրնատն էլ պատերազմի ողջ ընթացքում խմում էր։ Երևի ճիշտ են ասում։ Եթե Գրանտը ճանաչած լիներ Պաբլոյին, հաստատ կկատաղեր այս համեմատությունից։ Գրանտը սիգար է ծխել։ Պաբլոն սիգարը բերանին, ա՛յ հետաքրքիր է։ Միայն սիգարն է պակաս, որ այս մռութը կատարյալ դառնա, կիսով չափ ծամված սիգար։ Եթե հնարավոր լիներ մի տեղից ճարել։
― Եվ ինչպե՞ս է, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը քաղաքավարի։
― Շատ լավ, ― ասաց Պաբլոն գլխի ծանր ու խոհուն շարժումով։ ― Նահա՞նջն ես ծրագրել, ― հարցրեց Ագուստինը՝ խաղաքարտերը մի կողմ դնելով։
― Այո, ― ասաց Պաբլոն։ ― Տարբեր ծրագրեր ունեմ։
― Որտեղից էլ գտնում ես։ Երևի թասի միջից, ― ասաց Ագուստինը։
― Թերևս, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ո՞վ իմանա։ Մարիա՛, թասը լցրու, խնդրում եմ։
― Տիկի մեջ էլ լավ ծրագրեր կլինեն, խցկվի՛ր, այնտեղ էլ փնտրիր, ― ասաց Ագուստինը և շրջվեց ու նորից շարունակեց թղթախաղը։
― Չէ, ― ասաց Պաբլոն անվրդով։ ― Ես թասի մեջ կփնտրեմ։
Սա էլ է հեռու մնում անիվից, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Դատարկ է պտտվելու։ Երևի դժվար է երկար ժամանակ այդ պտույտին դիմանալը։ Երևի վտանգավոր է։ Դե լավ է, որ մեզ հեռու պահեցինք։ Երկու անգամ գլխապտույտ ունեցա, բավական է։ Մարդ կամ հարբած պիտի լինի, կամ էլ իսկապես ստոր ու դաժան, որպեսզի մինչև մեռնելը պտտվի այդ անիվի վրա։ Միշտ նույն շրջապտույտն է՝ վերև, ներքև, գուցե մեկ֊մեկ ավելի թափով, բայց վախճանը նույնն է՝ հասնում ես այնտեղ, որտեղից սկսել էիր պտույտդ։ Թող պտտվի, պտտվի իր համար, մտածեց նա, ես այդ անիվին մոտիկ չեմ գա։
Պիլարը նստել էր օջախի դիմաց, շրջվել էր ու խաղացողներից երկուսի ուսերի վրայով հետևում էր թղթախաղին։
Ահա և փոխվեց ամեն ինչ, մահագուշակ լարվածությունը չքացավ և կյանքը մտավ ընտանեկան բնականոն ընթացքի մեջ։ Ամենից ավելի տարօրինակը սա է, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Երբ այդ անիծյալ անիվը գալիս է ցած, քեզանից անկախ մտնում ես խաղի մեջ։ Բայց այլևս ես դրան մոտիկ գնացողը չեմ, մտածեց նա։ Ոչ ոք չի կարող ինձ այդ խաղի մեջ ներքաշել։
Ընդամենը երկու օր առաջ ոչ այս Պիլարին էի ճանաչում, ոչ Պաբլոյին, ոչ էլ մնացածներին, մտածեց նա։ Ինձ համար աշխարհում Մարիա գոյություն չուներ։ Աշխարհն էլ, անշուշտ, շատ ավելի պարզ էր։ Գոլցն ինձ տվել էր հրահանգներ, որոնք շատ հստակ էին, և թվում էր, թե հանձնարարությունը լիովին հնարավոր է իրականացնել, թեև կարող էին որոշ դժվարություններ լինել և անսպասելի հետևանքներ։ Ես մտածում էի, որ կամրջի պայթեցումից հետո կարող եմ մնալ այս կողմերում, կարող եմ և վերադառնալ ու խնդրել, որ մի քանի օրով մեկնեմ Մադրիդ։ Պատերազմի ժամանակ արձակուրդներ չեն տրվում, բայց կարծում եմ, որ կթույլատրեին ինձ երկու֊երեք օր Մադրիդում անցկացնել։
Մտածում էի, որ Մադրիդում մի քանի գիրք կգնեմ, Ֆլորիդա հյուրանոցում մի սենյակ կվերցնեմ, բարապան Լյուիսին կուղարկեմ, որպեսզի մի շիշ աբսենթ ճարի Մանտեկերիաս Լեռնեսասի մոտից կամ Գրան Վիա պողոտայի շրջակայքի խանութներից, մի տաք լոգանք կընդունեմ, կպառկեմ անկողնիս մեջ, մի երկու բաժակ աբսենթ կխմեմ ու կկարդամ, հետո կզանգահարեմ Գեյլորդ ու կիմանամ, թե կարելի՞ է գնալ մի բան ուտել։
Գրան Վիայում չարժի ճաշել, նախ որ ուտելիքները բանի նման չեն, հետո էլ պետք է ժամանակին գնաս, թե չէ ոչինչ մնացած չի լինի։ Բացի այդ, երբ էլ այնտեղ լինես, ծանոթ լրագրողները վխտում են, անընդհատ պիտի զգուշանաս, որպեսզի բերանիցդ մի բան չթռցնես։ Մի քիչ աբսենթ կխմեմ, այնքան, որ զրուցելու տրամադրություն ունենամ, հետո կգնամ Գեյլորդ, որտեղ ուտելիքներն էլ լավ են, գարեջուրն էլ գարեջուր է, կճաշեմ Կարկովի մոտ, ռազմական իրադարձություններից էլ որոշ բաներ կիմանամ։
Առաջին անգամ երբ այցելել էր Գեյլորդ, որտեղ հիմնականում ռուսներ էին, ընդվզել էր, ինչո՞ւ պաշարման վիճակում գտնվող քաղաքում նման շքեղություն և այդքան լավ ուտելիքներ լինեն, բացի այդ, խոսակցություններն էլ շատ ցինիկ էին թվացել, պատերազմական օրերին բոլորովին ոչ վայել։ Բայց շատ հեշտ կաշառվեցի, հանգիստ շուռ եկա, մտածեց նա։ Եվ իսկապես, ինչո՞ւ պետք է մարդ այսպիսի հանձնարարությունից հետո գոնե մի համեղ ճաշ չուտի։ Խոսակցություններն էլ, որոնք սկզբնական շրջանում ցինիկ տպավորություն էին թողել, հիմա ավելի քան տեղին էին թվում։ Այս օրերի մասին էլ կարելի է պատմել Գեյլորդում, մտածեց նա, երբ այս ամենը վերջանա։ Այո, երբ վերջանա։
Իսկ եթե՞ Մարիայի հետ գնամ Գեյլորդ։ Չէ։ Միտք չունի։ Թող մնա հյուրանոցում, տաք լոգանք ընդունի ու հանգստանա, մինչև վերադառնամ։ Այո, այդպես, իսկ երբ արդեն նրա մասին պատմած կլինես Կարկովին, միասին կգնաք, որովհետև հետաքրքրասիրությունը նրան հանգիստ չի տա մինչև չտեսնի։
Գուցե բոլորովին էլ չգնաս Գեյլորդ, հա՞, այլ Գրան Վիայում արագ մի բան ուտես ու վերադառնաս Ֆլորիդա։ Բայց չէ, ինքդ էլ գիտես, որ կգնաս, որովհետև այս ամենից հետո կուզենայիր նորից ճաշակել այն ուտելիքները, վայելել այն հեշտանքն ու ճոխությունը։ Կգնաս, հետո կվերադառնաս Ֆլորիդա, Մարիայի մոտ։ Նա կլինի այնտեղ, անպայման այնտեղ կլինի, երբ այս ամենը վերջանա։ Երբ այս ամենը վերջանա։ Այո, երբ այս ամենը վերջանա։ Երբ այս գործը հաջողությամբ գլուխ բերես, անպայման իրավունք կունենաս Գեյլորդում մի լավ ճաշելու։
Գեյլորդում դու հանդիպեցիր բանվորական և գյուղացիական ծագում ունեցող իսպանացի նշանավոր զորահրամանատարների, որոնք պատերազմի սկզբին դուրս էին եկել ժողովրդի ընդերքից և առանց նախնական զինվորական պատրաստության դարձել էին հրամանատարներ, և հանկարծ, մի ամիս առաջ էր, հայտնագործեցիր, որ նրանցից շատերը ռուսերեն են խոսում։ Դա եղավ առաջին լուրջ հիասթափությունդ և ողջ գործի նկատմամբ քո վերաբերմունքի մեջ ինչ֊որ ցինիկ բան երևաց, բայց հետո, երբ հասկացար պատճառը, ամեն ինչ տեղն ընկավ։ Դրանք իրոք բանվորներ ու գյուղացիներ են, որոնք 1934 թվականին, Հեղափոխության պարտությունից հետո, հարկադրված հեռացել էին երկրից, գնացել Ռուսաստան և ռազմական ակադեմիայում կրթություն ստացել, որպեսզի հաջորդ անգամ պատրաստ լինեն կռվելու՝ արդեն որպես հրամանատարներ։
Հեղափոխության ժամանակ օգնության ձեռք մեկնողներին պետք չէ օտարական համարել, և պետք չէ կարծել, որ դու ավելի գիտես, քան ենթադրվում է։ Նա յուրացրել էր այս բանը։ Եթե որևէ երևույթ ըստ ամենայնի ճշմարիտ է, դրան ուղեկցող ստերին պետք չէ նշանակություն տալ։ Իսկ ստերը միշտ էլ վխտում են։ Սկզբում տանել չէր կարողանում։ Ատում էր սուտ պատմությունները։ Հետո սկսեց սիրել։ Ի՞նչ կա որ, դա էլ կյանքի անբաժան մասն է, և շատ էլ հաճելի գործ է։
