Ռոբերտ Ջորդանը պառկեց սոճու ասեղնատերևով պատված գետնին և ականջ դրեց սոճիների ճյուղերի մեջ լուսաբացին պտտվող քամու շրշյունին։ Ավտոմատի պահեստատուփն հանեց ու փակաղակը մի քանի անգամ ետ ու առաջ տվեց։ Հետո փակաղակը քաշեց, ավտոմատը մթության մեջ շրջեց, փողի ծայրն առավ շրթունքների արանքն ու փչեց յուղահամ, լպրծուն մետաղի անցքի մեջ։ Այնուհետև զենքը դրեց նախաբազկին, փակաղակը դեպի վեր, որպեսզի ասեղնատերև կամ կեղտ չընկնի մեջը, մթության մեջ պահեստատուփից փամփուշտները բթամատով մեկ֊մեկ հանեց ու դրեց գետնին փռած թաշկինակի վրա, հետո ամեն մի փամփուշտը մատների մեջ շուռումուռ տալով նորից մտցրեց իրենց տեղերը։ Պահեստատուփն հիմա նորից էր ծանրացել, տեղադրեց այն ավտոմատի վրա ու լսեց տեղն ընկելու չխկոցը։ Երեսնիվայր պառկեց սոճու բնի ետևը, ― ավտոմատը գցած ձախ նախաբազկին, ― և նայեց ներքևում երևացող լույսին։ Լույսը երբեմն կորչում էր, կռահեց, որ ժամապահն է այդ պահերին կանգնած լինում կրակարանի դիմաց։ Ռոբերտ Ջորդանը այդտեղ պառկել ու սպասում էր լուսաբացին։
==Գլուխ քառասուներկուերորդ==
Այն միջոցին, երբ Պաբլոն սարերից վերադարձել էր քարայր, երբ խումբը սարալանջով իջել էր այնտեղ, ուր թողնելու էին ձիերին, Անդրեսը շատ արագ ընթացքով շարժվել էր դեպի Գոլցի գլխավոր շտաբը։ Մոտոցիկլը դուրս էր եկել Նավասեռադա տանող գլխավոր ճանապարհը, որով բեռնատարներ էին իջնում։ Այնտեղ ստուգման կետ կար։ Գոմեսը ցույց էր տվել փոխգնդապետ Միրանդայի տված անցագիրը, ժամապահը ձեռքի լապտերիկի լույսը գցել էր վրան, ցույց էր տվել կողքի ժամապահին, վերադարձրել էր ու պատվի առել։
― Siga, ― ասել էր նա։ ― Շարունակեք ճանապարհը։ Բայց լույսը հանգցրեք։
Շարժիչը նորից էր հռնդացել։ Անդրեսը կառչել էր առաջին նստարանի ետևի բռնակից, իսկ Գոմեսը բեռնատարների հոսանքում խուսավարելով մոտոցիկլը քշել էր առաջ։ Բեռնատարները գնում էին երկար շարասյուն կազմած, ոչ մեկի լապտերը չէր վառվում։ Դիմացից նույնպես բեռնված մեքենաներ էին գալիս ամպի պես փոշի բարձրացնելով, որն Անդրեսը չէր տեսնում, այլ միայն զգում էր դեմքին ու ատամների տակ։
Հիմա գնում էին մի բեռնատարի պոչին կպած, Գոմեսն արագությունն ավելացրեց, մոտոցիկլը փնչացրեց ու առաջ անցան այդ մեքենայից, հետո մեկ ուրիշից, էլի, էլի, իսկ հանդիպակաց բեռնատարները մռնչալով անցնում էին իրենց ձախ կողմով։ Իրենց ետևից մարդատար մի ավտոմեքենա էր գալիս, որն իր անդադրում ձայնազդանշանի ծվծվոցը խառնել էր բեռնատարների աղմուկին, փոշուն, հետո էլ ցոլարձակ լապտերները միացրեց, լուսավորեց բարձրացած փոշու դեղին ամպը, արագությունն ավելացրեց և ձայնազդանշանի համառ պահանջկոտ, սպառնագին, գանահարող ճչոցով եկավ ու անցավ կողքներով։
Հետո առջևում բեռնատարները կանգ առան, և Գոմեսը խուսավարելով սանիտարական, շտաբային մեքենաների, զրահապատների և դարձյալ ցցված ու փոշոտ հրանոթներով ու ծանր, մետաղակուռ կրիաների նմանվող զրահապատների արանքներով քշեց մոտոցիկլը մինչև հաջորդ ստուգման կետը, որտեղ վթար էր տեղի ունեցել։ Մի բեռնատար կանգ էր առել, ետևից եկողը չէր նկատել ու բախվել էր և ջարդել առաջինի թափքի կողը, բարձված արկղերը թափվել էին ճանապարհի վրա։ Արկղերից մեկը փշրվել էր, երբ Գոմեսն ու Անդրեսը իջան և մոտոցիկլը քաշ տալով գնացին դեպի ստուգման կետը, որպեսզի ցույց տան անցագիրը, Անդրեսը քայլում էր հող ու փոշու մեջ սփռված հազարավոր փամփուշտների վրայով։ Երկրորդ բեռնատարի ռադիատորն էր ճզմվել։ Երրորդն եկել ու թեթև դեմ էր առել երկրորդի պոչին։ Ետևից եկող տասնյակ մեքենաներ կպել էին իրար պոչի, շարասյան կողքով ետ ու առաջ վազող երկարաճիտ սապոգներով մի սպա գոռգոռալով ասում էր վարորդներին, որ մեքենաները ետ չտան, սպասեն, մինչև որ ջարդված բեռնատարները մի կողմի վրա քաշեն։
Բեռնատարները շատ֊շատ էին, նրանք կարող էին ետ տալ միայն այն ժամանակ, երբ սպան հասներ վերջին մեքենային և հասկացներ, որ շարասյան կողքով առաջ շարժվեին, Անդրեսը տեսավ, որ սպան լապտերիկը ձեռքին վազում է, գոռում ու հայհոյում մթության մեջ, որպեսզի բեռնատարները կանգ առնեն։
Ստուգման կետի ժամապահը անցագիրը ետ չէր տալիս։ Երկուսն էին այդտեղ, երկուսն էլ հրացանով ու ձեռքի լապտերիկով, նրանք նույնպես գոռգոռում էին։ Նա, ում ձեռքին էր անցագիրը, անցավ ճանապարհի մյուս կողմը, որպեսզի ներքև գնացող բեռնատարի վարորդին ասի, որ մյուս ստուգման կետում մեքենաները պահեն՝ մինչև այս խառնաշփոթը կարգավորվի։ Բեռնատարի վարորդը լսեց ու շարունակեց ճամփան։ Հետո անցագիրը տակավին ձեռքին, մոտեցավ բեռը թափված մեքենայի վարորդին ու գոռգոռալով ասաց․
― Թո՛ղ, աստծու սիրույն, և գնա՛, որպեսզի մաքրվի ճանապարհը։
― Հաղորդակս փչացել է, ― ասաց վարորդը՝ կռացած նայելով մեքենայի ետևի մասը։
― Հաղորդակիդ էլ, քեզ էլ։ Քշի՛ր, ասացի։
― Փչացած դիֆերենցիալով չես քշի, ― ասաց վարորդը և նորից կռացավ։
― Դե թող մեկնումեկը քաշի քեզ, որ պրծնենք այս մուռտառությունից։
Վարորդը խոժոռ նայեց ժամապահին, որը լապտերիկի լույսը գցել էր մեքենայի խփված ետնամասին։
― Քշի՛ր։ Քշի՛ր, ― գոռաց, անցագիրը դեռևս ձեռքին պահած ժամապահը։
― Փաստաթղթերս, ― ասաց Գոմեսը։ ― Անցագիրս։ Ախր մենք շտապում ենք։
― Վերցրո՛ւ։ Գրողի ծոցը, ― ասաց, մեկնեց փաստաթղթերն ու վազեց, որ կանգնեցի ներքևից եկող բեռնատարը։
― Գնա խաչմերուկում շուռ արի ու քաշիր֊տար այս մեքենան, ― ասաց վարորդին։
― Ինձ կարգադրված է․․․
― Ես քո կարգադրության․․․ Արա ոնց որ ասում եմ։ ― Վարորդը մեքենան շարժեց ու գնաց՝ ետևից փոշի բարձրացնելով։
