Լավ։ Կգրի նա իր գիրքը, երբ այս ամենը վերջանա։ Բայց կգրի միայն այն բաների մասին, ինչ գիտի, ճշմարտացի, իմացածի մասին։ Բայց դրա համար պետք է ավելի լավ տիրապետեմ գրելու արվեստին, մտածեց նա։ Այն ամենը, ինչ ճանաչեց այս պատերազմի ընթացքում, այնքան էլ պարզ չէին։
==Գլուխ տասնինեորդ։==
― Ի՞նչ ես անում, ― հարցրեց Մարիան, որ կիպ կանգնել էր իր կողքին։ Ռոբերտ Ջորդանը շրջեց գլուխը և ժպտաց նրան։
― Ոչինչ, ― ասաց։ ― Մտածում էի։
― Ինչի՞ մասին։ Կամրջի՞։
― Ոչ։ Կամրջի մասին մտածեցի֊վերջացրի։ Քո մասին էի մտածում, մադրիդյան մի հյուրանոցի, որտեղ ռուս ծանոթներ ունեմ, և մի գրքի մասին, որ գրելու եմ մի օր։
― Մադրիդում ռուսներ շա՞տ կան։
― Չէ։ Շատ քիչ։
― Բայց ֆաշիստական թերթերը գրում են, որ հարյուր հազարներ են։
― Սուտ է։ Շատ քիչ են։
― Հավանո՞ւմ ես ռուսներին։ Այն մեկը, որ այստեղ էր, ռուս էր։
― Դու հավանեցի՞ր նրան։
― Այո։ Ես այն ժամանակ հիվանդ էի, բայց ինձ նա շատ գեղեցիկ ու քաջ թվաց։
― Գեղեցիկ, չէ մի, հիմարություն, ― ասաց Պիլարը։ ― Քիթը տափակ, ոնց որ ձեռքս, թշերը լայն, ասես ոչխարի դմակ լինեին։
― Լավ ընկերներ էինք, լավ բարեկամներ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Շատ էի սիրում։
― Անշուշտ, ― ասաց Պիլարը։ ― Բայց սպանեցիր։
Թուղթ խաղացողները հայացքները բարձրացրեցին սեղանից, Պաբլոն նայեց Ռոբերտ Ջորդանին։ Բոլորը լուռ էին։
― Ճի՞շտ է, Ռոբերտո, ― հարցրեց գնչու Ռաֆայելը։
― Այո, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Պիլարը դրա մասին պետք է լռեր, մտածեց նա։ Զղջաց, որ բացվել է Էլ Սորդոյի մոտ։ ― Խնդրեց։ Ծանր վիրավոր էր։
― Que cosa mas rara,<ref>Ինչ տարօրինակ բան է(իսպ․)։</ref> ― ասաց գնչուն։ ― Այստեղ եղած ժամանակը միշտ այդ էր ասում։ Քանի֊քանի անգամ է ինձնից խոսք վերցրել, որ եթե պետք լինի, սպանեմ իրեն։ Ինչ տարօրինակ բան է, ― ասաց նորից ու թափ տվեց գլուխը։
― Շատ տարօրինակ մարդ էր, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Ոչ մեկին նման չէր։
― Լսի՛ր, ― ասաց Անդրեսը՝ եղբայրներից մեկը։ ― Դու պրոֆեսոր ես և ամեն ինչ։ Ի՞նչ ես կարծում, մարդը կարո՞ղ է իմանալ, թե ինչ է պատահելու իրեն։
― Ես կարծում եմ, որ չի կարող, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ Պաբլոն հետաքրքրությամբ նայում էր նրան, Պիլարի դեմքը ոչինչ չէր արտահայտում։ ― Ինչ վերաբերում է այն ռուս ընկերոջը, ես կարծում եմ, որ նրա նյարդերը թուլացել էին, որովհետև ռազմաճակատներում շատ երկար էր եղել։ Մասնակցել էր Իրունի մարտերին, դուք գիտեք, թե դա ինչ է նշանակում, շատ ծանր վիճակ է եղել։ Ահավոր։ Կռվել էր հյուսիսում։ Հետո, երբ կազմակերպվել են թիկունքում գործող խմբերը, եղել է այստեղ, Էսթրեմադուրայում, Անդալուզիայում։ Ես կարծում եմ, որ շատ է հոգնել, նյարդայնացել և դրանից էլ սկսել են գլխում վատ մտքեր ծագել։
― Անկասկած ահավոր բաներ է տեսել, ― ասաց Ֆերնանդոն։
― Այնպես, ինչպես բոլորը, ― ասաց Անդրեսը։ ― Բայց դու չասացիր, Ingles, կարո՞ղ է մեկը նախօրոք իմանալ, թե ինչ է պատահելու իրեն։
― Ոչ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Դա տգիտություն է ու սնահավատություն։
― Շարունակի՛ր, ― ասաց Պիլարը։ ― Եկեք լսենք պրոֆեսորի տեսակետը։ ― Նա խոսում էր այնպես, կարծես դիմացը իր տարիքից վաղ հասունացած երեխա լիներ։
― Ես կարծում եմ, որ վատ նախազգացումները վախի հետևանք են, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Մարդ երբ վատ նշաններ է տեսնում․․․
― Ոնց որ այսօրվա ինքնաթիռները, ― ասաց Պրիմիտիվոն։
― Ոնց որ քո ժամանումը, ― ցածրաձայն ասաց Պաբլոն։ Ռոբերտ Ջորդանը նայեց նրան, բայց երբ տեսավ, որ դա սադրանք չէր, այլ սոսկ բարձրաձայն խոհ, շարունակեց․
― Մարդ երբ վատ նշաններ է տեսնում, վախից սկսում է մտածել, որ վախճանը եկել է, նրան թվում է, թե դրանք կանխագուշակություններ են, ― եզրափակեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ես կարծում եմ, որ սա է, ուրիշ ոչինչ։ Ես չեմ հավատում ո՛չ գուշակներին, ո՛չ էլ դևերի ու գերբնական ուժերի գոյությանը։
