Ստասիկը գցեց֊բռնեց մետաղյա ռուբլանոցն ու գնաց…
— Վաղը ձեզ են լսելու,— ասաց Գալինան։
— Արդե՞ն։
— Իմ կարծիքով՝ պատրաստ եք։ Ինչո՞ւ հետաձգենք։
Սկզբում նյարդայնացա՝ Վիկտորիա Ալբերտովնային տուրիստների մեջ տեսնելով։ Վիկան ժպտում էր՝ բարեկամաբա՞ր, թե՞ հեգնանքով։
Կամաց֊կամաց համարձակություն առա։ Պահանջկոտ խումբ էր։ ԴՕՍԱԱՖ֊ի ակտիվիստներ, Տորժոկից։ Մի գլուխ հարցեր էին տալիս։
— Սա, ասում եմ, Կիպրենսկու հեղինակած նշանավոր դիմանկարն է… Դելվիգն է պատվիրել… Վսեմ մեկնաբանություն… Որոշակի ռոմանտիկ երանգներ… «Տեսնում եմ ինձ՝ ինչպես հայելու մեջ…»։ Պուշկինը գնել է բարոնի այրուց…
— Ե՞րբ։ Ո՞ր թվին։
— Կարծում եմ՝ երեսուն։
— Քանիսո՞վ։
— Ի՞նչ տարբերություն,— չդիմացա ես։
Վիկան, շուրթերը անձայն շարժելով, ինչ֊որ բան էր հուշում։
Անցանք առանձնասենյակ։ Ներկայացնում եմ Բայրոնի դիմանկարը, ձեռնափայտը, գրապահարանը… Անցնում եմ ստեղծագործությանը… «Արդյունավետ շրջան… Հոդվածներ… Ամսագրի նախագիծը, «Գոդունովը», «Գնչուները», գրադարանը, «Կմեռնեմ շուտով, կանցնեմ անհետ, բայց իմ ստվերը սիրելով…»։ Եվ այսպես շարունակ։
Հանկարծ լսում եմ․
— Ատրճանակներն իսկակա՞ն են։
— Իսկական մենամարտային ատրճանակներ են, Լեպաժի սիստեմի։
Նույն ձայնը․
— Լեպաժի՞։ Կարծում էի՝ Պուշկինինն են։
Բացատրում եմ։
— Այդ դարաշրջանի ատրճանակներ են։ Նշանավոր զինագործ Լեպաժի արտադրության։ Պուշկինը գիտեր ու սիրում էր լավ զենքը։ Այսպիսի ատրճանակներ ուներ…
Իսկ տրամաչա՞փը։
— Տրամաչափը ի՞նչ։
— Ինձ տրամաչափն է հետաքրքրում։
— Հարմար տրամաչափ է,— ասում եմ։
— Շշմելու բան է,— անսպասելի խաղաղվեց տուրիստը։
Քանի դեռ իմ խումբը նայում էր դայակի տունը, Վիկտորիա Ալբերտովնան շշնջաց․
— Լավ եք շարադրում, անկաշկանդ… Մի տեսակ՝ ձեր վերաբերմունքն ունեք։ Բայց երբեմն… Ուղղակի սարսափած եմ… Դուք Պուշկինին խելագար կապիկ կոչեցիք…
— Այնքան էլ այդպես չէր։
— Ընդամենը խնդրում եմ՝ ավելի զուսպ եղեք։
— Կաշխատեմ։
— Իսկ ընդհանուր առմամբ՝ վատ չէր…
Սկսեցի կանոնավոր էքսկուրսիաներ վարել։ Երբեմն մի հերթափոխին՝ երկուսը։ Ակնհայտորեն ինձնից գոհ էին։ Եթե մշակույթի գործիչներ, ուսուցիչներ, մտավորականներ էին գալիս, հետները ես էի աշխատում։ Իմ էքսկուրսիաներն ինչ֊որ բանով առանձնանում էին։ Օրինակ՝ «շարադրման ազատ ոճով», ինչպես նշում էր Տրիգորսկոյեի պահապանը։ Այստեղ, անշուշտ, զգալի նշանակություն ուներ դերասանություն անելս։ Չնայած հինգ օրից արդեն էքսկուրսիայի տեքստը լրիվ անգիր գիտեի, ճարպկորեն հուզավառ իմպրովիզացիա էի նմանակում։ Արհեստական կմկմում էի՝ ասես ձեւակերպում փնտրելով, սխալվում էի, ձեռքերս էի թափահարում՝ մանրակրկիտ մշակած էքսպրոմտներս զարդարելով Գուկովսկուց ու Շչեգլովից մեջբերումներով։ Ինչքան լավ էի ճանաչում Պուշկինին, այնքան քիչ էի ուզում նրա մասին դատողություններ անել։ Այն էլ այդպիսի խայտառակ մակարդակի։ Մեքենայաբար կատարում էի դերս՝ դրա համար ոչ վատ վարձատրություն ստանալով։ (Լրիվ էքսկուրսիան մոտ ութ ռուբլի արժեր)։
Տեղական գրադարանում Պուշկինի մասին մի տասնյակ եզակի գիրք գտա։ Բացի այդ, վերընթերցեցի նրա արձակն ու հոդվածները։ Ամենից ավելի ինձ հետաքրքրում էր Պուշկինի օլիմպիական անխռովությունը։ Ցանկացած տեսակետ ընդունելու եւ արտահայտելու պատրաստակամությունը։ Մշտական ձգտումը գերագույն անաչառության։ Լուսնի պես, որ լուսավորում է ե՛ւ գիշատչի, ե՛ւ զոհի ճանապարհը։
Ո՛չ միապետական, ո՛չ դավադիր, ո՛չ քրիստոնյա․ նա ընդամենը բանաստեղծ էր, հանճար եւ համակրում էր կյանքի շարժմանն ընդհանրապես։
Նրա գրականությունը բարձր է բարոյականությունից։ Հաղթում է բարոյականությանն ու նույնիսկ փոխարինում նրան։ Նրա գրականությունը աղոթքի, բնության պես է… Ասենք, ես գրականագետ չեմ…
Աշխատանքս սկսվում էր առավոտվա իննին։ Այցելուներին սպասելով՝ հավաքվում էինք բյուրոյում։ Խոսակցությունները Պուշկինի ու զբոսաշրջիկների մասին էին։ Ավելի հաճախ՝ զբոսաշրջիկների։ Նրանց աղաղակող անգրագիտության։
«Պատկերացնո՞ւմ եք, հարցնում է՝ ո՞վ է Բորիս Գոդունովը…»
Անձամբ ես նման իրավիճակներում չէի բորբոքվում։ Ավելի ճիշտ՝ խեղդում էի բորբոքումս։ Մարդիկ գալիս են հանգստանալու։ Արհկոմը էժան ուղեգրեր է փաթաթել վզներին։ Պոեզիայի հանդեպ, ընդհանուր առմամբ, անտարբեր են։ Պուշկինը նրանց համար ընդամենը մշակույթի խորհրդանիշ է։ Զգացողությունն է կարեւոր․ ես եղել եմ այստեղ։ Անհրաժեշտ է նշում անել գիտակցության մեջ։ Ստորագրել հոգեւորության գրքում…
Իմ պարտականությունը նրանց ուրախություն պատճառելն է՝ առանց հոգնեցնելու։ Ստանալով յոթ ու վաթսուն եւ հուզիչ մակագրություն՝ կարծիքների գրքում․ «Ես տեսա կենդանի Պուշկինին՝ այսինչ զբոսավարի ու նրա համեստ գիտելիքների շնորհիվ…»։
Օրերս միանման էին։ Էքսկուրսիաներն ավարտվում էին երկուսին։ Ճաշում էի «Ծովախորշում» ու գնում տուն։ Մի քանի անգամ Միտրոֆանովն ու Պոտոցկին կանչեցին խմելու։ Չգնացի։ Մեծ ջանք չէր պահանջվում դրա համար։ Առաջին բաժակից հեշտ եմ հրաժարվում։ Բայց, այ, չեմ կարողանում կանգ առնել։ Շարժիչը լավն է, բայց արգելակները փորձանքի են բերում…
Կնոջս ու աղջկաս չէի գրում։ Իմաստ չուներ։ Մտածում էի․ համբերենք՝ կերեւա…