Գոմեսը մոտոցիկլը հանեց ջարդված մեքենայի ետևից, տարավ ճանապարհի հիմա արդեն ազատ աջ կողմը, Անդրեսը նստեց, ամուր կառչեց բռնակից, նայեց, տեսավ, թե ինչպես ժամապահը կանգնեցրել էր մի նոր մեքենա ու գլուխը խցիկից դուրս հանած վարորդին ինչ֊որ բան էր ասում։
Հիմա նրանք արագ գնում էին ճանապարհով, որը վեր, միշտ վեր էր տանում՝ դեպի լեռները։ Վերև գնացող ավտոշարասյունը կանգնել֊մնացել էր ստուգման կետում, միայն վերևից էին մեքենաներ գալիս, և մոտոցիկլի ձախ կողմով սլանում֊գնում էին ցած, մինչև մոտոցիկլը արագ ու համաչափ ընթացքով բարձրանում էր լեռնային ճանապարհով և շուտով հասավ վթարից առաջ ստուգման կետն անցած ավտոշարասյանը։
Լույսերը դեռևս հանգցրած՝ առաջ անցան նախ չորս զրահապատից, հետո զինվորներով բեռնավորված մեքենաների շարասյունից։ Զինվորները լուռ նստել էին մթության մեջ, Անդրեսն սկզբում իր գլխավերևում, փոշու մեջ, թափքերի վրա խռնված մարմինների սոսկ ներկայությունն զգաց։ Հետո, երբ ետևից եկող շտաբի մի ուրիշ մեքենա, որն անընդհատ ձայնային ազդանշաններ էր տալիս, ցոլարձակ լապտերի լույսը գցեց բեռնատարի վրա, նա որոշակիորեն տեսավ զինվորներին՝ պողպատյա սաղավարտներով, հրացաններն ուսերին, տեսավ գնդացիրները փողերը, որ դեպի երկինք էին ուղղված և պարզ երևում էին գիշերվա խավարում, որը նորից կուլ էր տալիս ամեն ինչ, հենց որ մեքենաների լապտերներն հանգում էին։ Մի պահ, երբ նորից էին մեքենաներին բեռնված զինվորներ անցնում, լույսն ընկավ նրանց վրա, և Անդրեսը նկատեց, որ նրանց դեմքերը քարացած էին ու տխուր։ Զինվորները պողպատյա սաղավարտներով էին, խավարի միջով, բեռնատարների թափքերին նստած նրանք գնում էին այնտեղ, որտեղից, այդքան միայն գիտեին, հարձակում է սկսվելու, յուրաքանչյուրի դեմքին երևում էին այն խոհերը, որ մարդիկ ամաչելով թաքցնում են ցերեկը, ու դրանք չեն երևում մինչև ռմբակոծությունն ու հարձակման սկիզբը, այն պահը, երբ դեմքի մասին ոչ մեկն այլևս չի մտածում։
Անդրեսը, նստած մոտոցիկլին, որը Գոմեսը քշում էր շտաբի մեքենայի ետևով, հայացքը մի բեռնատարից մյուսին էր տեղափոխում և նման մտքեր չէին, որ ծագում էին նրա գլխում զինվորների դեմքերին նայելիս։ «Ա՛յ թե բանակ է, ― մտածում էր նա։ ― Ինչպիսի հանդերձանք։ Ինչպիսի՜ մեխանիզացիա։ Vaya gente: Նայի՛ր ինչ մարդիկ են։ Ահա Հանրապետության բանակը։ Նայի՛ր նրանց։ Բեռնատար բեռնատարի ետևից։ Բոլորը միատեսակ համազգեստով։ Բոլորի գլխին պողպատյա սաղավարտ։ Նայի՛ր բեռնատարների վրայի ինքնաթիռներին ուղղված maguina֊ներին։ Նայի՛ր ինչ բանակ է ստեղծվել»։
Եվ երբ մոտոցիկլը առաջ էր անցնում զինվորներով բեռնված բարձր, գորշ բեռնատարներից, առաջ էր անցնում քառակուսի բարձր խցիկներով և քառակուսի այլանդակ ռադիատորներով գորշ բեռնատարներից, երբ համաչափ ընթացքով բարձրանում էր փոշու միջով և ետևից եկող շտաբի մեքենայի փախչող լույսի տակ երևում էին բեռնատարների թափքերի ետևին ու կողերին գծված բանակի կարմիր աստղերը, և երբ մոտոցիկլը սկսեց հաղթահարել զառիթափն ու օդը ցրտեց և ճանապարհի ոլորանները շատացան, երբ բեռնատարներն սկսեցին փնչացնել ու ճռճռալ, և մի քանի ռադիատորների վրա շտաբի մեքենայից ընկնող լույսի տակ գոլորշի երևաց, երբ մոտոցիկլը նույնպես սկեց փնչացնել, Անդրեսը, ամուր կառչաց իր առջևի բռնակից, մտածեց, որ այս ճանապարհորդությունը մոտոցիկլով mucho, mucho է։ Մինչ այդ նա երբեք մոտոցիկլով տեղ չէր գնացել, իսկ հիմա հարձակման վայրը գնացող մեքենաների արանքներով երբ բարձրանում էին սարն ի վեր, նա հասկացավ, որ երբեք չի կարողանա հասցնել վերադառնալ ու մասնակցել պահակակետերի վրա կատարվելիք հարձակման։ Մեքենաների այսպիսի երթևեկության ու իրարանցման պայմաններում եթե հաջողվեց նույնիսկ վաղը երեկոյան վերադառնալ, էլի մեծ հաջողություն է։ Նա մինչև օրս երբեք ոչ մի հարձակում կամ հարձակման նախապատրաստություն չէր տեսել, և հիմա, երբ գնում էին ճանապարհով, նա հիացած նայում էր ու մտածում, թե այս ինչ մեծ ու հզոր բանակ է ստեղծել Հանրապետությունը։
Հիմա նրանք անցնում էին ճանապարհի մի երկար հատված, որը տանում էր դեպի լեռան բարձունքը, զառիթափն այնքան շեշտակի դարձավ, որ Գոմեսն առաջարկեց իջնել մոտոցիկլից և հրելով բարձրանալ վերջին հատվածը։ Լեռան կատարի հենց ետևը ճանապարհը թեքվում էր ձախ, մեքենաները կարող էին այդտեղ շրջադարձ անել, այդտեղ՝ երկնքի ֆոնի վրա խավարում ծառացած մեծ ու երկար քարե շենքի պատուհաններում, լույսեր երևացին։
― Գնանք հարցնեք, թե որտեղ է շտաբը, ― ասաց Գոմեսն Անդրեսին ու մոտոցիկլը տարավ դեպի քարի շենքի մուտքի մոտ, որտեղ երկու ժամապահ էին կանգնած։ Գոմեսը մոտոցիկլը հենեց պատին, այդ պահին դուռը բացվեց, լույսի մեջ երևաց կաշվե բաճկոնով մի մոտոցիկլիստ՝ ուսից սուրհանդակի պայուսակը կախած, կողքին փայտե պատյանով մաուզեր ատրճանակ։ Դուռը փակվեց, նա մթության մեջ գնաց գտավ իր մոտոցիկլը, հրելով տարավ՝ մինչև որ շարժիչն աշխատեց, և մեքենան ոռնոցով գնաց ճանապարհն ի վեր։
Գոմեսը դիմեց դռան մոտ կանգնած ժամապահներից մեկին․
― Կապիտան Գոմես, վաթսունհինգերորդ բրիգադից, ― ասաց նա։ ― Դուք կարո՞ղ եք ինձ ասել, թե որտեղ է գտնվում Երեսունհինգերորդ դիվիզիայի հրամանատար գեներալ Գոլցի շտաբը։
― Այստեղ չէ, ― ասաց ժամապահը։
― Իսկ ի՞նչ է այստեղ։
― Comandanica֊ն։
― Ի՞նչ comandanica:
― Դե comandanica:
― Ինչի՞ comandanica:
― Դու ո՞վ ես, որ ինձ այդքան հարց ես տալիս, ― ասաց ժամապահը Գոմեսին մթության մեջ։ Այստեղ, սարի կատարին, երկինքը շատ մաքուր էր, աստղալից, և Անդրեսը ճանապարհի այդ փոշուց հետո, հիմա պարզ տեսնում էր ամեն ինչ։ Ներքևում, որտեղ ճանապարհը թեքվում էր դեպի աջ, նա տեսնում էր երկնքի ֆոնի վրա պատկերվող բեռնատար ու մարդատար ավտոմեքենաների ուրվագծերը։