― Բայց այն տարօրինակ անունով մարդը գիտեր անշուշտ իր ճակատագիրը, ― ասաց գնչուն։ ― Եվ պատահեց այնպես, ինչպես սպասում էր։
― Ոչինչ էլ չգիտեր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Նա վախենում էր այդպիսի վախճանի հնարավորությունից, և դա նրա մոտ սևեռուն միտք էր դարձել։ Ոչ ոք չի կարող ինձ համոզել, որ նա նախօրոք ինչ֊որ բան գիտեր։
― Ոչ էլ ե՞ս, ― հարցրեց Պիլարը և օջախից մի պտղունց մոխիր վերցրեց֊դրեց ափի մեջ ու փչեց։ ― Ե՞ս էլ չեմ կարող համոզել։
― Ո՛չ, չես կարող։ Ո՛չ հմայությամբ, ո՛չ էլ գնչուական քո այդ ամեն ինչով։
― Որովհետև դու զարմանահրաշ խուլ ես, ― ասաց Պիլարը։ Նրա խոշոր դեմքի գծերը մոմի լույսի տակ դարձել էին խիստ կոպիտ։ ― Ոչ, դու բութ չես։ Դու պարզապես խուլ ես։ Խուլը երաժշտություն չի կարող լսել։ Ոչ էլ ռադիո։ Իսկ եթե չի լսում, կարող է ասել, որ այդպիսի բան գոյություն չունի։ Que va, Ingles! Ես այդ տարօրինակ մարդու դեմքին տեսել եմ իր մահը, շիկացած երկաթով կարծես դրոշմված լիներ։
― Չես տեսել, ― պնդեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Դու վախ ես տեսել, ու նախազգացում։ Նա վախենում էր, որովհետև ծանր վիճակներում էր լինում։ Նախազգացումները նրանից էին, որ նա ամեն վայրկյան պատկերացնում էր դժբախտությունը։
― Que va, ― ասաց Պիլարը։ ― Ես այնքան պարզ տեսել եմ նրա մահը, կարծես ուսերին նստած լիներ։ Ավելին, նրանից մահվան հոտ էր փչում։
― Մահվան հոտ էր փչում, ― հեգնեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Թերևս վախի՞։ Վախի հոտ կա։
― De la muerte,<ref> Մահվան (իսպ․)։</ref> ― ասաց Պիլարը։ ― Լսի՛ր, սա ինձ Բլանկետն է պատմել, անենանշանավոր peon de brega<ref>Ցլամարտիկի օգնական (իսպ․)</ref>֊ն, նա աշխատում էր Գրաներոյի հետ։ Մանոլո Գրաներոյի մահվան օրը մարտից առաջ երբ եկեղեցի են մտել, Գրաներոյից այնպիսի ուժեղ մահվան հոտ է փչել, որ Բլանկետը քիչ է մնացել շնչահեղձ լինի։ Մինչ այդ գնացել են բաղնիք, Գրաներոն լողացել է, մաքուր շորեր հագել, հետո ավտոմեքենայի մեջ իրար կպած նստել ու եկել են հրապարակ, ոչ ոք հոտ չի առել, եկեղեցում էլ միայն Խուան Լուիս դե լա Ռոսան է զգացել։ Գրաներոյին հրապարակ առաջնորդելիս Մարսիալն ու Չիկուլեոն հետն են եղել։ Բայց հոտ չեն առել։ Իսկ Խուան Լուիսը գույնը գցել, դարձել է սպիտակ դիակ, այստեղ Բլանկետը հարցրել է․
― Դո՞ւ էլ։
― Չեմ կարողանում շնչել, ― ասել էր Խուան Լուիսը։ ― Քո մատադորից է փչում։
― Pues nada, ― ասել էր Բլանկետը։ Ոչ մի բան չենք կարող անել։ Երանի սխալված լինենք։
― Իսկ մյուսնե՞րը, ― հարցրել էր Խուան Լուիսը Բլանկետին։
― Nada, ― ասել էր Բլանկետը։ ― Ոչ մի բան։ Միայն սրանից է, և ավելի ուժգին է փչում, քան Խոսեից Տալավերայում։
Հենց այդ կեսօրից հետո էլ Վերագուայի Պոկապենա ցուլը Մադրիդի Plaza de Toros֊ում, երկրորդ tendi do<ref>Սեկտոր (իսպ․)։</ref>֊յի դիմաց Մանոլո Գրաներոյին սեղմեց պատնեշին։ Ես այնտեղ էի, Ֆինիտոյի հետ, տեսա։ Ցուլը եղջյուրի հարվածով փշրեց Գրաներոյի զանգը, գլուխը մտավ estribo<ref>Ճաղ (իսպ․)։</ref>֊յի տակը, barrera<ref>Պատնեշ, ցանկապատ (իսպ․)։</ref>֊յի հիմքի մոտ։
― Իսկ դու հոտ առա՞ր, ― հարցրեց Ֆերնանդոն։
― Ոչ, ― ասաց Պիլարը։ ― Ես շատ հեռու էի։ Մենք երրորդ tendido֊յի յոթերորդ շարքում էինք։ Կողքից լավ էր երևում, դրա համար էլ ամեն ինչ տեսա։ Այդ իրիկուն Ֆորնոսում Բլանկետը Ֆինիտոյին պատմեց այդ դեպքը։ Բլանկետը ժամանակին աշխատել էր Խոստելիտոյի հետ և նրա սպանվելն էլ էր տեսել։ Ֆինիտոն նայեց Խուան Լուիս դե լա Ռոսային, սա լուռ գլխի շարժումով հաստատեց Բլնակետի պատմածը։ Այս ամենը իմ աչքի առաջ է կատարվել։ Այնպես որ, Ingles, ես քեզ միայն մի բան կասեմ, ոնց որ Չիկուելոն ու Մարսիալ Լալանդան, banderillero֊ներն ու պիկադորները, Խուան Լուիսի ու Մանոլո Գրաներոյի մարդիկ էին խուլ, ոնց որ նրանց այդ օրը ոչ մի բան չէր հասնում, այդպես էլ դու ես։ Իսկ Խուան Լուիսն ու Բլանկետը խուլ չեն։ Խուլ չեմ նաև ես։
