― Ես հաճույքով կամուսանանամ հետդ, նապաստակ։ Ես հպարտանում եմ քո ընտանիքով։
==Գլուխ երեսունմեկերորդ==
Այդ գիշեր Մադրիդի Գեյլորդ հյուրանոցում մեծ բազմություն կար։ Կապույտ ներկված ցոլարձակներով մի մեքենա մոտեցավ հյուրանոցի դարպասին։ Մեքենայից դուրս եկավ փոքրամարմին մի մարդ՝ հագին հեծյալի սև սապոգներ, գորշ բրիջ, կարճ ու մինչև օձիքը կոճկած գորշ կիտել, նա պատասխանեց պահակների բարևին, գլխով արեց բարապանի սեղանիկի ետևը նստած գաղտնի ոստիկանին և մտավ վերելակ։ Մարմարապատ նախասրահում նստած երկու պահակները ևս մի թեթև հայացք միայն գցեցին իրենց առջևով վերելակ մտնող փոքրամարմին մարդու վրա։ Հյուրանոց եկող յուրաքանչյուր անծանոթ մարդու նրանք ստուգում էին, շոշափում էին գրպանները, կողքերը, թևատակերն ու ծոցագրպանները, դա նրանց պարտականությունն էր, եթե այցելուները զենք էին ունենում, պարտավոր էին հանձնել բարապանին և նոր միայն բարձրանալ։ Բայց սև սապոգներով կարճահասակ մարդուն նրանք ճանաչում էին և միայն մի հայացք գցեցին նրան, երբ անցնում էր իրենց կողքով։
Հյուրանոցի իր համարում նա հանդիպեց մի մեծ բազմության։ Մարդիկ նստած ու կանգնած խոսում էին իրար հետ ինչպես սալոններում, տղամարդ թե կին խմում էին, խմում էին վոդկա, սոդայով վիսկի, գարեջուր, որ մեծ սափորներից լցնում էին փոքրիկ գավաթների մեջ։ Տղամարդկանցից չորսը համազգեստով էին։ Մյուսները մոմլաթե ու կաշվե բաճկոններ էին հագել, կանանցից երեքը սովորական շրջազգեստներով էին, չորրորդը՝ թուխ ու հիվանդագին նիհարությամբ մի կին, կրում էր միլիցիայի անպաճույճ համազգեստ, փեշ ու սապոգներ։
Կարկովը մտավ սենյակ և առաջին հերթին մոտեցավ համազգեստով կնոջը, խոնարհվեց և սեղմեց ձեռքը։ Իր կինն էր, նրա ականջին ռուսերեն ինչ֊որ բան ասաց, որը ոչ ոք չլսեց և, մի պահ, աչքերի անպատկառ արտահայտությունը, որ երևում էր սենյակ մտնելիս, չքացավ։ Այդ արտահայտությունը վերստին հայտնվեց, երբ տեսավ շիկահեր, ալարկոտ ու սիրուն դեմքով բարեկազմ աղջկան ու փոքրիկ, հատու քայլերով մոտեցավ նրան և այնպիսի ձևով խոնարհվեց ու սեղմեց ձեռքը, որ հազիվ թե մեկնումեկն ասեր, թե դա քիչ առաջ կնոջը ողջունելու տնազը չէ։ Կինը ուշադրություն չդարձրեց, թե ամուսինն ուր գնաց, և հիմա կանգնած իսպանացի բարձրահասակ ու գեղեցկատես մի սպայի հետ զրուցում էր ռուսերեն։
― Սերդ ինչ֊որ սկսել է գիրանալ, ― ասում էր Կարկովն աղջկան։ ― Մեր հերոսները, գրեթե բոլորը, այս մի տարում գիրացել են։ ― Նա չէր նայում այն մարդու կողմը, որին նկատի ուներ այս խոսքերն ասելիս։
― Դու այնքան այլանդակ ես, որ կարող ես դոդոշին էլ խանդել, ― ուրախ֊ուրախ ասաց աղջիկը։ Նա գերմաներեն էր խոսում։ ― Դու ինձ հետդ կտանե՞ս վաղը հարձակումը տեսնելու։