― Ես կապիտան Ռոխելիո Գոմեսն եմ, Վաթսունհինգերորդ բրիգադի առաջին գումարտակից և հարցնում եմ որտե՞ղ է գեներալ Գոլցի շտաբը, ― ասաց Գոմեսը։ Ժամապահը դուռը մի փոքր բացեց ու գոռաց․
― Կապրալին կանչեք։
Հենց այդ պահին ճանապարհից շտաբի մի ավտոմեքենա շրջվեց և եկավ կանգ առավ քարե շենքի դռան մոտ, որտեղ Անդրեսն ու Գոմեսը ժամապահի կողքին կանգնած սպասում էին կապրալին։
Մեքենայից բարձրահասակ, տարիքն արդեն առած ու գեր մի մարդ դուրս եկավ, գլխին խակի գույնի չափազանց մեծ մի բերետ կար, այնպիսին, որը հագնում են ֆրանսիական բանակի հետևակային զորամասերի զինվորները, ձեռքին՝ պլանշետ, վերարկուի վրայից կապված գոտուց կախված էր ատրճանակը։ Նրան ուղեկցում էին Ինտերնացիոնալ բրիգադի համազգեստով երկու սպա։
Նա խոսում էր ֆրանսերեն, Անդրեսը ոչինչ չէր հասկանում։ Գոմեսը, որը սափրիչ էր եղել, մի քանի բառ գիտեր։ Բարձրահասակ մարդը վարորդին ասում էր, որ մեքենան դռան մոտից քշի և տանի կանգնեցնի ծածկի տակ։
Երբ երկու սպաների ուղեկցությամբ նա եկավ դեպի դուռը, Գոմեսը լույսի տակ պարզ տեսավ նրա դեմքն ու ճանաչեց։ Նրան տեսել էր միտինգներում, Mundo obrero֊յում կարդացել էր ֆրանսերենից թարգմանված նրա հոդվածները։ Ճանաչեց նրա թավ հոնքերը, մոխրագույն խոնավ աչքերը, դա Ֆրանսիայի մերօրյա հեղափոխական սերնդի մեծագույն դեմքերից մեկն էր, նա էր ապստամբության հանել ֆրանսիական սևծովյան նավատորմի նավաստիներին։ Գոմեսը գիտեր, որ այս մարդը շատ բարձր քաղաքական դիրք է գրավում Ինտերնացիոնալ բրիգադներում և հաստատ կիմանա, թե որտեղ է Գոլցի շտաբն ու իրենց կուղարկի այնտեղ։ Գոմեսը չգիտեր, թե ժամանակներն ինչպես էին փոխել այս մարդուն, թե ինչպիսի հիասթափություն էր ապրում նա, ինչքան էր անձնական ու քաղաքական կյանքից դժգոհ և ինչպիսի անհագ փառասիրությամբ էր տառապում, նա չգիտեր, որ ավելի վտանգավոր բան չի կարող լինել, քան այս մարդուն որևէ հարցով դիմելը։ Գոմեսը չիմանալով այս ամենը, գնաց նրան ընդառաջ, պատվի առավ սեղմած բռունցքով և ասաց․
― Ընկեր Մարտի, մենք զեկուցագիր ենք բերել գեներալ Գոլցին։ Դուք կարո՞ղ եք մեզ ասել, թե որտեղ է նրա շտաբը։ Շատ շտապ է։
Բարձրահասակ, տարիքն առած գեր մարդը շրջեց գլուխը, խոնավ աչքերը հառած ուշադիր նայեց Գոմեսին։ Նույնիսկ այստեղ, ռազմաճակատում, էլեկտրական լամպի պայծառ լույսի տակ, գիշերային զովաշունչ օդում բաց մեքենայով ճանապարհներում լինելուց հետո, նրա գորշ դեմքը մեռելային տեսք ուներ, կարծես կերտված լիներ ծեր, շատ ծեր առյուծի ճիրանների տակի մեռած հյուսվածքներից։
― Ի՞նչ կա, ընկեր, ― հարցրեց Գոմեսին իսպաներեն՝ կատալոնյան ընդգծված առոգանությամբ։ Նրա հայացքը սահեց Անդրեսի վրա, հետո նորից ուղղվեց Գոմեսին։
― Զեկուցագիր ենք բերել, պետք է հանձնել գեներալ Գոլցի շտաբին, ընկեր Մարտի։
― Որտեղի՞ց է, ընկեր։
― Ֆաշիստների թիկունքից, ― ասաց Գոմեսը։
Անդրե Մարտին ձեռքը մեկնեց, վերցրեց զեկուցագիրն ու մյուս փաստաթղթերը, մի հայացք գցեց վրան ու դրեց գրպանը։
― Երկուսին էլ ձերբակալի՛ր, ― ասաց պահակախմբի կապրալին։ ― Խուզարկի՛ր, կբերես, երբ որ ասեմ։
Զեկուցագիրը գրպանում նա մտավ քարե շենքը։
Գոմեսին ու Անդրեսին տարան պահակասենյակ ու սկսեցին խուզարկել։
― Այդ ի՞նչ եղավ այդ մարդուն, ― հարցրեց Գոմեսը ժամապահներից մեկին։
― Esta loco, ― ասաց ժամապահը։ ― Խելագար է։
― Ո՞նց թե։ Դա քաղաքական նշանավոր դեմք է, ― ասաց Գոմեսը։ ― Ինտերնացիոնալ բրիգադների գլխավոր կոմիսարն է։
― Apesar de eso, esta loco, ― ասաց պահակախմբի կապրալը։ ― Միևնույն է, խելագար է։ Ի՞նչ եք անում ֆաշիստների թիկունքում։
― Այս ընկերը պարտիզան է, այնտեղից է, ― ասաց Գոմեսը, մինչ ժամապահը խուզարկում էր նրան։ ― Զեկուցագիր է բերել գեներալ Գոլցին։ Փաստաթղթերս լավ պահիր։ Տե՛ս, չկորցնես փողերս, այս բեկորն էլ։ Առաջին անգամ դրանով եմ վիրավորվել։ Գվադամառայում։
― Մի՛ անհանգստանա, ― ասաց կապրալը։ ― Դնում եմ այս դարակի մեջ։ Ինչո՞ւ ինձ չհարցրիք, թե որտեղ է Գոլցը։
― Ուզում էի։ Ժամապահին հարցրեցի, նա քեզ կանչեց։
― Բայց այդ պահին խելագարը վրա եկավ ու դու նրան հարցրեցիր։ Նրան երբեք ոչ մի բան պետք չէ հարցնել։ Խելագար է։ Քո Գոլցը այստեղից երեք կիլոմետր վերև է, գնում ես ուղիղ, հետո թեքվում ես աջ, անտառում ժայռի տակ։
― Հիմա չե՞ս կարող թողնել մեզ, գնանք։
― Չէ։ Ուզում ես գլխո՞վս պատասխան տամ։ Ես ձեզ պետք է տանեմ խելագարի մոտ։ Բացի այդ, զեկուցագիրը մոտն է, չէ՞։
― Որևէ մեկին չե՞ս կարող ասել։
― Կարող եմ, ― ասաց կապրալը։ ― Ղեկավարներից ում առաջինը տեսնեմ, նրան էլ կասեմ։ Բոլորն էլ գիտեն, որ նա խելագար է։
― Ես դրան միշտ էլ մեծ մարդ էի կարծում, ― ասաց Գոմեսը։ ― Ես դրան համարում էի Ֆրանսիայի պարծանքը։
― Գուցե պարծանք էլ է, ուրիշ բան էլ, ― ասաց կապրալն ու ձեռքը դրեց Անդրեսի ուսին, ― բայց խելագար է, կապելու է։ Գնդակահարելու մոլուցք ունի։
― Իսկապե՞ս գնդակահարում է։
― Como lo oyes,<ref>Ինչպես լսեցիր (իսպ․)։</ref> ― ասաց կապրալը։ ― Այդ ծերուկը ավելի շատ է մարդ սպանում, քան բուբոնյան ժանտախտը։ Mata mas que la peste bubonica: Բայց նա ֆաշիստներին չի սպանում, ոնց որ մենք ենք անում։ Que va: Չեմ կատակում։ Mata bichos raros: Հազվագյուտ բաներ է սպանում։ Տրոցկիստներ։ Ուկլոնիստներ։ Հազվագյուտ գազաններ։
Անդրեսն այս բանից ոչինչ չէր հասկանում։