― Ինչո՞ւ ես ասում խուլ, երբ խոսքը վերաբերում է հոտառությանը, ― հարցրեց Ֆերնանդոն։
― Leche,<ref>Հայհոյանք իսպաներեն։</ref> ― ասաց Պիլարը։ ― Դո՛ւ պիտի պրոֆեսոր լինեիր, և ոչ թե Ingles֊ը։ Բայց ես կարող եմ, Ingles, թվել քեզ այնպիսի բաներ, որոնք դու պարզապես անկարող ես տեսնելու կամ լսելու։ Դու չես կարող լսել այն, ինչ լսում է շունը։ Ոչ էլ կարող ես առնել շան առած հոտը։ Բայց փորձառությամբ արդեն գիտես, թե ինչեր կարող են պատահել մարդուն։
Մարիան ձեռքը դրեց Ռոբերտ Ջորդանի ուսին ու այդպես մնաց։ Վերջացնել է պետք այս անմտությունը, մտածեց Ռոբերտ Ջորդանը, պետք է օգտվել ժամանակի ընձեռած հնարավորություններից։ Բայց թե շուտ է քնելու համար։ Դեռ պետք է ժամանակ սպանել, ուստի և դարձավ Պաբլոյին։
― Դու հավատո՞ւ ես այդ կախարդություններին։
― Չգիտեմ, ― ասաց Պաբլոն։ ― Ես ավելի քո կարծիքին եմ։ Ինձ երբեք ոչ մի գերբնական բան չի պատահել։ Իսկ վախը իհարկե ծանոթ է։ Լավ ծանոթ։ Բայց որ Պիլարը ձեռքի ափի մեջ նայելով կարող է գուշակել, դրան հավատում եմ։ Թերևս այդ հոտն էլ առած լինի, եթե չի ստում։
― Que va, ինչո՞ւ պիտի ստեմ, ― ասաց Պիլարը։ ― Դա իմ հնարած բանը չէ։ Բլանկետը շատ լուրջ մարդ էր, ավելին, շատ հավատացյալ։ Նա գնչու չէր, այլ վալենսիացի բուրժուա։ Չե՞ս տեսել դու նրան։
― Տեսել եմ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Շատ եմ տեսել։ Կարճահասակ, գորշ դեմքով մարդ էր։ Ոչ ոք այդքան վարպետորեն չէր խաղացնում ցլին կատաղեցնող կարմիր կտորը, և շատ թեթևաշարժ էր, կարծես նապաստակ լիներ։
― Ճիշտ է, ― ասաց Պիլարը։ ― Դեմքի գորշությունը սրտից էր, սիրտը լավ չէր, գնչուներն ասում էին, որ մահն անընդհատ պտտվում է նրա շուրջը, իսկ նա ձեռքի կարմիր կտորով հեռու էր վանում, ինչպես փոշին են սրբում սեղանի վրայից։ Եվ չնայած որ գնչու չէր, Խոսելիտոյի մահվան հոտն առել էր Տալավերայում, ցլամարտի ժամանակ։ Բայց ես հիմա էլ չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչպե՞ս, որովհետև մանսանիլլայի հոտը լցրել էր օդը։ Բլնակետը այդ դեպքի մասին չկամությամբ էր պատմում, լսողները չէին հավատում, ասում էին ցնորք է, կամ էլ՝ դա Խոսեի թևատակերի քրտնքի հոտն է եղել, որովհետև այդ օրերին Խոսեն բուռն կյանք էր վարում։ Բայց հետագայում Մանոլո Գրաներոյի դեպքն եղավ, և սա արդեն Խուան Լուիս դե լա Ռոսան կարող էր հաստատել։ Ճիշտ է, Խուան Լուիսին առանձնապես չէին հարգում, թեև իր գործի լավ մասնագետն էր։ Լավ էլ կնամոլ էր։ Բլանկետը շատ լուրջ մարդ էր, շատ հանգիստ և բոլորովին անընդունակ սուտ խոսելու։ Հիմա էլ, ահա, ես եմ ասում, որ քո գործընկերոջ վրայից մահվան հոտ եմ առել։
― Ես դրան չեմ հավատում, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Նախ որ, դու ասացիր Բլանկետն այդ հոտը առել է ցլամարտն սկսվելուց անմիջապես առաջ։ Հետո, դուք այդ գնացքը հաջողությամբ պայթեցրել եք, Կաշկինն այդ ժամանակ չի սպանվել։ Ինչպե՞ս կարող էիր ուրեմն դու այդ հոտն առնել։
― Դա կապ չունի, ― բացատրեց Պիլարը։ ― Իգնասիո Սանչես Մեխիասից վերջին սեզոնին այնքան ուժեղ էր փչում մահվան հոտը, որ բոլորը խուսափում էին սրճարանում կողքին նստելուց։ Բոլոր գնչուները գիտեին այդ բանը։
― Այդ բոլորը մահվանից հետո հնարած բաներ են, ― առարկեց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բոլորի համար էլ պարզ էր, որ Սանչես Մեխիասը ընդհուպ մոտեցել է cornada<ref>Եղջյուրահարում (իսպ․)։</ref>֊ին, որովհետև շատ երկար ժամանակ էր, ինչ չէր մարզվում, որովհետև նրա ոճը ծանր էր ու վտանգավոր, որովհետև կորցրել էր ուժն ու կարողությունը, և արդեն չկային նախկին բնազդական խուսանավումները։
― Անպայման, ― ասաց Պիլարը։ ― Այդ բոլորը ճիշտ են։ Բայց դրա հետ միասին ամեն մի գնչու առնում էր նրանից փչող մահվան հոտը, և երբ նա Վիլլա Ռոսա էր գալիս, Ռիկարդոն և Ֆելիպե Գոնսալեսը թողնում֊հեռանում էին բարի ետևի դռնից։