Կարճ ասած, կյանքը մի փոքր կայունացել էր։ Աշխատում էի քիչ մտածել կողմնակի բաների մասին։ Դժբախտություններս տեսադաշտից դուրս էին։ Ինչ֊որ տեղ թիւունքում։ Քանի հետ չես նայել՝ հանգիստ ես։ Կարելի է հետ չնայել…
Ձեռի հետ կարդացի Լիխոնոսովին։ Լավ գրող է, անշուշտ։ Տաղանդավոր, վառ, ճկուն։ Կենդանի խոսքը հրաշալի է վերարտադրում։ (Տոլստո՜յը լսեր այսպիսի հաճոյախոսություն)։ Բայցեւայնպես՝ հիմնականում անհույս, վհատ, կպչուն զգացում։ Ճապաղ ու ձանձրալի հանգերգ․ «Ո՞ւր ես, Ռո՛ւսիա։ Ո՞ւր ես չքացել։ Ո՞ւր են խաղիկները, նախշանկար սրբիչները, գլխազարդերը։ Աղուհա՞ցն ուր է, կտրիճությունը, թափը։ Ո՞ւր են ինքնաեռները, սրբապատկերները, ճգնավորները, կրոնախեւերը։ Ո՞ւր են ստեռլետը, կարպը, մեղրը, հատիկավոր խավիարը։ Ո՞ւր են սովորական ձիերը, գրո՛ղը տանի։ Ո՞ւր է ողջախոհ ամոթխածությունը զգացումների…»։
Գլուխ են ջարդում․
«Որտե՞ղ ես, Ռո՛ւսիա։ Ո՞ւր ես չքացել։ Ո՞վ այլանդակեց քեզ…»։
Ո՞վ, ո՞վ… Պարզ չի՝ ով…
Ու գլուխ ջարդելու կարիք էլ չկա…
Միխալ Իվանիչի հետ հարաբերությունները պարզ ու գործնական էին։ Սկզբում հաճախ էր մտնում իմ սենյակ։ Գրպանից հանում էր շշերը։ Ես հրաժարվում էի։ Հենց շշից էլ խմում էր՝ բազմաբառ քրթմնջոցով։ Նրա ընդարձակ մենախոսությունների իմաստը դժվարությամբ էի որսում։
Եվ ընդհանրապես, Միշայի խոսքը ուշագրավ էր կառուցված։ Հոդաբաշխ ու շեշտված արտաբերում էր միայն գոյականներն ու բայերը։ Գերազանցապես՝ անպարկեշտ կապակցություններում։ Իսկ երկրորդական անդամները Միխալ Իվանիչը կամայական էր օգտագործում։ Որը պատահեր։ Չեմ խոսում արդեն նախդիրներին, մասնիկների ու ձայնարկությունների մասին։ Նրա խոսքը նման էր դասական երաժշտությանը, աբստրակտ գեղանկարչությանը կամ կարմրակատարիկի երգին։ Հույզերն ակնհայտորեն իշխում էին իմաստի վրա։ Ենթադրենք ասում եմ․
— Մի՛շա, ճիշտ կլինի միառժամանակ թողես խմելը։
Ի պատասխան լսվում էր․
— Էդ պիդըռը աստվագիտի ուր… Հինգնոցը լուսով առ ու թըռ… Ավանսը՝ դիպոնենտ… Ո՞ւմ հոր խերին… Թողեմ՝ օգո՞ւտը… Հոգիս առնի…
Միշայի ելույթները ռեմիզովյան դպրոցի հնչահանգությունն էին հիշեցնում։
Շատախոս կանանց չաչանակ էր ասում։ Անշնորհք տանտիրուհիներին՝ լափառոշ։ Անհավատարիմ կանանց՝ բեռնանավ։ Գարեջրին ու օղուն՝ դանդալոշ, թույն ու կերոսին։ Երիտասարդ սերնդին՝ վերգիր…
«Տուրբազայում էդ վերգիրը աստվագիտի այլանդա…»։ Այն իմաստով, որ ջահելությունը, անչափահաս ավազակները չարություն են անում ու Աստված գիտի՝ ինչ այլանդակություններով են զբաղված…
Մեր հարաբերությունները հստակ էին։ Միշան ինձ համար զոքանչից սոխ, թթվասեր, սունկ ու կարտոֆիլ էր բերում։ Փողից վրդովմունքով հրաժարվում էր։ Փոխարենը՝ ամեն առավոտ խմիչքի համար մի ռուբլի էի տալիս։ Ու հետ էի պահում կնոջը՝ Լիզային գնդակահարելու փորձերից։ Երբեմն՝ վտանգելով կյանքս։
Ստացվում էր՝ քվիտ էինք։
Ինչ մարդ էր՝ այդպես էլ չհասկացա։ Արտաքուստ՝ անհեթեթ, բարի, անճարակ։ Մի օր արոսենուց երկու կատու կախեց։ Օղակները պատրաստեց կարթաթելից։
— Լցվել են,— ասում է,— շուխուռչիները, շատանում են ճագարի նման…
Մի անգամ պատահմամբ դուռը ներսից սողնակով փակել էի։ Մինչեւ լույս նստեց սանդղամուտին․ չէր ուզել արթնացնի…
Անհեթեթ էր նրա թե՛ բարությունը, թե՛ չարությունը։ Ղեկավարությանը երես առ երես հայհոյում էր ամենավերջին խոսքերով։ Իսկ Ֆրիդրիխ Էնգելսի նկարի մոտով անցնելիս հանում էր գլխարկը։ Շարունակ անիծում էր Ռոդեզիայի դիկտատոր Յան Սմիթին։ Բայց հարգում ու սիրում էր միկիտանի բուֆետապանուհուն, որը նրան միշտ հաշվի մեջ խաբում էր․
«Առանդ դցա չի լինի, կարգը կարգ է։»
Նրա ամենասարսափելի անեծքն այսպես էր հնդում․
«Կապիտալիստների համա՜ր է բանում»։
Մի անգամ միլիցիոներ Դովեյկոն ձեռքից, հարբած էր, գերմանական սվին խլեց։
— Կապիտալիստներին ես ծառայում, սողո՛ւն,— վրան գոռում էր Միխալ Իվանիչը։
Կինն ու զոքանչը նրա բացակայությամբ տարան ռադիոընդունիչը։
— Մեկ է, կապիտալիստները շնորհակալ չեն լինի,— հավաստիացնում էր Միխալ Իվանիչը։
Ընդամենը երկու անգամ զրուցեցինք։ Միշան, հիշում եմ, ասում էր (տեքստը մի փոքր բարեկրթված է)․
— Լակոտ էի, որ գերմանացիներն էստեղ էին։ Սուտ չասեմ, վատ բան չեմ տեսել։ Հավ֊ճիվ խլեցին, Տիմոխա պապի խոզը… Բայց վատություն չէին անում։ Կնանիքանց էլ ձեռ չէին տալիս։ Սրանք էն է նեղանում էին… Հերըս արաղ էր քաշում։ Ֆաշիստների հետ պահածոյով փոխում… Ճիշտ է, ջհուդներին ու գնչուներին դրանք ընիքը…
— Գնդակահարո՞ւմ էին։
— Տարան֊կորցրին։ Կարգը կարգ է…
— Բա ասում ես՝ վատ բան չէին անում։
— Վատություն, էն Աստված, չեն արել։ Ջհուդներին ու գնչուներին էլ՝ ոնց որ կարգն է…
— Հրեաներն ինչո՞վ դուրըդ չեն գալիս։
— Հրեաներին հարգում եմ։ Մի հրեայի դիմաց մի դյուժին խախոլ կտամ։ Իսկ գնչուներին իմ ձեռով կխեղդեի։
— Ինչի՞ համար։
— Ո՞նց ինչի։ Ասեց, բա չէ՜… Գնչուն գնչու է, էլի՜…
Հուլիսին սկսեցի գրել։ Տարօրինակ ուրվագրեր էին, երկխոսություններ, հնչողության որոնումներ։ Կոնսպեկտի պես բան՝ աղոտ ուրվագծված կերպարներով ու թեմաներով։ Դժբախտ սեր, պարտքեր, ամուսնություն, ստեղծագործություն, կոնֆլիկտ պետության հետ։ Գումարած, ինչպես ասում էր Դոստոեւսկին՝ բարձրագույն նշանակության նրբերանգը։