― Ո՛չ։ Ոչ մի հարձակում էլ չի լինելու։
― Բոլորն էլ գիտեն, որ լինելու է, ― ասաց աղջիկը։ ― Ի՞նչ կարիք կա խորհրդավորությունների։ Դոլորեսը գնալու է։ Ես կամ նրա հետ կգնամ, կամ Կարմենի։ Այնքա՜ն մարդ է գնում։
― Ով կտանի, նրա հետ էլ գնա, ― ասաց Կարկովը։ ― Ես չեմ տանի։ ― Հետո դարձավ աղջկան ու արդեն լրջացած հարցրեց․ ― Ո՞վ ասաց քեզ։ Ճիշտն ասա։
― Ռիխարդը, ― լրջորեն պատասխանեց աղջիկը։
Կարովը թափ տվեց ուսերն ու հեռացավ։
― Կարկով, ― փորն ընկած ձայնով կանչեց միջահասակ, գորշ խոժոռ դեմքով, թուլակախ թշերով, աչքերի տակն ուռած և ներքևի շրթունքը կախված մի տղամարդ։ ― Հաճելի նորություն լսե՞լ ես։
Կարկովը մոտեցավ նրան։
― Հենց նոր իմացա, ― ասաց տղամարդը։ ― Հազիվ մի տասը րոպե կլինի։ Հրաշալի է։ Սեգովիայի մերձակայքում ֆաշիստներն ամբողջ օրը իրար դեմ են կռվել։ Ապստամբների դեմ ստիպված են եղել ավտոմատ ու գնդացիր գործածել։ Կեսօրից հետո ինքնաթիռներն սկսել են իրենք իրենց զորքերին ռմբակոծել։
― Իսկապե՞ս, ― հարցրեց Կարկովը։
― Հաստատ բան է, ― ասաց աչքերի տակն ուռած տղամարդը։ ― Դոլորեսն ինքը անձամբ բերեց այդ լուրը։ Այստեղ էր, այնպես էր ոգևորված, ես նրան երբեք այդպես չէի տեսել։ Ամբողջ դեմքը լույսերի մեջ էր։ Այդ վսեմ դեմքը․․․ ― ուրախ ասաց նա։
― Այդ վսեմ դեմքը, ― ասաց Կարկովը՝ ձայնի առանց որևիցե երանգի։
― Եթե լսեիր նրան, ― ասաց ուռած աչքերով մարդը։ ― Լուրերը շողարձակում էին նրա դեմքից, դա երկրային երևույթ չէր։ Բավական էր լսեիր, որպեսզի համոզվեիր ասածի ճշմարտությանը։ Հոդված եմ գրելու «Իզվեստիայի» համար։ Այս պատերազմի ընթացքում սա իմ ապրած ամենաուժեղ պահերից մեկն էր՝ ես լսում էի վսեմ ձայն, որի մեջ միահյուսվել էին գութը, կարեկցանքն ու ճշմարտությունը։ Բարությունն ու ճշմարտությունն այնպես էին շողարձակում նրանից, ինչպես իսկական ժողովրդական սրբից։ Իզուր չեն նրան La Pasionaria<ref>Բոցավառ (իսպ․)։</ref> անվանել։
― Այդ վսեմ ձայնը, ― ասաց Կարկովը։ ― Այդ վսեմ դեմքը։ Գրեցե՛ք, ― ասաց։ ― Մի՛ պատմեք։ Կարիք չկա ամբողջ պարբերություններ իմ վրա վատնելու։ Հենց հիմա վեր կացեք, գնացե՛ք ու գրեցե՛ք։
― Ինչո՞ւ հենց հիմա։
― Ինձ թվում է, որ ճիշտը դա է, ― ասաց Կարկովը և նայեց նրան, հետո շրջվեց։
Ուռած աչքերով մարդը մի քանի րոպե ևս վոդկայի բաժակը ձեռքին կանգնած մնաց այնտեղ՝ կլանված այն գեղեցկությամբ, որ տեսել ու լսել էր, հետո դուրս եկավ սենյակից ու գնաց գրելու։
Կարկովը մոտեցավ կարճահասակ, պնդակազմ, զվարթ դեմքով, բաց կապույտ աչքերով, նոսրացող խարտյաշ մազերով ու դեղնավուն բեղերի տակ ժպտացող բերանով շուրջ քառասունութամյա մի տղամարդու։ Նա համազգեստով էր։ Դիվիզիայի հրամանատար էր։ Դիվիզիայի հրամանատար էր, հունգարացի։