― Երևի փող են պարտք եղել նրան, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Հնարավոր է, ― ասաց Պիլարը։ ― Շատ հնարավոր։ Բայց ճշմարիտ է և այն, որ նրանք ևս առել էին այդ հոտը, և դա բոլորը գիտեին։
― Ինչ որ ասում է, ճիշտ է, Ingles, ―ասաց գնչու Ռաֆայելը։ ― Մերոնց համար դա շատ ծանոթ բան է։
― Ես դրան չեմ հավատում, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
― Լսի՛ր, Ingles, ― սկսեց Անսելմոն։ ― Ես դեմ եմ այդ կախարդություններին։ Բայց բոլորն էլ ասում են, որ այս բաների մեջ Պիլարը շատ է առաջ գնացել։
― Բայց դա ինչի՞ հոտին է նման, ― հարցրեց Ֆերնանդոն։ ― Ի՞նչ բույր է։ Եթե բույր է, ուրեմն պետք է որոշակի բույր լինի։
― Ուզում ես իմանալ, հա՞, Ֆերնանդո, ― ժպտաց Պիլարը։ ― Կարծում ես, որ կկարողանա՞ս այդ հոտն առնել, հա՞։
― Եթե իսկապես գոյություն ունի, ինչո՞ւ ուրիշների նման ես ևս պիտի չկարողանամ։
― Իսկապես, ինչո՞ւ պիտի չկարողանաս, ― ծիծաղելով ասաց Պիլարն ու ծնկերն առավ երկու խոշոր ձեռքերի մեջ։ ― Երբևէ նավի վրա եղե՞լ ես, Ֆերնանդո։
― Ոչ։ Չեմ էլ մտածում լինել։
― Ուրեմն չես կարող իմանալ, որովհետև այդ հոտի մի մասնիկը առաջանում է նավի վրա, փոթորկի ժամանակ, երբ փակում են լուսանցույցները և տախտակամածն սկսում է փախչել ոտիդ տակից, ստամոքսդ դատարկվում է կարծես ու թվում է, թե նվաղում ես։ Այդ պահին, ահա, մոտեցիր լուսանցուցյցի պղնձե բռնակին ու հոտոտա, և դու ինչ֊որ չափով կառնես այդ հոտը։
― Ուրեմն ես դա չեմ իմանա, որովհետև երբեք նավով չեմ ճամփորդի, ― ասաց Ֆերնանդոն։
― Ես նավով մի քանի անգամ ճամփորդել եմ, ― ասաց Պիլարը։ ― Գնացել եմ Մեքսիկա, Վենեսուելա։
― Ուրիշ ի՞նչ հոտ է զգացվում, ― հարցրեց Ռոբերտ Ջորդանը։ Պիլարը ծաղրալից հայացքը գցեց նրա վրա՝ հպարտությամբ հիշելով հիմա իր ճանապարհորդությունները։
― Դե լավ, Ingles: Սովորի՛ր։ Ճիշտ ես վարվում։ Սովորի՛ր։ Դե լավ։ Դա, ուրեմն, նավի վրայի հոտն էր։ Հիմա լսիր հաջորդը։ Վաղ առավոտյան Մադրիդի Տոլերյան կամրջով իջիր matadero,<ref>Սպանդանոց (իսպ․)։</ref> Մանսանարեսից բարձրացող մառախուղի մեջ կանգնիր թաց սալահատակին և սպասիր պառավներին, որոնք գալիս են այդտեղ լուսաբացին մորթված կենդանիների արյուն խմելու։ Երբ գորշադեմ և դատարկ աչքերով, շալի մեջ փաթաթված այդ պառավներից մեկնումեկը դուրս գա matadero֊յից և նրա այտերին ու ծնոտին խոր ծերության օրերին բռնած մազաթելեր լինեն, ոչ թե սովորական մազեր, այլ մազափնջեր, ինչպես բակլայի պատիճի ծայրին են լինում, բայց ոչ թե սև, այլ սպիտակ և ցից֊ցից կանգնած դժգույն ու անկենդան մոմե երեսին, մոտեցի՛ր նրան, Ingles, մոտեցի՛ր և առ թևերիդ մեջ, գրկի՛ր ամուր ու համբուրի՛ր շրթները, և ինչ֊որ չափով դու դարձյալ կզգաս այն հոտը, կշնչես ու կիմանաս ևս մի մասնիկը։
― Այդ մեկից արդեն ախորժակս փակվեց, ― ասաց գնչուն։ ― Այդ մազափնջերը, չէ դա արդեն չափից դուրս է։
― Էլի ուզո՞ւմ ես ասեմ, ― հարցրեց Պիլարը Ռոբերտ Ջորդանին։
― Անշուշտ, ― ասաց նա։ ― Որ սովորել է, սովորենք։
― Այդ պառավի մազափնջերից սիրտս խառնում է, ― ասաց գնչուն։ ― Պիլար, այդ ինչի՞ց են դրանք առաջ գալիս այդ պառավների մոտ։ Մեզ այդպիսի բան չի լինում։
― Չէ, չի լինում, ― ծաղրեց Պիլարը։ ― Մեզ է լինում, մեզ, պառավներին, որոնք իրենց երիտասարդության օրերին եղել են նուրբ ու սլացիկ, բացառություն են հավերժ ուռած գնչու կանայք, որոնց փորը միշտ իրենցից առաջ է վազում, որպես վկայություն ամուսինների սիրո։
― Ինչո՞ւ ես այդպիսի բաներ խոսում, ― ասաց Ռաֆայելը։ ― Ամոթ է։
― Ախ այդպես, վիրավորվեցիր, հա՞, ― ասաց Պիլարը։ ― Իսկ դու տեսե՞լ ես որևէ գնչուհու, որը ուր որ է ծնելու կամ էլ հենց նոր ծնած չլինի։
― Դու։
― Թո՛ղ, ― ասաց Պիլարը։ ― Վիրավորել ում ասես կարելի է։ Իմ ասածն այն է, որ տարիքը բոլորին էլ ինչ֊որ ձևով այլանդակում է։ Մանրամասնությունների մեջ մտելու կարիք չկա։ Բայց եթե Ingles֊ն ուզում է սովորել տարբերել այդ հոտը, պետք է վաղ առավոտյան գնա matadero:
― Կգնամ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բայց չեմ համբուրի, կողքովս որ անցեն, կառնեմ հոտը։ Ես էլ Ռաֆայելի նման, զզվում եմ այդ մազափնջերից։
― Համբուրիր մեկնումեկին, ― ասաց Պիլարը։ ― Համբուրիր, Ingles, ի սեր իմացության, համբուրիր մի պառավի, և պահիր այդ հոտը ռունգերիդ մեջ ու վերադարձիր քաղաք, և երբ փողոցի մի աղբարկղում կտեսնես թառամած ծաղիկներ, մխրճիր քիթդ դրանց մեջ ու շնչիր, և թող այդ նոր հոտը խառնվի այն մեկին, որով լցվել էին ռունգերդ։
― Շնչեցի, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Այդ հոտն էլ առա։
― Հետո, ― ասաց Պիլարը, ― անձրևոտ կամ մառախլապատ մի օր, դա կարևոր է, աշնանը, կարելի է նաև ձմեռնամուտին, շարունակիր քայլել քաղաքի փողոցներով, իջիր Կալլե դե Սալյուդ, մոտեցիր casa de puras<ref>Հասարակաց տներ(իսպ․)։</ref>֊ներին այն պահին, երբ այնտեղից դույլերով դուրս են բերում և օճառաջրի հետ մայթեզրի առվակները լցնում անպտուղ սիրո ու ծխախոտի թափուկները, շնչիր ու զգա այդ քաղցրավուն ու տարտամ հոտը և շարունակիր ճամփադ, գնա բուսաբանական այգի, այդտեղ, գիշերները, այգու երկաթյա դարպասների, երկաթյա ճաղերի դիմաց, տասը սանտիմից մինչև մեկ պեսետ վարձով նրանք անում են այն ամենը, ինչ ցանկանում է տղամարդը, ամենահասարակ բանից մինչև այն մեծ գործը, որի համար ծնվել ենք մենք, և այդտեղ, թառամած, բայց դեռ արմատախիլ չարված ծաղիկների թմբի վրա, որն ավելի փափուկ է, քան մայթը, կգտնես դեն գցած մի պարկ և դրանից կառնես հոտը խոնավ հողի, թառամած ծաղիկների ու այն ամեն ինչի, որ կատարվել է այդ գիշեր դրա վրա։ Այդ պարկի մեջ իրար են խառնված անկենդան հողի, չորացած ցողունների, թառամած ծաղկաթերթիկների, մարդու մահվան ու մարդու ծնունդի հոտերը։ Հագցրո՛ւ, ահա, այդ պարկը գլխիդ ու փորձիր շնչել։
― Ո՛չ։
― Այո՛, ― ասաց Պիլարը։ ― Հագցրու այդ պարկը գլխիդ ու փորձիր շնչել, և, եթե տակավին մնացել են ռունգերիդ մեջ նախկին հոտերը, դու էլ մեզ նման կճանաչես մահվան հոտը։
― Լավ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Ուրեմն ասում ես, որ երբ Կաշկինն այստեղ էր, նրանից այդպիսի հոտ էր գալի՞ս։
― Այո։
― Դե, ― ծանր֊ծանր ասաց Ռոբերտ Ջորդանը, ― ուրեմն ճիշտ եմ վարվել, որ սպանել եմ։
― Ole, ― ասաց գնչուն։ Բոլորը ծիծաղեցին։
― Շատ լավ էր, ― ասաց Պրիմիտիվոն։ ― Լավ բռնեցիր։
― Բայց, Պիլար, ― ասաց Ֆերնանդոն, ― դու անշուշտ այն կարծիքին չես, որ դոն Ռոբերտոյի նման կրթված մարդն այդ ստոր բաները կանի։
― Ոչ, այդ կարծիքին չեմ, ― համաձայնեց Պիլարը։
― Այդ ամենը շատ նողկալի է։
― Այո, ― համաձայնեց Պիլարը։
― Դու նրա կողմից նման նվաստացուցիչ արարքներ չես ակնկալում, չէ՞։
― Ոչ, ― ասաց Պիլարը։ ― Գնա քնիր, եղա՞վ։
― Բայց, Պիլար․․․ ― շարունակեց Ֆերնանդոն։
― Լռի՛ր, բավական է, ― ասաց հանկարծ չարացած Պիլարը։ ― Ի՞նչ ես քեզ գժի տեղ դրել, ես էլ, բավական է, ինչ խելքս դրեցի ձեզ հետ, փորձում եմ անհասկացողներին բան բացատրել։
― Խոստովանում եմ, ես չեմ հասանում, ― սկսեց Ֆերնանդոն։
― Ո՛չ խոստովանիր, ո՛չ էլ փորձիր հասկանալ, ― ասաց Պիլարը։ ― Ձյունը գալի՞ս է դեռ։
Ռոբերտ Ջորդանը գնաց դեպի քարայրի մուտքը, տապճակը բարձրացրեց ու դուրս նայեց։ Ձյունը դադարել էր, պարզկա, ցուրտ գիշեր էր։ Նայեց ծառերի բների ուղղությամբ՝ համատարած սպիտակ էր, հետո նայեց ծառերի կատարներին, վերև, ջինջ երկնքին։ Շնչեց, թոքերը լցվեցին սուր ու սառն օդով։
Եթե Էլ Սորդոն գնացել է ձի գողանալու, հետքերը կմնան, մտածեց նա։
Տապճակն իջեցրեց ու վերադարձավ ծխամած քարայրը։
― Երկինքը պարզվել է, ― ասաց։ Բուքը դադարել է։
==Գլուխ քսաներորդ==