― Երբ Էսկորիայում էինք, չգիտեմ էլ, թե ինչքան մարդ գնդակահարեցինք սրա հրամանով, ― ասաց կապրալը։ ― Մեզ են միշտ ուղարկում գնդակահարելու։ Բրիգադների զինվորները հրաժարվում են իրենց ընկերների վրա կրակելուց։ Հատկապես ֆրանսիացիները։ Անախորժություններից խուսափելու համար մեզ են ուղարկում։ Գնդակահարել ենք ֆրանսիացիների։ Բելգիացիների։ Գնդակահարել ենք տարբեր ազգերի մարդկանց։ Ինչ տիպի ասես։ Tiene mania de fusilar gente:<ref>Մարդկանց գնդակահարելու մորլուցք ունի (իսպ․):</ref> Եվ բոլորին էլ քաղաքական բաների համար։ Խելագար է։ Purifica mas el Salvarsan: Այնպես մաքրեց՝ սալվարսանից էլ լավ։
― Ասելո՞ւ ես որևէ մեկին զեկուցագրի մասին։
― Իհարկե, բարեկամս։ Անպայման։ Ես այս երկու բրիգադի բոլոր մարդկանց ճանաչում եմ։ Ես նույնիսկ ռուսներին եմ ճանաչում, բայց նրանցից քչերն են իսպաներեն խոսում։ Մենք չենք թողնի, որ այդ խելագարը իսպանացիներին գնդակահարի։
― Իսկ զեկուցագի՞րը։
― Զեկուցագիրն էլ կվերցնենք։ Մի՛ անհանգստանա, ընկե՛ր։ Նա իր մարդկանց համար է միայն վտանգավոր։ Մենք նրան արդեն հասկացել ենք։
― Ներս բերեք կալանավորներին, ― լսվեց Անդրե Մարտիի ձայնը։
― Querels echar un trago, ― հարցրեց կապրալը։ ― Ուզո՞ւմ ես մի բան խմել։
― Ինչո՞ւ չէ։
Կապրալը պահարանից հանեց անիսոնով օղու շիշը, Գոմեսն ու Անդրեսը խմեցին։ Կապրալը նույնպես խմեց ու սրբեց բերանը։
― Vamonos, ― ասաց։
Պահակասենյակից դուրս եկան, անիսոնով օղին տաքացրել էր ամեն ինչ՝ և՛ բերան, և՛ որովայն, և՛ սիրտ։ Անցան սրահն ու մտան Մարտիի սենյակը։ Նա նստել էր սեղանի ետևը, քարտեզը փռել էր առաջը և կարմիր֊կապույտ մատիտը պահած ձեռքի մեջ զորավար էր խաղում։ Անդրեսի համար սա միայն մի բան էր նշանակում՝ ևս մի խոչընդոտ։ Չափից շատ խոչընդոտներ եղան այս գիշեր։ Միշտ էլ շատ են եղել։ Եթե փաստաթղթերդ կարգին են ու մաքուր սրտով ես եկել, վտանգավոր բան չկա։ Վերջիվերջո վերադարձնում են թղթերդ ու շարունակում ես ճամփադ։ Բայց Ingles֊ն ասաց, որ պետք է շտապել։ Հիմա նա գիտեր, որ արդեն չի կարողանա գնալ֊հասնել կամրջի կռվին, բայց գոնե զեկուցագիրը տեղ հասցնի, այնինչ սեղանի ետևում նստած ծերուկը վերցրել ու դրել էր գրպանը։
― Կանգնե՛ք այդտեղ, ― ասաց Մարտին առանց նրանց նայելու։
― Լսե՛ք, ընկեր Մարտի, ― պոռթկաց Գոմեսը անիսոնի օղու ազդեցության տակ ավելի կատաղած։ ― Մենք այս գիշեր արդեն մի անգամ լավ ուշացել ենք անարխիստների տգիտության պատճառով։ Երկրորդ անգամ ֆաշիստ բյուրոկրատի ծուլության։ Հիմա էլ, ահա, կոմունիստի կասկածամտության։
― Բերանդ փակի՛ր, ― ասաց Մարտին առանց հայացքը բարձրացնելու։ ― Միտինգի չես։
― Ընկեր Մարտի՛, սա շատ շտապ գործ է, ― ասաց Գոմեսը։ ― Սա շատ կարևոր գործ է։
Կապրալն ու զինվորը, որոնք նրանց հետ էին, մեծ հետաքրքրությամբ դիտում էին այս ամենը, կարծես հանդիսատեսներ լինեին մի ներկայացման, որը բազմիցս տեսել էին, բայց լավ մասերը միշտ էլ կարող էին վերստին վայելել։
― Ամեն ինչ էլ շտապ է, ― ասաց Մարտին։ ― Ամեն ինչ էլ կարևոր է։ ― Հիմա նայում էր նրանց մատիտը պահած ձեռքի մեջ։ ― Ինչպե՞ս իմացաք, որ Գոլցը այստեղ է։ Գիտե՞ք, թե ինչ է նշանակում հարձակմանն անմիջապես նախորդող պահին անվանապես հարցնել գեներալին։ Դուք որտեղի՞ց գիտեք, որ գեներալը այստեղ պիտի լինի։
― Դո՛ւ պատմիր, ― ասաց Գոմեսը Անդրեսին։
― Ընկեր գեներալ, ― սկսեց Անդրեսը։ Անդրե Մարտին չուղղեց Անդրեսին, որը սխալմամբ բարձրացրել էր իր զինվորական աստիճանը։ ― Ինձ այդ ծրարը ռազմագծի այն կողմում տվեցին, որպեսզի․․․
― Ռազմագծի այն կողմո՞ւմ, ― ասաց Մարտին։ ― Այո, նա ասաց, որ դու ֆաշիստների թիկունքից ես եկել։
― Ինձ տվեց, ընկեր գեներալ, մի Ingles, անունը Ռոբերտո, դինամիտավոր է, կամուրջ է պայթեցնելու։ Հասկանո՞ւմ ես։
― Շարունակի՛ր պատմությունդ, ― ասաց Մարտին Անդրեսին, պատմություն բառն օգտագործելով խաբեության, կեղծիքի, հորինվածքի իմաստով։
― Ուրեմն, ընկեր գեներալ, Ingles֊ն ասաց ինձ, որ ծրարը շատ շտապ բերեմ գեներալ Գոլցին։ Նա այսօր այս սարերում հարձակում է սկսելու, խնդրում ենք, ընկեր գեներալ, եթե դժվար չէ ձեզ համար, թույլ տվեք տանենք֊հասցնենք ծրարը։
Մարտին նորից թափ տվեց գլուխը։ Նա նայում էր Անդրեսին, բայց չէր տեսնում նրան։
Գոլցը, մտածում էր նա սարսափի ու հրճվանքի այն խառն զգացումով, որը մարդ ունենում է, երբ լսում է, որ իր մրցակիցը ավտովթարի զոհ է դարձել, կա անձնավորությունը, որին ատում է, բայց որի ազնվությանը երբեք չի կասկածել, խաբեության մեջ է մեղադրվում։ Որ Գոլցը նույնպես դրանցից է։ Որ Գոլցը այսպիսի ակնհայտ կապերի մեջ է ֆաշիստների հետ։ Գոլցը, որին շուրջ քսան տարի է, ինչ ճանաչում է։ Գոլցը, որ Լուկաչի հետ այն ձմռանը ոսկիով բեռնավորված գնացքը գրավեց Սիբիրում։ Գոլցը, որը կռվել է Կոլչակի դեմ, կռվել է Լեհաստանում, Կովկասում, Չինաստանում, հոկտեմբերի մեկից էլ այստեղ է։ Բայց նա Տուխաչևսկու հետ մոտ էր։ Այո, Վորոշիլովի հետ էլ։ Բայց Տուխաչևսկու։ Ուրիշ ո՞ւմ հետ։ Այստեղ, անշուշտ, Կարկովի։ Եվ Լուկաչի։ Դե հունգարացիները բոլորն էլ քսու տիպեր են։ Գալին ատում էր։ Գոլցը ատում էր Գալին։ Բայց Փուցին լավ է վերաբերվել։ Հիշի՛ր դա։ Եվ Դյուվալը նրա շտաբի պետն է։ Տես, թե ինչ է դուրս գալիս։ Հիշում ես, չէ՞, ոնց Կոպիկին հիմար անվանեց։ Պարզ է։ Փաստ է։ Հիմա էլ, ահա, զեկուցագիր։ Ֆաշիստների թիկունքից։ Չէ, փտած ճյուղերը պիտի էտես, որպեսզի ծառը առողջ մնա ու աճի։ Փտածը պետք է ակնհայտ դառնա, որպեսզի ոչնչացվի։ Այս էլ քեզ Գոլցը։ Ուրեմն Գոլցն էլ դավաճան պիտի դառնար։ Չէ, ոչ մեկին չպիտի վստահես։ Ոչ մեկին։ Երբեք։ Ոչ իսկ կնոջդ։ Ոչ իսկ եղբորդ։ Ոչ իսկ ամենահին ընկերոջդ։ Ոչ մեկին։ Եբրեք։