Մտածում էի՝ ձախորդություններս կտարրալուծվեն այդ զբաղմունքի մեջ։ Առաջ էլ, գրական կայացման ընթացքում, այդպես էր եղել։ Կարծեմ կոչվում է սուբլիմացիա։ Երբ փորձում ես գրականության վրա դնել քո մեղքերի պատասխանատվությունը։ Գրեց մարդը «Լիր արքան» եւ արդեն մի տարի կարող է սուսեր չմերկացնել…
Շուտով յոթանասուն ռուբլի ուղարկեցի կնոջս։ Վերնաշապիկ գնեցի՝ աննախադեպ արարք։
Լուրեր էին հասնում Արեւմուտքում ինչ֊որ հրապարակումների մասին։ Աշխատում էի դրա մասին չմտածել։ Չէ՞ որ իմ համար մեկ է՝ ինչ է կատարվում այն աշխարհում։ Եթե կանչեն, հենց այդպես էլ կասեմ…
Բացի այդ, պարտառության մի քանի նամակ ուղարկեցի։ Որ աշխատում եմ, շուտով կվերադարձնեմ, կներեք…
Բոլոր պարտապանները վեհանձն էին արձագանքում․ մի՛ շտապիր, փող ունենք, կաշխատես՝ կտաս…
Կարճ ասած՝ կյանքը հավասարակշռվեց։ Սկսեց ավելի իմաստավորված ու տրամաբանական թվալ։ Չէ՞ որ մղձավանջն ու անհուսությունը դեռ ամենավատը չեն։ Ամենասարսափելին քաոսն է…
Հերիք է մի շաբաթ ապրես առանց օղու՝ թմրությունը ցրվում է։ Կյանքը համեմատաբար հստակ ուրվագծեր է առնում։ Նույնիսկ տհաճությունները թվում են օրինական երեւույթ։
Այդ երերուն հավասարակշռությունը խախտելուց շատ էի վախենում։ Կոպտում էի, եթե կանչում էին խմելու։ Ջղայնանում էի, երբ էքսկուրսիոն բյուրոյի աղջիկները հետս խոսքի էին բռնվում։ Պոտոցկին ասում էր․
— Սթափ Բորկան ու հարբած Բորկան էնքան տարբեր մարդիկ են, որ նույնիսկ անծանոթ են իրար…
Համենայնդեպս, զգում էի, որ այսպես անվերջ շարունակվել չի կարող։ Կենսական խնդիրներից անհնար է փախչել… Թույլ մարդիկ հաղթահարում են կյանքը, ուժեղները յուրացնում են… Եթե ճիշտ չես ապրում, դա վաղ թե ուշ կկատարվի…
Առավոտ։ Կապ՝ կապտավուն փրփուրով։ Շների հաչոց, դույլերի զնգոց։ Պատից այն կողմ՝ Միշայի հարբած ձայնը․
— Տղա՛ս, մի ռուբլի տա՞ս։
Բուռը լցրի եղած մանրադրամը, կերակրեցի շներին։
Տուրբազայից, բլրից այն կողմ, լսվում էր ռադիոլայի ձայնը։ Անամպ երկնքով թռչում էին արջնագռավները։ Սարի ստորոտին ճահճային մշուշ էր փռվել։ Կանաչ խոտին գորշ փերթերով մակաղել էին ոչխարները։
Դաշտը կտրելով՝ գնում էի տուրբազա։ Ցողաթաթախ կոշիկներիս վրա դեղնին էր տալիս ավազը։ Անտառակից պաղություն ու ծխահոտ էր փչում։
Էքսկուրսիոն բյուրոյի պատուհանների տակ նստոտել էին տուրիստները։ Նստարանին, թերթը վրան գցած, պառկել էր Միտրոֆանովը։ Նույնիսկ քնած ժամանակ նկատելի էր, որ ծույլ է…
Բարձրացա սանդղամուտ։ Զբոսավարները խմբվել էին փոքրիկ նախասրահում։ Ինչ֊որ մեկը բարեւեց։ Մեկը ծխախոտ խնդրեց։ Դիմա Բարանովն ասաց․ «Ի՞նչ է պատահել…»։
Շրջանային նկարիչ Շչուկինի այլանդակ, հրեշավոր, վանող նկարի (ցիլինդր, ձի, հանճար, անեզր հեռուներ) տակ կանգնել էր կինս ու ժպտում էր…
Եվ անմիջապես խղճուկ բարօրության վերջը եկավ։ Հասկացա՝ ինձ ինչ է սպասում։ Հիշեցի մեր վերջին խոսակցությունը…
Մենք բաժանվեցինք մեկուկես տարի առաջ։ Այդ ժամանակվանից, նրբագեղ ապահարզանն ինչ֊որ բանով հաշտություն էր հիշեցնում։ Հաշտություն, որ միշտ չի ավարտվում հրավառությամբ։
Հիշում եմ՝ ժողովրդական դատավոր Չիկվաիձեն դիմեց նախկին կնոջս․
— Հավակնո՞ւմ եք ունեցվածքի որեւէ մասին։
— Ոչ,— պատասխանեց Տատյանան։ Եվ ավելացրեց։— Սույնի բացակայության պատճառով…
Հետո երբեմն հանդիպում էինք որպես լավ ծանոթներ։ Բայց դա ինձ կեղծ էր թվում, ու մեկնեցի Տալլին։
Իսկ մեկ տարի անց նորից հանդիպեցինք։ Մեր աղջիկն էր հիվանդացել, ու Տանյան տեղափոխվեց ինձ մոտ։ Դա արդեն ոչ թե սեր էր, այլ՝ ճակատագիր…
Վատ էինք ապրում, հաճախ վիճում էինք։ Փոխադարձ գրգռվածության լեփ֊լեցուն կաթսան կամացուկ քլթքլթում էր մարմանդ կրակի վրա…
Չճանաչված հանճարի կերպարը Տանյան հստակ կապում էր ճգնակեցության գաղափարի հետ։ Իսկ ես, մեղմ ասած, չափազանց մարդամոտ էի։
Ասում էի․
— Պուշկինը քաշ էր գալիս կանանց հետեւից… Դոստոեւսկին տրվում էր մոլախաղերի… Եսենինը խմում ու կռիվ էր անում ռեստորաններում… Արատները հանճարեղ մարդկանց հատուկ են նույնքան, որքան եւ առաքինությունները…
— Ուրեմն դու կիսով հանճար ես,— համաձայնում էր կինս,— քանի որ բավականաչափ արատներ ունես…
Մենք շարունակում էինք ճոճվել բաժանման սահմանագծին։ Ասում են՝ այդպիսի ամուսնություններն առավել տեւական են։
Բայցեւայնպես, ընկերություն այլեւս չկար։ Չի կարելի ասել «Բարեւ, թանկագի՜նս» կնոջը, ում Աստված գիտի ինչեպ ես շշնջացել։ Չի՛ հնչում…
Ի՞նչ ձեռքբերումներով էի հասել երեսնամյակիս, որը բուռն նշվեց «Դնեպր» ռեստորանում։ Ես ազատ արվեստագետի կյանք էի վարում։ Այսինքն չէի ծառայում, վաստակում էի ժուռնալիստիկայով ու գեներալական հուշերի գրական մշակումներով։ Բնակարան ունեի, որի պատուհանները բացվում էին աղբանոցի վրա։ Գրասեղան, բազմոց, մարզագնդեր, «Տոնուս» ռադիոլա («Տոնուսը» վատ ազգանուն չէ խանութի վարիչի համար)։ Գրամեքենա, կիթառ, Հեմինգուեյի նկարը, մի քանի ծխամորճ՝ կավե գավաթում։ Լամպ, պահարան, բրոնտոզավրերի դարաշրջանի երկու աթոռ, ինչպես եւ նրբանկատության համար իմ կողմից խորապես հարգված Եֆիմ կատուն։ Ի տարբերություն իմ լավագույն ընկերների ու ծանոթների՝ նա ձգտում էր մարդ լինել…
