=Գլուխ IV. ՄՈԳՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԿՐՈՆԸՄոգությունը և կրոնը=
Նախորդ գլխում բերված օրինակները բավական էին համակրական մոգության երկու ճյուղավորումների՝ հոմեոպաթիկ մոգության և շփածին մոգության աշխատանքի ընդհանուր սկզբունքների պարզաբանելու համար։ Ինչպես տեսանք, բերված օրինակներից մի քանիսում ենթադրվում է ոգիների միջամտություն և փորձ է արվում աղոթքի ու զոհաբերության միջոցով նվաճել նրանց բարեհաճությունը։ Սակայն ընդհանրապես նման դեպքերը բացառիկ են։ Դրանցում մոգությունը հանդես է գալիս կրոնի հետ միաձուլված։ Այնտեղ, որտեղ մոգությունը հանդես է գալիս անաղարտ տեսքով, ենթադրվում է, որ մի բնական երևույթ անհրաժեշտաբար անփոփոխ հաջորդում է մեկ ուրիշին, առանց անձնական և հոգեկան գործոնի մասնակցության։ Մոգության հիմնական ենթադրությունը այսպիսով նույնական է ժամանակակից գիտության հայեցակետի հետ․ ինչպես մոգության, այնպես էլ գիտության հիմքում ընկած է հաստատ հավատը բնական երևույթների կանոնավորության ու միօրինակության նկատմամբ։ Մոգը չի կասկածում, որ միևնույն պատճառները միշտ էլ կառաջացնեն միևնույն հետևանքները, որ որոշակի հմայախոսքերով ուղեկցվող անհրաժեշտ ծեսերի կատարումը անխուսափելիորեն կհասցնի ցանկալի արդյունքի, եթե միայն մի այլ կախարդի գործադրված ավելի ուժեղ կախարդանքներով չչեզոքացվի այդ կախարդանքը։ Մոգը չի թախանձում հզորագույն ուժին, չի որոնում գերբնական էակի բարեհաճությունը, չի նվաստանում փոփոխական ու քմահաճ ահեղ աստվածության առաջ։ Բայց նրա իշխանությունը, որքան էլ նա մեծ համարի այն, երբեք կամայական ու անսահման չէ։ Նա դրան տիրում է այնքանով, որքանով խստիվ հետևում է իր արվեստի կանոններին կամ բնության օրենքներին, ինչպես դրանք ինքը հասկանում է։ Այդ կանոնները արհամարհելը, այդ օրենքները խախտելը (թեկուզ և աննշան չափով) նշանակում է անհաջողության մատնել իրեն և նույնիսկ ծայրահեղ վտանգի ենթարկել իր կյանքը։ Եթե մոգը հավակնում էլ է բնության նկատմամբ գերագույն իշխանություն ձեռք բերել, ապա այդ իշխանությունը սահմանադրական է, իր լիազորություններով սահմանափակ, և իրագործելի է այն դեպքում, երբ լիովին համապատասխանում է հին սովորույթին։ Այնպես, որ մոգական և գիտական աշխարհայացքի համանմանությունը հիմնավորված է։ Երկու դեպքում էլ ընդունվում է, որ իրադարձությունների հաջորդականությունը միանգամայն որոշակի է, կրկնվող և ենթարկվում է անփոփոխ օրենքների գործողությանը, որոնց դրսևորումները կարելի է ճշգրիտ հաշվարկել ու կանխատեսել։ Բնական ընթացքից վտարվում են փոփոխականությունը, անկայունությունն ու պատահականությունը։ Ինչպես մոգությունը, այնպես էլ գիտությունը անսահման թվացող հեռանկարներ են բացում նրա առջև, ով գիտե երևույթների պատճառները և կարող է առնչվել բնության վիթխարի ու բարդ մեխանիզմը շարժման մեջ դնող զսպանակի գաղտնիքներին։ Այստեղից էլ մարդկային մտքի համար այն ձգողականությունը, որին երկուսն էլ տիրապետում են, և այն հզոր խթանը, որ նրանք տվել են գիտելիքների կուտակմանը։ Ներկայի հիասթափությունների անապատի միջով նրանք հոգնաբեկ հետազոտողին հրապուրում են առաջ՝ դեպի ապագայի անվերջ մեծագործությունները։ Մոգությունն ու կրոնը մարդուն կարծես հասցնում են բարձր֊բարձր լեռան գագաթը, որտեղ թանձր ամպերի ու մշուշի ետևում երևում է հեռավոր, բայց ոչ երկրային փառահեղությամբ շողացող, անրջանքի լույսերով ողողված երկնային քաղաքի տեսիլքը։
volontate e nostra pace<ref>Մեր անդորրը կախված է նրա կամքից (իտալ․)։</ref>։ Բայց կրոնական զգացումի այս խորացումը և բոլոր հարցերում աստվածային կամքին հետզհետե ավելի ենթարկվելը վերաբերում է միայն մեծ խելքի տեր մարդկանց, որոնց մտահորիզոնը բավականին լայն է հասու լինելու համար աշխարհի վիթխարիությանը և նրա մեջ մարդու տեղի աննշանությանը։ Իսկ կարճ խելքի տեր մարդիկ ի վիճակի չեն հասու լինել մեծ գաղափարների․ նրանց թույլ տեսողությունը իրենցից բացի ոչինչ իրոք մեծ ու կարևոր չի տեսնում։ Նրանք ընդհանրապես չեն էլ բարձրանում կրոնական հայացքների աստիճանի։ Ճիշտ է, նրանց ուսուցանում են կրոնի պատվիրանները արտաքնապես պահպանել և կրոնական ուսմունքներ քարոզել, բայց հոգու խորքում նրանք կառչում են հին կախարդական սնոտիապաշտություններից, որոնք կրոնը կարող են մերժել ու դատապարտել, բայց անզոր են արմատախիլ անել, որովհետև իրենց արմատներով դրանք խորանում են մարդկային ցեղի վիթխարի մեծամասնության հոգեկան (մենտալ) կերտվածքի մեջ։
