Հնարավոր է, որ Պարայում ուշանանք, որովհետև հարկավոր է ձեռք բերել այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է հետագա ճանապարհորդության համար։ Այդ դեպքում այս նամակը մի անդրատլանտյան ուղերթով ինձանից շուտ տեղ կհասնի։ Իսկ եթե իսկույն ճամփա ընկնենք, ապա սա մեզ հետ միասին Լոնդոնում կլինի։ Այսպես թե այնպես, թանկագին միստր Մակ֊Արդլ, հուսով եմ շուտով սեղմելու ձեր ձեռքը։
==Գլուխ XVI «Դեպի փողո՛ց, դեպի փողո՛ց»==
Ես իմ պարտքն եմ համարում խորին երախտագիտություն հայտնելու Ամազոնի մեր բոլոր բարեկամներին, որոնք այդպիսի սիրալիրությամբ ընդունեցին մեզ և այդքան ուշադիր եղան մեր հանդեպ։ Առանձին շնորհակալության են արժանի սինյոր Պենալոսան և բրազիլական կառավարության մյուս պաշտոնատար անձինք, որոնց օգնությունն ապահովեց մեր վերադարձը տուն, այլև սինյոր Պերեյրան Պարա քաղաքից, որը հեռատոսորեն պատրաստել էր հարդարանքի համար ամեն բան, այնպես որ այժմ մենք չենք ամաչի քաղաքակրթված աշխարհում երևալուց։
Դժբախտաբար մենք վատ հատուցեցինք մեր բարեկամներին իրենց հյուրընկալության համար։ Ինչ Արած։ Օգտվում եմ առիթից նրանց բոլորին հավաստիացնելու, որ եթե փորձեն մեր հետքերով գնալ Մեպլ֊Ուայտի Երկիրը, ապա դա կլինի միայն ժամանակի և միջոցների վատնում։ Մեր պատմություններում մենք փոխել ենք բոլոր անունները, և որքան էլ արշավախմբի հաշվետվություններն ուսումնասիրեք, միևնույն է, չի հաջողվի նույնիսկ մոտենալ այդ վայրերին։
Կարծում էինք Հարավային Ամերիկայում մեր նկատմամբ եղած բարձր հետաքրքրությունը շատ տեղական բնույթ ունի, բայց ով կարող էր ենթադրել, թե ինչ սենսացիա կառաջացնեն Եվրոպայում մեր արկածների մասին առաջին մշուշապատ լուրերը։ Բանից պարզվում է, որ մեզանով հետաքրքրվել է ոչ միայն այն գիտական աշխարհը, այլև լայն հասարակությունը, չնայած մենք այդ մասին համեմատաբար ուշ իմացանք։
Երբ «Իբեռնիա» շոգենավն արդեն հիսուն մղոնի վրա էր Սաուտհեմպտոնից, սկսեցինք զանազան թերթերից ու գործակալություններից հեռագիր հեռագրի ետևից ստանալ, որոնք վիթխարի հոնորարներ էին խոստանում մեզ՝ արշավախմբի արդյունքների մասին թեկուզ ամենակարճ հաղորդման համար։ Սակայն պարտքի զգացումը հակադրում էր ամենից առաջ հաշիվ տալ Կենդանաբանական ինստիտուտին, որը հանձնարարել էր այդ հետազոտությունը կատարել։ Խորհրդակցելով իրար հետ՝ մենք հրաժարվեցինք որևէ տեղեկություն հաղորդել մամուլին։ Սաունտհեմպտոնը վխտում էր ռեպորտյորներով, բայն նրանք մեզանից ոչինչ չստացան։ Ուստի հեշտ է պատկերացնել, թե հասարակությունն ինչպիսի հետաքրքրությամբ էր սպասում ժողովին, որը նշանակված էր նոյեմբերի յոթի երեկոյան։
Կենդանաբանական ինստիտուտի դահլիճը, այն նույն դահլիճը, որտեղ ստեղծեցին հետազոտող հանձնաժողով, ճանաչվեց ոչ այնքան տարողունակ, այնպես որ ստիպված եղան ժողովը տեղափոխել Ռիջենտ֊ստրիտի վրա, Կուինգ֊հոլլ։ Այժմ արդեն ոչ ոք չէր կասկածում, որ եթե կազմակերպիչները վերցնեին Ալբերտ֊հոլլը, ապա նա ևս չէր կարող տեղավորել բոլոր ցանկացողներին։
Նշանավոր ժողովը նշանակվեց մեր Լոնդոն վերադառնալու երկրորդ երեկոյան։ Ենթադրվում էր, որ առաջին օրն զբաղված կլինենք գործերով։ Իմ մասին առայժմ լռում եմ։ Կանցնի ժամանակ, և թերևս հեշտ կլինի մտածել ու նույնիսկ խոսել այդ բոլորի մասին։ Պատմությանս սկզբում ես ընթեցողին հայտնեցի, թե ինչ ուժեր գործողության դրեցին ինձ։ Այժմ, թերևս, անհրաժեշտ է ցույց տալ, թե այդ ամենն ինչով վերջացավ։ Բայց չէ՞ որ վերջապես կգա մի օր, երբ ես ինքս կասեմ, որ հարկ չկա ափսոսալու։ Ինչ֊որ ուժ ինձ մղեց դեպի այդ ուղին, և ես պարտական եմ իսկական արկածների արժեքը ճանաչելու համար։
Իսկ այժմ անցնում եմ մեր հերոսապատումը եզրափակող վերջին իրադարձությանը։ Երբ գլուխ էի կոտրում, թե ինչպես ավելի լավ նկարագրեմ այն, աչքիս ընկավ «Դեյլի֊գազետի» նոյեմբերի ութի համարը, որտեղ մանրամասն հաշվետվություն էր զետեղված Կենդանաբանական ինստիտուտի ժողովի մասին, գրված իմ բարեկամ ու կոլեգա Մակդոնայի կողմից։ Բերում եմ այն ամբողջությամբ, սկսած վերնագրերից․ չէ՞ որ միևնույն է, ավելի լավ անհնար է մտածել։ Իհարկե, մեր «Դեյլին», հպարտ նրնաով, որ արշավախմբին մասնակցել է նրա սեփական թղթակիցը, առանձնապես շատ տեղ էր հատկացրել Կենդանաբանական ինստիտուտի դեպքերին, բայց մյուս թերթերը ևս անուշադիր չէին թողել դրանք։
«Նոր աշխարհ» ― Բազմամարդ ժողով Կուինգ֊հոլլում։ Բուռն տեսարաններ դահլիճում։ Արտասովոր դեպք։ Ի՞նչ էր այդ։ Գիշերային ցույց Ռիջենտ֊ստրիտում։ (Մեր սեփական թղթակից)։