Տանյան ապրում էր հարեւան սենյակում։ Աղջիկս շարունակ հիվանդանում էր, լավանում ու նորից հիվանդանում։
Իմ ընկեր Բեռնովիչն ասում էր․
— Մինչեւ երեսուն տարեկանը արվեստագետի բոլոր խնդիրները պիտի լուծված լինեն, բացի մեկից՝ ինչպես գրել։
Ի պատասխան հայտարարում էի, որ գլխավոր խնդիրներն անլուծելի են։ Օրինակ, հայրերի ու որդիների վեճը։ Սիրո եւ պարտականության հակասությունը…
Մեր միջեւ եզրաբանական խառնաշփոթ էր ծագում։
Վերջում Բեռնովիչն անպայման կրկնում էր․
— Դու ամուսնության համար չես ստեղծված…
Բայցեւայնպես, արդեն տասը տարի ամուսնացած ենք։ Տասից մի քիչ պակաս…
Տատյանան իմ կյանքի վրա բացվեց արշալույսի պես։ Այսինքն՝ խաղաղ, գեղեցիկ, առանց արտակարգ հույզեր արթնացնելու։ Արտակարգը նրա մեջ միայն անտարբերությունն էր։ Իր անսահման անտարբերությամբ նա բնության երեւույթ էր հիշեցնում…
Գեղանկարիչ Լոբանովն իր գերմանամկան ծնունդն էր նշում։ Թեք տանիքով ձեղնահարկում տասներկու մարդ խրկվել էր։ Բոլորը սպասում էին Ցելկովին, որը չեկավ։ Նստել էին գետնին, չնայած լիքը աթոռ կար։ Գիշերնվա կողմ սեղանակիցների զրույցը վերածվեց բանավեճի՝ տուրուդմփոցի երանգով։ Շերտավոր շապիկով մի սափրագլուխ, լարվելուց կարմրած, գոռում էր․
— Նորից եմ կրկնում՝ գույնը գաղափարակա՜ն երեւույթ է…
(Ավելի ուշ պարզվեց, որ հեչ էլ նկարիչ չի, ապրանքագետ է՝ Ապրաքսինի վաճառատնից)։
Այս անմեղ արտահայտությունը, չգիտես ինչու, կատաղեցրեց հյուրերից մեկին․ նկարիչ֊տառագիր էր։ Բռունցքները սեղմած՝ հարձակվեց ապրանքագետի վրա։ Բայց ինչպես բոլոր սափրագլուխ տղամարդիկ, սա էլ, պարզվեց, շատ ուժեղ էր ու վճռական էր գործում։ Արագ հանեց գամած ամրակով դնովի ատամը։ Փաթաթեց թաշկինակի մեջ։ Դրեց գրպանը։ Ու բռնցքամարտիկի դիրք ընդունեց…
Այդ ընթացքում նկարիչը պաղեց։ Նցոնած ձուկ էր ուտում ու մեկումեջ գոռում․
— Շշմելո՜ւ ձուկ է։ Կուզեի նրանից երեք երեխա ունենամ…
Տանյային միանգամից նկատեցի։ Անմիջապես մտապահվեց դեմքը․ տագնապած ու անտարբեր։ (Պատանեկությունից չեմ հասկանում՝ ինչպե՞ս կարող են կնոջ մեջ համատեղվել անտարբերությունն ու տագնապը)։
Գունատ դեմքին ընդգծվում էր շրթներկը։ Ժպիտը մանկական էր ու մի քիչ տագնապած։
Հետո մեկը երգում էր՝ ջանադրաբար կրկնահանցագործ խաղալով։ Մեկն էլ հետը արտասահմանցի դիվանագետի էր բերել, որը, պարզվեց, հույն նավաստի էր։ Բանաստեղծ Կարպովսկին ինքնամոռաց ստում էր։ Օրինակ, որ ստեղծագործական խուլիգանության համար իրեն վռնդել են միջազգային Պեն֊ակումբից… Բռնեցի Տատյանայի ձեռքն ու ասում եմ․
— Գնանք էստեղից։
Բնածին անվաստահությունը հաղթահարելու լավագույն միջոցը հնարավորինս ինքնավստահ լինելն է։
Տանյան առանց տատանվելու համաձայնեց։ Ու ոչ դավադրի պես։ Ավելի շուտ՝ լսող երեխայի։ Պարմանուհու, որը հաճույքով ենթարկվում է մեծերին։
Եվ գնացի դեպի դուռը, բացեցի ու քարացա։ Ոտքերիս տակ փայլում էր թաց ու հարթ տանիքը։ Բարձր ու գունակ երկնքի ֆոնին սեւին էին տալիս ալեհավաքները։
Պարզվեց՝ արվեստանոցը երեք դուռ ունի։ Մեկը տանում էր դեպի վերելակը։ Մյուսը՝ ջեռուցման համակարգի ընդերքը։ Եվ երրորդը՝ տանիք։
Վերադառնալ չէի ուզում։ Մանավանդ, դատելով ձայների ուժեղանալուց, երեկույթը մոտենում էր տուրուդմփոցի։ Մի պահ ոտս կախ գցեցի ու իջեցրի դղրդացող թիթեղին։ Տանյան հետեւեց ինձ։
— Վաղուց էր ուզում,— ասում եմ,— լինել այսպիսի ռոմանտիկ իրավիճակում։
Ոտքերիս տակ մի պատռված կոշիկ էր ընկած։ Թախծոտ պառավ կատուն ասես լարախաղաց լիներ թեք կտուրին։
Հարցրի․
— Տանիք բարձրացած կա՞ք։
— Երբեք,— պատասխանեց Տանյան։
Հավելելով․
— Բայց միշտ սարսափելի նախանձել եմ Տերեշկովային…
— Այնտեղ,— ասում եմ,— Կազանի տաճարն է… Հետո՝ Ծովակալությունը… Իսկ սա Պուշկինյան թատրոնն է…
Մոտեցանք եզրապատին։ Հեռու ներքեւում աղմկում էր իրիկնային քաղաքը։ Փողոցը վերեւից անդեմ էր թվում։ Մի քիչ կենդանություն էին տալիս տրամվայների լույսերը։
— Պետք է,— ասում եմ,— դուրս պրծնել էստեղից։
— Կարծում եք կռիվն արդեն պրծե՞լ է։
— Չեմ կարծում… Ո՞նց եք էստեղ հայտնվել… Էս խմբում, էլի։
— Նախկին ամուսնուս միջոցով։
— Ի՞նչ է, նկարի՞չ է։
— Էնքան էլ չէ… Պարզվեց՝ սրիկայի մեկն է։ Իսկ դո՞ւք։
— Ինձ Լոբանովը կանչեց։ Փառասիրությունս բռնել էր՝ նրանից նկար էի առել։ Ինչ֊որ սպիտակ բան… պուճուր ականջներով… Կաղամա՞ր էր, ի՞նչ էր… Կոչվում է «Լռության վեկտորը»… Մեջները տաղանդավոր նկարիչներ կա՞ն։
— Հա։ Օրինակ՝ Ցելկովը։
— Որն է, ջինսո՞վը։
— Չէ, էն որ չեկավ։
— Պարզ է,— ասում եմ։
— Վերջերս մեկը կախվեց։ Ձուկ էին ասում։ Մականունն է… Բռնեց, ուրեմն, ու կախվեց։
— Տե՛ր Աստված… Ինչի՞ համար։ Դժբախտ սե՞ր։
— Վաղուց երեսուն տարեկան էր։ Նկարները չէին ծախվում։
— Լա՞վն էին։
— Էնքան էլ չէ։ Հիմա սրբագրիչ է։
— Ո՞վ,— ճչացի ես։
— Ձուկը։ Հաջողվեց փրկել։ Հարեւանը եկել էր ծխախոտի…
— Պետք է,— ասում եմ,— դուրս պրծնել էստեղից։
Մանրաքայլ մոտեցա ձեղնապատուհանին։ Բացեցի։ Ձեռքս մեկնեցի աղջկան․
— Զգո՛ւյշ։
Տանյան թեթեւ սահեց պատուհանախորշի մեջ։ Ես հետեւեցի նրան։ Ձեղնահարկում մութ էր ու փոշոտ։ Քայլ արեցինք թաղիքով մեկուսացված խողովակների վրայով։ Կռացանք լվացքի պարանների տակ։ Հասնելով հետնասանդուղքին՝ իջանք ներքեւ։ Հետո անցաբակերով հասանք տաքսու կանգառ։