― Տարե՛ք դրանց, ― ասաց ժամապահներին։ ― Ուշադիր հսկեք։ ― Կապրալը նայեց զինվորին։ Մարտիի այս անգամվա ներկայացումը աշխույժ չէր։
― Ընկեր Մարտի, ― ասաց Գոմեսը։ ― Խելքներդ մի՛ թռցնեք։ Լսե՛ք ինձ՝ օրինապահ սպայիս, ընկերոջը։ Այս զեկուցագիրը պետք է հանձնել։ Այս ընկերը ֆաշիստական գիծն անցել է, որպեսզի բերի֊հանձնի ընկեր գեներալ Գոլցին։
― Տարե՛ք դրանց, ― հիմա արդեն մեղմ ասաց Մարտին պահակներին։ Որպես մարդկային էակների նա խղճում էր նրանց, գուցև անհրաժեշտ լինի վերացնել։ Բայց նրան ճնշում էր Գոլցի ողբերգությունը։ Ուրեմն Գոլցն էլ այսպես, մտածում էր նա։ Ֆաշիստների այս զեկուցագիրը հիմա ևեթ պետք է ցույց տալ Վառլովին։ Ոչ, ավելի լավ է տանի անձամբ Գոլցին և տեսնի, թե նա ինչպես է ընդունելու դա։ Այդպես էլ կանի։ Վառլովին ինչո՞ւ պետք է վստահի, Գոլցը նրա հետ էլ մոտ է եղել։ Ո՛չ։ Այս գործի մեջ շատ զգույշ պետք է լինել։
Անդրեսը դարձավ Գոմեսին․
― Ի՞նչ է, չի՞ ուզում զեկուցագիրն ուղարկել, ― հարցրեց։ Նա չէր կարողանում հավատալ դրան։
― Չե՞ս տեսնում, ― ասաց Գոմեսը։
― Me cago en su puta madre, ― ասաց Անդրեսը։ ― Esta loco:
― Այո, ― ասաց Գոմեսը։ ― Խելագար է։ Խելագար ես։ Լսո՞ւմ ես։ Խելագա՛ր, ― գոռալով ասաց Մարտիին, որը կարմիր֊կապույտ մատիտը ձեռքին հակվել էր քարտեզի վրա։ ― Լսո՞ւմ ես, խելագար մարդասպա՛ն։
― Տարե՛ք դրանց, ― ասաց Մարտին պահակին։ ― Խելքները թռցրեցին, երբ հասկացան, թե ինչ մեծ հանցանք են գործել։
Այդ նախադասությունը ծանոթ էր կապրալին։ Առաջ էլ էր լսել։
― Խելագար մարդասպան, ― գոռաց Գոմեսը։
― Hijo de la gran puta, ― ասաց Անդրեսը նրան։ ― Loco:
Այդ մարդու բթությունը կատաղեցրել էր նրան։ Թե խելագար է, թող տանեն խելագարների մոտ։ Թող զեկուցագիրը հանեն գրպանից։ Գրողի ծոցը այդ խելագարը։ Իսպանական ահավոր կատաղությունը սկսել էր ծառս լինել ու բարձրանալ նրա մեղմ ու բարի բնավորության վրա։ Մի փոքր էլ, և կուրացնելու էր նրան։
Մարտին, որ նայում էր քարտեզին, գլուխը տխուր թափ տվեց, երբ պահակը տարավ Գոմեսին ու Անդրեսին։ Պահակներին բավականություն էր պատճառել այն պահը, երբ նրանք սկսել էին հայհոյել Մարտիին, բայց, ընդհանուր առմամբ, ներկայացումը հիասթափություն էր պատճառել։ Շատ ավելի լավերն էին տեսել նրանք։ Անդրե Մարտին երբեք ոչ մի նշանակություն չէր տվել հայհոյանքներին։ Այնքան մարդիկ էին նրա հետ զրույցն ավարտել հայհոյանքներով։ Նա միշտ անկեղծորեն խղճացել էր նրանց որպես մարդկային էակների։ Միշտ մտածել էր նրանց մասին, և դա մեկն էր այն հատուկենտ անկեղծ մտքերից, որոնք դեռևս մնացել էին նրա մոտ և որոնք կարող էր իրենը համարել։
Նա նստել էր այդտեղ՝ բեղերն ու աչքերը սևեռած քարտեզին, որից երբեք ոչինչ չէր հասկացել, ու նայում էր շագանակագույն հորիզոնականների բարակ, համակենտրոն, ոստայնանման գծերին։ Նա գիտեր, որ դրանք բարձունքներ ու հովիտներ են ցույց տալիս, բայց ոչ մի կերպ չէր կարողանում ըմբռնել, թե ինչու այս մեկը բարձունք է, իսկ սա՝ հովիտ։ Եվ քանի որ Ինտերնացիոնալ բրիգադների քաղաքական կոմիսարը լինելով իրավունք ուներ ամնե ինչի միջամտելու, ուստի և գլխավոր շտաբում մատը դնում էր շագանակագույն, բարակ գծիկներով շրջապատված համարակալված մի քանի կետի վրա, որը զետեղված էր անտառային կանաչ գոտում և կտրատված էր գետերի ոլորապտույտ ընթացքին բոլորովին ոչ պատահականորեն զուգահեռ ճանապարհներով, և ասում էր․ «Ա՛յ, այստեղ։ Սա է թույլ կետը»։
Գալը և Կոպիկը, որոնք հաշվենկատ ու փառասեր քաղաքական գործիչներ էին, համաձայնվում էին, իսկ որոշ ժամանակ անց, մարդիկ, որոնք երբեք չէին տեսել քարտեզը, բայց որոնց հարձակմանը նախորդող պահին հաղորդել էին բարձունքի համարը, բարձրանում էին ու իրենց մահը գտնում նրա լանջերին, կամ էլ, դեռևս ստորոտին, ձիթենիների պուրակներից տեղացող գնդացրային կրակից։ Մեկ ուրիշ կողմից գուցեև ավելի հեշտ կլիներ բարձունքը գրավելը, բայց միևնույն է, դա էլ ոչ մի իմաստ չուներ։ Բայց երբ Գոլցի շտաբում Անդրե Մարտին մատը դնում է քարտեզի վրա, գլուխն սպիներով պատված և դժգույն դեմքով գեներալի ծնոտի մկանները ձգվում էին և նա մտածում էր․ «Ես ձեզ, Անդրե Մարտի, կգնդակահարեի և թույլ չէի տա, որ ձեր այդ փտած մատը քարտեզի վրա դնեք։ Անիծվե՛ք դուք, որ այնքան մարդկանց մահվան պատճառ դարձաք, ձեր չիմացած գործերին միջամուխ լինելով։ Անիծվեր այն օրը, երբ ձեր անունով տրակտորի գործարաններ, գյուղեր ու կոլտնտեսություններ սկսեցին կոչել, և դուք դարձաք խորհրդանիշ, դարձաք անձեռնմխելի, և հիմա այլևս չեմ կարող ես ձեզ դիպչել։ Գնացեք, կասկածեցե՛ք, սպառնացե՛ք, միջամտեցե՛ք, մատնեցե՛ք, գնդակահարեցե՛ք, գնացեք ուր ուզում եք, միայն թե հեռացե՛ք իմ շտաբից»։
Սակայն այդ ամենն ասելու փոխարեն, Գոլցը հենվում էր աթոռի թիկնակին, գլուխը ետ գցում այդ կռացած զանգվածից, ցցված մատից, խոնավ, մոխրագույն աչքերից, սպիտակող բեղերից, գարշահոտ շնչից և ասում էր․ «Այո՛, ընկեր Մարտի։ Ես ձեր տեսակետը հասկացա։ Բայց և այնպես, դա համոզիչ չէ, և ես ձեզ հետ համաձայն չեմ։ Դուք կարող եք գործել իմ գլխի վրայով։ Այո՛։ Դուք կարող եք դա, ինչպես ասացիք, կուսակցական հարց դարձնել։ Բայց ես ձեզ հետ համաձայն չեմ»։