Կենդանաբանական ինստիտուտի վաղուց սպասված ժողովը, որտեղ լսվեց մի տարի առաջ Հարավային Ամերիկա ուղարկված հանձնաժողովի հաշվետվությունը, որը պետք է ստուգեր պրոֆեսոր Չելենջերի հայտնած տեղեկությունները՝ այդ մայրցամաքում առկա մինչպատմական կյանքի ձևերի մասին, կայացավ երեկ Կուինգ֊հոլլում, և մենք համարձակորեն կարող ենք ասել, որ այդ օրը կմտնի գիտության պատմության մեջ, որովհետև նրա իրադարձությունները այնքան արտասովոր ու սենսացիոն բնույթ ունեն, որ հազիվ թե երբևէ ջնջվեն ներկաների հիշողությունից։(Իմ գրչակից եղբայր Մակդոնա, ի՜նչ հրեշավոր կերպով երկար ներածական ֆրազ։)
Պաշտոնական հրավիրատոմսերը բաշխվել էին միայն ինստիտուտի անդամներին և նրանց մոտիկ անձերին, բայց, ինչպես հայտնի է, վերջին հասկացողությունը բավական առաձգական է, ուստի Կուինգ֊հոլլի մեր դահլիճը բերնեբերան լիքն էր ժողովի սկսվելուց շատ առաջ, որը նշանակված էր ժամը ութին։ Սակայն լայն հասարակությունը, առանց որևէ հիմքի իրեն վիրավորված համարելով, ոստիկանության հետ երկարատև ծեծկռտուքից հետո գրոհով վերցրեց դահլիճի դռները, որի ժամանակ տուժեցին մի քանի մարդ, այդ թվում տեսուչ Սկոբլը, որը ոտքի ջարդվածք ստացավ։ Ներառյալ նաև սույն խռովարարներին, որոնք գրավել էին ոչ միայն ազատ միջանցքները, այլև մամուլի ներկայացուցիչներին հատկացված տեղերը, ճանապարհորդների գալուն էին սպասում մոտավոր հաշվով հինգ հազար հոգուց ոչ պակաս մարդ։ Երբ նրանք, վերջապես, երևացին, նրանց առաջնորդեցին բեմ, ուր մինչ այդ հավաքվել էին ոչ միայն Անգլայի, այլև Ֆրանսիայի ու Գերմանիայի խոշորագույն գիտնականները։ Շվեդիան նույնպես ներկայացված էր հանձին նշանավոր կենդանաբան, Ուպսալայի համալսարանի պրոֆեսոր պարոն Սերգիուսի։ Օրվա չորս հերոսների երևալը դիմավորվեց օվացիայով, ամբողջ դահլիճը մեկ մարդու պես ոտքի կանգննեց և բացականչություններով ու ծափերով ողջունեց նրանց։ Սակայն ուշադիր դիտողն այդ հիացմունքի փոթորկում կարող էր ինչ֊որ աններդաշնակության նոտաներ որսալ և այստեղից եզրակացնել, որ ժողովն այնքան էլ խաղաղ չի ընթանալու։ Բայց այն, ինչ տեղի ունեցավ իրականում, ներկաներից ոչ ոք չէր կարող նախագուշակել։
Ոչ մի կարիք չկա այստեղ նկարագրել մեր չորս ճանապարհորդների արտաքինը, քանի որ նրանց լուսանկարները զետեղված են բոլոր թերթերում։ Ծանր փորձությունները, որ, ինչպես ասում են, կրել են նրանք, քիչ են ազդել արշավախմբի մասնակիցների վրա, չնայած նրանք մեր ափերից հեռանալիս այդքան սևացած չէին։ Պրոֆեսոր Չելենջերի մորուքը թերևս ավելի է փարթամացել, պրոֆեսոր Սամերլիի դիմագծերը մի փոքր ավելի չորացել, լորդ Ջոն Ռոքստոնը հազիվ նկատելի նիհարել է, բայց ընդհանրապես նրանց առողջությունը չէր կարող ավելի լավ լինել։ Իսկ ինչ վերաբերում է մեր թերթի ներկայացուցիչ, նշանավոր սպորտսմեն և միջազգային կարգի ռեգբի խաղացող Է․ Դ․ Մելոունին, սպս նա շատ լավ է, և նրա ազնիվ, բայց գեղեցկությամբ չփայլող դեմքը մի գլուխ շողում է բարեհոգի ժպիտից։ (Լա՜վ, Մակ, ձեռքս կընկնե՜ս):
Երբ լռությունը վերականգնվեց, և բոլորը նստեցին իրենց տեղերում, նախագահող հերցոգ Դարհեմսկին ճառով դիմեց ժողովին։ Հերցոգն իսկույն հայտարարեց, թե քանի որ ունկնդիրները հանդիպելու են ճանապարհորդներին, նա մտադիր չէ երկար զբաղեցնել նրանց ուշադրությունը և կռահել հետաքննության հանձնաժողովի նախագահ պրոֆեսոր Սամերլիի զեկուցումը, հանձնաժողով, որի ջանքերը, դատելով եղած տեղեկություններից, պսակվել են փայլուն հաջողությամբ։ (Ծափահարություններ։) Ըստ երևույթին ռոմանտիկայի դարը չի անցել և բանաստեղծի վառ երևակայությունը դեռևս կարող ք հենվել գիտության ամուր պատվանդանի վրա։ Վերջում, ― ավելացրեց հերցոգը, ― ինձ մնում է միայն հայտնել իմ ուրախությունը, և այստեղ, անկասկած, բոլոր ներկա գտնվողները կպաշտպանեն ինձ, որ ջենտլմենները ողջ և առողջ են վերադարձել իրենց դժվարին ու վտանգավոր ճանապարհորդությունից, քանզի այդ արշավախմբի կործանմամբ գիտությունը համարյա անփոխարինելի կորուստ կունենար։ (Աղմկալի ծափահարություններ, որոնց միանում է նաև պրոֆեսոր Չելենջերը։)
Պրոֆեսոր Սամերլիի երևալն ամբիոնում նորից հիացմունքի փոթորիկ առաջացրեց։ Նրա ճառը շարունակ ընդհատվում էր ծափահարություններով։ Մենք բառացի չենք բերի այն, քանի որ արշավախմբի մանրամսն հաշվետվությունը, որը պատկանում է մեր թղթակցի գրչին, «Դեյլի֊գազետը» լույս է ընծայելու հատուկ բրոշյուրով։ Ուստի կբավարարվենք միայն պրոֆեսոր Սամերլիի զեկուցման համառոտակի շարադրմամբ։