Անձրեւ էր գալիս, ու ես մտածեցի՝ ահա լենինգրադյան գրական ավանդույթը։ Այդ ամբողջ գովերգված «դպրոցը» համատարած անձրեւի նկարագրություն է։ Նրա «ոճի փայլատ շքեղությունը»՝ ասֆալտն անձրեւից հետո…
Հետո հարցրի․
— Հայրիկն ու մայրիկը հիմա երեւի անհանգստանում են, հա՞։
Արդեն տասնհինգ տարի գրավիչ աղջիկներին անփոփոխ այդ հարցն եմ տալիս։ Հինգից երեքը պատասխանում են․
«Մենակ եմ ապրում։ Էնպես որ, անհանգստացող չկա…»։
Ես հենց դրան էլ սպասում եմ։ Հին ասածվածքն ասում է՝ ավելի հեշտ է մարտնչել թշնամու տարածքում…
— Ծնողներ չունեմ,— տխուր ասաց Տանյան։
Շփոթվեցի։
— Ներեցեք,— ասում եմ,— անքաղաքավարության համար…
— Յալթայում են ապրում,— ավելացրեց Տանյան,— հայրիկս շրջկոմի քարտուղար է…
Այստեղ մոտեցավ մեքենան։
— Ո՞ւր ենք գնում,— առանց շրջվելու հարցրեց վարորդը։
— Ձերժինսկու ութ։
Վարորդը դժգոհ թոթվեց ուսերը․
— Ոտով էլ կհասնեիք։
— Դու խնդիր չունես,— ասում եմ…
Վարորդը դարձավ ինձ․
— Երախտապարտ եմ, տե՛ր իմ։ Մինչեւ մահ֊գերեզման չեմ մոռանա ձեր բարությունը…
Մոտեցանք Տանյայի շենքին։ Աղյուսաշար ճակտոնը մի մետր առաջ էր ընդհանուր շարքից։ Չորս ընդարձակ վիկտորիանական պատուհանները միացված էին բազրիքներով։
Վարորդը շրջադարձ արեց ու մեկնեց՝ ասելով․
— Աուֆ վիդեր զեեն…
Թեք աստիճանները տանում էին դեպի ծանր, բրեզենտով պաստառված դռները…
Հազար անգամ եղել եմ նման վիճակներում։ Բայցեւայնպես հուզվում էի։ Հիմա կհասնի սանդղահարթակ, ու ես կլսեմ․
«Շնորհակալ եմ, որ ուղեկցեցիք…»։
Դրանից հետո պետք է հեռանալ։ Մուտքում ցցվելն անվայել է, հարցնելը՝ «Սուրճ չե՞ք հյուրասիրի…»՝ խայտառակություն…
Իմ ընկեր Բեռնովիչն ասում էր․
«Լավ է գնալ, երբ հրավիրում են։ Սարսափելի է, երբ չեն հրավիրում։ Իսկ ամենալավը՝ որ հրավիրում են, չես գնում…»։
Տանյան կիսաբաց արեց դուռը․
— Շնորհակալություն տանիքի համար։
— Գիտե՞ք,— ասում եմ,— ինչն է ափսոս։ Լիքը խմելու բան մնաց… Էնտեղ, արվեստանոցում։
Միեւնույն ժամանակ, ասես պատահմամբ, անցա շեմը։
— Գինի ունեմ,— ասաց Տանյան,— եղբորիցս եմ պահում։ Շիշն առած՝ գալիս է, կեսը դնում եմ պահարանը։ Լյարդը հիվանդ է…
— Հետաքրքրությունս շարժեցիք,— ասում եմ։
— Հասկանում եմ ձեզ,— ասաց Տանյան,— քեռիս անհույս հարբեցող է…
Մտանք վերելակ։ Բոլոր հարկերում լամպերը թարթում էին։ Տանյան ուսումնասիրում էր իր բոկոտիկները։ Ի դեպ, թանկարժեք բոկոտիկներ, «Ռոշա» ֆիրմային ապրանքանիշով…
Նրա թիկունքում կավիճով գրված հայհոյանք տեսա։ Անհասցե հայհոյանք։ Մաքուր արվեստի արտահայտություն։
Հետո կամացուկ, համարյա գաղտագողի գնացինք միջանցքով։ Թեւքս շրշյունով քսվում էր պաստառներին։
— Ինչ մե՜ծ եք,— շշնջաց Տանյան։
— Իսկ դուք,— ասում եմ,— ուշադիր եք…
Հետո հայտնվեցինք անսպասելիորեն ընդարձակ սենյակում։ Տեսա գիպսե Նեֆերտիտիին, արտասահմանյան օրացույցը՝ վարդագույն կրծկալով աղջիկը վրան, տրանսատլանտյան օրացույցը՝ վարդագույն կրծկալով աղջիկը վրան, տրանսատլանտյան ավիաուղու պաստառը։ Սեղանին կարմրին էին տալիս բրդաթելի կծիկները…
Տանյան մի շիշ կագոր հանեց, խնձոր, հալվա, ծամածռված թաց պանիր։
— Որտե՞ղ եք աշխատում։
— ԼԻՏՄՕ֊ի գրասենյակում։ Իսկ դո՞ւք։
— Ես,— ասում եմ,— ռեպորտյոր եմ։
— Լրագրո՞ղ։
— Չէ՛։ Հենց ռեպորտյոր։ Ժուռնալիստիկան ոճ է, գաղափարներ, հիմնահարցեր… Իսկ ռեպորտյորը փաստ է հաղորդում։ Նրա համար գլխավորը չստելն է։ Դա է նրա աշխատանքի խորհուրդը։ Ռեպորտյորի ոճի գագաթնակետը համրությունն է։ Դրա մեջ նվազագույն սուտ կա…
Զրույցը բազմանշանակ էր դառնում։
Ես ընդհանրապես չեմ սիրում խոսել իմ գրական գործերից։ Այդ առումով, ինչպես ասում են, պահպանել եմ կուսությունս։ Աշխատանքս փոքր֊ինչ նվաստացնելով՝ հասնում էի հակառակ արդյունքի։ Ինձ այդպես էր թվում…
Կագորը խմված էր, խնձորը՝ շերտավորված։ Վրա հասավ դադարը, նման վիճակում՝ կործանարար…
Որքան էլ տարօրինակ է՝ սիրո պես մի բան էի զգում։
Բայց՝ որտեղի՞ց։ Ո՞ր աղբանոցից։ Խղճուկ, բռի կյանքի ի՜նչ խորխորատներից։ Ի՞նչ ուժահատ, աղքատիկ հողից են աճում այդ արեւադարձային ծաղիկները։ Ո՞ր արեւի շողերի տակ։
Հնոտիքով խրկված ինչ֊որ արվեստանոցներ, գռեհիկ հագուկապով օրիորդներ… Կիթառ, օղի, խղճուկ խռովարարություն… Ու հանկարծ,— տե՜ր Աստված,— սե՜ր…
Բայց, լավ իմաստով, ի՜նչ անընթեռնելի է Նա՝ տիեզերքի այդ տիրակալը…
Հետո Տանյան հազիվ լսելի ասաց…
— Եկեք զրուցենք, պարզապես զրուցենք…
Դրանից երեք րոպե առաջ հանել էի կոշիկներս։
— Տեսականորեն,— ասում եմ,— կարելի է։ Գործնականում՝ ոչ…
Եվ անձայն անիծում եմ ջեմպրիս փչացած շղթան…
Հազար անգամ կընկնեմ նույն փոսը։ Ու հազար անգամ մեռնելու եմ վախից։
Միակ սփոփանքը՝ որ այդ վախը գլանակից կարճ է։ Քնթուկը դեռ ծխում է, իսկ դու արդեն հերոս ես…
Հետո անձուկ էր, ու կային բառեր, որոնք առավոտյան հիշելը տառապանք է։ Իսկ գլխավորը՝ առավոտը կար որպես այդպիսին, խավարից դուրս լողացով իրերի ուրվագծերով։ Առավոտն առանց հիասթափության, որին սպասում ու վախենում էի։
Հիշում եմ՝ նույնիսկ ասացի․
— Քեզ առավոտնել է սազում…
Այնպես ակնհայտորեն լավացել էր առանց շպարի։ Հենց դրանից էլ ամեն ինչ սկսվեց։ Ու շարունակվում է արդեն տասը տարի։ Տասից մի քիչ պակաս…