― Այստե՞ղ եք եղել, երբ Դոլորեսն եկել է, ― հարցրեց Կարկովը նրան։
― Այո։
― Այդ ի՞նչ պատմություն է։
― Իբր թե ֆաշիստներն իրար են խփել։ Հիանալի է, եթե ճիշտ է։
― Շատ են խոսում վաղվա մասին։
― Խայտառակություն է։ Բոլոր ժուռնալիստներին պետք է գնդակահարել, դրանց հետ և այստեղ հավաքվածների մեծ մասին, առաջինը այդ կեղտոտ, խառնակիչ գերմանացուն՝ Ռիխարդին։ Իսկ ով այդ տոնավաճառի խեղկատակին բրիգադ է վստահել, պիտի գնդակահարել առանց որևէ խոսքի։ Թերևս ինձ ու ձեզ էլ պետք է գնդակահարել։ Թերևս, ― ծիծաղեց գեներալը։ ― Համենայն դեպս այդ առաջարկությունը մի՛ արեք։
― Նման բաների մասին ես առհասարակ չեմ սիրում խոսել, ― ասաց Կարկովը։ ― Հիշո՞ւմ ես ամերիկացուն, որը մեկ֊մեկ գալիս էր այստեղ։ Ճանաչում եք, Ջորդանը, պարտիզանների հետ է գործում։ Նա հիմա այնտեղ է, հենց այնտեղ, որտեղ այդ պատմություններն են իբր տեղի ունեցել։
― Եթե այդպես է, ուրեմն այս գիշեր նա զեկուցագիր կուղարկի, ― ասաց գեներալը։ ― Ինձ ներքևում այնքան էլ չեն սիրում, թե չէ կգնայի կիմանայի ձեզ համար։ Կարծեմ նա հիմա Գոլցի հետ է աշխատում, չէ՞։ Դուք վաղը Գոլցին կտեսնեք։
― Այո, առավոտ շուտ։
― Մինչև գործերը կարգի չընկնեն, աչքին չերևաք, ― ասաց գեներալը։ ― Նա էլ ինձ նման տանել չի կարող ձեզ՝ գարշելիներիդ։ Բայց նա ավելի մեղմ մարդ է։
― Բայց դուք սրա մասին․․․
― Երևի ֆաշիստները ինչ֊որ զորավարժեր էր կատարել, ― քմծիծաղեց գեներալը։ ― Ա՛յ, վաղը կտեսնենք, թե ինչպես է Գոլցը նրանց լավ զորաշարժեցինք։
― Լսել եմ, որ դուք ևս պատրաստվում եք ճանապարհորդության, ― ասաց Կարկովը՝ ժպտալիս ցույց տալով փչացած ատամները։ Գեներալը զայրացած պոռթկաց․
― Ես ևս։ Հիմա էլ ինձ են գցում բերանները։ Ոչ մեկիս պրծում չկա։ Բամբասանքի բույն։ Եթե թեկուզ մի հոգի գտնվեր, որը կարողանար փակ պահել բերանը, այս երկիրը կփրկվեր, միայն թե այդ մի հոգին հավատար դրան։
― Ձեր ընկերը՝ Պրիետոն, կարողանում է բերանը փակ պահել։
― Նա էլ հաղթանակին չի հավատում։ Ո՞նց հաղթես, եթե չես հավատում ժողովրդին։
― Դա արդեն ինքներդ որոշեք, ― ասաց Կարկովը։ ― Ես գնամ մի քիչ քնեմ։
Նա դուրս եկավ ծխով ու բամբասանքով լցված սենյակից և գնաց ննջարան, նստեց անկողնու վրա ու քաշեց, ոտներից հանեց սապոգները։ Հավաքվածների ձայնը հասնում էր ննջարան, վեր կացավ, դուռը փակեց ու բացեց լուսամուտը։ Շորերը չհանեց, որովհետև ժամը երկուսին վեր էր կենալու և Կոլմենարի, Սերսեդայի ու Նավասեռադայի վրայով գնալու էր ռազմաճակատ, որտեղ լուսաբացին Գոլցն սկսելու էր հարձակումը։
==Գլուխ երեսուներեքերորդ==