Հիշեցնելով ժողովին, թե ինչպես առաջացավ արշավախումբ ուղարկելու միտքը, հռետորը պատշաճը մատուցեց պրոֆեսոր Չելենջերին և ներողություն խնդրեց նրանից՝ անցյալում նրա խոսքերին չհավատալու համար, որոնք այժմ լիովին հաստատվեցին, որից հետո ընդհանուր գծերով շարադրեց ճանապարհորդության երթուղին, խնամքով խուսափելով որևէ նշումից, որը կարող էր ծառայել իբրև տեղեկանք սարահարթի աշխարհագրական դիրքի մասին։ Այնուհետև պրոֆեսոր Սամերլին մի քանի խոսքով նկարագրեց Ամազոնի ափերից անցումը դեպի լեռնապարը և ունկնդիրներին ցնցեց արշավախմբի՝ սարահարթ բարձրանալու բազմաթիվ փորձերի պատմությամբ, որը վերջ ի վերջո հաջողվեց երկու նվիրված մետիս֊ուղեցույցների կյանքի գնով։ (Դեպքերի այդ անակնկալ մեկնաբանությամբ մենք պարտական էինք Սամերլիին, որն ուզում էր խուսափել որոշ փափկանկատ հարցերից։)
Ունկնդիրների հետ միասին բարձրանալով սարահարթ և ստիպելով նրանց զգալ, թե չորս ճանապարհորդների համար ինչ է նշանակում կամուրջի փլվելը, միակ կապը արտաքին աշխարհի հետ, պրոֆեսորն անցավ այդ արտասովոր երկրի սարսափների և հրաշալիքների նկարագրությանը։ Իր արկածների մասին նա քիչ խոսեց, բայց աշխատեց ամեն կերպ ընդգծել, թե զննելով սարահարթի կենդանական և բուսական աշխարհը, արշավախումբն ինչպիսի հարուստ ներդրում էր կատարել գիտության մեջ։ Միջատների աշխարհն այնտեղ առանձնապես հարուստ է կարծրաթևերով ու թեփուկաթևերով։ Մի քանի շաբաթվա ընթացքում արշավախմբին հաջողվեց որոշել առաջին ընտանիքի քառասունվեց տեսակ և երկրորդ ընտանիքի իննսունչորս տեսակ միջատներ։ Բայց, ինչպես և պետք էր սպասել, հասարակությունը գլխավորապես հետաքրքրվում էր խոշոր կենդանիներով, առանձնապես նրանցով, որոնք վաղուց մեռած են համարվում։ Պրոֆեսորը մինչպատմական այդպիսի հրեշների մի երկար ցուցակ թվեց՝ հավատացնելով ունկնդիրներին, որ այդ ցուցակն զգալիորեն կարող է լրացվել սարահարթի մանրակրկիտ ուսումնասիրությունից հետո։ Նրան ու նրա ուղեկիցներին հաջողվեց սեփական աչքերով տեսնել, ճիշտ է, մեծ մասամբ հեռվից, ամենաքիչը մի տասնյակ կենդանիներ, որոնք առ այսօր անհայտ են գիտությանը։ Ժամանակին նրանք, անշուշտ, ինչպես հարկն է կուսումնասիրվեն և կդասակարգվեն։ Իբրև օրինակ պրոֆեսորը բերեց հիսունմեկ ոտնաչափ երկարությամբ մուգ ծիրանագույն օձին, ինչ֊որ սպիտակ արարածի՝ ամենայն հավանականությամբ կաթնասուն, որը մթության մեջ ֆոսֆորային փայլ էր արձակում, և հսկայական սև թիթեռին, որի խայթոցները հնդկացիների ասելով թունավոր են։
Բացի կենդանի արարածների բոլորովին նոր տեսակներից, սարահարթը հարուստ է գիտությանը հայտնի մինչպատմական կենդանիներով, որոնցից մի քանիսին պետք է վերագրել վաղ յուրային շրջանին։ Այստեղ նա տվեց հսկա ստեգոզավրի անունը, որին մի անգամ միստր Մելոունը տեսել էր ջուր խմելիս։ Ճիշտ նույնպիսի գազան նկարված էր ամերիկացի նկարչի ալբոմում, որը թափանցել էր այդ անհայտ աշխարհը դեռևս արշավախմբից առաջ։ Պրոֆեսոր Սամերլին նկարագրեց նաև իգաուանադոնին ու պտերոդակտիլին՝ սարահարթում նրանց հանդիպած առաջին հրեշներին, և ունկնդիրներին ցնցեց՝ պատմելով աշխարհում ապրող ամենազարհուրելի գիշատիչների՝ դինոզավրերի մասին, որոնք շատ անգամ հետապնդել են արշավախմբի մերթ մեկ, մերթ մյուս անդամին։ Այնուհետև պրոֆեսորը մանրամասն խոսեց հսկա, դաժան թռչուն ֆորորակոսի և վիթխարի իշայծամների մասին, որոնք դեռևս հանդիպում են մեր երկրի սարահարթում։
Բայց ունկնդիրների հիացմունքը ծայրահեղ չափերի հասավ, երբ պրոֆեսորը հայտնեց նրանց կենտրոնական լճի գաղտնիքների մասին։ Լսելով այդ զգաստ գիտնականի հանդարտ խոսքը, ուզում էիր կսմթել ինքդ քեզ, համոզվելու համար, որ դա երազ չէ, որ դու արթուն վիճակում լսում ես եռաչք ձկնանման սողունների և ջրային վիթխարի օձերի մասին, որոնք ապրում են այլ հանելուկային խորություններում։
Այնուհետև նա անցավ բնիկների և մարդանման կապիկների նկարագրությանը, որոնք, ըստ երևույթին, հավանական պիտեկանտրոպի էվոլյուցիայի արդյունք են և, հետևաբար, ավելի քան կենդանական աշխարհի մի տեսակ, մոտենում են այն ենթադրական արարածին, որը գիտությանը հայտնի է իբրև «կապկի և մարդու միջև ընկած պակասոց օղակ»։
Վերջապես, պրոֆեսորն ուրախացրեց ունկնդիրներին՝ նկարագրելով մի սրամիտ, սակայն խիստ վտանգավոր օդագնացության ապարատ՝ պրոֆեսոր Չելենջերի գյուտը, և իր խիստ հետաքրքրական զեկուցման վերջում պատմեց, թե ինչ կերպ արշավախմբին հաջողվեց վերադառնալ քաղաքակիրթ աշխարհ։
Ենթադրվում էր, որ հենց դրանով էլ ժողովը կվերջանա և պրոֆեսոր Սերգիուսի առաջարկած բանաձևը հանձնաժողովի անդամներին շնորհակալություն հայտնելու առթիվ՝ պատշաճ ձևով կդրվի քվեարկության ու կընդունվի։ Սակայն ամեն բան սպասվածի պես հարթ չանցավ։ Ժողովի հենց սկսզբից հասարակության թշնամաբար տրամադրված մասը մի գլուխ իրեն զգացնել էր տալիս, իսկ երբ պրոֆեսոր Սամերլին իր զեկուցումը վերջացրեց, տեղից բարձրացավ Էդինբուրգի դոկտոր Ջեյմս Իլլինգվորտը և դիմեց նախագահին հետևյալ հարցով․
― Արդյոք մինչև բանաձևի քվեարկումը չպե՞տք է քննարկման դնել նրա մասին առաջարկվող ուղղումը։