Սկսեցի ժամանակ առ ժամանակ այցելել Տանյային։ Մի շաբաթ առավոտից իրիկուն աշխատում էի։ Հետո հանդիպում ընկերներիցս որեւէ մեկին։ Նստում էինք խմբով, խոսում Նաբոկովից, Ջոյսից, հոկեյից, սեւ տերյերներից…
Պատահում էր, որ հարբում էի, եւ այդ ժամանակ զանգում էի նրան։
— Մի՜ստիկա է,— գոռում էի խոսափողի մեջ։— Իսկական միստիկա… Հերիք է զանգեմ, ու դու ամեն անգամ ասում ես, որ արդեն գիշերվա երկուսն է…
Հետո, օրորվելով, հասնում էի նրա տուն, որ զգալիորեն դուրս էր շարքից, ասես քայլ աներ ինձ ընդառաջ։
Տանյան ինձ զարմացնում էր անխոս հնազանդությամբ։ Չէի հասկանում՝ դրա մեջ ինչն էր ավելի շատ՝ անտարբերությո՞ւնը, հեզությո՞ւնը, գոռոզությո՞ւնը։ Չէր հարցնում․
«Ե՞րբ կգաս»։
Կամ․
«Ինչի՞ չէիր զանգում»։
Նա ինձ ապշեցնում էր սիրո, զրույցի, զվարճանքի անփոփոխ պատրաստակաությամբ։ Նաեւ՝ դրանք նախաձեռնելու ցանկության կատարյալ բացակայությամբ…
Լռակյաց էր ու խաղաղ։ Լռակյաց էր առանց ջանքի, եւ խաղաղ՝ առանց սպառնալիքի։ Դա լուռ խաղաղությունն էր օվկիանոսի, որն անտարբեր լսում է ճայերի ճիչը…
Ինչպես բոլոր թեթեւամիտ տղամարդիկ՝ ես այնքան էլ չար մարդ չէի։ Սկսում էի մեղա գալ կամ կատակել։ Ասում էի․
— Փեսացուները լինում են ստացիոնար եւ ամբուլատոր։ Ես, օրինակ, ամբուլատոր եմ…
Ապա․
— Ի՞նչ ես գտել իմ մեջ։ Այ մի կարգին մարդու հանդիպեիր։ Որեւէ զինծառայողի…
— Խթան չկա,— ասում էր Տանյան,— լավ մարդուն սիրելն անհետաքրքիր է…
Ապշելու դարում ենք ապրում։ «Լավ մարդը» մեզ համար վիրավորանքի պես է հնչում։ «Բայց հո՛ լավ մարդ է» ասում են փեսացուի մասին, որն ակնհայտ ոչնչություն է…
ԱՆցավ մի տարի։ Ես ավելի ու ավելի հաճախ էի լինում Տանյայի մոտ։ Հարեւանները հարգալից բարեւում ու կանչում էին հեռախոսի մոտ։
Անձնական իրեր հայտնվեցին․ ատամի խոզանակ՝ կավե բաժակում, մոխրաման, հողաթափեր։ Օրերից մի օր սեղանի գլխին կախեցի ամերիկյան գրող Բելլոուի լուսանկարը։
— Բելո՞վ,— հարցրեց,— Տանյան,— «Նովիյ միրի՞ց»։
— Ինքն է որ կա,— ասում եմ…
Լավ, մտածում էի, բռնեմ ու ամուսնանամ։ Ամուսնանամ պարտքի զգացումից։ Ենթադրենք՝ ամեն ինչ լավ կլինի։ Ընդ որում, երկուսիս համար։
Ըստ էության, մենք արդեն ամուսնացած ենք, եւ ամեն ինչ կարգին է։ Պարտականություններից զերծ միություն։ Ինչն էլ նրա հարատեւության երաշխիքն է…
Բայց ո՞ւր է սերը։ Ո՞ւր է խանդն ու անքնությունը։ Ո՞ւր է զգացմունքների հեղեղումը։ Ո՞ւր են չուղարկված նամակները՝ արցունքից ճապաղված թանաքով։ Ո՞ւր է ուշաթափությունը փոքրիկ ոտնաթաթը տեսնելիս։ Ո՞ւր են կուպիդոնները, ամուրները եւ այդ գրավիչ ներկայացման մյուս անխոս դերասանները։ Ո՞ւր է, վերջապես, մեկուերեսունանոց ծաղկեփունջը…
Ճիշտն ասած, նույնիսկ չգիտեմ, թե ինչ է սերը։ Չափորոշիչներն ընդհանրապես բացակայում են։ Դժբախտ սերը դեռ էլի հասկանում եմ։ Իսկ եթե ամեն ինչ կարգի՞ն է։ Իմ կարծիքով, դա տագնապալի է։ Սովորականության մեջ ինչ֊որ նենգություն կա։ Եվ համենայնդեպս՝ ամենասարսափելին քաոսն է…
Ենթադրենք գրանցվեցինք։ Բայց դա անբարոյական կլինի։ Քանի որ բարոյականությունը ճնշում չի հանդուրժում…
Բարոյականությունը բնականորեն պիտի բխի մեր էությունից։ Ինչպես Շեքսպիրն է ասում․
«Բնությո՛ւն, դու իմ աստվածուհին ես»։
Ասենք, ո՞վ է ասում։ Ռայմո՞նդը։ Այդպիսի սրիկա քիչ կա աշխարհում…
Այնպես որ, ամեն ինչ աներեւակայելիորեն խճճվում է։
Բայցեւայնպես՝ հարց։ Ո՞վ կհամարձակվի անբարոյականության մեջ մեղադրել ճուռակին կամ գայլին։ Ո՞վ անբարոյական կանվանի ճահիճը, հողմը կամ անապատի խորշակը։
Բռնի բարոյականությունը մարտահրավեր է բնության ուժերին։ Կարճ ասած, եթե ամուսնանամ պարտքի զգացումից դրդված՝ անբարոյական կլինի…
Մի անգամ Տանյան ինքը զանգեց։ Սեփական նախաձեռնությամբ։ Նրա բնավորությունը նկատի ունենալով՝ դա համարյա դիվերսիա էր։
— Ազա՞տ ես։
— Ցավոք, ոչ,— ասում եմ,— հեռատիպի մոտ եմ…
Արդեն երեք տարի մերժումով եմ դիմավորում ցանկացած անսպասելի առաջարկ։ «Հեռատիպ» հանելուկային բառը պետք է որ համոզիչ հնչեր։
— Եղբայրս է եկել։ Զարմիկս։ Վաղուց էի ուզում ձեզ ծանոթացնել։
— Լա՛վ,— ասում եմ,— կգամ…
Ինչու չծանոթանալ խմող մարդու հետ…
Երեկոյան գնացի Տանյայի մոտ։ Խմել էի՝ ի պետս քաջության։ Հետո ավելացրի։ Ժամը յոթին դռան զանգը տվի։ Ու մեկ րոպե անց, միջանցքի անճարակ իրարանցումից հետո, տեսա եղբորը։
Նա տեղավորվել էր, ինչպես միլիցիոներները, ագիտատորներն ու գիշերային հյուրերն են նստում։ Այսինքն՝ ճաշասեղանին կողքանց։
Ուժե՜ղ ախպեր էր։
Ժայռեղեն ուսերին վեր էր խոյացել գորշ աղյուսագույն դեմքը։ Գագաթը պսակված էր հերվա խոտի կոշտ ու փոշոտ մարգով։ Ականջների ծեփակերտ կամարները սուզվում էին կիսախավարում, ճակատի լայնարձակ ու պինդ առաջնադիրքին հրակնատներս էին պակասում։ Խրամառվի պես սեւին էին տալիս բացված շրթունքները։ Սառցակեղեւով եզերված աչքերի ճահճուտներում հարց էր առկայծում։ Անհստակ բերանը սպառնալից էր ժայռաճեղքի պես։
Ախպերը վեր կացավ ու հածանավի հանգույն պարզեց ձախ ձեռքը։ Քիչ էր մնում տնքայի, երբ պողպատե մամլակները սեղմեցին թաթս։