Առավոտյան ժամը երկուսն էր, որ Պիլարն արթնացրեց նրան։ Ձեռքով կամաց խփեց ուսին, Ռոբերտ Ջորդանին սկզբում թվաց, թե Մարիան է, գլորվեց աղջկա կողմն ու «նապաստակս» ասաց։ Հետո, երբ կնոջ խոշոր ձեռքը թափ տվեց ուսը, վեր թռավ և արդեն բոլորովին սթափ, ձեռքը տարավ մերկ սրունքի կողքին ընկած ատրճանակին։ Այնպես էր ձգված, կարծես հենց ինքը կրակելու պատրաստ զենք լիներ։
Մութ էր, բայց ճանաչեց Պիլարին, նայեց թևին կապած ժամացույցի փոսփորափայլ սլաքին և երբ տեսավ, որ ժամը ընդամենը երկուսն է, հարցրեց․
― Ի՞նչ է պատահել, կի՛ն։
― Պաբլոն գնացել է, ― ասաց նա։
Ռոբերտ Ջորդանը հագավ շալվարն ու կոշիկները։ Մարիան չէր արթնացել։
― Ե՞րբ, ― հարցրեց։
― Մի ժամ կլինի։
― Եվ ի՞նչ։
― Քո իրերից ինչ֊որ բան է հետը տարել, ― խեղճացած ասաց կինը։
― Այդպես։ Ի՞նչ։
― Չգիտեմ, ― ասաց կինը։ ― Արի տե՛ս։
Մթության մեջ նրանք շարժվեցին դեպի քարայրի մուտքը, քաշեցին տապճակն ու ներս գնացին։ Շնչելով մոխրի ու քնած մարդկանց հոտով ծանրացած օդը, Ռոբերտ Ջորդանը քայլում էր Պիլարի ետևից՝ էլեկտրական լապտերիկով լուսավորելով առաջը, որպեսզի ոտքը չառնի հատակին պառկած մարդկանց։ Անսելմոն արթնացավ ու հարցրեց․
― Ժամանա՞կն է։
― Ոչ, ― շշնջաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Քնի՛ր, ծերուկ։
Ուսապարկերը Պիլարի անկողնու գլխավերևում էին, քարայրի այդ հատվածը տապճակով բաժանված էր մնացյալներից։ Երբ Ռոբերտ Ջորդանը չոքեց անկողնու վրա, որպեսզի լապտերիկով լուսավորի ուսապարկերը, զգաց այն հեղձուցիչ, սիրտ խառնող չորացած քրտնքի հոտը, որ փչում էր հնդկացիների անկողիններից։ Երկու ուսապարկերն էլ վերևից ներքև ճղված էին դանակով։ Ձախ ձեռքով լապտերը բռնած՝ Ռոբերտ Ջորդանն աջով սկսեց ստուգել առաջին ուսապարկը։ Դրա մեջ ննջապարկն էր դնում, դրա համար էլ կիսով էր լցված։ Պայթուցիչի փայտյա արկղը չկար։ Չկային նաև սիգարի տուփի մեջ խնամքով փաթեթավորված դետոնատորները։ Անհետացել էր բեկֆորդյան քուղն ու կապսուլներ պարունակող թիթեղյա տուփը։ Մի քիչ մետաղալար էր միայն մնացել։
Ռոբերտ Ջորդանն ստուգեց մյուս ուսապարկը։ Պայթուցիկները տեղն էին։ Մի փաթեթ թերևս հանված լիներ։
Վեր կացավ և նայեց կնոջը։ Երբ առավոտյան շատ կանուխ գալիս են ու արթնացնում, մարդ մի ճնշող դատարկություն է զգում, ինչ֊որ վերահաս աղետի սարսափ։ Այդպիսի զգացողություն էր համակել հիմա Ռոբերտ Ջորդանին, բայց սովորականից ավելի ուժգին։
― Սա էր, հա՞, հսկելդ, ― ասաց նա։
― Գլխիս տակ էի դրել, ձեռքս էլ վրան էի պահել ու այդպես քնել, ― ասաց Պիլարը։
― Լավ ես քնել։
― Լսիր թե ոնց է եղել, ― ասաց կինը։ ― Գիշերը վեր կացավ, հարցրեցի՝ «Այդ ո՞ւր, Պաբլո», ասաց՝ «Միզելու», շրջվեցի ու քնեցի։ Արթնացա, տեսա դեռ չի եկել, մտածեցի ձիերին նայելու է գնացել, սովորաբար այդպես էր լինում։ Հետո, ― խեղճացած ձայնով ավարտեց նա, ― երբ տեսա, որ չի գալիս, սկսեցի անհանգստանալ, ձեռքս գցեցի ուսապարկերին, որպեսզի համոզվեմ տեղում են թե ոչ, տեսա ճղված են, վեր կացա ու եկա մոտդ։