Նախագահ։ ― Այո, սըր, եթե այդպիսին կա։
Դոկտոր Իլլինգվորտ։ ― Ձեռդ պայծառափայլություն, ես ուղղում ունեմ։
Նախագահ։ ― Այդ դեպքում հրապարակեցեք այն։
Պրոֆեսոր Սամերլի (վեր թռչելով տեղից)։ ― Ձեռդ պայծառափայլություն, թույլ տվեք հայտնել բոլորին ի գիտություն, որ այդ մարդը իմ անձնական թշնամին է դեռևս այն ժամանակվանից, երբ մենք բանավիճում էինք «Գիտական տեսություն» ամսագրի էջերում։
Նախագահ։ ― Անձնական կարգի հարցերը մեզ չեն վերաբերում։ Շարունակեցեք, դոկտոր Իլլինգվորտ։
Մեր ճանապարհորդների բարեկամներն այնպիսի աղմուկ բարձրացրին, որ ժամանակ առ ժամանակ դոկտոր Իլլինգվորտի ձայնը համարյա չէր լսվում։ Ոմանք փորձեցին նույնիսկ ցած քաշել նրան ամբիոնից։ Բայց ունենալով արտասովոր ուժ և հզոր ձայն՝ դոկտոր Իլլինգվորտը հաղթահարեց բոլոր խոչընդոտները և իր ճառը հասցրեց մինչև վերջ։ Այն րոպեից, ինչ նա տեղից բարձրացավ, բոլորի համար պարզվեց, որ նա դահլիճում շատ կողմնակիցներ ունի, որոնք ճիշտ է, փոքրամասնություն էին կազմում։ Զգալի մասը տրամադրված էր սպասողաբար և առայժմ չեզոքություն էր պահպանում։
Սկզբում դոկտոր Իլլինգվորտը պրոֆեսոր Չելենջերին և պրոֆեսոր Սամերլիին հավաստիացրեց նրանց գիտական գործունեության հանդեպ տածած իր խորին հարգանքի մասին, բայց այնուհետև ցավով հիշեց, որ չգիտես ինչու բանաձևի առթիվ իր ուղղումը բացատրում են ինչ֊որ անձնական շարժառիթով, մինչդեռ իրականում իրեն ղեկավարում է բացառապես ճշմարտության ձգտումը։ Ըստ էության նա այժմ գրավում է նույն դիրքը, ինչ֊որ անցյալ ժողովում պրոֆեսոր Սամերլին։ Այն ժամանակ պրոֆեսոր Չելենջերն առաջ քաշեց մի շարք թեզեր, որոնք կասկածի տակ առնվեցին իր կոլեգայի կողմից։ Այժմ նույն այդ կոլեգան հանդես է գալիս ճիշտ նույնպիսի պնդումներով և հույս է հայտնում, որ ոչ ոք դրանց դեմ չի առարկի։ Մի՞թե սա տրամաբանական է։ (Բացականչություններ․ «Այո, «Ոչ»։ Մամուլի ներկայացուցիչների համար առանձնացված օթյակում լսվում էր, թե ինչպես է պրոֆեսոր Չելենջերը նախագահից թույլտվություն խնդրում դոկտոր Իլլինգվորտին դահլիճից դուրս նետելու։) Մեկ տարի առաջ մի մարդ հույժ տարօրինակ բաներ էր պնդում։ Այժմ նույնը, և թերևս է՛լ ավելի մեծ չափերով, անում են չորս մարդ։ Բայց մի՞թե դա կարող է ծառայել իբրև վճռական գործոն այնտեղ, ուր խոսքը վերաբերում է գիտության մեջ համարյա հեղաշրջում կատարելուն։
Բոլորը հիշում են այն դեպքը, երբ մի խումբ ճանապարհորդներ վերադարձան հեռավոր, անհայտ երկրներից՝ տարածելով ամեն կարգի հեքիաթներ, որոնց մարդիկ մեծ հաճույքով հավատացին։ Մի՞թե Լոնդոնի Կենդանաբանական ինստիտուտը ևս ուզում է դյուրահավատի վիճակում լինել։ Հետաքննության հանձնաժողովի անդամները հույժ արժանավոր մարդիկ են, դա ոչ ոք չի կարող ժխտել։ Բայց մարդկային բնավորությունը չափազանց բարդ է։ Առաջ գնալու ցանկությունը կարող է ճամփից շեղել ամեն մի իսկական պրոֆեսորի։ Մենք բոլորս էլ թիթեռնիկների պես թռչում ենք դեպի փառքի կրակը։ Խոշոր որսի որսորդները դեմ չեն ճշմարտության դեմ մեղանչելուն, միայն թե իրենց ախոյաններին խոցեն, իսկ ժուռնալիստները այնքան սիրահար են ամեն կարգի սենսացիաների, որ յուրաքանչյուր քայլափոխում փաստորեն օգնության են կոչում իրենց հարուստ երևակայությունը։ Հանձնաժողովի ամեն մի անդամ կարող էր ունենալ իր մոտիվները, որոնցով առաջնորդվելով, նրանք ուռցրել են էքսպեդիցիայի արդյունքները։ («Խայտռակությո՜ւն․․․ Ամաչեցե՜ք»): Նա չէր կամենում ոչ ոքի վիրավորել։ (Սակայն վիրավորո՛ւմ եք»։ Դահլիճում աղմուկ։)․․․ Բայց բոլոր այդ հրաշքների հաստատման համար ներկայացված ապացույցները կրում են չափազանց անլուրջ բնույթ։ Ինչի՞ն են հանգում դրանք։ Մի քանի լուսանկարների։ Բայց մեր օրերում կեղծարարության արվեստն այնպիսի բարձր աստիճանի է հասել, որ չի կարելի միայն լուսանկարների վրա հույս դնել։ Ուրիշ ինչո՞վ են ուզում համոզել մեզ։ Շտապ փախուստի և լարով իջնելու պատմությամբ, որն իբրև թե արշավախմբի անդամներին խանգարել է հետներն այդ հրաշալի երկրի ֆաունայի ավելի խոշոր օրինակներ վերցնելու։ Սրամիտ է, բայց ոչ այնքան էլ համոզիչ։ Այստեղ ասվեց, թե լորդ Ջոն Ռոքստոնը ֆորորակոսի գանգ ունի իր մոտ։ Բայց ո՞ւր է։ Հետաքրքրիր կլիներ տեսնել այն։
Լորդ Ջոն Ռոքստոն։ ― Կարծես թե այդ մարդն ինձ մեղադրում է ստախոսության մե՞ջ։ (Դահլիճում աղմուկ։)
Նախագահ։ ― Լռությո՛ւն, լռությո՛ւն։ Դոկտոր Իլլինգվորտ, բարի եղեք ձևակերպելու ձեր ուղղումը։
Դոկտոր Իլլինգվորտ։ ― Ենթարկվում եմ, չնայած կուզենայի որոշ բաներ ևս ասել։ Եվ այսպես, իմ առաջարկությունը հանգում է հետևյալին․ շնորհակալություն հայտնել պրոֆեսոր Սամերլիին հետաքրքիր զեկուցման համար, սակայն նրա բերած փաստերը համարել չապացուցված, դրանց ստուգումը հանձնարարել մի այլ, մեր վստահությանն ավելի արժանի հանձնաժողովի։