Հետո ախպերը թմփաց ճռճռացող աթոռին։ Գրանիտե աղացքարերը շարժվեցին։ Կարճ ու կործանիչ երկրաշարժը մարդու դեմքը մի պահ վերածեց ավերակի։ Որի մեջ մի վայրկյան, որպեսզի անմիջապես էլ մարի, բացվեց ժպիտի դժգույն֊կարմիր ծաղիկը։ Զարմիկը նշանակալից ներկայացավ․
— Էրիխ֊Մարիա։
— Բորիս,— սուտ խնդությամբ պատասխանեցի ես։
— Ահա ես ծանոթացաք,— ասաց Տանյան։
Ու գնաց խոհանոց՝ իր բանին։
Ես լուռ էի՝ ասես ծանր բեռան տակ ճզմված։ Հետո զգացի հրափողի պես սառն ու կարծր հայացքը։ Պողպատե ձեռքն իջավ ուսիս։ Պիջակս միանգամից սկսեց նեղություն անել։
Հիշում եմ՝ ինչ֊որ անհեթեթ բան գոռացի։ Ահավոր ինտելիգենտ մի բան․
— Ձեզ կորցնո՜ւմ եք, մաե՛ստրո։
— Լռե՛լ,— սպառնալից ասաց դիմացս նստածը։ Ապա։— Ինչ՞ չես ամուսնանում, սրիկա՛։ Ի՞նչ ես պոչ խաղացնում, տակա՜նք։
«Եպե սա իմ խիղճն է,— արագ անցավ մտքովս,— շա՜տ անդուրն է…»։
Սկսեցի կորցնել իրականության զգացողությունը։ Իրականության եզրագծերն անհուսալիորեն աղոտանում էին։ Բնապատկեր֊եղբայրը շահագրգիռ ձգվեց դեպի գինին։
Պատուհանների տակ լսվեց տրամվայի զրնգոցը։ Արմունկներս շարժելով շտկեցի հագուստս։ Հետո հնարավորինս ազդեցիկ ասացի․
— Ալյո՜, զարմի՛կ, խնդրում եմ առանց ձեռքերին ազատություն տալու։ Վաղուց եմ ամուսնության թեմայի կառուցողական քննարկում ուզում։ Շամպայնը պորտֆելիս մեջ է։ Մի վայրկյան…
Ու շիշը վճռական դրեցի սեղանի հարթ ու հղկած երեսին…
Այսպես էլ ամուսնացանք։
Եղբոր անունն, ինչպես հետո պարզվեց, Էդիկ Մալինին էր։ Էդիկը խուլուհամրերի ընկերությունում սամբոյի մարզիչ էր։
Իսկ ես այն ժամանակ, ըստ երեւույթին, շատ էի խմել։ Դեռ մինչեւ Տանյայի մոտ գալս։ Ու աչքիս Աստված գիտի ինչեր էին երեւացել…
Պաշտոնապես ամուսնությունը ձեւակերպեցինք հունիսին։ Ռիգայի ծովեզերք մեկնելուց առաջ։ Հակառակ դեպքում հյուրանոցում չէին գրանցի…
Տարիներն անցնում էին։ Ինձ չէին տպում։ Ավելի ու ավելի էի խմում։ Ու դրա համար ավելի շատ արդարացումներ գտնում։
Երբեմն երկար ժամանակ միայն Տանյայի աշխատավարձով էինք ապրում։
Մեր ամուսնության մեջ միատեղվել էին թափն ու խեղճությունը։ Երկու առանձին բնակարան ունեինք։ Իրարից տրամվայի հինգ կանգառ հեռավորությամբ։ Տանյայինը՝ քսանհինգ մետր էր։ Իմ երկու նեղվածք սենյակները՝ վեց ու ութ։ Ճոխ ասած՝ աշխատասենյակ ու ննջարան։
Երեք տարուց այդ ամենը փոխանակեցինք մի կարգին երկսենյականոց բնակարանով։
Տանյան հանելուկային կին էր։ Այնքան քիչ բան գիտեի նրա մասին, որ շարունակ զարմանում էի։ Նրա կյանքի ցանկացած փաստ ինձ վրա սենսացիայի տպավորություն էր գործում։
Մի անգամ զարմացրեց քաղաքական սուր հայտարարությունը։ Մինչ այդ գաղափար չունեի նրա հայացքների մասին։ Հիշում եմ՝ կինոխրոնիկայում տեսնելով ընկեր Գրիշինին՝ կինս ասաց․
— Հենց միայն դեմքի արտահայտության համար նրան կարելի է դատել։
Այդպես մեր միջեւ մասնավոր այլախոհական փոխըմբռնում հաստատվեց։
Բայցեւայնպես՝ հաճախ էինք վիճում։ Ես ավելի ու ավելի ջղային էի դառնում։ Միաժամանակ ե՛ւ չճանաչված հանճար էի, ե՛ւ կողքից փող շինող։ Սեղանիս դարակում իմպրեսիոնիստական նովելներ էին։ Իսկ փողով գրական կոմպոզիցիաներ էի սարքում բանակի ու նավատորմի թեմաներով։
Գիտեի, որ Տանյայի համար դա տհաճ էր։ Բեռնովիչը համառորեն կրկնում էր․
— Մինչեւ երեսունը պետք է լուծել բոլոր խնդիրները, ստեղծագործականից բացի…
Դա ինձ չէր հաջողվում։ Պարտքերս թեթեւ հատեցին այն սահմանը, որից այն կողմ սկսվում է անտարբերությունը։ Գրական չինովնիկները վաղուց արդեն ինձ գրանցել էին ինչ֊որ նողկալի ցուցակում։ Ընտանեկան հարաբերություններում լիովին կայանալ չէի ուզում ու չէի կարող։
Կինս ավելի ու ավելի հաճախ էր խոսում վտարանդության մասին։ Ես վերջնականապես խճճվեցի ու մեկնեցի Պուշկինյան բլուրներ…
Պաշտոնապես ամուրի էի, առողջ, դեռեւս Ժուռնալիստների միության անդամ։ Համակրելի ազգային փոքրամասնության ներկայացուցիչ էի։ Գրական ունակություններս չէին ժխտում նույնիսկ Գրանինն ու Ռիտխէուն։ Ձեւով՝ լիարժեք ստեղծագործական անհատականություն էի։ Բովանդակությամբ, սակայն, հայտնվել էի հոգեկան խանգարման եզրին…
Եւ ահա նա եկել է, այնքան անսպասելի, որ նույնիսկ շփոթվեցի։ Կանգնել ու ժպտում է, ասես ամեն ինչ կարգին է։
Լսում եմ․
— Սեւացել ես…
Հետո, եթե չեմ սխալվում․
— Սիրելի՛ս…
Հարցնում եմ․
— Ո՞նց է Մաշան…
— Մի քանի օր առաջ թուշն էր ճանկռել, էնքան ինքնագլո՜ւխն է… Պահածոներ եմ բերել…
— Երկա՞ր ես մնալու։
— Երկուշաբթի գործի եմ։
— Էդպես կհիվանդանաս։
— Ինչո՞վ,— զարմացավ Տանյան։
Ու ավելացրեց․— Չնայած, առանց էն էլ առողջ չեմ…
Ա՜յ թե տրամաբանություն է՝ մտածում եմ…
— Ասենք հարմար էլ չի,— ասում է Տանյան։— Սիման արձակուրդում է։ Ռոշչինը պատրաստվում է մեկնել Իսրայել։ Գիտե՞ս, պարզվեց՝ Ռոշչինը Շտակելբերգ է։ Անունն էլ հիմա ոչ թե Դիմա է, այլ՝ Մորդխե։ Ազնիվ խոսք…
— Հավատում եմ։
— Սուրիսները գրում են, որ Լյովան լավ գործի է Բոստոնում…
— Արի թույլտվություն վերցնեմ։
— Ինչի՞ համար։ Ուզում եմ լսեմ։ Ուզում եմ տեսնեմ՝ ոնց ես աշխատում։
— Սա աշխատանք չի։ Աչքակապություն է… Մյուս կողմից էլ՝ քսան տարի է՝ պատմվածքներ եմ գրում, մի անգամ չես հետաքրքրվել…
— Առաջ տանսհինգ էիր ասում։ Հիմա արդեն քսան է։ Չնայած մի տարի էլ չի անցել…
Ինձ հավասարակշռությունից հանելու զարմանալի ունակություն ունի։ Բայց վիճելը հիմարություն կլիներ։ Մարդիկ վիճում են կյանքի լիքությունից…