Գիշեր էր, հիմա պառկած սպասում էր աղջկան։ Քամին դադարել էր, համատարած ձյան վրա երևում էին անշարժ կանգնած սոճիների բները։ Պառկել էր իր սարքած զսպանակվող մահճակալի վրա փռված տաքուկ ննջապարկում, ոտքերը երկարել, սուր ու սառն օդը խփում էր գլխին և շնչելիս լցվում ռունգերը։ Շորերը հանել էր, կոշիկները փաթաթել շալվարի ու բաճկոնի մեջ և բարձի փոխարեն դրել գլխի տակ, աջ թևի բազուկին կապած ծանր ատրճանակը հիմա ընկել էր կողի տակ։ Ատրճանակը մի կողմ քաշեց, ազատվեց մետաղի սառնությունից, ավելի խոր սուզվեց ննջապարկի մեջ ու շարունակեց նայել ապառաժի սև պատռվածքին, որը քարայրի մուտքն էր։ Երկինքը պարզ էր, ձյան վրա արտացոլվող աստղերի լույսի տակ երևում էին և՛ ծառերի բները, և՛ քարայրը։
Երեկոյան վերցրել էր կացինը, դուրս էր եկել քարայրից ու թարմ ձյան վրայով գնացել էր մինչև բացատի ծայրը և մի մատղաշ եղևնի կտրել։ Խավարի մեջ քարշ տալով բերել էր մինչև քարայրի ուղղաբերձ ապառաժի մոտ։ Այդտեղ, մի ձեռքով ծառի բունը պահած, մյուսով կացինը թեթևակի բարձրացնելով֊իջեցնելով, կտրատել էր ճյուղերը։ Մերկացած բունը գցել էր մի կողմ, գնացել էր քարայր, այնտեղից բերել էր պատի տակ դրված տախտակը, դրանով մաքրել էր ուղղաբերձ ապառաժի տակի ձյունը, հետո մեկ առ մեկ թափ էր տվել եղևնու ճյուղերը ու շարել թռչնի փետուրների դասավորությամբ։ Մերկացած բունը լայնակի դրել էր ոտքերի կողմը, որպեսզի ճյուղերն առաջ չգնան, քարայրից բերած տախտակի կողքից մի մասը կտրել էր, ցցեր սարքել ու շարքով խփել գետնի մեջ՝ ճյուղերի կողքին։ Այնուհետև գնացել էր քարայր, սողոսկել տապճակի կողքով և կացինն ու տախտակը դրել պատի տակ։
― Մահճակալ սարքեցի։
― Ես այդ տախտակը պահում էի դարակներ շինելու համար, դու մահճակալ ես սարքում։
― Ներողություն։
― Դե լավ, ոչինչ, ― ասաց Պիլարը։ ― Էլի կճարենք, սղոցարանում շատ կա։ Ասա տեսնենք, այդ ի՞նչ մահճակալ ես սարքել։
― Այնպիսին, ինչ իմ երկրում։
― Դե ուրեմն քաղցր քուն, ― ասել էր Պիլարը, իսկ Ռոբերտ Ջորդանը բացել էր ուսապարկերից մեկը, հանել էր ննջապարկը, նրանով փաթաթված իրերը նորից դրել ուսապարկը, տապճակի տակով սողոսկելով դարձյալ դուրս էր եկել քարայրից, ննջապարկը փռել էր ապառաժե պատի տակ դարսված ճյուղերի վրա, ոտի կողմը քաշել էր մինչև լայնակի դրված եղևնու բունը։ Գլուխն ընկել էր պատի կողմը։ Հետո վերադարձել էր քարայր, որպեսզի ուսապարկերը տանի, բայց Պիլարն ասել էր․
― Այս գիշեր էլ թող մնա այնտեղ։
― Ժամապահներ չե՞ն լինելու, ― հարցրել էր Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Բուքը դադարել է, եկինքը՝ պարզվել։
― Ֆերնանդոն հիմա կգնա, ― ասել էր Պիլարը։
Մարիան քարայրի հեռավոր անկյունում էր, Ռոբերտ Ջորդանը չէր տեսել նրան։
― Բարի գիշեր բոլորին, ― ասել էր նա։ ― Ես գնացի քնելու։
Բոլորն զբաղված էին փայտե սեղաններն ու անմշակ մորթիով ծածկված աթոռները մի կողմ քաշելով և քնելու տեղ բաց անելով օջախի մոտ, ներքնակներ ու վերմակներ էին փռում հատակին։ Միայն Անդրեսն ու Պրիմիտիվոն էին բարձրացրել գլուխներն ու Buenas noches ասել։
Անսելմոն քնած էր արդեն անկյունում, ամողջովին փաթաթված վերմակի ու թիկնոցի մեջ, նույնիսկ քիթը չէր երևում։ Պաբլոն քնել էր նստած տեղը։
― Ուզո՞ւմ ես ոչխարի մորթի տամ, փռիր տակդ, ― ցածրաձայն հարցրել էր Պիլարը Ռոբերտ Ջորդանին։
― Չէ, ― ասել էր։ ― Շնորհակալ եմ։ Պետք չէ։
― Հանգիստ քնիր, ― ասել էր կինը։ ― Ես կսհկեմ պարկերիդ։
Ֆերնանդոն Ռոբերտ Ջորդանի հետ դուրս էր եկել քարայրից և մի պահ կանգնել ու նայել էր, թե ինչպես է նա ննջապարկը փռում։
― Տարօրինակ միտք է ծագել գլխումդ, դոն Ռոբերտո, քնել բաց երկնքի տակ, ― ասել էր Ֆերնանդոն խավարի մեջ՝ թիկնոցով փաթաթված, կարաբինը ձեռքին։
― Ես սովոր եմ։ Բարի գիշեր։
―Հա, եթե սովոր ես։
― Քեզ ե՞րբ են փոխարինելու։
― Չորսին։
― Մինչև չորսը դեռ շատ կա, լավ կսառչես։
― Ես սովոր եմ, ― ասել էր Ֆերնանդոն։
― Հա, եթե սովոր ես, ― քաղաքավարությամբ ասել էր Ռոբերտ Ջորդանը։
― Այո, ― համաձայնել էր Ֆերնանդոն։ ― Արդեն պետք է բարձրանամ։ Բարի գիշեր, դոն Ռոբերտո։
― Բարի գիշեր, Ֆերնանդո։