Դժվար է նկարագրել, թե այդ ճառն ինչպիսի իրարանցում առաջացրեց դահլիճում։ Ներկաների մեծ մասը վրդովված էր մեծ ճանապարհորդների հասցեին արված այդպիսի զրպարտությունից, պահանջում էր․ «Կորչի՛ ուղղումը», «Մի՛ քվեարկեք այն», «Դո՛ւրս արեք նրան այստեղից»։ Միաժամանակ դժգոհները պաշտպանում էին դոկտոր Իլլինգվորտին և խլացուցիչ ձայներով բղավում․ «Այդ անազնվությո՜ւն է», «Նախագա՛հ, կարգի՛ հրավիրեք»։ Հետևի աթոռներին, ուր ուսանողներ էին նստած, կռիվ սկսվեց, գործի դրվեցին բռունցքները։ Միայն կանանց ներկայությունը կանխեց ընդհանուր տուրուդմփոցը։ Եվ հանկարծ, ճիչերը դադարեցին, դահլիճում լիակատար լռություն տիրեց։ Բեմում կանգնած էր պրոֆեսոր Չելենջերը։ Այդ մարդու արտաքինն ու ձևերը այնքան ազդեցիկ տպավորություն են թողնում, որ բավական է նա ձեռքը բարձրացնի, որպեսզի բոլորը նստեն իրենց տեղերը և պատրաստվեն լսելու։
― Այստեղ գտնվողներից շատերը հավանորեն հիշում են, ― սկսեց պրոֆեսոր Չելենջերը, որ նման անվայել տեսարան ներկայացվեց նաև մեր առաջին ժողովում։ Այն ժամանակ ինձ վիրավորողը պրոֆեսոր Սամերլին էր, և չնայած այժմ նա ուղղվել է ու մեղքերը խոստովանել, այնուամենայնիվ այդ միջադեպը չի կարող մոռացության տրվել։ Այսօր ես ստիպված էի է՛լ ավելի վիրավորական հարձակումներ լսել մի անձի կողմից, որը քիչ առաջ հեռացավ բեմից։ Ես մեծագույն ջանքեր եմ գործադրում ստիպելու ինձ՝ իջնել մինչև տվյալ անձի ինտելեկտուալ մակարդակը, բայց այդ անհրաժեշտ է ցրելու համար այն կասկածները, որ թերևս դեռ պահպանվում են ներկա գտնվողներից ոմանց մոտ։ (Ծիծաղ, աղմուկ, բացականչություններ հետևի շարքերից։)
Պրոֆեսոր Սամերլին հանդես եկավ այստեղ իբրև հետաքննության հանձնաժողովի նախագահ, բայց հազիվ թե հարկ կա հիշեցնելու, որ ամբողջ գործի իսկական ոգեշնչողը հանդիսանում եմ ես և որ մեր ճանապարհորդությունը հաջողությամբ պսակվեց գլխավորապես իմ շնորհիվ։ Այս երեք ջենտլմեններին ես հասցրի անհրաժեշտ վայրը և, ինչպես լսեցիք, համոզեցի նրանց, որ իմ պնդումներն իրավացի էին։ Մենք չէինք կարծում, որ մեր համատեղ հետևությունները ևս կվիճարկվեն նույնպիսի տգիտությամբ ու համառությամբ։ Բայց, խրատված դառը փորձից, այս անգամ ես զինվեցի որոշ ապացույցներով, որոնք կարող են համոզել յուրաքանչյուր ողջամիտ մարդու։ Պրոֆեսոր Սամերլին արդեն ասաց, որ մեր լուսանկարչական կամերաներն ընկան մարդակապիկների ձեռքը, որոնք մեր ողջ ճամբարն ավերեցին, և որ նեգատիվների մեծ մասը ոչնչացավ։ (Աղմուկ, ծիծաղ, հետևի աթոռից մեկը բղավում է․ «Պատմեցեք ձեր տատի՛ն»։) Ի դեպ, մարդակապիկների մասին։ Չեմ կարող չնշել, որ այժմ իմ լսողությանը հասնող ձայները վառ կերպով հիշեցնում են մեր հանդիպումները այդ հետաքրքրական արարածների հետ։ (Ծիծաղ։)
Չնայած շատ արժեքավոր նեգատիվներ ոչնչացվեցին, այնուամենայնիվ որոշ քանակությամբ լուսանկարներ մնացին մեզ մոտ, որոնցով լիովին կարելի է դատել կյանքի պայմանների մասին սարահարթում։ Ներկա գտնվողներից որևէ մեկը կասկածներ ունի՞ դրանց իսկական լինելում։ (Ինչ որ մեկի ձայնը․ «Այո, ունենք»։ Ընդհանուր հուզում, որը վերջանում է դահլիճից մի քանի մարդու դուրս բերելով։)
Նեգատիվները առաջարկաված են փորձագետների ուշադրության։ Հանձնաժողովը ուրիշ ի՞նչ ապացույցներ կարող էր ներկայացնել։ Նա ստիպված էր փախչել սարահարթից, ուստի չէր կարող որևէ բանով ծանրաբեռնել իրեն։ Սակայն պրոֆեսոր Սամերլիին հաջողվեց փրկել թիթեռների ու բզեզների իր հավաքածուն, որտեղ շատ նոր տարատեսակներ կան։ Մի՞թե դա բավական չէ։ (Մի քանի ձայներ․ «Ո՛չ, ո՛չ»։) Ո՞վ ասաց «ոչ»։
Դոկտոր Իլլինգվորտ (բարձրանալով տեղից)։ ― Մենք գտնում ենք, որ հավաքածուն կարելի էր կազմել որտեղ ասես, և ոչ թե անպայման ձեր մինչպատմական սարահարթում։ (Ծափեր)։
Պրոֆեսոր Չելենջեր։ ― Անկասկած, սըր, ձեզ նման խոշոր գիտնականի խոսքը մեզ համար օրենք է։ Սակայն թողնենք լուսանկարներն ու միջատաբանական հավաքածուն և անցնենք այն հարցերին որոնք երբեք ու ոչ մեկի կողմից չեն լուսաբանվել։ Մենք, օրինակ, միանգամայն ճշգրիտ տեղեկություններ ունենք պտերոդակտիլների մասին։ Այդ կենդանիների ապրելակերպը․․․ (Բացականչություններ․ «Դատարկ բա՛ն»։ Դահլիճում աղմուկ։) Ասում եմ այդ կենդանիների ապրելակերպը հիմա ձեզ համար բոլորովին պարզ կդառնա։ Իմ պորտֆելում մի նկար կա, որն արված է բնորդից, որի հիման վրա․․․
Դոկոտոր Իլլինգվորտ։ ― Նկարները մեզ ոչ մի բանում չեն համոզի։
Պրոֆեսոր Չելենջեր։ ― Դուք կուզենայիք տեսնել բուն կենդանո՞ւն։
Դոկտոր Իլլինգվորտ։ ― Անշուշտ։
Պրոֆեսոր Չելենջեր։ ― Եվ այն ժամանակ կհավատայի՞ք ինձ։