Գեյլորդում էր, որ իմացավ, թե Վալենտին Գոնսալեսը, հայտնի Էլ Կամպեսինո, այսինքն՝ գյուղացի, մականվամբ, բնավ էլ գյուղացի չի եղել, այլ օտարազգիների իսպանական լեգեոնի նախկին սերժանտ է, որ դասալիք է դարձել, անցել Աբդէլ֊Քերիմի կողմն ու կռվել իսպանացիների դեմ։ Այդպես էլ կարող է լինել։ Ինչո՞ւ չի կարող։ Նման պատերազմում իսկական գյուղացի առաջնորդն անհրաժեշտություն էր առաջին իսկ օրվանից, բայց իսկապես գյուղացի առաջնորդը կարող է շատ նման լինել Պաբլոյին։ Ինչքա՞ն սպասես, որ իսկական գյուղացի առաջնորդ հայտնվի և հայտնվելուց հետո էլ չափից ավելի գյուղացի չլինի։ Ուրեմն պիտի մեկնումեկին սարքես։ Առաջին անգամ, երբ տեսավ սևամորուս, հաստ, նեգրական շուրթերով, կրակոտ ու անհանգիստ աչքերով Կոմպեսինոյին, մտածեց, որ սա կարող է նույնքան անհանգստություն պատճառել, ինչքան իսկական գյուղացի առաջնորդը։ Վերջին հանդիպման ժամանակ այնպիսի տպավորություն էր ստացել, որ Կոմպեսինոն ինքն էլ հավատում է իր մասին տարածված լուրերին, իր գյուղացիական ծագմանը։ Հանդուգն, ուժեղ մարդ էր։ Ավելի հանդուգն մարդու չէր հանդիպել կյանքում։ Բայց, աստված իմ, ինչքա՜ն էր խոսում։ Իսկ երբ զայրանում էր, բոլորովին դադարում էր իր անխոհեմ խոսքերի հետևանքների մասին մտածելուց, ինչ գալիս էր բերանը, ասում էր։ Իսկ հետևանքները շատ հաճախ էին տխուր լինում։ Հիանալի բրիգադային հրամանատար էր, նույնիսկ այնպիսի դրություններում, երբ պարզ երևում էր, որ ամեն ինչ կորած է, նա կռվում էր, նրա մտքով իսկ չէր անցնում, որ կորած է, և դուրս էր գալիս անհուսալի վիճակից։
Գեյլորդում էր դարձյալ, որ հանդիպեցիր գալիսիացի հասարակ որմնադիր Էնրիկե Լիստերին, որն հիմա դիվիզիայի հրամանատար է։ Նա էլ էր ռուսերեն խոսում։ Հանդիպեցիր անդալուզիացի ատաղձագործ Խուան Մոդեստոյին, նա այդ օրերին դարձել էր բանակի կորպուսի հրամանատար։ Կարծում եմ, որ նա էլ ռուսերենը Պուերտո դե Սանտա Մարիայում չէր սովորել, եթե, իհարկե, Բերլիցի դպրոց չէին բաց արել այնտեղ ատաղձագործների համար։ Երիտասարդ հրամանատարների միջից ռուսներն ամենից ավելի նրան էին վստահում, որովհետև իսկական կուսակցական էր, «հարյուր տոկոսանոց է», հպարտությամբ օգտագործում էին նրանք այս ամերիկաբանությունը, երբ խոսք էր լինում նրա մասին։
Գեյլորդն անպայման այն վայրն էր, որի կարիքը դու ունեիր ուսումնառությունդ ամբողջական դարձնելու համար։ Այնտեղ էր, որ դու իմացար, թե իրականում ինչպես է ամեն ինչ տեղի ունենում, ի հակադրություն մեր ենթադրությունների։ Նոր էիր սկսել ուսումնասիրությունդ, հետաքրքիր է, կհաջողվի՞ շարունակել։ Գեյլորդում ձեռք բերած գիտելիքները առողջ էին, օգտակար, այն էին, ինչի կարիքն ինքն ուներ։ Սկզբում, երբ տակավին հավատում էր ամեն մի անհեթեթության, ցնցվել էր։ Բայց հիմա, որ բավականաչափ գիտելիքներ ունի, ընդունում է նաև ստի անհրաժեշտությունը, գեյլորդյան ուսումնառությունը միայն և միայն ամրապնդել է այն հավատը, որ իր բռնած գործը ճշմարիտ է։ Հաճելի է, երբ գիտես, թե իրականում ինչն ինչպես է, և ոչ թե այն, ինչ ներկայացվում է։ Պատերազմի ժամանակ սուտը միշտ էլ եղել է։ Բայց Լիստերի, Մոդեստոյի և Էլ Կամպեսինոյի մասին ճշմարտությունը ավելի լավ է, քան ստերն ու առասպելները։ Մի օր, անշուշտ, բոլորն էլ կիմանան ճշմարտությունը, իսկ առայժմ գոհ է, որ կա մի Գեյլորդ, որտեղ հիմա էլ նա կարող է իմանալ դա։
Այո, դա այն վայրն է Մադրիդում, ուր պիտի այցելեր, երբ գրքերը գնած լիներ, տաք լոգանք ընդունած, երկու բաժակ խմած ու մի քիչ կարդացած։ Բայց այս ծրագիրը կազմված էր նախքան Մարիայի հայտնվելը։ Դե լավ։ Հիմա արդեն երկու սենյակ կզբաղեցնեն, իսկ Մարիան թող մի բան անի, մինչև ինքը վերադառնա Գեյլորդից։ Այսքան ժամանակ սպասել է սարերում, մի քիչ էլ Ֆլորիդա հյուրանոցում թող սպասի։ Երեք օր Մադրիդում կլինեն։ Ահագին ժամանակ է երեք օրը։ Մարիային կտանի կինոթատրոն, կնայեն «Մարքս եղբայրներն օպերայում» կինոնկարը, որն արդեն երեք ամիս է, ինչ չի իջնում էկրաններից և երևի երեք ամիս ևս կցուցադրվի։ Մարիային դուր կգա «Մարքս եղբայրներն օպերայում» կինոնկարը, մտածեց նա։ Շատ դուր կգա։
Երկար էր ճանապարհը Գեյլորդից մինչև այս քարանձավը։ Ոչ, երկարը դա չէր։ Երկարն այս քարանձավից Գեյլորդ տանող ճանապարհն է լինելու։ Առաջին անգամ Կաշկինն իրեն տարավ այնտեղ։ Կաշկինն ասաց, որ պետք է հանդիպել Կարկովի հետ, որովհետև նա ուզում է ծանոթանալ ամերիկացիների հետ, և որովհետև ինքը Լոպե դե Վեգայի ամենամեծ երկրպագուն է աշխարհում ու այն կարծիքին է, որ «Ոչխարի աղբյուրից» ավելի մեծ թատերական երկ չի գրվել։ Գուցե այդպես է, բայց ինքը՝ Ռոբերտ Ջորդանը, այդ կարծիքին չի եղել։
Կարկովն իրեն դուր էր եկել, բայց Գեյլորդը՝ ոչ։ Կարկովն իր ճանաչած մարդկանցից ամենախելացին էր։ Երկարաճիտ, հեծելազորային սև սապոգներով, գորշ բրիջով ու գորշ կիտելով, թուլակազմ, բարալիկ ձեռքերով ու բարալիկ սրունքներով այդ մարդը երբ խոսել սկսեց՝ փտած ատամների արանքներից թուքը շաղ տալով, առաջին տպավորությունն այն էր, որ դա կատակերգակ դերասան է։ Սակայն մտքի այնպիսի հարստություն էր նկատվում, այնպիսի ներքին արժանապատվություն, արտաքին ամբարտավանություն և հումոր, որ Ռոբերտ Ջորդանը իրեն ծանոթ մարդկանցից ոչ մեկի մոտ չէր նկատել մինչ այդ։
Սատանան գիտի, թե Կաշկինն ինչեր էր ասել իր մասին Կարկովին, որ սա վիրավորական լինելու աստիճան քաղաքավարի էր։ Սոսկ այն բանից հետո, երբ Ռոբերտ Ջորդանը ոչ միայն հերոս չխաղաց, ընդհակառակը, մի դեպք պատմեց, որտեղ ինքը ոչ միայն ծիծաղելի, այլ նույնիսկ արգահատելի վիճակում էր ներկայանում, Կարկովի քաղաքավարությունը փոխարկվեց նախ թեթև անպարկեշտության, հետո անբարտավանության, և բարեկամացան։
Գեյլորդը, որի parte cochere<ref>Դարպաս (ֆր․)։</ref>֊ի առաջ սվիններով պահակներ են կանգնում, երևի այս գիշեր էլ ամենահաճելի ու ամենահանգստավետ տեղն է պաշարված Մադրիդում։ Այնտեղ կուզենար լինել այս գիշեր և ոչ թե այստեղ։ Թեև հիմա, երբ կանգ է առել անիվը, այստեղ էլ լավ է։ Ձյունն էլ է դադարել։
Կուզենար իր Մարիային ցույց տալ Կարկովին, բայց նախքան այդ պետք է հարցներ, տեսներ, թե ինչպես են այս գործից հետո իրեն ընդունում։ Հարձակման ավարտից հետո Գոլցն այնտեղ կլինի, և եթե ինքն էլ հաջողությամբ վերջացրած լինի գործը, իր մասին ամեն ինչ իմացած կլինեն Գոլցից։ Ա՛յ, թե ձեռ կառնի Գոլցն իրեն Մարիայի հաշվով։ Ո՞նց էր ասում՝ «ոչ մի աղջիկ»։
Ձեռքը մեկնեց ու բաժակը սուզեց Պաբլոյի դիմաց դրված գինու թասի մեջ։
― Քո թույլտվությամբ, ― ասաց նրան։