Կարող է ընթերցողի մեջ ցանկություն առաջանալ հարցնելու, թե «խելացի մարդիկ ինչո՞ւ չէին կարող ավելի վաղ բացահայտել մոգության սխալականությունը։ Նրանք ինչպե՞ս կարող էին փայփայել պատրանքներ, որոնք հիասթափություն էին պատճառում։ Ինչո՞ւ էին նրանք համառորեն ներկայացնում դարերով սրբագործված մնջախաղեր, քրթմնջում հանդիսավոր տխմարություններ, որոնք ոչ մի օգուտ չէին տալիս։ Ինչո՞ւ էին նրանք կառչում հավատալիքներից, որոնք այնքան բացահայտորեն հակասում էին կենսափորձին։ Ինչպե՞ս էին նրանք համարձակվում կրկնել այն փորձերը, որոնք այնքան հաճախ էին ավարտվում անհաջողությամբ»։ Բանն այն է, որ այստեղ բնավ էլ դյուրին չէր սխալը հայտնաբերելը, անհաջողությունը երբեք էլ ակնբախ չէր, որովհետև շատ դեպքերում, հնարավոր է անգամ մեծ մասամբ, ցանկալի իրադարձությունը կյանքի կոչելու նպատակով կատարվող ծեսերից որոշ ժամանակ հետո այն իրոք տեղի էր ունենում։ Արտակարգ խորաթափանց միտք էր հարկավոր հասկանալու համար, որ նա կատարվելու պատճառը անպայման ծեսը չէր։ Քամի կամ անձրև առաջացնելու կամ թշնամուն մահի բաժին դարձնելու նպատակով կատարվող ծեսերին վաղ թե ուշ միշտ հետևում էր ցանկալի իրադարձությունը, և նախնադարյան մարդուն կարելի էր ներել, որ նա այդ իրադարձությունը համարում էր ծեսի անմիջական հետևանք և նրա արդյունավետության լավագույն ապացույց։ Ճիշտ այդպես էլ այն ծեսերը, որոնք կատարվում էին առավոտյան, որպեսզի արևին օգնեն ծագելու, և գարնանը, որպես ձմռան քնից արթնացնեն նիրհող հողը, առնվազն՝ չափավոր կլիմայով գոտի․ ներում, անխուսափելիորեն հաջողությամբ էին պսակվելու։ Չէ որ այդ գոտիներում ամեն առավոտ արեգակը վառում է իր ոսկե ջահը արևելքում, իսկ հողը տարեցտարի կանաչ ճախ զգեստ է հագնում։ Այդ պատճառով էլ գործնական վայրենին իր պահպանողական բնազդներով կարող էր չանսալ արմատական փիլիսոփայի խոսքերին, որն իրեն թույլ էր տվել ակնարկելու, որ, վերջիվերջո, արևի ծագելը և գարնան գալը կարող են ամենօրյա, կամ ամենամյա ծեսերը ճշգրտորեն կատարելու անմիջական հետևանքը չլիներ, և որ հնարավոր է, որ առանց ծիսակատարությունների էլ արևը ծագի և ծառերը ծաղկեն։ Բնական է, որ այս կասկածելի ենթադրությունները ցեղակիցների կողմից վրդովմունքով ու արհամարհանքով մերժվեին որպես սին պատրանքներ, որոնք կործանարար էին հավատի համար և ապշեցուցիչ կերպով հակասում էին փորձին։ «Ի՞նչը կարող է ավելի հասկանալի լինել,― պատասխանում էին նրան,― քան այն, որ արևը երկնքում վառում է իր վիթխարի կրակը, որովհետև ես գետնի վրա երկու պենսանոց մոմ եմ վառում։ Իսկ երբ գարնանը ես իմ կանաչ զգեստն եմ հագնում, ինչպե՞ս կարող են ծառերը նույնը չանել։ Սրանք բոլորին հայտնի փաստեր են, և ես դրանց վրա եմ հենվում։ Ես պարզապես գործնական մարդ եմ և ոչ թե ձեզ նման տեսաբան, լու որսացող ու խրատամոլ։ Հավանաբար, տեսություններն ու շահարկումները ինքնըստինքյան վատ բան չեն, և ես նվազագույնս չեմ առարկում, որ դուք անձնատուր լինեք դրան, բայց թույլ տվեք ինձ հետևել փաստերին, այդ ժամանակ, համենայն դեպս կիմանամ, թե ո՞ր աշխարհում եմ գտնվում»։ Այս դատողության սխալականությունը մեզ համար ակնհայտ է, որովհետև այն հիմնված է այնպիսի փաստերի վրա, որոնց կեղծ լինելու մասին մենք վաղուց ի վեր կասկած չունենք, բայց եթե նման փաստերը առաջ են քաշվում քննարկվող հարցերի կապակցությամբ, ապա անգլիական լսարանը արդյո՞ք ծափահարություններով չի ընդունի դրանք և նրա հեղինակին արդյոք չի՞ համարի զգույշ, գուցե և ոչ փայլուն և ոչ տպավորիչ, բայց միանգամայն ողջամիտ և գործնական մարդ։ Եթե նման փաստարկները մեր հասարակության մեջ խելամիտ են համարվում, ապա արժե՞ արդյոք զարմանալ, որ վայրենուն երկար ժամանակ չէր հաջողվում բացահայտել դրանց կեղծությունը։
=Ծանոթագրություններ =
{{ծանցանկ}}