Դոկոտոր Իլլինգվորտ (ծիծաղելով): ― Այն ժամանա՞կ։ Դե, ի՜նչ խոսք։
Եվ այստեղ մենք մոտեցանք երեկոյի ամենահուզիչ և դրամատիկ էպիզոդին, որի էֆեկտը կմնա անգերազանցելի։ Պրոֆեսոր Չելենջերը բարձրացրեց ձեռքը, մեր կոլեգա միստր Է․ Գ․ Մելոունը իսկույն վեր կացավ տեղից և գնաց դեպի բեմի խորքը։ Մի րոպե հետո նա նորից հայտնվեց վիթխարահասակ մի նեգրի ուղեկցությամբ․ նրանք միասին բերում էին մի մեծ, քառակուսի արկղ, ըստ երևույթին խիստ ծանր։ Արկղը դրվեց պրոֆեսորի ոտքերի մոտ։ Հասարակությունը քարացավ՝ լարված հետևելով, թե ինչ է տեղի ունենում։ Պրոֆեսոր Չելենջերը հանեց արկղի շարժական կափարիչը, նայեց ներս և, մի քանի անգամ մատները ճթթացնելով ասաց գորովագին ձայնով (Ժուռնալիստական օթյակում նրա խոսքերը հիանալի էին լսվում)․ «Դե, դո՛ւրս արի, պստլիկ, դո՛ւրս արի»։ Լսվեց ինչ֊որ աղմուկ, ճանկռտոց, որից հետո անօրինակ, զարհուրելի ու նողկալի մի արարած դուրս եկավ արկղից ու նստեց նրա եզրին։ Անգամ հերցոգ Դարհեմսկու անսպասելի անկումը նվագախմբի մեջ սարսափահար հասարակության ուշադրությունը չշեղեց։ Այդ հրեշի մանրիկ, ածուխի պես վառվող աչքերը և գիշատիչ գլուխն ակամա ստիպեցին հիշել զարհուրելի քիմերներին, որոնք կարող էին ծնվել միայն միջնադարյան նկարիչների երևակայության մեջ։ Նրա կիսաբաց, երկար կտուցի վրա երկշարք շարված էին սուր ատամները։ Վեր ցցված ուսերը ծածկվել էին գորշ շալի ծալքերում։ Մի խոսքով, դա այն սատանան էր, որով մանկությանը վախեցնում էին մեզ։
Հասարակությունն ընկավ իրարանցման մեջ։ Ինչ֊որ մեկը ճչաց, առջևի շարքերում երկու կին ուշաթափվեցին։ Բեմում նստած գիտնականները ակնհայտ ձգտում էին ցույց տալիս նախագահի օրինակով նվագախմբի մեջ գլորվելու։ Թվում էր՝ մի վայրկյան ևս, և ընդհանուր խուճապը կհամակի ամբողջ դահլիճը։
Պրոֆեսոր Չելենջերը ձեռքը բարձրացրեց գլխից վեր՝ ջանալով հանգստացնել հասարակությանը, բայց այդ շարժումը վախեցրեց իր մոտ նստած հրեշին։ Նա ուղղեց գորշ շալը, որը ոչ այլ ինչ էր, բայց եթե մի զույգ թաղանթաթև։ Պրոֆեսորը բռնեց նրա ոտքերից, բայց պահել չկարողացավ։ Հրեշը վեր թռավ արկղի վրայից և սկսեց դանդաղ պտույտներ գործել դահլիճում՝ չոր խշշոցով թափահարելով տասը ոտնաչափանոց թևերը և ահավոր մի գարշահոտություն տարածելով շուրջը։ Այդ վառվող աչքերի ու նողկալի կտուցի մոտիկությունից մահու չափ վախեցած հասարակության ճիչերը լիակատար շփոթության մատնեցին հրեշին։ Նա սկսեց ավելի ու ավելի արագ դեսուդեն զարկվել դահլիճում, դեմ առնելով պատերին ու ջահերին, և, ինչպես երևում է, ահից բոլորովին խելագարվեց։ «Պատուհա՛նը, ի սեր աստծո, փակե՛ք պատուհանը», ― բղավեց պրոֆեսորը՝ վեր֊վեր թռչելով տեղում և ձեռքերը կոտրատելով։ Ավա՜ղ, նա շատ ուշ գլխի ընկավ։ Հրեշը, որ զարկվում էր պատեպատ, ինչպես հսկայական թիթեռը լամպի ապակուն, հավասարվեց պատուհանին, իր այլանդակ մարմնով խցկվեց նրա մեջ․․․ ու թե դրել ես, արի տար։ Պրոֆեսորը ձեռքով երեսը ծածկեց ու ընկավ բազկաթոռի մեջ, իսկ դահլիճը մեկ մարդու պես թեթևացած հառաչեց՝ համոզվելով, որ վտանգն անցած է։
Եվ այստեղ․․․ Բայց մի՞թե կարելի է նկարագրել, թե դահլիճում ինչ էր կատարվում, երբ Չելենջերի կողմնակիցների հիացմունքը և քիչ առաջվա հակառակորդների շփոթությունը ձուլվեցին ի մի, և ցնծության հզոր ալիքը ետևի շարքերից գլորվեց դեպի նվագախումբը, հարվածեց բեմին ու մեր հերոսներին բարձրացրեց իր կատարը։ (Կեցցե՛ս, Մակ։) Եթե մինչև այդ լսարանը անարդարացի էր գտնվել չորս խիզախ ճանապարհորդների նկատմամբ, ապա այժմ նա աշխատում էր իր մեղքը քավել։ Բոլորը վեր թռան տեղներից, շարժվեցին դեպի բեմ՝ գոռալով, թևերը թափահարելով։ Խիտ օղակով շրջապատեցին հերոսներին։ «Վե՛ր թռցնել նրանց, վե՛ր թռցնել», ― լսվեցին հարյուրավոր ձայներ։ Եվ ահա չորս ճանապարհորդները վերև թռան։ Ազատվելու նրանց բոլոր փորձերն ապարդյուն անցան։ Ասենք, որքան էլ նրանք ցանկանային ցած իջնել, չէին կարող, որովհետև մարդիկ միակտուր պատնեշի նման կանգնել էին բեմում։
«Դեպի փողո՛ց, դեպի փողո՛ց» ― ձայն տվին չորս կողմից։
Ամբոխը շարժման մեջ դրվեց, և մարդկային հեղեղը հանդարտ հոսեց դեպի դուռը՝ տանելով իր հետ չորս հերոսներին։ Փողոցում մի ինչ֊որ անհասկանալի բան սկսվեց։ Այստեղ հավաքվել էր հարյուր հազար մարդուց ոչ պակաս մի բազմություն։ Մարդիկ կանգնել էին ուս֊ուսի Լենհեմ֊օթելից մինչև Օքսվորդյան հրապարակը։ Հենց որ մուտքի մոտ վառ լապտերները լուսավորեցին ամբոխի գլխավերևում լողացող չորս հերոսներին, օդը թնդաց ողջույնի բացականչություններից․ «Թափորը դեպի Ռիջենտ֊ետրի՛տ», ― միահամուռ պահանջեցին բոլորը։ Փակելով փողոցը՝ շարասյունը Ռիջենտ֊ստրիտով շարժվեց առաջ դեպի Պելլ֊Մելլ, Սենտ֊Ջեյմս֊ստրիտ և Պիկադիլի։ Լոնդոնի կենտրոնում շարժումը կանգ առավ։ Մի կողմից ցուցարաների, մյուս կողմից ոստիկանության ու մեքենավարների միջև տեղի ունեցան մի շարք ընդհարումներ։ Վերջապես, արդեն կեսգիշերից հետո, ամբոխը չորս ճանապարհորդներին բաց թողեց, հասցնելով նրանց Օլբենի, լորդ Ջոն Ռոքստոնի բնակարանի դռների մոտ, հրաժեշտ տալով «Մեր փառապանծ ջահելները» երգով և ծրագիրը ավարտվեց հիմնով։ Այդպես վերջացավ այդ երեկոն՝ մեկն այն նշանակալից երեկոներից, որպիսին Լոնդոնը երբևէ տեսել է վերջին տասնամյակներում»։