Պաբլոն գլխով արեց։ Ռազմական հետազոտություններով է զբաղված, ասաց ինքն իրեն Ռոբերտ Ջորդանը, պատկերացնում եմ։ Սա իր խնդրի լուծումն է փնտրում գինու թասի մեջ և ոչ թե սին փառք թնդանոթի երախում։ Բայց երևի շան որդին շատ ընդունակ է, որ կարողացել է այսքան ժամանակ հաջողությամբ գործել իր խմբով այս սարերում։ Նայեց, նայեց Պաբլոյին ու սկսեց մտածել՝ տեսնես ինչպիսի՞ պարտիզանական հրամանատար կլիներ սա Ամերիկայի քաղաքացիական կռիվների ժամանակ։ Այդ օրերին շատ հրամանատարներ են եղել։ Բայց նրանց մասին շատ քիչ բան գիտենք։ Խոսքը Քուոնթրիլի, Մոսբիի մասին չէ, ոչ էլ իր պապի, այլ փոքրերի, խմբակների հրամանատարների։ Ի դեպ, խմելու վերաբերյալ։ Կարծո՞ւմ ես, որ Գրանտն իսկապես հարբեցող է եղել։ Պապը հայտարարում է ու պնդում, որ եղել է։ Պապն ասում էր, որ Գրանտը կեսօրից հետո, ժամը չորսի կողմերը, միշտ էլ մի քիչ գինով էր, իսկ Վիկսբուրգի պաշարման ժամանակ երկու օր լրիվ հարբած վիճակում է եղել։ Բայց միաժամանակ պապն ասում էր, որ Գրանտն ինչքան էլ խմած լիներ, դատողությունը չէր կորցնում, դժվար էր միայն նրան արթնացնելը։ Եթե կարողանայիր արթնացնել, կտեսնեիր, որ բոլորովին սթափ է։
Այս պատերազմում կռվող կողմերից ոչ մեկն առայժմ ոչ Գրանտ ունի, ոչ Շերման, ոչ Ստոնուել Ջեքսոն։ Չունեն։ Չկա և Ջեբ Ստյուարտ։ Ոչ էլ Շերիդան։ Իսկ ահա Մակ Կլելաններ՝ ինչքան ասես։ Ֆաշիստները Մակ Կլելաններ շատ֊շատ ունեն։ Մենք՝ առվազն երեքը։
Ռազմական հանճարներ չհայտնվեցին այս պատերազմի ընթացքում։ Ոչ մի։ Նույնիսկ մոտավոր չափով։ Մադրիդի պաշտպանության ժամանակ Կլեբերը, Լուկաշն ու Հանսը լավ գործեցին որպես ինտերնացիոնալ բրիգադների հրամանատարներ, բայց հետագայում այդ ծեր, ճաղատ, ակնոցավոր, ինքնագոհ, բվեճի նման հիմար, տաղկտկալի֊տաղկտկալի խոսող, ցլի պես համարձակ ու ցլի պես բութ Միախան, որին պրոպագանդելով սարքեցին Մադրիդի պաշտպան, նախանձեց Կլեբերի ժողովրդականությանն ու ռուսներին ստիպեց, որ նրան հանեն իր մոտից և ուղարկեն Վալենսիա։ Կլեբերը լավ զինվոր էր, բայց սահմանափակ ու իր զբաղեցրած պաշտոնի համար չափից ավեի շատախոս։ Գոլցը լավ հրամանատար է և հիանալի զինվոր, բայց նրան միշտ ստորադրյալի վիճակում են պահել, երբեք չեն թողել, որ ինքնուրույն գործի։ Սա ռազմական առաջին մեծ գործողությունն է, որ վստահել են նրան, բայց այն, ինչ այս երկու օրը լսում էր Ռոբերտ Ջորդանը հարձակման վերաբերյալ, շատ հաճելի չէր։
Պիտի ուզենար տեսած լինել Գվադալախարայի մյուս երեսին, սարահարթի վրա մղված ճակատամարտը, որտեղ իտալացիները ջարդ կերան։ Այն ժամանակ ինքը Էսթրեմադուրայում էր։ Սրանից երկու շաբաթ առաջ, երեկոյան Հանսը Գեյլորդում մանրամասն պատմեց իրեն այդ ճակատամարտի մասին։ Եղել է մի պահ, որ թվացել է, թե ճակատամարտը տանուլ են տվել, դա այն պահն էր, Տրիխունեկի մոտ իտալացիները ճեղքել էին ռազմաճակատային գիծը, և եթե նրանց հաջողվեր կտրել Տորիխայից Բրիհուեգա տանող ճանապարհը, Տասնմեկերորդ բրիգադը կմեկուսացվեր։ «Բայց իմանալով, որ մեր դիմացն իտալացիներ են, ասաց Հանսը, մենք ձեռնարկեցինք մի գործողություն, որն արդարացում չէր ունենա, եթե ուրիշ զորքեր լինեին մեր դիմաց։ Եվ հաջողության հասանք»։
Ռազմական քարտեզների վրա Հանսը ցույց էր տվեկ այդ ամենը։ Նա երբեք չէր բաժանվում այդ քարտեզներից, դրանք միշտ իր պայուսակում էին, և մինչև օրս էլ ռազմական այդ հրաշք֊գործողության դրոշմած երանության ու հիացմունքի արտահայտությունը մնում է նրա դեմքին։ Հանսը հիանալի զինվոր է, լավ էլ ընկեր։ Այդ ճակատամարտում և՛ Լիստերի, և՛ Մոդեստոյի, և՛ Կամպեսինոյի իսպանական զորամասերը լավ էին կռվել, և դա, ասում էր Հանսը, պետք է վերագրել ոչ միայն նրանց հրամանատարների շնորհքին, այլև այն խիստ կարգապահությանը, որ նրանք հաստատել էին իրենց զորամասերում։ Սակայն ինչպես Լիստերը, այնպես էլ Կամպեսինոն ու Մոդեստոն, գործել էին ռուս զինվորական խորհրդատուների հրահանգներով։ Նրանք նման էին երկտեղանոց ինքնաթիռներում թռչող նոր սովորող օդաչուների, որոնց սխալները կարող են ուղղել կողքին նստած դասատուները։ Այս տարի արդեն կերևա, թե ինչպես կամ ինչ չափով են այդ աշակերտները յուրացնել դասերը։ Շուտով պետք է ինքնուրույն գործեն, տեսնենք ոնց են դիվիզիաներ ու կորպուսներ ղեկավարելու։
Նրանք կոմունիստներ էին և երկաթյա կարգապահության կողմնակիցներ։ Դրա շնորհիվ կարողացել էին լավ զինվորներ ունենալ։ Կարգապահության հարցում դաժան էր հատկապես Լիստերը, և նրան հաջողվել էր այդ միջոցով դիվիզիան դարձնել իսկական մարտական միավոր։ Մի բան է դիրքերը պահել կարողանալը, մի այլ բան՝ թշնամական դիրքերը գրոհելն ու գրավելը, իսկ ամբողջ բանակով ռազմադաշտում մանևրելն արդեն բոլորովին ուրիշ բան է, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը՝ նստած այստեղ, սեղանի դիմաց։ Ինչքան ես գիտեմ Լիստերին, հազիվ թե նա կարողնա առանց կողքից եկող հրահանգների գործել։ Բայց երևի հրահանգներն առայժմ չկան, մտածեց նա։ Չեմ կարծում, թե կգնան։ Դեռ կարող են նույնիսկ ավելի ամուր նստել։ Տեսնես ռուսներն ի՞նչ են մտածում, այս ամենի մասին։ Գեյլորդում կարելի է իմանալ, մտածեց նա։ Գեյլորդում ես կարող եմ իմանալ ինձ համար չափազանց կարևոր հարցերի պատասխանները։
Մի ժամանակ նա մտածում էր, որ գեյլորդյան այցելությունները կարող են վնասակար ազդեցություն ունենալ իր վրա։ Գեյլորդը ուղղակի հակապատկերն էր Ինտերնացիոնալ բրիգադների մայրաքաղաքի շտաբի, որը տեղավորված էր Մադրիդի պալատում, Վելասկես 63։ Այնտեղ կրոնական մոլեռանդության հասնող անաղարտ կոմունիստականության մթնոլորտ էր։ Գեյլորդում նման բան չկար։ Վելասկես 63֊ում, որտեղ բանակի վերակառուցումից ու բրիգադների բաժանվելուց առաջ հինգերորդ գնդի շտաբն էր տեղավորված, վանական ուխտի անդամ էիր քեզ զգում։
Այնտեղ, և՛ նախկին, և՛ այժմյան շտաբում, քեզ զգում էիր խաչակրաց արշավանքի մասնակից։ Այո՛, խաչակիր, հենց դա է, բայց այս բառն էլ այնքան է մաշված ու վարկաբեկված, որ իր իսկական իմաստով հիմա արդեն չի ընկալվում։ Չնայած այնտեղ տիրող բյուրոկրատության ու անկարության մթնոլորտին, չնայած ներկուսակցական գզվռտոցներին, հենց Վելասկես 63֊ում առաջին անգամ դու ունեցար մի զգացողություն, որին սպասում էիր այն օրվանից, որ հաղորդվեցիր այս գործին։ Դա աշխարհի բոլոր ճնշվածների դատին նվիրաբերվելու զգացողությունն էր։ Մի բան, որի մասին բարձրաձայն արտահայտվելը նույնքան դժվար է ու անհարմար, ինչքան կրոնական արբեցության, զմայլանքի, բայց և միաժամանակ, այդ զգացողությունը նույնքան ճշմարիտ է, նույնքան անեղծ, ինչքան այն, որ ունեցար, երբ Բախ լսեցիր, երբ կանգնած Շարտրի ու Լեոնի տաճարներում տեսար մեծ պատուհաններից ընկնող լույսի հեղեղը, կամ երբ Մանտենյայի, Գրեկոյի ու Բրեյդելի գեղանկարչական ստեղծագործություններն էիր դիտում Պրադոյում։ Այդ զգացողությունը քեզ մասն դարձրեց մի գործի, որին դու ամբողջ էությամբ ու անվերապահորեն հավատացիր, դա քեզ եղբայրական կապով կապեց այն մարդկանց հետ, որոնք նույնպես նվիրվել էին այդ գործին։ Նախկինում ծանոթ չէր քեզ այդ զգացողությունը, այժմ, սակայն, գիտես, և դա, ինչպես և դրան ծնողն պատճառներն այնքան կարևոր են հիմա քեզ համար, որ արդեն բացարձակապես նշանակություն չես տալիս քո մահվան, իսկ եթե խուսափում ես մահից, ապա որպեսզի կարողանաս կատարել պարտքդ։ Եվ ամենից լավն այն էր, որ այդ զգացողության համար, այդ անհրաժեշտության համար կար մի բան, որ դու կարող էիր անել։ Դու կարող էիր կռվել։