Այնուհետև հանած շորերը փաթաթել էր, դարձրել էր բարձ, մտել ննջապարկ, ձգվել ու սպասել։ Հիմա ձյան վրայով հայացքը սևեռել էր քարայրի մուտքին և զգում էր ննջապարկի ֆլանելի նուրբ ջերմությունը, եղևնու ճյուղերի զսպանակումը, սպասումից ուժգնացող սրտի տրոփյունը։ Շնչեց, և ռունգերը լցվեցին տակը փռված եղևնու ճյուղերի բույրով, ճմլված ասեղնատերևների եղևնաբույրով և կտրվածքներից վազած խեժի սուր բուրմունքով։ Պիլարը, ասաց ինքն իրեն։ Պիլարը և մահվան հոտը։ Իմ սիրած հոտը սա է։ Սա, նաև նոր հնձած երեքնուկի, և օշինդրի, որ տրորվել է նախիրի կճակների տակ, փայտի ծխի, կրակ տված աշնան տերևների։ Երևի այս մեկը երկրի կարոտի բույրն է, այն որ տարածվում է աշնանը Միսուլայում, երբ վառում են փողոցներում կույտ֊կույտ հավաքված խաշամը։ Ո՞ր հոտը կուզեիր առնել այս պահին։ Բուրումնավետ այն խոտի՞, որն հնդկացիները դնում են զամբյուղի հատակին։ Ծխահարված կաշվի՞։ Գարնան անձրևից հետո գետնից բարձրացող բո՞ւյրը։ Ծովի՞, որ լցվում է ռունգերդ, երբ քայլում ես Գալիսիայի ափամերձ որոճների միջով։ Քամո՞ւ, որ գիշերները փչում է Կուբայից և բերում ծաղկած կակտուսի, միմոզայի ու ծովախաղողի բույրը։ Գուցե կնախնտրեիր տապակած բեկոնի՞ հոտը, որն առավոտյան սոված փորիդ խփում էր քթիդ, գուցե սուրճի՞, կամ Ջոնաթան խնձորի՞, որ առնում ես ատամներիդ տակ։ Գուցե տակավին հնձանում գտնվող մրգահյութի՞ կամ փռից նոր հանած հացի՞։ Երևի սովածացել ես, ասաց ինքն իրեն և շուռ եկավ կողքի ու նորից սկսեց նայել քարայրի մուտքին, որ լուսավորվել էր ձյան վրա աստղերի արտացոլքից։
Տապճակի տակից մեկը դուրս եկավ, կանգնեց ժայռի պատռվածքի մեջ, որը քարայրի մուտքն էր, քիչ անց գլգլոց լսվեց, հետո մուտքի մեջ կանգնած մարդը նորից անցավ տապճակի ետևը։
Կարծում եմ մինչև բոլորը չքնեն, չի գա, մտածեց։ Ժամանակն իզուր կորչում է։ Գիշերվա կեսն է արդեն։ Ա՜խ, Մարիա՛։ Շուտ արի, Մարիա՛, որովհետև ժամանակը քիչ է։ Լսվեց ծառի ճյուղից հատակին ընկած ձյան մեղմ ձայնը։ Թեթև քամի էր բարձրացել։ Դեմքի վրա զգաց քամու շոյանքը։ Մի պահ, հանկարծ, խուճապի մատնվեց, որ աղջիկը կարող է և չգալ։ Քամին հիշեցրեց, որ առավոտը մոտ է։ Քամու հետ ավելացավ նաև սոճիների տարուբերվող կատարներից թափվող ձյան աղմուկը։
Արի՛ արդեն, Մարիա՛։ Շուտ արի, խնդրում եմ, ասաց ինքն իրեն։ Ախ արի՛, արի՛։ Մի՛ սպասիր։ Ի՞նչ կարևոր է հիմա քնել են նրանք, թե ոչ։
Հետո տեսավ, թե ինչպես քարայրի մուտքը ծածկող տապճակի տակից Մարիան դուրս եկավ։ Մի պահ մնաց կանգնած։ Ռոբերտ Ջորդանը գիտեր, որ նա էր, բայց չէր հասկանում, թե ինչո՞ւ է կանգնել֊մնացել։ Շատ ցածր ձայնով սուլեց, բայց նա շարունակում էր ժայռի ստվերին կանգնած ինչ֊որ բան անել։ Հետո ձեռքին մի բան պահած, երկար սրունքները գցելով՝ ձյան վրայով վազելով եկավ։ Ննջապարկի մոտ չոքեց, գլուխը ուժեղ խփվեց Ռոբերտ Ջորդանի գլխին, սկսեց ոտներից ձյունը սրբել, համբուրել տղային և ձեռքի կապոցը տվեց նրան։
― Սա էլ դիր բարեիդ տակ, ― ասաց։ ― Ներսում հանվեցի, որ ժամանակ շահենք։
― Բոբի՞կ ես եկել։
― Այո, ― ասաց աղջիկը, ― և հագիս միայն հարսնական շապիկս է։
Ռոբերտ Ջորդանը նրան առավ թևերի մեջ ու ամուր սեղմեց, իսկ աղջիկը գլուխը քսում էր նրա ծնոտին։
― Ոտներիս մի դիպչի, ― ասաց աղջիկը։ ― Շատ սառն են, Ռոբերտո։
― Մոտ բեր, տաքացնեմ։
― Չէ, ― ասաց նա։ ― Իրենք իրենց կտաքանան շուտով։ Բայց դու ինձ ասա, հիմա, արագ, ասա, որ սիրում ես ինձ։
― Սիրում եմ քեզ։
― Լավ է։ Լավ։ Լավ։
― Սիրում եմ քեզ, փոքրիկ նապաստակ։
― Իսկ հարսնական շապի՞կս, սիրո՞ւմ ես։
― Դա նույն երեկվա շապի՞կն է։
― Այո։ Երեկ գիշերվա։ Հարսնական շապիկս է։
― Ոտներդ մոտիկ բեր։
― Չէ։ Լավ է։ Իրենք իրենց կտաքանան։ Ես չեմ զգում սառնությունը։ Դրսից են միայն սառն, այն էլ ձյան վրա քայլելուց էր։ Նորից ասա։
― Սիրում եմ քեզ, փոքրիկ նապաստակս։
― Ես քեզ նույնպես, սիրում եմ, ես քո կինն եմ։
― Քնե՞լ էին արդեն բոլորը։
― Չէ, ― ասաց աղջիկը։ ― Բայց այլևս չէի կարողանում դիմանալ։ Իսկ կարևո՞ր է դա։
― Բոլորովին, ― ասաց նա և գրկեց ու սեղմեց աղջկա բարակ, երկար ու հրաշալի տաք մարմինը։ ― Սրանից բացի ոչ մի բան կարևորություն չունի։
― Դիր ձեռքդ գլխիս, ― ասաց աղջիկը, ― ու թող տեսնեմ կարողանո՞ւմ եմ համբուրել քեզ։ Լա՞վ էր, ― հարցրեց։