Այսպես էր գրում իմ բարեկամ Մակդոնան։ Չնայած ծանր ոճին, դեպքերի ընթացքը բավական ճիշտ էր շարադրված այդ հաշվետվության մեջ։ Ինչ վերաբերում է ամենամեծ սենսացիային, ապա դա իր անսպասելիությամբ ապշեցրեց միայն հասարակությանը, բայց ոչ մեզ՝ արշավախմբի մասնակիցնեիս։ Ընթերցողը, անշուշտ, չի մոռացել իմ հանդիպումը լորդ Ջոն Ռոքստոնի հետ, երբ նա կրինոլինի նման ինչ֊որ բան քաշած վրան, գնում էր պրոֆեսոր Չելենջերի համար «ձագուկ» ճարելու։ Հիշեցեք նաև իմ ակնարկներն այն գլխացավանքի մասին, որ պատճառեց մեզ Չելենջերի ծանրոցը սարահարթից իջնելիս։ Եթե ես մտածեի պատմությունս շարունակել, ապա նրանում քիչ տեղ չէր հատկացվի մեր ոչ այնքան ախորժելի ուղեկցին, որին ստիպված էինք գոհացնել հոտած ձկնով։ Ես այդ մասին լռեցի, որովհետև պրոֆեսոր Չելենջերը վախենում էր, թե հանկարծ այդ անհերքելի փաստարկի մասին լուրերը չհասնեն հասարակության ականջին նախքան այն րոպեն, երբ նա կօգտվի նրանից իր հակառակորդների թոզը քամուն տալու համար։
Մի քանի խոսք լոնդոնյան պտերոդակտիլի մասին։ Այստեղ ոչ մի որոշակի բան չհաջողվեց պարզել։ Երկու ահաբեկյալ կանայք պնդում էին, թե իբր տեսել են նրան Կուինզ֊հոլլի տանիքին, ուր նա բազմել էր մի քանի ժամ, նման հրեշավոր քիմերի։ Հետևյալ օրը երեկոյան թերթերում երևաց այսպիսի բովանդակությամբ մի կարճ հաղորդում։ Գվարդիական Մայլզը, որը ժամապահ էր Մոլբորո֊հաուսում, թողել էր պոստը և դրա համար հանձնվել ռազմական դատարանին։ Դատավարության ժամանակ Մայլզը ցուցմունք էր տվել, թե գիշերային հերթապահության պահին նա պատահաբար նայել էր վերև և տեսել մի սատանա, որը ծածկել էր լուսինը։ Դրանից հետո նա հրացանը նետել էր ու փախել Պելլ֊Մելլ փողոցով։ Մեղադրյալի ցուցմունքները ուշադրության չէին առնվել, մինչդեռ դրանք կարող էին ուղղակի կապի մեջ լինել մեզ հետաքրքրող հարցի հետ։
Կավելացնեմ ևս մի վկայություն, որը քաղել եմ Ամերիկա֊հոլանդական գծի «Ֆրիսլանդ» շոգենավի մատյանից։ Այստեղ գրված է, որ հետևյալ օրվա առավոտյան ժամը իննին, երբ Ստարտ֊Պոյնտը տասը մղոնի վրա էր, նավի աջ կողմից, վերևում, հարավ֊արևվմտյան ուղղությամբ ահավոր արագությամբ սլացավ թևավոր այծի և հսկայական չղջիկի միջին մեծության մի արարած։ Եթե բնազդը մեր պտերոդակտիլին ճիշտ էր ցույց տվել ճամփան, ապա կասկած չի կարող լինել, որ նա իր վախճանը գտավ ինչ֊որ տեղ ատլանտյան օվկիանոսի ջրերում։
Հապա իմ Գլեդի՞սը։ Գլեդիսը, որի անունը տրվեց այն խորհրդավոր լճին և որն այսուհետև կկոչվի Կենտրոնական, որովհետև այլևս չեմ ուզում անմահություն պարգևել նրան։ Մի՞թե առաջ էլ ես այդ կնոջ բնավորության մեջ խստասրտության նշաններ չէի նկատել։ Մի՞թե չէի զգում, հպարտությամբ հնազանդվելով նրա հրամաններին, որ շատ բան չարժե այն սերը, որը մարդուն ուղարկում է հաստատ մահվան ընդառաջ կամ ստիպում կյանքը վտանգի ենթարկել։ Չէի՞ կռվում միթե այն աննահանջ մտքի հետ, որ գեղեցիկ է միայն այդ կնոջ արտաքին կերպարանքը, որ եսասիրության ու փոփոխամտության ստվերը մթագնում է նրա հոգին։ Ինչո՞ւ էր նա այդպես տարվում ամեն մի հերոսական արարքով։ Արդյոք ո՞չ այն պատճառով, որ ազնիվ արարքի մեծությունը կարող էր արտացոլվել նաև նրա վրա, առանց իր կողմից որևէ ջանքի ու զոհաբերության։ Կամ միգուցե այս ամենը դատարկ, անհիմն ենթադրություննե՞ր են։ Գլուխս կորցրել էի այս բոլոր օրերի ընթացքում։ Ստացած հարվածը թունավորել էր հոգիս։
Բայց անցել էր մեկ շաբաթ, որի ընթացքում ես մի շատ լուրջ խոսակցություն ունեցա լորդ Ջոն Ռոքստոնի հետ․․․ Քիչ առ քիչ սկսում է թվալ, թե գործերն այնքան էլ վատ չեն։
Մի քանի խոսքով պատմեմ, թե ամեն բան ինչպես եղավ։ Սաուտհեմպտոնում ո՛չ նամակ կար իմ անունով, ո՛չ հեռագիր։ Դրանից անհանգստացած, նույն օրվա երեկոյան ժամը տասին ես արդեն կանգնել էի Ստրիտեմի փոքրիկ վիլլայի դռան առաջ։ Միգուցե նա այլևս կենդանի չէ՞։ Վաղո՞ւց է, որ ես երազում էի բաց գիրկ ժպտացող դեմք, ջերմ գովասանքներ, որ առանց հաշվի շռայլվում են սիրածի քմահաճույքներով կյանքը վտանգի ենթարկող հերոսի հասցեին։ Իրականությունն ամպերի բարձրունքից ինձ գետին շպրտեց։ Սակայն բավական է նրա մի խոսքը, որպեսզի ես նորից ճախրեմ դեպի ամպերը։ Եվ ես ամբողջ թափով սլացա պարտեզի ճամփով, ծեծեցի դուռը, լսեցի իմ Գլեդիսի ձայնը, մի կողմ հրեցի շփոթված աղախնին ու ներս ընկա հյուրասենյակ։ Նա նստած էր դաշնամուրի և բարձր լամպի միջև դրված փոքրիկ բազմոցին։ Սենյակը երեք քայլ արի ու նրա ձեռքերն առա իմ ձեռքերի մեջ։