Եվ կռվեցիր, մտածեց նա։ Եվ նրանցից ոչ մեկի մոտ, ովքեր արիաբար կռվեցին ու կենդանի մնացին, այդ զգացողությունն հիմա արդեն նախկին անաղարտությունը չունի։ Իսկ ընդամենը վեց ամիս է անցել։
Այդ առաջին զգացողությունը վերստին ունենում ես պաշարված քաղաքի կամ դիրքի պաշտպանության ժամանակ։ Այդպես եղավ, երբ տեղի էին ունենում Սիեռայի մարտերը։ Իսկական հեղափոխական համերաշխություն էր։ Երբ առաջին անգամ կարգապահությունն ուժեղացնելու անհրաժեշտություն ծագեց այնտեղ, ինքը այդ բանը հասկացավ և հավանություն տվեց։ Գտնվել էին թուլամորթներ, որոնք փախուստի էին դիմել, երբ սկսվել էր հրետանակոծությունը։ Տեսավ, թե ինչպես գնդակահարեցին դրանց ու անթաղ թողեցին ճանապարհի եզրին՝ վերցնելով փամփուշտներն ու այն իրերը, որոնք կարող էին պետք գալ։ Եվ ճիշտ վարվեցին, որ վերցրեցին փամփուշտները, կոշիկներն ու կաշվի բաճկոնները։ Բանական արարք էր։ Ինչո՞ւ թողնեին, որ անարխիստներին բաժին ընկնեն։
Փախուստի դիմածների գնդակահարությունը արդարացի թվաց նրան, ճիշտ, անհրաժեշտ։ Ոչ մի սխալ բան չկար այդտեղ։ Նրանց փախուստը եսասիրություն էր։ Ֆաշիստները գրոհել էին, և մենք հազիվ կարողացել էինք կասեցնել նրանց առաջխաղացումը զառիթափի վրա, գորշ ժայռերի մոտ, Գվադառամայի սարերի սոճուտների ու փշուտների մեջ։ Ինքնաթիռները ռմբակոծում էին, հրետանին արկեր էր տեղում, բայց մենք պահել էինք ճանապարհը և օրվա վերջին անցանք հակահարձակման, ու մի խումբ զինվորներով, որ կենդանի էինք մնացել, ետ մղեցինք թշնամուն։ Քիչ անց նրանք փորձեցին ժայռերի ու ծառերի հովանու տակ մեր ձախ թևում առաջ շարժվել, մենք պատսպարվեցինք առողջարանում և շարունակեցինք կրակել պատուհաններից ու տանիքից, թեև նրանք երկու կողմից մեզ վերցրել էին կրակի տակ ու մենք գիտակցում էինք, թե դա ինչ է նշանակում, բայց կռվում էինք, և կռվեցինք, մինչև որ մերոնք եկան ու նորից ետ շպրտեցին նրանց դեպի ճանապարհի մյուս կողմը։
Այն ժամանակ, երբ սարսափից թուքդ բերանումդ չորացել էր, երբ թափվող ծեփի փոշին պատել էր չորսբոլորը, երբ ամեն վայրկյան ահ ու դողով սպասում էիր, որ շենքն հիմա փուլ է գալու, ահա այդ ժամանակ արկերի պայթյուններից առաջացած ցոլքից ու աղմուկից ցնորված վիճակում, մի կողմ քաշեցիր դեռ հենց քիչ առաջ գնդացրից կրակող զինվորին, բերանքսիվայր ընկար քար ու ծեփի կտորտանքների վրա, գլուխդ թաքցրեցիր վահանակի ետևում, վերացրեցիր գնդացրի փողն ուղղեցիր ճանապարհի կողմը։ Դու արեցիր այն, ինչ պետք է անեիր, հասկացար, որ դա է ճիշտը։ Դու իմացար, թե ինչպես է թուքը չորանում բերանում, ինչպես է սարսափը մաքրագործում, ինչպիսի ինքնամոռացությամբ է մարդ կռվում, այդ ամառ ու այդ աշունը դու կռվեցիր հանուն աշխարհի բոլոր չքավորների, կռվեցիր ընդդեմ բոլոր տեսակի բռնապետությունների, հանուն այն ամենի, ինչի որ հավատում էիր և այն աշխարհի, որ նոր էիր բացահայտում քեզ համար։ Այդ աշուն դու հասկացար, որ կարելի է տոկալ, կարելի է արհամարհել դժվարությունները՝ և՛ ցուրտն ու անձրևը, և՛ ցեխն ու խրամատները, և՛ ամրաշինական աշխատանքները։ Այն զգացողությունը, որ դու ունեցար այդ ամռան ու այդ աշնան օրերին, մնաց հոգնածության, անքնության, ջղային, լարվածության ու բազմաթիվ այլ դժվարությունների հաստ շերտի տակ։ Բայց մնաց, և այն բոլոր փորձությունները, որոնց միջով դու անցար, օգնեցին, որ ավելի հաստատ ու ամուր լինի այդ զգացողությունը։ Այդ օրերին դու համակվել էիր խոր, անաղարտ ու անձնուրաց հպարտության զգացումով, պատկերացնո՞ւմ ես, ասաց ինքն իրեն, թե ինչ տաղտկալի մարդու տպավորություն կթողնեիր դու այն ժամանակ Գեյլորդում։
Չէ, այն ժամանակ դու Գեյլորդի համար հարմար այցելու չէիր։ Շատ էիր միամիտ։ Երանության մեջ կարծես լինեիր։ Բայց երևի այն ժամանակ ոչ էլ Գեյլորդն էր այսպիսին։ Իհարկե, այսպիսին չէր, ասաց ինքն իրեն։ Բոլորովին։ Եվ առհասարակ ոչ մի Գեյլորդ չի եղել այն ժամանակ։
Այն օրերի մասին Կարկովը պատմել է։ Ռուսներն ապրել են Պալաս հյուրանոցում։ Այն ժամանակ նրանցից ոչ մեկին ինքը չէր ճանաչում։ Դա մինչև պարտիզանական ջոկատների կազմակերպումն էր։ Կաշկինին ու մյուս ռուսներին հետո հանդիպեց։ Կաշկինը կռվել է հյուսիսում՝ Իրունում, Սան֊Սեբաստիանում, մասնակցել է Վիտորիայի համար մղված անհաջող մարտերին։ Ինքը՝ Ռոբերտ Ջորդանը, Մադրիդ է եկել հունվարին։ Մինչ այդ կռվում էր Կարաբանչելում, Ուսերայում։ Մի անգամ անհրաժեշտ եղավ երեք օր շարունակ կռվել, կասեցնելու համար մարոկցիների ու tercio<ref>Լեգեոներներ (իսպ․)։</ref>֊ների առաջխաղացումը, հետո տուն առ տուն մաքրեցին նրանցից արևավառ սարահարթի վրա տեղավորված գորշ ու քարուքանդ եղած արվարձանը և բարձրունքների վրա ամրությունների գիծ կառուցեցին։ Այդ ժամանակն Կարկովն եղել է Մադրիդում։
Այդ օրերի մասին խոսելիս Կարկովը ցինիկություններ թույլ չէր տալիս։ Դա մի ժամանակ էր, երբ բոլորին թվում էր, թե ամեն ինչ կորած է, և հիմա այդ օրերն ապրած յուրաքանչյուր մարդու համար ուզածդ պարգևատրումից ու շքանշանից ավելի հաճելի է հիշելը, թե ինչպես դիմացան, երբ թվում էր, թե ամեն ինչ կորած է։ Կառավարությունը լքել էր քաղաքը, փախչելիս ռազմական մինիստրության բոլոր մեքենաները վերցրել էին, այնպես որ ծերուկ Միախան հեծանիվով էր գնում դիրքերն ստուգելու։ Ռոբերտ Ջորդանը դրան չէր հավատում։ Նա չէր կարողնում Միախային պատկերացնել հեծանվի վրա, ինչքան էլ ընդուներ, որ նա մեծ հայրենասեր է։ Բայց Կարկովն ասում էր, որ իսկապես այդպես է եղել։
Բայց մի դեպքի մասին Կարկովը չի գրել։ Երեք ռուս վիրավորներ են եղել Պալաս հյուրանոցում, երկու տանկիստ և մեկ օդաչու, շատ ծանր վիճակում, հնարավոր չի եղել տեղափոխել նրանց, Կարկովի վրա պարտականություն է դրվել, որ վիրավորները ֆաշիստների ձեռքը չընկնեն, եթե քաղաքը հանձնվելու լինի։ Եթե ստիպված լինեին քաղաքը թողնելու, ապա Կարկովը հեռանալուց առաջ պետք է թունավորեր վիրավորներին, որպեսզի հնարավոր չլինի նրանց ինքնությունը պարզել։ Արտաքինից հնարավոր չէր որոշել։ Լրիվ վիրակապերի մեջ էին։ Մեկի որովայնն էր երեք տեղով ծակված, մյուսի ծնոտն էր պոկվել, երևում էին բաց ձայնալարերը, երրորդի ազդրն էր ջարդվել, ձեռքերն ու դեմքը վառվել էին, ոչ հոնք էր երևում, ոչ թարթիչ ու մազ, ամբողջ երեսը բշտիկներով էր պատված։ Արտաքինից հնարավոր չէր որոշել, ռուսներ են թե ոչ Պալաս հյուրանոցում մնացած այդ վիրավորները։ Մերկ դիակին նայելով չես կարող ասել, որ ռուս է։ Երբ մեռած ես, ազգությունդ ու քաղաքական հայացքներդ չեն երևում։