— Մենք էստեղ խաղավարների պես բան ենք։ Աշխատավորներին օգնում ենք, որ քաղաքավարի հանգստանան։
— Շատ էլ լավ է։ Գործընկերներդ կարգի՞ն մարդիկ են։
— Տարբե՜ր։ Մեկը կա՝ տեղացի, Լարիսան։ Ամեն օր լաց է լինում Պուշկինի գերեզմանին։ Գերեզմանը տեսավ թե չէ՝ լացը կապում է…
— Ձեւացնո՞ւմ է։
— Չեմ կարծում… Տուրիստները մի անգամ նրան խոհանոցի սպասք են նվիրել՝ քառասունվեց ռուբլանոց։
— Ես չէի հրաժարվի…
Այդ պահին կանչեց Գալինան։ Տուրիստներ էին եկել Լիպեցկից։
Տատյանային ասացի․
— Իրերդ կարող ենք թողնել էսկեղ։
— Եղած֊չեղածը էս պայուսակն է։
— Հենց էդ էլ թող…
Քայլեցինք դեպի կապույտ, ցեխաբծերով պատված ավտոբուսը։ Բարեւեցի վարորդին ու տեղավորեցի կնոջս։ Հետո դիմեցի տուրիստներին…
— Բարի լույս։ Արգելոցի վարչակազմը, պահապաններն ու ծառայողները ողջունում են մեր հյուրերին։ Ձեզ ուղեկցելը ինձ են վստահել։ Անունս… Մեզ սպասում է…
Եվ այլն, եւ այլն։
Հետո վարորդին բացատրեցի՝ ինչպես գնալ Միխայլովսկոյե։ Ավտոբուսը շարժվեց։ Շրջադարձերին լսվում էր ռադիոլայի ձայնը․
<poem>
Ընծայիր հուրդ Պրոմեթեւսի պես։
Հուրդ ընծայիր անխտիր, շռայլ
Եվ մի խնայիր կրակը հոգուդ
Դու մարդկանց համար…
</poem>
Երբ շրջանցում էինք ճամփաբաժանի արհեստական հսկա գլաքարը, շարացած ասացի․
— Ուշադրություն մի դարձրեք։ Սա հենց այնպես, գեղեցկության համար է…
Ու, ավելի կամաց, կնոջս․
— Ընկեր Գեյչենկոյի տխմար մտահղացումներն են։ Ուզում է մշակույթի ու հանգստի հսկա այգի հիմնել։ Միջավայրի նկտառումներով։ Ծառից շղթա է կախել։ Ասում են՝ Տարտուի ուսանողները թռցրել են։ Ու գցել լիճը։ Կեցցեն ստրուկտուրալիստները…
Էքսկուրսիան վարելիս ժամանակ առ ժամանակ նայում էի կնոջս։ Նրա դեմքը, այդքան ուշադիր ու նույնիսկ մի փոքր շփոթված, նորից ապշեցրեց ինձ։ Գունատ շրթունքներ, թարթիչների ստվեր ու վշտալի հայացք…
Ես արդեն նրան էի դիմում։ Պատմում էի փոքրամարմին հանճարեղ մարդու մասին, ում մեջ այդքան հեշտ գոյակցում էին Աստված ու սատանան։ Որը բարձր էր սավառնում, բայց զոհ գնաց շարքային երկրային զգացմունքին։ Որը գլուխգործոցներ էր ստեղծել, բայց զոհվեց որպես երկրորդ կարգի վեպի հերոս։ Բուլգարինին օրինական հիմք տալով գրելու․
«Մեծ մարդ էր, բայց կորավ֊գնաց նապաստակի պես…»։
Մենք քայլում էինք լճափով։ Բլրի տակ սեւին էր տալիս հերթական գլաքարը՝ զարդարված հերթական մեջբերման սլավոնական գեղագրով։ Տուրիստները շրջապատեցին քարն ու ագահորեն սկսեցին լուսանկարել։
Ծխախոտ վառեցի։ Տանյան մոտեցավ ինձ։
Արեւոտ, քամոտ օր էր, շոգը չէր նեղում։ Ափով մեկ սփռված խումբը հասնում էր մեզ։ Պետք էր շտապել։
Ինձ մոտեցավ մի հաստլիկ՝ նոթատետրը ձեռքին․
— Ներողություն, ինչ էի՞ն Պուշկինի որդիների անունները։
— Ալեքսանդր եւ Գրիգորի։
— Ավագը…
— Ալեքսանդրն էր,— ասում եմ։
— Իսկ հայրանո՞ւնը։
— Ալեքսանդովիչ, բնականաբար։
— Իսկ փո՞քրը։
— Փոքրը՝ ի՞նչ։
— Փոքրի հայրանո՞ւնն ինչ էր։
Ես անօգնական նայեցի Տանյային։ Կինս չէր ժպտում․ տխուր էր ու կենտրոնացած։
— Ախ, հա՜,— գլխի ընկավ տուրիստը։
Պետք էր շտապել։
— Գնանք, ընկերնե՛ր,— առույգ կանչեցի ես,— քայլենք դեպի հաջորդ մեջբերումը։
Տրիգորսկում էքսկուրսիան հեշտ ու նույնիսկ վերելքով անցավ։ Ինչին, կրկնում եմ, զգալիորեն նպաստում էր ցուցադրանքի բնույթն ու տրամաբանությունը։
Ճիշտ է, ինձ շփոթեցրեց մի տիկնոջ պահանջը։ Ցանկանում էր «Հիշում եմ ակնթարթը հրաշք» ռոմանսը լսել։ Ասացի, որ բացարձակապես երգել չգիտեմ։ Տիկինը պնդում էր։ Ինձ փրկեց նոթատետրով հաստլիկը։ Եկեք, ասում է, ես երգեմ…
— Միայն ոչ այստեղ,— խնդրեցի,— ավտոբուսում։ (Վերադարձի ճանապարհին հաստլիկն իսկապես երգեց։ Այդ տխմարը, պարզվեց, հրաշալի տենոր ուներ…)։ Նկատեցի, որ Տանյան հոգնել է։ Որոշեցի Տրիգորսկոյե այգին անտեսել։ Առաջներում էլ նման բան պատահել էր։
Դիմեցի տուրիստներին․
— Ներկաներից ո՞վ է եղել արգելոցում։
Որպես կանոն, այդպիսիք չէին լինում։ Նշանակում է՝ ոչ մի վտանգ, կարող էի խախտել ծրագիրը…
Տուրիստներս վազքով իջան բլրալանջով։ Ամեն մեկն ուզում էր առաջինն ավտոբուս նստել, չնայած տեղերը բավարար էին ու նախապես բաշխված։ Մինչ մենք նայում էինք Տրիգորսկոյեն, վարորդները հասցրել էին լողանալ։ Մազերը թաց էին։
— Գնացինք վանք,— ասում եմ,— կայանատեղից ձախ։
Ջահել վարորդը գլխով արեց ու հարցնում է․
— Էնտեղ երկար ե՞նք մնալու։
— Կես ժամ, ոչ ավել…
Վանքում Տանյային ծանոթացրի պահապան Լոգինովի հետ։ Ասում էին, որ Նիկոլայ Վլադիմիրովիչը հավատացյալ է եւ նույնիսկ պահում է ծեսերը։ Միշտ ուզել էի նրա հետ հավատից խոսել ու հարմար պահ էի փնտրում։ Պարզվեց՝ ուրախ ու խաղաղ մարդ է, իսկ դրա կարիքը ես այնպե՜ս ունեի…
Էքսկուրսիան ավարտեցի հարավային կցաշենքում՝ Բրունոյի նկարի առաջ։ Գերեզմանի մոտ ավարտն ավելի տպավորիչ կլիներ, բայց նախընտրեցի բաց թողնել խումբը։ Կինս մի քիչ կանգնեց շրջափակի մոտ ու արագ վերադարձավ։
— Անհեթեթ ու տխուր է էս ամենը,— ասաց նա։
Չհարցրի, թե ինչը նկատի ունի։ Հոգնել էի։ Ավելի ճիշտ՝ շատ էի լարված։ Գիտեի, որ հենց այնպես չի եկել։
— Արի,— ասում եմ,— ընթրենք «Ծովախորշում»։
— Ես նույնիսկ մի քիչ կխմեի,— ասաց Տանյան…