Իսկ հիմա Անդրե Մարտին նստել էր դատարկ սեղանի վրա փռված քարտեզի դիմաց, էլեկտրական լամպի լույսն ընկել էր լայն բերետով ծածկված գլխին, նա բերետն առաջ էր քաշել, որպեսզի աչքերը լույսից պաշտպանի, նայում էր մոմատիպով բազմացված հարձակման հրամանին և դանդաղ, ուշադիր և ջանասիրաբար աշխատում էր քարտեզի վրա, ինչպես ռազմական ուսումնարանում սովորող երիտասարդ սպան, որին հանձնարարված է որևէ խնդիր վճռել։ Պատերազմը ամբողջովին կլանել էր նրան։ Մտովի ինքն էր զորքերի հրամանատարը։ Ինքն իրավունք ուներ միջամուխ լինելու որոշումներին, դրա համար էլ հավատացած էր, որ ինքն է գործողությունները ղեկավարում։ Եվ այսպես Ռոբերտ Ջորդանի Գոլցին ուղղված զեկուցագիրը նա դրել էր գրպանը։ Գոմեսն ու Անդրեսը սպասում էին պահակասենյակում, իսկ Ռոբերտ Ջորդանը պառկել էր անտառում, կամրջի մոտ։
Եթե Անդրե Մարտին Գոմեսին ու Անդրեսին չպահեր էլ, դժվար թե այդ առաքելությունը որևէ փոփոխություն մտցներ գործի ընթացքի մեջ։ Ռազմաճակատում չկար այնպիսի մի մարդ, որ հարձակումն հետաձգելու բավարար իշխանությամբ օժտված լիներ։ Մեքենան շատ վաղուց էր շարժման մեջ դրվել, և հնարավոր չէր հիմա միանգամից կասեցնել։ Ռազմական բոլոր գործողությունների ժամանակ էլ մեծ է իներցիայի ուժը։ Բայց երբ իներցիան հաղթահարվում է և մեքենան շարժման մեջ է դրվում, կասեցնելը նույնքան դժվար է, ինչքան սկսելը։
Իսկ այդ գիշեր, երբ բերետն աչքերին քաշած ծեր մարդը նստել էր սեղանի առաջ ու նայում էր դիմացը փռված քարտեզին, դուռը բացվեց և ներս մտավ ռուս լրագրող Կարկովը՝ երկու ուրիշ ռուսների հետ, որոնք քաղաքացիական հագուստներով էին, կաշվե վերարկուով և կեպիով։ Պահակախմբի կապրալը դուռը տհաճությամբ փակեց նրանց ետևից։ Կարկովը ղեկավարներից առաջինն էր, որ հայտնվել էր այդտեղ։
― Տովարիշչ Մարտի, ― ասաց Կարկովը քաղաքավարի֊արհամարհական շվշվախոսությամբ և ժպտաց՝ ցույց տալով փչացած ատամները։
Մարտին կանգնեց։ Նա Կարկովին չէր սիրում, բայց Կարկովը «Պրավդայից» էր և ուղիղ կապի մեջ էր Ստալինի հետ, տվյալ պահին Իսպանիայում գտնվող երեք ամենակարևոր մարդկանցից մեկն էր։
― Տովարիշչ Կարկով, ― ասաց նա։
― Հարձակո՞ւմն եք նախապատրաստում, ― ասաց ամբարտավանորեն՝ գլխով ցույց տալով քարտեզը։
― Ուսումնասիրում եմ, ― պատասխանեց Մարտին։
― Դո՞ւք եք հարձակումը ղեկավարում, թե՞ Գոլցը, ― անխռով շարունակեց Կարկովը։
― Ես լոկ կոմիսար եմ, ինչպես գիտեք, ― ասաց Մարտին։
― Չէ, ― ասաց Կարկովը։ ― Համեստություն եք անում։ Դուք իսկական գեներալ եք։ Քարտեզ ունեք, դաշտային հեռադիտակ։ Բայց մի ժամանակ դուք ադմիրալ եք եղել, չէ՞, ընկեր Մարտի։
― Հրետաձգի օգնական էի, ― ասաց Մարտին։ Սուտ էր։ Իրականում նա ապստամբության պահին եղել էր ավագ գրագիր։ Բայց վաղուց արդեն այն կարծիքին էր, որ հրետաձգի օգնական է եղել։
― Աա՜։ Ես կարծում էի, որ սովորական գրագիր եք եղել, ― ասաց Կարկովը։ ― Միշտ շփոթում եմ փաստերը։ Լրագրողին բնորոշ հատկություն։
Մյուս ռուսները խոսակցությանը չէին մասնակցում, նրանք Մարտիի ուսերի վրայով նայում էին քարտեզին և մեկ֊մեկ ինչ֊որ բաներ էին ասում իրար իրենց լեզվով։ Ողջույնից հետո Մարտին ու Կարկովը խոսում էին ֆրանսերեն։
― Կարևորն այն է, որ «Պրավդային» սխալ փաստեր չուղարկեք, ― ասաց Մարտին։ Ասաց միանգամից, կտրուկ, որպեսզի կարողանա նորից ինքն իրեն հավաքել։ Կարկովը միշտ էլ նրա փուքսն իջեցնում էր։ Ինչպես ֆրանսիացիներն են ասում՝ degonfler: Եվ այդ բանը Մարտիին տանջում էր, նա միշտ զգույշ էր նրա հետ զրուցելիս։ Երբ Կարկովը խոսում էր նրա հետ, նա մոռանում էր, որ ինքը Անդրե Մարտին է, որ իրեն Ֆրանսիայի կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեն է լիազորել ու կարևոր հանձնարարությամբ գործուղել է այստեղ։ Մոռանում էր, որ ինքն անձեռնմխելի է։ Կարկովը միշտ, ցանկացած պահին և շատ հանգիստ դիպչում էր նրան։
― Ես սովորաբար ստուգում եմ փաստերը, հետո միայն հաղորդում «Պրավդային», ― ասաց Կարկովը։ ― «Պրավդայի» իմ հաղորդումները շատ ճշգրիտ են։ Ասացե՛ք, ընկեր Մարտի՛, Սեգովիայում գործող պարտիզանական ջոկատներից Գոլցին ուղարկված ինչ֊որ զեկուցագրի մասին որևէ բան լսե՞լ եք։ Այնտեղ մի ամերիկացի ընկեր է գտնվում հիմա, Ռոբերտ Ջորդան անունով, նա պետք է տեղեկություններ տար։ Հաղորդումներ եղան, որ այնտեղ ֆաշիստների թիկունքում մարտեր են տեղի ունեցել։ Նա զեկուցագիր պետք է ուղարկեր Գոլցին։
― Ամերիկացի՞, ― հարցրեց Մարտին։ Անդրեսը Ingles էր ասել։ Ահա թե ինչ։ Ուրեմն նա սխալվել է։ Եվ ինչո՞ւ էին այդ հիմարները դիմել իրեն։
― Այո, ― արհամարհանքով նայեց Կարկովը նրան, ― երիտասարդ մի ամերիկացի, քաղաքականապես ոչ այնքան զարգացած, բայց շատ լավ է ճանաչում իսպանացիներին և պարտիզանական գործի հիանալի մասնագետ է։ Այդ զեկուցագիրը, ընկեր Մարտի, հիմա տվեք ինձ։ Առանց այդ էլ շատ են ուշացրել։
― Ի՞նչ զեկուցագիր, ― հարցրեց Մարտին։ Անշուշտ դա շատ հիմար հարց էր, ինքն էլ գիտեր դա, բայց անկարող էր այդքան արագ ընդունել, որ ինքը սխալվել է և տվեց հարցը, որպեսզի ուշացնի նվաստացման պահը կամ խուսափի նվաստացումից։
― Եվ անցագիրը, ― ասաց Կարկովը փչացած ատամների արանքով։
Անդրե Մարտին ձեռքը տարավ գրպանը և զեկուցագիրը դրեց սեղանին։ Նա շեշտակի նայեց Կարկովի աչքերի մեջ։ Դե լավ։ Սխալվել էր, ի՞նչ կարող էր անել, բայց նվաստացման հետ չէր հաշտվում։
― Եվ անցագիրը, ― ցածրաձայն ասաց Կարկովը։ Մարտին անցագիրը դրեց զեկուցագրի կողքին։
― Ընկեր կապրալ, ― կանչեց Կարկովը իսպաներեն։ Կապրալը դուռը բացեց և ներս եկավ։ Նա արագ հայացք գցեց Մարտիի վրա, որը նայում էր իրեն որսաշներից հալածական ծեր վարազի նման։ Մարտիի դեմքին վախի արտահայտություն չկար, ոչ էլ նվաստացման։ Նա զայրացած էր, միայն այդքան, և եթե հալածական էր, ապա լոկ ժամանակավորապես։ Նա գիտեր, որ այս շները երբեք չեն կարողանա իր կոկորդից բռնել։