Ռոբերտ Ջորդանը Կարկովին հարցրել էր, թե նա ինչ է զգացել, երբ մտածել է, որ կարող է այդ պարտականությունը կատարելու անհրաժեշտություն ծագել, Կարկովը պատասխանել էր, որ այդ մասին չի խորհել։
― Իսկ ինչպե՞ս էիք անելու, ― հարցրել էր Ռոբերտ Ջորդանը և ավելացրել․ ― Գիտե՞ք, հեշտ չէ, մարդուն հենց այնպես, վերցնել ու թունավորելը։
― Հեշտ է, ― ասել էր Կարկովը, ― երբ թույնը միշտ հետդ ես ման ածում, որպեսզի անհրաժեշտության պարագային կուլ տաս։ ― Հետո բաց էր արել սիգարետի տուփն ու ցույց էր տվել մի կողմի վրա առանձին դրված սրվակը։
― Բայց երբ գերի են վերցնում, առաջին հերթին սիգարետի տուփն են խլում, ― առարկել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Կպահանջեն ձեռքերը բարձրացնել։
― Բայց ես մի հատ էլ այստեղ ունեմ, ― ասել էր Կարկովը քմծիծաղելով ու ցույց էր տվել բաճկոնի օձիքի դարձածալը։ ― Պետք է պարզապես, ա՛յ, այսպես, օձիքդ առնես բերանդ, կծես ու կուլ տաս։
― Դա ավելի հարմար է, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ասացե՛ք, իսկապե՞ս դառը նշի բույր ունի, ինչպես գրում են դետեկտիվ պատմվածքներում։
― Չգիտեմ, ― ուրախ ասել էր Կարկովը։ ― Երբեք հոտ չեմ քաշել։ Ուզո՞ւմ եք փորձենք, ջարդե՞նք մի սրվակ։
― Ավելի լավ է պահեք։
― Այո, ― ասել էր Կարկովն ու ետ քաշել սիգարետի տուփը։ ― Հասկանո՞ւմ եք, ես բնավորությամբ պարտվողական չեմ, բայց հնարավոր է, որ նորից ծանր ժամանակներ լինեն և չկարողանամ ոչ մի տեղից այս բանը ճարել։ Ի դեպ, կարդացե՞լ եք Կորդովայի ճակատից եկած հաղորդագրությունը։ Հրաշալի է։ Իմ ուրախությունը հիմա դա է։
― Իսկ ի՞նչ է ասված այդտեղ, ― հարցրել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ Նա հենց Կորդովայի ճակատից էր Մադրիդ եկել, և հիմա հանկարծ զգաց, որ շնչահեղձ է լինում, ձեռ էին առնում մի բան, որի իրավունքը ոչ ոք չուներ այդտեղ, բացի իրենից։ ― Պատմեցեք։
― Nuestra gloriosa tropa siga avanzanda sin perder ni una sola palma de terreno, ― ասաց Կարկովն իր տարօրինակ իսպաներենով։
― Այդպես ասված չի լինի, ― կասկածանքով ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։
― Մեր փառապանծ զորքերը շարունակում են առաջ շարժվել առանց մի թիզ հող կորցնելու, ― կրկնել էր Կարկովն անգլերեն։ ― Այսպես է ասված հաղորդագրության մեջ։ Սպասեք գտնեմ։
Դու հիշում էիր այն ծանոթներիդ, որոնք զոհվել էին Պոսոբլանկոյի մարտերում, իսկ այստեղ՝ Գեյլորդում, այդ ամենը կատակի էր վերածվում։
Այդպիսին է հիմա Գեյլորդը։ Բայց միշտ չէ, որ Գեյլորդ է եղել, և եթե վիճակն այնքան է փոխվել, որ առաջ է եկել Գեյլորդի նման մի երևույթ, որի շուրջ հավաքվել են այսօր պատերազմի առաջին օրերից ողջ մնացածները, ի՞նչ կա որ, շատ լավ է, և ինքը ուրախ է, որ տեսել ու ճանաչել է Գեյլորդը։ Դու հիմա շատ ես հեռացել Սիեռայի, Կարաբանչելի և Ուսերայի ժամանակաշրջանի քո հայացքներից, մտածեց նա։ Շատ հեշտ այլասերվեցիր, մտածեց նա։ Բայց արդյո՞ք այլասերություն է առաջին օրերի միամտությունից ձերբազատվելը, թե ընդհակառակը՝ երջանկություն։ Եվ մի՞թե միշտ էլ ու ամեն պարագայի այդպես չի լինում։ Այն ո՞ր երիտասարդ բժիշկը, հոգևորականը կամ զինվորն է, որ պահպանում է իր գաղափարների սկզբնական օրերի կուսական անբծությունը, թերևս հոգևորականը, այլապես պետք է թողնի֊հեռանա։
Կարկովի մասին միշտ էլ հաճույքով էր խորհրդածել։ Վերջին անգամ, երբ հանդիպել էին Գեյլորդում, Կարկովն ուղղակի հոյակապ էր, նա պատմում էր անգլիացի մի տնտեսագետի մասին, որը երկար ժամանակ ապրել էր Իսպանիայում։ Տարիներ առաջ Ռոբերտ Ջորդանը կարդացել էր այդ մարդու գործերը, հարգանքով էր վերաբերվել նրան, առանց որևէ բան իմանալու նրա անձնավորության մասին։ Իսպանիայի մասին նրա գրածները առանձնապես դուր չէին եկել իրեն։ Շատ պարզունակ ու հասարակ էր թվացել, շատ սխեմատիկ, իսկ վիճակագրական տվյալների մի զգալի մասը հարմարեցված էր ցանկալի եզրակացության, բայց քանի որ դա արվել էր բարի նպատակով, ուստի հարգանքով էր վերաբերվել այդ մարդուն։ Գուցե մեկ ուրիշին դուր գան այդ գործերը, մտածել էր Ռոբերտ Ջորդանը, բայց նրան, ով լավ գիտե երկիրը, լրագրային նման հոդվածներն հազիվ թե բավարարեն։
Եվ մի օր էլ, վերջապես, հանդիպել էր այդ մարդուն։ Կարաբանչելն էին գրոհելու, կեսօրից հետո էր, նստած էին ցլամարտի հրապարակի պատի տակ։ Երկու փողոցների միջև հրաձգություն էր գնում։ Բոլորը լարված սպասում էին գրոհի սկզբին։ Մեզ խոստացել էին մի տանկ ուղարկել, անցնում էր ժամանակը, բայց ոչինչ չէր երևում։ Մոնտերոն նստել, գլուխն առել էր ափերի մեջ ու անընդհատ նույն բանն էր կրկնում․
― Չեկավ տանկը։ Չեկավ տանկը։
Ցուրտ օր էր, պայթյուններից առաջացած դեղին փոշին բռնել էր ամբողջ փողոցը, Մոնտերոն վիրավորվել էր, ձախ թևը չէր շարժվում։
― Տանկ է պետք, ― ասում էր նա։ ― Պետք է սպասենք մինչև գա, բայց ո՞նց սպասենք, ― վերքի ցավից ձայնն էլ էր դարձել ջղային։
Ռոբերտ Ջորդանը վեր էր կացել ու գնացել, որպեսզի տեսնի, թե որտեղ է մնացել տանկը։ Մոնտերոն ասել էր, որ տրամվայի գծի մոտ, անկյունային շենքի ետևը պետք է լինի։ Եվ իսկապես էլ այդտեղ էր։ Բայց տանկ չէր, այլ զրահապատ մի հին ավտոմեքենա։ Այն օրերին իսպանացիները ամեն ինչի տանկ էին ասում։ Վարորդը չէր ուզում շենքի ետևից տանկը դուրս բերել և քշել ցլամարտի հրապարակ։ Նա կանգնել էր մեքենայի ետևը, ձեռքերով հենվել էր մետաղին ու կաշվե սաղավարտով ծածկված գլուխը կոխել էր երկու թևերի արանքը։ Ռոբերտ Ջորդանը խոսում էր հետը, իսկ նա թափ էր տալիս գլուխը, առանց թևերի արանքից հանելու։ Հետո շրջել էր դեմքը և, հայացքն ուղղած ինչ֊որ անորոշ կետի, մռայլ ասել էր․
― Ես այնտեղ գնալու հրաման չեմ ստացել։
Ռոբերտ Ջորդանը ատրճանակն հանել էր պատյանից ու փողը դեմ արել զրահապատ մեքենայի վարորդի կաշվե բաճկոնին։
― Ահա քեզ հրաման, ― ասել էր նա։ Վարորդը նորից թափ էր տվել գլուխը, որ ծածկված էր ամերիկյան ֆուտբոլիստների սաղավարտներին նմանվող կաշվե գլխարկով, և ասել էր․
― Գնդացրի փամփուշտը վերջացել է։
― Ցլամարտի հրապարակում կա, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Արի՛, գնացինք։ Այնտեղ կլցնենք ժապավենները։ Արի՛։
― Գնդացրորդը չկա, ― ասել էր վարորդը։
― Իսկ ո՞ւր է։ Ո՞ւր է գնդացրորդը։
― Սպանվել է, ― ասել էր վարորդը։ ― Մեջն է, այնտեղ։
― Հանի՛ր, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Հանի՛ր այդտեղից։