― Այո, ― ասաց նա։ ― Հանիր հարսնական շապիկդ։
― Պե՞տք է հանեմ։
― Այո, եթե չես մրսում։
― Que va: Ի՞նչ մրսել։ Վառվում եմ։
― Ես նույնպես։ Իսկ հետո չե՞ս մրսի։
― Չէ։ Հետո մենք կդառնանք ոնց որ անտառի մի գազան, մեկ հոգի, և այնքան մոտիկ մեկս մյուսին, որ հնարավոր չի լինի որոշել, թե որը որն է։ Դու չե՞ս զգում՝ իմ սիրտը կարծես քո սիրտը լինի։
― Այո։ Ոչ մի տարբերություն։
― Հիմա զգացի՞ր, ես դու եմ, իսկ դու՝ ես, և մեզնից յուրաքանչյուրը մյուսն է։ Եվ ես սիրում եմ քեզ, այնպես եմ, ախ սիրում։ Մենք իսկապես մեկ հոգի չե՞նք։ Դու դա չե՞ս զգում։
― Զգում եմ, ― ասաց նա։ ― Իրոք այդպես է։
― Իսկ հիմա ականջ դիր։ Քո սիրտը չկա, կա միայն իմը։
― Ոչ էլ սրունքները կան, ոտքերը, մարմինը։
― Բայց և այնպես տարբեր ենք, ― ասաց աղջիկը։ ― Իսկ ես կուզեի, որ ճիշտ ու ճիշտ նույնը լինեինք։
― Երևի ուրիշ բան ես ուզում ասել։
― Ոչ։ Հենց դա։ Ուզում եմ։ Հենց դա էի ուզում ասել։
― Երևի ուրիշ բան ես ուզում ասել։
― Գուցե, ― ասաց աղջիկը ցածրաձայն՝ շրթունքները հպած Ռոբերտ Ջորդանի ուսերին։ ― Սակայն դա էի ուզում ասել։ Իսկ քանի որ տարբեր ենք, ապա ուրախ եմ, որ դու Ռոբերտոն ես, ես՝ Մարիան։ Բայց եթե երբևէ ցանկանաս փոխվել, ես հաճույքով կփոխվեմ քեզ հետ։ Ես կդառնամ դու, որովհետև շատ֊շատ եմ սիրում քեզ։
― Ես չեմ ուզում փոխվել։ Ավելի լավ է մեկ և նույն հոգին մնալ ու յուրաքանչյուրը թող լինի այն, ինչ ինքն է։
― Բայց մենք հիմա կդառնանք մեկ հոգի և այլևս երբեք չենք բաժանվի։ ― Հետո ասաց։ ― Ես կդառնամ դու, երբ դու այստեղ չես լինի։ Այնպես եմ սիրում քեզ, ախ, այնպե՜ս եմ ուզում գուրգուրել քեզ։
― Մարիա՛։
― Այո՛։
― Մարիա՛։
― Այո՛։
― Մարիա՛։
― Այո՛, այո՛, սիրելի՛ս։
― Չե՞ս մրսում։
― Ո՛չ, ո՛չ։ Դու ուսերդ ծածկիր։
― Մարիա՛։
― Խոսել չեմ կարող։
― Մարիա՛։ Ա՜խ, Մարիա՛։ Մարիա՛։
Դրսում ցուրտ գիշեր էր, տաքուկ ննջապարկում իրար սեղմված պառկել էին հիմա, և աղջիկը, խաղաղ ու երջանիկ, գլուխը հպած Ռոբերտ Ջորդանի այտին, ցածրաձայն ասաց․
― Իսկ դո՞ւ։
― Como tu<ref>Ինչպես դու (իսպ․)։</ref> ― ասաց նա։
― Այո, ― ասաց աղջիկը։ ― Բայց ցերեկվա նման չէր։
― Չէր։
― Բայց սա ավելի լավ է։ Կարիք կա՞ մահվան դուռը հասնելու։
― Ojala no, ― ասաց նա։ ― Հույս ունեմ, որ չկա։
― Ես դա նկատի չունեմ։
― Գիտեմ։ Գիտեմ, թե ինչը նկատի ունես։ Մենք նույն բանը նկատի ունենք։
― Հապա ինչո՞ւ շուռ տվեցիր, ինչո՞ւ չասացիր այն, ինչ նկատի ունեմ։
― Տղամարդիկ այդպես են, տարբերվում են։
― Եթե այդպես է, ուրեմն ուրախ եմ, որ մենք տարբեր մարդիկ ենք։
― Ես նույնպես, ― ասաց նա։ ― Ես հասկացել էի, թե դու որ մեռնելը նկատի ունես, բայց տղամարդու սովորությամբ այդպես ասացի։ Ես նույնն եմ զգում, ինչ դու։
― Ինչպիսին էլ լինես, ինչպես էլ խոսես, հենց իմ ուզածն ես։
― Սիրում եմ քեզ, սիրում եմ և քո անունը, Մարիա։
― Սովորական անուն է։
― Ոչ, ― ասաց նա։ ― Սովորական չէ։
― Իսկ հիմա չքնե՞նք, ― ասաց աղջիկը։ ― Ես հենց աչքերս փակեցի, կքնեմ։
― Քնենք, ― ասաց նա և զգաց, թե ինչպես իր կողքի այդ երկար ու թեթև մարմինը ջերմությամբ ու հեշտանքով էր համակում էությունը, լանջերի, ուսերի, ոտքերի հասարակ, բայց կարծես կախարդական հպումով խորտակում էր մենակության զգացումը և կանգնում էր իր կողքին՝ մահվան դեմ֊հանդիման։ ― Քնի՛ր, հանգիստ քնի՛ր, փոքրիկ երկարասրունք նապաստակ։
― Ես արդեն քնում եմ։
― Ես էլ հիմա կքնեմ, ― ասաց նա։ ― Հանգիստ քնիր, սիրելիս։ ― Հետո քնեց և երջանիկ էր։
Բայց գիշերվա մի պահի արթնացավ և ամուր գրկեց աղջկան, կարծես դա իր ամբողջ կյանքն էր և որը խլում էին իրենից։ Գրկել էր և այնպիսի զգացողություն ուներ, որ նրա մեջ էր իր ողջ կյանքը, և դա իրոք այդպես էր։ Բայց աղջիկը չարթնացավ, նա հանգիստ ու խոր քնել էր։ Շրջվեց կողքի, ննջապարկի բերանը ծալեց, ծածկեց աղջկա գլուխը, համբուրեց վիզը, ատրճանակի կապը քաշեց, ատրճանակը դրեց կողքին՝ ձեռքի տակ, հետո ձգվեց և գիշերային լռության մեջ սկսեց մտածել։