― Սրանք տվեք պահակասենյակի այն երկու ընկերներին և նրանց ուղարկեցեք գեներալ Գոլցի շտաբը, ― ասաց Կարկովը կապրալին։ ― Շատ են ուշացել։
Կապրալը դուրս եկավ, Մարտին հայացքով հետևեց նրան, հետո նայեց Կարկովին։
― Տովարիշչ Մարտի, ― ասաց Կարկովը։ ― Ես կիմանամ, թե դու ինչքանով եք անձեռնմխելի։
Մարտին շեշտակի նայեց նրան ու ոչինչ չասաց։
― Կապրալի դեմ չսկսեք ինչ֊որ բաներ սարքել, ― շարունակեց Կարկովը։ ― Կապրալն ինձ ոչինչ չի ասել։ Ես ինքս տեսա այդ երկուսին պահակասենյակում և նրանք դիմեցին ինձ (սուտ էր)։ Ես հույս ունեմ, որ մարդիկ միշտ էլ կդիմեն ինձ (դա ճիշտ էր, բայց իրեն կապրալն էր ասել)։ ― Կարկովը հավատացած էր, որ իր մատչելի լինելը բարիք է բերում մարդկանց, որ բարյացակամ միջամտությունը օգտակար է լինում։
― Գիտե՞ք, որ ՍՍՀՄ֊ում ես շատ նամակներ եմ ստանում «Պրավդայի» հասցեով, Ադրբեջանում մի անարդարություն է լինում, ինձ են գրում։ Դուք դա գիտեի՞ք։ Ասում են՝ «Կարկովը մեզ կօգնի»։
Անդրե Մարտին նայում էր նրան, և նրա դեմքի վրա ոչ մի արտահայտություն չկար, բացի զայրույթից ու զզվանքից։ Նրա ուղեղում հիմա միայն մի բան կար՝ Կարկովն իրեն վատություն արեց։ Դե լավ, Կարկով, հզոր ես, ճիշտ է, բայց զգույշ կաց։
― Այս դեպքում, իհարկե, հարցը մի փոքր ուրիշ է, ― շարունակեց Կարկովը, ― բայց սկզբունքորեն նույնն է։ Ես կիմանամ, թե դուք ինչքանով եք անձեռնմխելի, ընկեր Մարտի։ Ես կփորձեմ իմանալ, թե արդյոք հնարավոր չէ՞ տրակտորի այդ գործարանի անունը փոխել։
Անդրե Մարտին հայացքը շրջեց նրանից և նորից սկսեց նայել քարտեզին։
― Ի՞նչ էր գրել երիտասարդ Ջորդանը, ― հարցրեց Կարկովը։
― Չեմ կարդացել, ― ասաց Անդրե Մարտին։ ― Et maintenant fiche moi la paix,<ref>Իսկ հիմա ինձ հանգիստ թող (ֆր․):</ref> ընկեր Կարկով։
― Լավ, ― ասաց Կարկովը։ ― Գնացի, զբաղվեք ձեր ռազմական գործերով։
Նա դուրս եկավ և գնաց պահակասենյակ։ Անդրեսն ու Գոմեսն արդեն գնացել էին, նա մի պահ կանգնեց այդտեղ, նայեց ճանապարհին, այգաբացի գորշավուն շողերի մեջ գծագրվող լեռների բարձունքներին։ Պիտի գնանք֊հասնենք այդտեղ, ասաց ինքն իրեն։ Հիմա արդեն շուտով։
Անդրեսն ու Գոմեսը դարձյալ նստել էին մոտոցիկլը և ճանապարհ ընկել։ Լուսանում էր։ Անդրեսը վերստին կառչել էր առջևի նստարանի բռնակից, իսկ մոտոցիկլը, ճեղքելով բարձունք տանող ուղին պարուրած գորշ մշուշը, բարձրանում էր կեռմաններով, և հանկարծ Գոմեսն արգելակեց, իջան, կանգնեցին զառիվայր ճանապարհի մեջտեղը։ Ներքևում, անտառի մեջ, իրենցից դեպի ձախ, սոճու ճյուղերով ծածկված տանկեր էին կանգնած։ Անտառը զորքով էր լցված։ Անդրեսը նկատեց, որ զինվորները երկար բռնակներով պատգարակներ են տեղափոխում ուսերին։ Դեպի աջ, ճանապարհից դուրս, ծառերի տակ, շտաբի ավտոմեքենաներ էին կանգնած, երեք հատ, դրանք նույնպես քողարկված էին սոճու ճյուղերով։
Գոմեսը մոտոցիկլը քշեց այդ մեքենաներից մեկի մոտ, հենեց մի ծառի և սկսեց խոսել վարորդի հետ, որը մեջքը դեմ էր արել ծառի բնին ու նստել հատակին։
― Արի տանեմ նրա մոտ, ― ասաց վարորդը։ ― Moto֊դ դիր մի կողմ, դրանցով էլ ծածկիր, որպեսզի չերևա։ ― Նա ցույց տվեց կտրված ճյուղերի կույտը։
Ծագող արևի շողերը ծառերի միջով ընկել էին ցած, Գոմեսն ու Անդրեսը գնում էին վարորդի ետևից, որի անունը Վիսենտե էր։ Զառիթափ ճամփով հասան բլինդաժ, որի կտուրից լարեր էին ձգված դեպի ծառերը, այնուհետև հեռո՜ւ֊ հեռո՜ւ։
Վարորդը գնաց ներս, իրենք մնացին մուտքի մոտ, Անդրեսը հիացած նայում էր բլինդաժին, որը հեռվից բլրի լանջին փորված սովորական փոս էր թվում։ Կողքերը, ինչքան հնարավոր էր նկատել մուտքից, հող չկար։ Երևում էր, որ խորն է, և բավական ընդարձակ, մարդիկ ազատ կարող են շարժվել, առանց վախենալու, որ գլուխները կխփեն գերանապատ առաստաղին։
Վարորդ Վիսենտեն դուրս եկավ։
― Նա վերևում է, այնտեղ, զորքերի մոտ, ― ասաց Վիսենտեն։ ― Ես ծրարը տվեցի շտաբի պետին։ Վերցրո՛ւ ստորագրությունը։
Նա Գոմեսին մեկնեց ստորագրված ծրարը։ Գոմեսը տվեց Անդրեսին, Անդրեսը նայեց ու դրեց շապիկի գրպանը։
― Ստորագրողի անունը ի՞նչ է, ― հարցրեց նա։
― Դյուվալ, ― ասաց Վիսենտեն։
― Լավ, ― ասաց Անդրեսը։ ― Դա այն երեքից մեկն է, որոնց պետք է հանձնեի։
― Սպասելո՞ւ ենք պատասխանին, ― հարցրեց Գոմեսը Անդրեսին։
― Լավ կլիներ։ Թեև աստված գիտի, թե որտեղ կարող եմ Ingles֊ին ու մյուսներին գտնել կամրջից հետո։
― Արի գնանք ինձ հետ, ― ասաց Վինսենտեն։ ― Մինչև գեներալը վերադառնա, մի սուրճ կխմես։ Սոված կլինես, արի։
― Այս ինչքա՜ն տանկ կա, ― ասաց Գոմեսը։
Նրանք անցնում էին ճյուղերով ծածկված ցեխագույն տանկերի կողքով, որոնց թողած թրթուրանիվների հետքերի վրա սոճու ասեղնատերևներ էին շաղ տվել։ Ճյուղերի արանքներից թնդանոթների 45 միլիմետրանոց փողերը դուրս էին ցցվել։ Կաշվե կիսավերարկու հագած ու գլուխներին ցցուն կողիկներով սաղավարտ դրած վարորդներն ու հրաձիգները մեջքները տվել էին տանկերին ու նստել գետնին, իսկ ոմանք պառկել֊քնել էին։
― Սրանք պահեստի տանկերն են, ― ասաց Վիսենտեն։ ― Զորքն էլ։ Հարձակումն սկսողները վերևում են։
― Շատ շատ են, ― ասաց Անդրեսը։
― Այո, ― ասաց Վիսենտեն։ ― Մի ամբողջ դիվիզիա։
Բլինդաժում Դյուվալը բացել էր Ռոբերտ Ջորդանից ստացված զեկուցագիրը, պահել էր ձախ ձեռքում և մերթ֊մերթ նայում էր նույն բազուկին կապված ժամացույցին։ Արդեն չորրորդ անգամ էր կարդում զեկուցագիրը, և ամեն ընթերցումից հետո զգում էր, թե ինչպես թևատակերից քրտինքը ծորալով իջնում է կողերն ի վար։
Հեռախոսով փորձում էր կապվել Գոլցի հետ։
― Դե ուրեմն միացրեք Սեգովիայի գործողությունների շրջանը։ Գնացե՞լ է։ Միացրեք Ավիլայի շրջանը։