― Չեմ կարող ես նրան դիպչել, ― ասել էր վարորդը։ ― Ոչ էլ կարող եմ տեղս նստել, ընկած է գնդացրի ու ղեկի արանքը։
― Արի՛, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Մոտ արի, միասին հանենք։
Զրահապատ մեքենայի մեջ սողոսկելիս գլուխը խփել էր դռանը, և հոնքի վրա բացված փոքրիկ վերքից արյունն սկսել էր երեսի վրայով իջնել։ Սպանվածը ծանր էր ու արդեն փայտացել էր, Ռոբերտ Ջորդանը ստիպված էր եղել նրա գլխին հարվածելու, որպեսզի կարողանա դուրս քաշել ղեկի ու նստարանի արանքից, որտեղ բերանքսիվայր ընկած էր նա։ Ի վերջո հաջողվել էր․ ծունկը դրել էր սպանվածի գլխին, ցած հրել, հետո քաշել էր դեպի դուռը։
― Ձեռքդ գցիր օգնիր, ― ասել էր վարորդին։
― Չեմ ուզում դիպչել, ― ասել էր վարորդը, և Ռոբերտ Ջորդանը տեսել էր, որ նա լալիս է։ Փոշեպատ դեմքի վրայով, քթի կողքերից, արցունքներն իջնում էին։ Քիթն էլ էր վազում։
Ռոբերտ Ջորդանը կանգնել էր դռան դիմաց և դուրս էր քաշել սպանվածին, որն ընկել էր մայթին, հենց տրամվայի գծի մոտ, կծկված, երկու տակ եղած, ձեռքերը փորի տակ, ոնց որ մեքենայում, մոխրագույն մոմանման դեմքը ցեմենտյա հատակին։
― Դե նստի՛ր, գրողի տարած, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը վարորդին՝ ատրճանակը թափ տալով վրան։ ― Անցի՛ր տեղդ։
Հենց այդ ժամանակ էր, որ տեսել էր շենքի պատի տակով վազելով իրենց մոտեցած մարդու։ Նրա հագին երկար վերարկու էր, գլուխը բաց էր, մազերը՝ մոխրագույն, այտերը՝ դուրս ցցված, աչքերը՝ խոր ընկած և իրար մոտիկ։ Ձեռքին «Չեսթերֆիլդ» սիգարետի մի կապոց կար, այն պահին, երբ Ռոբերտ Ջորդանը ատրճանակը թափ տալով վարորդին հրում էր զրահամեքենայի մեջ, այդ մարդը մի տուփ սիգարետ հանել էր կապոցից, մեկնել Ռոբերտ Ջորդանին ու ասել․
― Մի րոպե, ընկեր։ Դուք կարո՞ղ եք ինձ մի քանի խոսք ասել այս մարտի մասին։
Ռոբերտ Ջորդանը վերցրել էր սիգարետը և դրել էր բանվորական կապույտ վերնաշապկի կրծքագրպանը։ Նա ճանաչել էր այդ ընկերոջը։ Տեսել էր նկարը թերթերում։ Անգլիացի տնտեսագետն էր։
― Ռադ եղիր, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը նրան անգլերեն, հետո դարձել էր վարորդին ու իսպաներեն ասել․ ― Քշի՛ր ցած։ Ցլամարտի հրապարակ։ Հասկացա՞ր։
Կողքի ծանր դուռը ուժգին քաշել էր, փակը գցել, և զառիթափով շարժվել էին ցած, գնդակները սկսել էին տեղալ մեքենայի վրա՝ երկաթյա կաթսային խփվող խճաքարերի ձայն հանելով։ Հետո, երբ սկսել էին գնդացրից կրակել, արդեն մուրճի հարվածների ձայն էր դուրս եկել։ Ցլամարտի հրապարակում կանգ էին առել պատի տակ ու հրացանները ձեռքներին և նռնակները գոտիներին ու գրպաններում սպասում էին իրենց։
― Լավ է։ Տանկը եկավ։ Հիմա արդեն կարող ենք հարձակվել, ― ասել էր Մոնտերոն։
Ավելի ուշ, արդեն գիշերը, երբ գրավել էին բարձունքի բոլոր տները, նա տեղավորվել էր աղյուսե պատի տակ, դիտանցքի կողքին և սկսել էր նայել ռազմադաշտին, որ այնքան գեղեցիկ փռվել էր իրենց դիրքերից մինչև դիմացի լեռնապարը, ուր քաշվել էին ֆաշիստները, և համարյա վայելքի հասնող գոհունակությամբ մտածել էր, որ իրենց ձախ թևը ապահով է, որովհետև այնտեղ ուղղաբերձ բարձունք է՝ գագաթին քանդված մի առանձնատնով։ Հետո թաղվել էր հատակին թափված հարդակույտի մեջ և պինդ ծածկվել էր թիկնոցով, որպեսզի չմրսի, երբ քրտինքը սառի մարմնի վրա։ Պառկած հիշել էր տնտեսագետին ու ծիծաղել էր, հետո ցավ էր զգացել, որ կոպիտ է վարվել նրա հետ։ Բայց այդ մարդը այնպես էր սիգարետը դեմ արել, կարծես ինֆորմացիայի վարձ տար, և քաղաքացիական շորերով շրջող մարդկանց հանդեպ զինվորի ատելությունն էր, որ դուրս էր պոռթկացել այդ պահին։
Հիմա նա նորից հիշեց Գեյլորդը, հիշեց այդ մարդու մասին Կարկովի պատմածները։
― Ուրեմն այնտեղ եք հանդիպել նրան, ― ասել էր Կարկովը։ ― Ես այդ օրը Պուենտե դե Տոլեդոյից այն կողմ չեմ գնացել։ Ուրեմն մինչև ռազմադաշտ է հասել։ Կարծում եմ, որ դա նրա վերջին քաջագործությունն է եղել։ Հաջորդ օրը նա թողեց֊հեռացավ Մադրիդից։ Տոլեդոյում նա քաջերի քաջն էր։ Այո։ Տոլեդոյում ահռելի էր։ Ալկասարի գրավումը նախագծողներից մեկն էլ նա էր։ Դուք պետք է նրան Տոլեդոյում տեսած լինեիք։ Ես կարծում եմ, որ պաշարման հաջողության համար մենք մեծապես պարտական ենք նրա ջանքերին ու խորհուրդներին։ Այդ ժամանակաշրջանը երևի այս պատերազմի ամենահիմար փուլն էր։ Հիմարության գագաթնակետը։ Բայց դուք ինձ ասացեք՝ ի՞նչ կարծիք կա նրա մասին Ամերիկայում։
― Ամերիկայում, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը, ― նրան համարում են Մոսկվայի մարդը։
― Ճիշտ չէ, ― ասել էր Կարկովը։ ― Բայց նա այնպիսի անուշ դեմք ունի, այդպիսի դեմքը չի կարող անհաջողության հանդիպել։ Իմ դեմքը կարո՞ղ է որևէ մեկին դուր գալ։ Եթե ինչ֊որ բանի էլ կարողացել եմ հասնել, ապա մեծագույն դժվարությամբ, որովհետև այսպիսի դեմքը ոչ համակրանք, ոչ էլ վստահություն կարող է ներշնչել մարդկանց։ Իսկ Միտչելը միշտ էլ հաջողության է հասել և շնորհիվ իր դեմքի։ Իսկական կոնսպիրատորի արտաքին ունի։ Բավական է որևիցե գիրք կարդացած լինես կոնսպիրատորի մասին և հետո տեսնես Միտչելին, տեղնուտեղը կասես, որ սա է, սա է, որ կա, իսկապես շատ նման է։ Մտա՞վ մի տեղ, ով էլ տեսնի, պիտի մտածի, որ առաջին կարգի կոնսպիրատոր է։ Քո այն բոլոր հարուստ հայրենակիցները, որոնք օգնություն են ցույց տալիս Սովետական Միությանը, ոմանք սոսկ որպես բարի մարդիկ, ուրիշները՝ ապահովելու համար իրենց, եթե երբևէ մեր կուսակցությունը հաջողության հասնի, ահա նրանք, երբ նայում են այդ մարդու դեմքին, շարժուձևերին, միայն մի բան է մտքներովն անցնում՝ սա Կոմինտերնի վստահված գործակալն է, ուրիշ բան չի կարող լինել։
― Ուրեմն կապեր չունի՞ Մոսկվայի հետ։
― Չէ՛։ Ընկեր Ջորդան, սպասեք մի բան ասեմ։ Դուք երբևէ լսե՞լ եք գժերի երկու տեսակի մասին։
Հանգիստ ու կատաղի՞։
― Չէ՛։ Իմ ասած երկու տեսակին միայն Ռուսաստանում կարող ես հանդիպել, ― քմծիծաղելով ասեկ էր Կարկովը։ ― Առաջին տեսակը ձմեռային գիժն է։ Ձմռան մի օր, ահա, եկավ ու թակեց դուռդ։ Գնում ես, բացում, տեսնում ես անծանոթ մի մարդ։ Տեսքը տպավորիչ է՝ բարձրահասակ, թիկնեղ, հագին սապոգներ, մուշտակե վերարկու, մորթե գլխարկ ու ձյունն էլ վրան լավ նստած։ Մտնում է ու սկսում է կոշիկները թափ տալ, ձյունը թափվում է հատակին։ Հետո մուշտակե վերարկուն է հանում ու թափ տալիս, հատակի ձյունն ավելանում է։ Հանում է գլխարկն ու խփում դռանը։ Հատակի ձյունը մի քիչ էլ է ավելանում։ Հետո նորից է ոտները խփում հատակին ու մտնում սենյակ։ Նայում ես, դարձյալ նայում, և մեկ էլ հասկանում ես, որ գիժ է։ Հիմա գնանք ամառային գժին։ Ամռան մի օր տեսնում ես, որ փողոցով մի մարդ է իջնում, ձեռները թափ է տալիս, գլուխը այս ու այն կողմ գցում, պարզ է արդեն, գիժ է, երկու հարյուր յարդից էլ երևում է։ Սա էլ քեզ ամառային գիժը։ Տնտեսագետը ձմեռային գիժ է։