― Գնանք, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։
Դուրս եկան։ Խոր գիշեր էր, լուսաբացի ոչ մի նշան չկար տակավին։
― Կարո՞ղ էր ձիով առանց պահակակետերի մոտից անցնելու գնալ։
― Այո՛, երկու այդպիսի տեղ կա։
― Վերևում ո՞վ է կանգնած։
― Էլադիոն։
Մինչև մարգագետին՝ ձիերի մոտ հասնելը, նա այլևս ոչինչ չասաց։ Երեք ձի արածում էին մարգագետնում։ Աշխետն ու մոխրագույնը չկային։
― Ի՞նչ ես կարծում, ինչքա՞ն ժամանակ կլինի, որ գնացել է մոտիցդ։
― Երևի մի ժամ։
― Դե էլ ի՞նչ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Գնամ վերցնեմ, ինչ մնացել է ուսապարկերում ու մի քիչ էլ քնեմ։
― Ես կպահեմ։
― Que va, կպահե՜ս։ Արդեն մի անգամ պահեցիր։
― Ingles, ― ասաց կինը։ ― Ես քեզանից պակաս չեմ տանջվում դրա համար։ Ամեն ինչ կանեի, որպեսզի ետ բերեի իրերդ։ Կարիք չկա ինձ վիրավորելու։ Պաբլոն երկուսիս է դավաճանել։
Այս խոսքի վրա Ռոբերտ Ջորդանն հասկացավ, որ զայրանալն ավելորդ շքեղություն է, որ իրավունք չունի այդ կնոջ հետ գժտվելու։ Նրա հետ է գործելու այս ամբողջ օրը, որից առայժմ երկու ժամ է անցել։
Նա ձեռքը դրեց կնոջ ուսին։
― Ոչինչ, Պիլար, ― ասաց։ ― Տարածն այնքան էլ կարևոր չէ։ Մի բան կմտածենք, ամեն ինչ լավ կլինի։
― Բայց ի՞նչ է տարել։
― Ոչինչ, կին։ Որոշ շքեղություններ։
― Պայթեցման մեխանիզմի մասե՞ր էլ է տարել։
― Տարել է։ Բայց ուրիշ ձևով էլ կարելի է պայթեցնել։ Լսի՛ր, Պաբլոն բեկֆորդյան քուղ ու կապսուլ չունե՞ր։ Նրան պետք է տված լինեն։
― Տարել է, ― ասաց կինը խղճակի ձայնով։ ― Ես տեղնուտեղը ստուգեցի։ Դրանք էլ է տարել։
Անտառի միջով նորից քայլեցին դեպի քարայրի մուտքը։
― Գնա քնի՛ր, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը։ ― Առանց Պաբլոյի ավելի հանգիստ կլինի։
― Ես գնամ Էլադիոյին տեսնեմ։
― Նա ուրիշ ճանապարհով գնացած կլինի։
― Միևնույն է, պիտի գնամ։ Այս դավաճանության համար ես եմ մեղավոր։ Ո՞նց միամտացա։
― Ավելորդ խոսքեր են, ― ասաց նա։ ― Գնա քնի՛ր։ Ժամը չորսին պետք է ճանապարհ ընկնենք։
Կնոջ հետ մտավ քարայր, ուսապարկերը գիրկն առավ, որպեսզի պատռվածքներից իրերը չթափվեն, և դուրս եկավ։
― Թող կարեմ։
― Ճանապարհ ընկնելուց առաջ, ― ասաց Ռոբերտ Ջորդանը ցածրաձայն։ ― Մոտս եմ վերցնում, որպեսզի հանգիստ քնեմ, չմտածես, թե չեմ վստահում։
― Դե մի քիչ շուտ կտաս, որպեսզի կարեմ։
― Շուտ կտամ, ― ասաց կնոջը։ ― Գնա քնի՛ր, Պիլար։
― Չէ, ― ասաց։ ― Ես ձախողեցի և՛ քո գործը, և՛ Հանրապետության։
― Գնա՛ քնի՛ր, Պիլար, ― ասաց մեղմ ձայնով։ ― Գան՛ քնի՛ր։