Հեռախոսափողը ցած չէր դնում։ Բայց ոչ մի արդյունք։ Երկու բլինդաժների հետ էլ կապվել էր։ Գոլցը մեկնել էր զորադասավորումներն ստուգելու։ Զանգահարեց մի տեղ։ Չկար։
― Միացրեք օդանավակայան, ― ասաց Դյուվալը, միանգամից իր վրա վերցնելով ամբողջ պատասխանատվությունը։ Կկասեցնի հարձակումը, կկասեցնի իր պատասխանատվությամբ։ Պետք է կասեցնել։ Էլ ի՞նչ անակնկալ հարձակման մասին է խոսքը, երբ թշնամին պատրաստ սպասում է դրան։ Դա ոճրագործություն է։ Դու այդ բանը չես կարող թույլ տալ։ Պետք չէ թույլ տաս։ Ինչ ուզում է թող լինի։ Թող քեզ գնդակահարեն։ Կարող ես ուղղակի օդանավակայանի հետ կապվել, որպեսզի չսկսվի ռմբակոծությունը։ Իսկ եթե այս հարձակման նպատակը թշնամու ուշադրությունը շեղե՞լն է։ Եթե նրա համար է, որ զորքերն ու սպառազինությունը դո՞ւրս քաշեն։ Կարող է, չէ՞։ Այդ ե՞րբ են ասել, թե որ հարձակումը ինչ նպատակով է կատարվում։
― Օդանավակայանը պետք չէ, ― ասաց կապավորին։ ― Տվեք 69-րդ բրիգադայի դիտակետը։
Նա դեռ սպասում էր կապի, երբ լսվեց առաջին ինքնաթիռների ձայնը։
Այդ պահին միացրեցին դիտակետի հետ։
― Այո, ― հանգիստ ասաց Գոլցը։
Նա թիկունքը հենել էր ավազով լցված պարկին, ոտքերը դեմ տվել ժայռին ու նստել էր, սիգարետը կախվել էր ներքևի շրթունքից, խոսում էր և միաժամանակ մեկ վերև էր նայում, մեկ աջ ու ձախ։ Տեսնում էր եռյակների մեծացող սեպերը, որոնք արևի առաջին ճառագայթների հետ գալիս էին լեռների թիկունքից և, գեղեցիկ ու փայլփլուն, արծաթին տալով դղրդոցով ճեղքում էին երկինքը։ Եվ երբ արդեն ընկավ պրոպելլերների վրա, նա տեսավ, թե ինչպես նրանց շուրջ զույգ լուսապսակներ գոյացան։
― Այո, ― ասաց հեռախոսով ֆրանսերեն, որովհետև Դյուվալն էր խոսակիցը։ ― Nous sommes foutus. Oui. Comme toujours. Oui: C'est dommahe. Oui. Խայտառակ բան է, ինչո՞ւ այսքան ուշ իմացանք։
Նա հետևում էր ինքնաթիռներին, և նրա աչքերում հպարտություն էր երևում։ Այժմ արդեն պարզ տեսնում էր նրանց թևերի կարմիր տարբերանշանները, նայում էր, թե ինչպես անհողդողդ, վեհապանծ ընթացքով ու մռնչյունով նրանք ճեղքում են օդը։ Ահա թե ինչպես կարող էր լինել։ Մեր ինքնաթիռներն են սրանք։ Եկել են Սև ծովից, եկել են նավերով, կտրել են Մարմարան, Դարդանելը, Միջերկրականը, հետո զգուշորեն ափ են իջեցվել Ալիկանտեում, մասնագետները սիրով հավաքել են, փորձարկել և համոզվել, որ անթերի են, և հիմա նրանք սեղմ ու հստակ սեպեր կազմած, առավոտյան արևի ճառագայթների տակ արծաթին տալով գնում են դեպի հեռավոր այն բարձունքները, որպեսզի դղրդյունով հոդս ցնդեցնեն ամեն ինչ, ու մենք կարողանանք առաջ շարժվել։
Գոլցը գիտեր, որ ինքնաթիռներն հիմա կանցնեն իր գլխավերևով, և քիչ հետո գլխիվայր սուզվող սև դելֆինների նման ռումբերը կթափվեն բարձունքների վրա, և լեռների կատարները դղրդյունով օդ կբարձրանան, փոշու ամպերը կդառնան մի հոծ զանգված և ամեն ինչ կծածկեն տեսողությունից։ Այդ ժամանակ սարալանջերի երկու կողմերով տանկերը շռնդալով կսողան, և նրանց ետևից իր երկու բրիգադները առաջ կշարժվեն։ Այո, եթե հարձակումն անակնկալ լիներ, նրանք կարող էին գնալ ու գնալ, իջնել սարալանջով, անցնել կիրճը, մերթընդմերթ կանգ առնել, մաքրել ճանապարհը, դա շատ կարևոր է, տանկերի մի մասը մանևրելով ու գնդակոծելով կծածկի հետևակին, մյուսներն առաջ կշարժվեն, ու զինվորները կգնան նրանց ետևից, կգնան առաջ։ Այսպես կլիներ, եթե դավաճանություն տեղի չունենար, եթե յուրաքանչյուրն աներ այն, ինչ պարտավոր էր անել։
Դիմացն ահա երկու լեռնապարերն են, այստեղ են տանկերը, այստեղ են իր երկու հիանալի բրիգադները՝ պատրաստ հարկ եղած պահին անտառից դուրս գալու, երևացին, ահա, նաև ինքնաթիռները։ Ինչ պետք էր անել, ինքն արել է, և արել է ինչպես հարկն է։
Բայց երբ նայեց համարյա իր գլխավերևում գտնվող ինքնաթիռներին, զգաց, թե ինչպես աղիքները կծկվեցին, որովհետև այն պահից, երբ հեռախոսով հայտնեցին իրեն Ռոբերտ Ջորդանի զեկուցագրի բովանդակությունը, պարզ դարձավ, որ լեռների բարձունքներին ոչ ոք չի լինի, նրանք իջած կլինեն և պատսպարված նեղլիկ խրամատներում։ Թաքնված կլինեն անտառներում, հետո, երբ ռմբակոծիչներն հեռանան, նրանք կելնեն բարձունքներն ու գնդացիրներով, ավտոմատներով ու հակատանկային այն հրանոթներով, որոնց տեղափոխման մասին հայտնել էր Ջորդանը, կդիմավորեն մեզ, և մեր խայտառակությունների թիվը կավելանա ևս մեկով։ Իսկ ինքնաթիռները գալիս էին, գալիս էին այնպես, ինչպես որ պետք է գային, և Գոլցը, աչքերն հառած նրանց, ասաց հեռախոսով․
― Չէ։ Rien a faire: Rien: Faut pas penser: Faut accepter.<ref>Ոչինչ չես կարող անել։ Ոչինչ։ Պետք չէ մտածել։ Պետք է ընդունել (ֆր․):</ref>
Հայացքը սևեռած՝ Գոլցը հետևում էր ինքնաթիռներին իր խոժոռ, հպարտ աչքերով, որոնք գիտեին, թե ինչպես կարող էր լինել, բայց հակառակ դրան, ինչպես է լինելու, հպարտ նրանով, թե ինչպես կարող էր լինել, հավատացած նրան, թե ինչպես կարող էր լինել, եթե նույնիսկ երբեք չի լինելու, ասաց․
― Bon. Nous ferons notre petit possible,<ref>Լավ։ Կանենք ինչ հնարավոր է (fr.):</ref> և հեռախոսը կախեց։
Բայց Դյուվալը նրան չլսեց։ Նստած սեղանի առաջ, հեռախոսափողը ձեռքին, նա միայն ինքնաթիռների աղմուկն էր լսում և մտածում․ գուցե հիմա, ականջ դիր, գուցե այս անգամ ռմբակոծիչները հօդս ցնդեցնեն նրանց բոլորին, գուցե կարողանանք ճեղքել ճակատը, գուցե ստանա պահեստի ուժերը, որ խնդրել էր, գուցե սա է հենց, գուցե հենց այս անգամ է։ Դե։ Դե։ Ինքնաթիռների ոռնոցն այնքան ուժեղ էր, որ նա չէր կարողանում նույնիսկ իր մտքերը լսել։