― Բայց ինչո՞ւ, ի՞նչն է պատճառը, որ այստեղ էլ են վստահում նրան, ― հարցրել էր Ռոբերտ Ջորդանը։
― Դեմքը, ― ասել էր Կարկովը։ ― Նրա գեղեցիկ quelle de conspirateur֊ը։<ref>Կոնսպիրատորի մռութը (ֆր․)։</ref> Հետո նաև այն անգնահատելի ճարպկությունը, որ նա կարողանում է ցույց տալ, թե իբր հենց այս պահին գալիս է մի տեղից, որտեղ ինքը շատ վստահված ու կարևոր դեմք է։ Իհարկե, ― ժպտացել էր Կարկովը, ― դրա համար նա ստիպված է լինում անընդհատ տեղից տեղ գնալու, այլապես խաբեությունը կբացահայտվի։ Գիտե՞ք, շատ տարօրինակ մարդիկ են իսպանացիները, ― շարունակել էր Կարկովը։ ― Այս կառավարությունը շատ փող ունի։ Շատ մեծ քանակությամբ ոսկի։ Բայց բարեկամներին ոչինչ չեն տա։ Բարեկա՞մ ես, ուրեմն պիտի ձրի անես, անվարձահատույց։ Իսկ որևէ նշանավոր ֆիրմայի կամ ոչ բարեկամական երկրի ներկայացուցիչներին ինչքան ասես տալիս են, որպեսզի սիրաշահեն։ Երբ սկսում ես ուշադիր քննել այս ամենը, տեսնում ես, որ շատ հետաքրքիր է։
― Դա ինձ դուր չի գալիս։ Եվ հետո՝ այդ փողը պատկանում է իսպանացի աշխատավորներին։
― Ես չեմ ասում, որ դա պետք է ձեզ դուր գա, դա պետք է միայն հասկանալ, ― ասել էր Կարկովը։ ― Ահա այսպես, ամեն հանդիպման ժամանակ ինչ֊որ բան սովորում եք, և եթե այսպես շարունակվի, մի օր էլ կտեսնեք կարգին կրթություն եք ստացել։ Հետաքրքիր է, չէ՞, պրոֆեսորը կրթություն է ստանում։
― Չգիտեմ, պիտի կարողանա՞մ պրոֆեսորի պաշտոնիս մնալ, երբ վերադառնամ։ Հավանաբար կասեն կարմիր է ու հեռացնեն աշխատանքից։
― Այդ դեպքում թերևս գաք Սովետական Միություն և այնտեղ շարունակեք ձեր ուսումնասիրությունները։ Ես կարծում եմ, որ ամենից ճիշտը դա կլինի։
― Բայց իմ ուսումնասիրությունների բնագավառը իսպաներենն է։
― Իսպանախոս երկրները շատ են, ― ասել էր Կարկովը։ ― Ամեն տեղ այսպիսի ծանր վիճակ չի լինի։ Հետո նաև նկատի ունեցեք, որ դուք համարյա ինն ամիս է, ինչ չեք դասավանդում։ Ինն ամսում կարող էիք նոր մասնագիտություն ձեռք բերել։ Դիալեկտիկայից ի՞նչ եք կարդացել։
― Կարդացել եմ Էմիլ Բըրնսի խմբագրությամբ լույս տեսած «Մարքսիզմի ձեռնարկը»։ Այդքան։
― Քիչ չէ, եթե լրիվ կարդացել եք։ Հազար հինգ հարյուր էջ, եթե ամեն էջի վրա որոշ ժամանակ ծախսել եք։ Բայց կան և ուրիշ բաներ, որ պետք է կարդալ։
― Հիմա ընթերցանության համար ժամանակ չկա։
― Գիտեմ, ― ասել էր Կարկովը։ ― Երբ որ հնարավորություն լինի։ Կան գրքեր, որ պետք է կարդալ, որպեսզի այսօրվա որոշ իրադարձություններ հասկանալի դառնան։ Եվ այս ամենի մասին, ինչ տեղի է ունենում այսօր, պետք է մի գիրք գրվի, մի շատ անհրաժեշտ գիրք, որտեղ տրված լինի այս իրադարձությունների բացատրությունը։ Թերևս ես գրեմ այդ գիրքը։ Այո, հույս ունեմ, որ ես կգրեմ։
― Հազիվ թե մեկ ուրիշը կարողանա ավելի լավ գրել, քան դուք։
― Մի՛ շողոքորթեք, ― ասել էր Կարկովը։ ― Ես լրագրող եմ։ Բայց ինչպես ամեն մի լրագրող, այրվում եմ գրական երկ ստեղծելու ցանկությամբ։ Այ հենց հիմա էլ զբաղված եմ Կարլո Սոտելոյի մասին մի ուսումնասիրության նյութեր հավաքելով։ Ֆաշիստի ավարտուն կերպար է եղել։ Իսկական իսպանական ֆաշիստ։ Ֆրնակոն ու մյուսները՝ չէ։ Հիմա Սոտելոյի ճառերն ու հոդվածներն եմ ուսումնասիրում։ Շատ խելացի է եղել, և շատ խելացի բան են արել, որ սպանել են նրան։
― Ես կարծում էի, թե դուք քաղաքական սպանություններին դեմ եք։
― Շատ լայն կիրառություն ունեն, ― ասել էր Կարկովը։ ― Շատ, շատ լայն։
― Բայց․․․
― Մենք դեմ ենք, երբ անհատներն են տեռոր անում, ― ժպտալով ասել էր Կարկովը։ ― Մենք դեմ ենք, իհարկե, տեռորիստական ու հակահեղափոխական հանցագործ կազմակերպությունների գործունեությանը։ Մենք ատում ենք ու նողկանքով մերժում ոճրագործ ու ավազակ բուխարինական բորենիների, Զինովևի, Կամենևի, Ռիկովի և նրանց մանկլավիկների նման մարդկային թափթփուկների երկերեսանի ու ստոր գործելակերպը, ― ասել էր Կարկովը և նորից ժպտացել։ ― Բայց դարձյալ պիտի ասեմ, որ քաղաքական սպանությունները շատ լայն կիրառություն ունեն։
― Ուզում եք ասել․․․
― Ոչինչ չեմ ուզում ասել։ Իսկ մահապատժի մենք, իհարկե, ենթարկում ենք ու ոչնչացնում, բայց միայն մարդկային ցեղի իսկական վիժվածքներին ու թափթփուկներին, այդ շուն, դավաճան գեներալներին և գարշելի, անվստահելի ադմիրալներին։ Նրանց ոչնչացնում ենք։ Չենք սպանում։ Դուք տարբերությունը հասկանո՞ւմ եք։
― Հասկանում եմ, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։
― Եվ եթե երբեմն ես կատակում եմ, իսկ դուք գիտ՞եք, թե ինչքան վտանգավոր է թեկուզ հենց այնպես կատակի համար կատակելը, ուրեմն երբ կատակով երբեմն ասում եմ, որ իսպանական ժողովուրդը մի օր զղջալու է, որ չեն գնդակահարել հրամանատարական պաշտոններ զբաղեցնող այսօրվա որոշ գեներալների, հավատացե՛ք, ճիշտ եմ ասում, զղջալու է։ Թեև, եթե կուզեք իմանալ, գնդակահարություններն իմ սրտով չեն։
― Բայց ես չեմ առարկում, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Թեև թիմ էլ սրտով չեն։ Բայց հիմա չեմ առարկում։
― Գիտեմ, ― ասել էր Կարկովը։ ― Ինձ ասել են դրա մասին։
― Իսկ դա կարևո՞ր է, ― հարցրել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես ընդամենը փորձում էի արդար լինել այդ հարցում։
― Դժբախտաբար, այո, ― ասել էր Կարկովը։ ― Այլ հանգամանքներում վստահելիությունն ստուգելու համար բավական երկար ժամանակ է անհրաժեշտ լինում։
― Իսկ պարտադի՞ր է, որ ես վստահելի լինեմ։
― Ձեզ հանձնարարվող գործերի համար վստահելի լինելը ավելի քան պարտադիր է։ Ես ձեզ հետ պետք է մեկ֊մեկ զրուցեմ, որպեսզի տեսնեմ, թե ինչ մտքեր ունեք։ Ափսոս, որ մեր միջև երբեք լուրջ խոսակցություն տեղի չի ունենում։
― Իմ մտքերը հանգստյան են կոչվել մինչև պատերազմի հաղթական ավարտը, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։
― Եթե այդպես է, թերևս դեռ երկար ժամանակ կարիքը չզգացվի։ Բայց լավ կլինի, եթե երբեմն որոշ վարժություններ անեք, պետք է մարզել։
― Անում եմ, Mundo Obrero եմ կարդում, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։
― Լավ է, լավ։ Սրամիտ է, ընդունում եմ, ― ասել էր Կարկովը։ ― Բայց Mundo Obrero֊յում լինում են և շատ խելացի հոդվածներ։ Այս պատերազմի մասին գրված ամենախելացի հադվածներն այնտեղ են եղել։
― Այո, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Համաձայն եմ ձեզ հետ։ Բայց ես կարծում եմ, որ միայն կուսակցական օրգանի նյութերի ընթերցումով հնարավոր չէ ամբողջական պատկերացում ունենալ իրադրության մասին։
― Այո, հնարավոր չէ, ― ասել էր Կարկովը։ ― Բայց եթե դուք քսան լրագիր էլ կարդաք, դարձյալ չեք կարողանա ամբողջական պատկերացում ունենալ, իսկ եթե ունենաք էլ, չգիտեմ, թե դա ինչ կտա ձեզ։ Ես, օրինակ, ունեմ, և ի՞նչ, փորձում եմ ամեն կերպ ազատվել դրանից, բայց չի հաջողվում։
― Ուրեմն այդքան վա՞տ է իրադրությունը։
― Հիմա համեմատաբար լավ է։ Ծանր վիճակից աստիճանաբար դուրս ենք գալիս։ Բայց տակավին դժվար է։ Ահավոր դժվար։ Պետք է հզոր բանակ ստեղծել։ Մոդեստոյի, Էլ Կամպեսինոյի, Լիստերի ու Դյուրանի ետևից գնացողների որոշ մասը վստահելի է։ Ավելի քան վստահելի։ Ուղղակի հրաշալի մարդիկ են։ Կտեսնեք։ Բացի այդ դեռ գոյություն ունեն բրիգադները, թեև նրանց դերը փոխվում է։ Բայց մի բանակ, որը բաղկացած է և՛ լավ, և՛ վատ տարրերից, հաղթել չի կարող։ Մենք պետք է բոլորին հասցնենք քաղաքական զարգացման որոշակի մի մակարդակի։ Բոլորը պետք է իմանան, թե հանուն ինչի են կռվում, պետք է իմանան դրա կարևորությունը, բոլորը պետք է հավատան այդ կռվի արդարացիությանը և պետք է ենթարկվեն կարգապահությանը։ Ստեղծում ենք հզոր բանակ, բայց ժամանակ չունենք, որ կանոնավոր բանակին անհրաժեշտ կարգապահություն պատվաստենք, այնպես լինի, որ մարտի դաշտում իրենց պահեն ինչպես պետք է։ Ասում ենք ժողովրդական բանակ, բայց դա ոչ ժողովրդականի արժանիքները կունենա, ոչ էլ կանոնավոր բանակի համար պարտադիր երկաթյա կարգապահությունը։ Կտեսնեք։ Շատ վտանգավոր բան ենք ձեռնարկել։
― Այսօր ձեր տրամադրությունը երևում է այնքան էլ լավ չէ։
― Ճիշտ եք, ― ասել էր Կարկովը։ ― Վալենսիայից եմ գալիս, շատերին եմ հանդիպել այնտեղ։ Վալենսիայից եկողը չի կարող լավ տրամադրություն ունենալ։ Մադրիդում լավ ես զգում, հանգիստ ես, հավատում ես, որ հաղթելու ես։ Վալենսիայում բոլորովին այլ բան է։ Մադրիդից փախած վախկոտներն հավաքվել են այնտեղ ու շարունակում են տակավին կառավարել։ Լավ ու հանգիստ տեղավորվել են ու իրենց բյուրոկրատական գործունեությունն են ծավալել։ Եվ տեսնեք, թե ինչպիսի արհամարհանքով են խոսում Մադրիդում եղողների մասին։ Հիմա նրանց ուղեղում միայն մի սևեռուն միտք կա՝ թուլացնել ռազմական կոմիսարիատը։ Հապա Բարսելոնը։ Պիտի տեսնել, ասելով չի լինի։
― Ո՞նց է, ո՞նց։
― Իսկական երաժշտական կոմեդիա։ Դրախտ է։ Սկզբում խելագարների ու ռոմանտիկ հեղափոխականների դրախտ էր, հիմա՝ բեմի զինվորների։ Դու պիտի տեսնես, թե Բարսելոնի այդ զինվորներն ինչպես են համազգեստն հագած, կարմիր֊սև վզնոցը կապած սեթևեթելով ճեմում։ Ինչ որ պատերազմի հետ կապ ունի, սիրում են, բացի կռվելուց։ Վալենսիան վհատեցնում է, Բարսելոնը՝ ծիծաղեցնում։
― P. O. U. M<ref>Իսպաներեն հապավում է՝ «Մարքսիստական միավորման բանվորական կուսակցություն» անարխիստական֊տրոցկիստական կազմակերպություն Կատալոնիայում։</ref>֊ի խռովության մասին ի՞նչ կասեք։
― P. O. U. M֊ը երբեք լուրջ կազմակերպություն չի եղել։ Դա խելագարների ու ծայրահեղականների աղանդ է, իսկ այդ խռովությունը մանկամտություն էր։ Նրանց մեջ կային մի քանի ազնիվ մոլորյալներ, շատ խելացի մի մարդ, մի քիչ էլ ֆաշիստներից ստացած փող ունեին։ Ոչ շատ։ Խեղճ P. O. U. M: Շատ հիմար մարդիկ էին։
― Շա՞տ սպանվողներ եղան այդ խռովության ժամանակ։
― Խռովության ժամանակ շատ չեղան, հետագայում շատ գնդակահարվեցին և դեռ գնդակահարվում են։ P. O. U. M: Ոնց որ անունն է անլուրջ, այնպես էլ ինքն է։ Ավելի ճիշտ կանեին, եթե M. U. M. P. S.<ref>Mumps ― խոզուկ (անգլ․)։</ref> կամ էլ M. E. A. S. L. E. S.<ref>Measles ― կարմրուկ (անգլ․)։</ref> Բայց ոչ։ Կարմրուկը ավելի վտանգավոր է։ Կարող է տեսողությունն ու լսողությունը շարքից հանել։ Ի դեպ, ուզեցել են ինձ սպանել, ինչպես և Վալտերին, Մոդեստոյին ու Պրիետոյին։ Տեսնում եք, չէ՞, ինչ աստիճանի խանգարված են։ Չորսս էլ իրարից տարբեր մարդիկ։ Խեղճ P. O. U. M: Այդպես էլ ոչ ոքի չսպանեցին։ Ոչ ռազմաճակատում, ոչ այլուր։ Ճիշտ չեմ․ Բարսելոնում մի քանի հոգու սպանեցին։
Դուք այնտե՞ղ էիք։
― Այո։ Այնտեղից ես հեռագրով հաղորդում տվեցի, նկարագրեցի տրոցկիստ ոճրագործների այդ տխրահռչակ կազմակերպությունը և նրա ֆաշիստական արգահատելի մեքենայությունները։ Բայց, խոսքը մեր մեջ, շատ անլուրջ բան է այդ P.O.U.M֊ը։ Այդտեղ միայն Նինն էր խելքը գլխին։ Ախր բռնել էինք, ո՞նց ձեռքներիցս բաց թողեցինք։
― Հիմա որտե՞ղ է։
― Փարիզում։ Ասում ենք Փարիզում է։ Բավական հաճելի մարդ է, գիտե՞ք, բայց քաղաքական մոլորության մեջ է։
― Բայց ճի՞շտ է, որ կապված են եղել ֆաշիստների հետ։
― Իսկ ո՞վ չի կապված։
― Մենք։
― Ո՞վ գիտի։ Հուսանք, որ կապված չենք։ Բայց դուք նրանց թիկունքում հաճախ եք լինում, ― քմծիծաղել էր Կարկովը։ ― Հանրապետության Փարիզի դեսպանատան քարտուղարներից մեկի եղբայրը անցյալ շաբաթ այցելել էր Սեն Ժան դե Լյուս և հանդիպել Բուրգոսից ժամանածներին։
― Ռազմաճակատում ավելի հաճելի է, ― ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Մարդիկ ինչքան ռազմաճակատին մոտիկ են, այնքան ավելի լավն են։
― Իսկ ֆաշիստների թիկունքում ո՞նց է։
― Շատ լավ։ Հիանալի մարդիկ ունենք այնտեղ։
― Այդպես։ Նրանք էլ մեր թիկունքում իրենց լավ մարդիկն ունեն։ Մենք նրանց ենք հայտնաբերում ու գնդակահարում, նրանք մերոնց են հայտնաբերում ու գնդակահարում։ Երբ դուք նրանց թիկունքում եք լինում, մտածեք միշտ այն մասին, թե քանի֊քանիսին էլ նրանք են ուղարկում մեր թիկունքը։
― Մտածել եմ։
― Դե լավ, ― ասել էր Կարկովը։ ― Խորհելու բավական նյութ երևի ունեք այսօր, խմե՛ք բաժակում մնացած գարեջուրն ու գնանք, դուք ձեր գործին, ես էլ վերև՝ որոշ մարդկանց տեսնելու։ Վերնահարկի մարդկանց։ Նորից եկեք։ Ցտեսություն։
Այո, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Շատ բան սովորեցիր դու Գեյլորդում։ Կարկովը կարդացել էր իր մեկ և միակ հրատարակված գիրքը։ Գիրքը հաջողություն չէր ունեցել։ Ընդամենը երկու հարյուր էջ էր, և չէր կարծում, որ երկու հազար մարդ կարդացած լիներ։ Իսպանական իր տպավորություններն էին, որ ստացել էր վերջին տասը տարիներին Բասկերի երկրում, Նավառայում, Արագոնում, Գալիսիայում, երկու Կաստիլյաներում և Էսթրեմադուրոյում շրջագայելիս։ Ճամփորդել էր ոտքով, երրորդ կարգի վագոններում, ավտոբուսով, ձիու և ջորու վրա, բեռնատար մեքենաների թափքերին։ Իսպանիայի մասին այնքան լավ գրքեր էին գրել Բառոուն, Ֆորդը և ուրիշներ, որ ինքը հազիվ թե կարողանար ինչ֊որ բան ավելացնել։ Բայց Կարկովն ասել էր, որ լավ գիրք է։
― Դրա համար եմ գլուխ դնում ձեզ հետ, ― ասել էր նա։ ― Ըստ իս բացարձակապես ճշմարտացի եք գրում, իսկ դա շատ հազվագյուտ երևույթ է։ Դրա համար էլ ես կուզեի, որ դուք որոշ այլ բաներ ևս իմանայիք։
Լավ։ Կգրի նա իր գիրքը, երբ այս ամենը վերջանա։ Բայց կգրի միայն այն բաների մասին, ինչ գիտի, ճշմարտացի, իմացածի մասին։ Բայց դրա համար պետք է ավելի լավ տիրապետեմ գրելու արվեստին, մտածեց նա։ Այն ամենը, ինչ ճանաչեց այս պատերազմի ընթացքում, այնքան էլ պարզ չէին։