― Գլե՛դիս, ― բացականչեցի ես։ ― Գլե՛դիս։
Նա զարմանքով նայեց ինձ։ Մեր վերջին հանդիպումից հետո նրա մեջ ինչ֊որ անորսալի փոփոխություն էր կատարվել։ Սառը հայացքը, ամուր սեղմված շրթունքները՝ այդ բոլորն ինձ նոր թվաց։ Գլեդիսն ազատեց իր ձեռքերը։
― Այս ի՞նչ է նշանակում, ― հարցրեց նա։
― Գլեդի՛ս, ― ձայն տվեցի ես։ ― Ձեզ ի՞նչ է պատահել։ Չէ՞ որ դուք իմ Գլեդիսն եք, իմ սիրելի փոքրիկը, Գլեդիս Հանգերտոնը։
― Ո՛չ, ― ասաց նա, ― ես Գլեդիս Պոտս եմ։ Թույլ տվեք ձեզ ներկայացնել իմ ամուսնուն։
Կյանքի ինչպիսի՜ հիմար կատակ․․․ Ես ինձ որսացի մի փոքրիկ, կարմրաշեկ սուբյեկտի մեքենայորեն գլուխ տալիս ու ձեռքը սեղմելիս, սուբյեկտ, որը հարմար կերպով տեղավորվել էր այն խոր բազկաթոռում, որ մի ժամանակ ծառայում էր միայն ինձ։ Մենք գլխով արինք իրար և նայում էինք մեկմեկու ամենահիմար ժպիտով։
― Հայրիկը մեզ թույլատրել է առայժմ ապրել այստեղ։ Մեր տունը դեռ պատրաստ չէ, ― բացատրեց Գլեդիսը։
― Ահա թե ի՜նչ, ― ասացի ես։
― Մի՞թե դուք Պարայում իմ նամակը չեք ստացել։
― Ոչ, ես ոչ մի նամակ չեմ ստացել։
― Ափսոս։ Այն ժամանակ ամեն ինչ պարզ կլիներ ձեզ։
― Այնպես էլ ամեն բան պարզ է, ― քրթմնջացի ես։
― Ես ձեր մասին պատմել եմ Վիլյամին, ― շարունակեց Գլեդիսը։ ― Մենք իրարից գաղտնիք չունենք։ Շատ եմ ցավում, որ այսպես ստացվեց, բայց հավանորեն ձեր զգացմունքն այնքան էլ խոր չէր, եթե կարողացաք լքել ինձ այստեղ ու մեկնել ով գիտե աշխարհի որ ծայրը։ Դուք ինձ վրա չե՞ք բարկանում։
― Ոչ, ինչ եք ասում, ինչ եք ասում․․․ Դե, թերևս, ես գնամ։
― Չե՞ք ուզում մեզ հետ թեյ խմել, ― առաջարկեց կարմրաշեկ սուբյեկտը, հետո ավելացրեց մտերմական տոնով։ ― Ահա, միշտ այդպես է լինում․․․ Ուրիշ ինչի՞ վրա կարելի է հույս դնել։ Երկու ախոյաններից հաղթում է միշտ մեկը։
Նա ծիծաղեց ապուշային ծիծաղով, և ես լավ համարեցի հեռանալ։
Հյուրասենյակի դուռն արդեն փակվել էր ետևիցս, երբ հանկարծ ասես մի բան ինձ ետ հրեց, և, ենթարկվելով այդ ներքին մղումին, վերադարձա իմ երջանիկ ախոյանի մոտ։ Նա իսկույն մի տագնապալի հայացք նետեց էլեկտրական զանգին։
― Պատասխանեցեք խնդրեմ մի հարցի, ― ասացի ես։
― Եթե դա թույլատրելի սահմաններում է, ինչ կա որ․․․
― Դուք ինչպե՞ս հասաք դրան․․․ Գա՞նձ եք գտել, բևե՞ռ հայտնաբերել, ծովահե՞ն եք եղել, թռել եք Լա֊Մանշի վրայո՞վ․․․ Ի՞նչ եք արել դուք։ Որտե՞ղ է նա, ռոմանտիկան։ Ինչպե՞ս հաջողվեց դա ձեզ։
Նա աչքերը չռել էր ինձ վրա։ Նրա բարեհոգի֊հիմարավուն, ողորմելի կերպարանքը լիակատար տարակուսանք էր արտահայտում։
― Լավ։ ― Եվս մի հարց, վերջինը, ― բացականչեցի ես։ ― Ո՞վ եք դուք, ի՞նչ մասնագիտություն ունեք։
― Ես աշխատում եմ Ջոնսոն և Մերիվիլլի նոտարական գրասենյակում իբրև նամակատար։ Հասցեն՝ Չենսերի֊Լեյն, տուն քառասունմեկ։
― Ցտեսությո՛ւն, ― բղավեցի ես, և, ինչպես վայել է անմխիթար հերոսին, կորա գիշերային խավարում՝ հուզված զայրույթից, վշտից և․․․ ծիծաղից։
Եվս մի կարճ տեսարան, և ես պատմությունս կավարտեմ։
Երեկ երեկոյան մենք բոլորս հավաքվեցինք լորդ Ջոն Ռոքստոնի մոտ և ընթրիքից հետո, սիգար ծխելով, մտերմական զրույցի ընթացքում երկար հիշում էինք մեր արկածները։ Ինձ համար տարօրինակ էր այդ լավ ծանոթ դեմքերը տեսնել այդպիսի անսովոր հանգամանքներում։ Ահա նստած է Չելենջերը։ Առաջվա նման ներողամիտ ժպիտը խաղում է նրա շրթունքներին, կոպերը նույն արհամարհական ձևով կկոցված են, մորուքը վեր է ցցում, կուռծքը ուռցնում, ուժերը լարում՝ ջանալով ուսուցանել Սամերլիին։ Իսկ սա փստացնում է իր կարճ ծխամորճը և այծմորուքը ցնցում՝ կատաղորեն վիճարկելով Չելենջերի ամեն մի խոսքը։ Եվ վերջապես, ահա մեր տանտերը՝ նիհար դեմք, սառցակապույտ, արծվային աչքեր, որոնց խորքում մլմլում է մի ուրախ, խորամանկ կրակ։ Երեքն էլ այդպես շատ երկար կմնան իմ հիշողության մեջ։
Ընթրիքից հետո անցանք լորդ Ջոնի սրբության սրբոցը՝ նրա աշխատասենյակը, որը ողողված էր վարդագույն լույսով և զարդարված բազմաթիվ հաղթանիշներով։ Մեր հետագա խոսակցությունը տեղի ունեցավ այդ սենյակում։ Տանտերը փոքրիկ պահարանից հանեց սիգարի մի հին տուփ և դրեց իր առաջ, սեղանի վրա։
― Թերևս վաղուց պետք է ձեզ այս գործին հաղորդակից դարձնեի, ― սկսեց նա, ― բայց ուզում եմ նախապես ամեն բան պարզել մինչև վերջ։ Արժե՞ միթե հույսեր արթնացնել և հետո համոզվել, որ դրանք անիրագործելի են։ Բայց այժմ մեր առջև փաստն է։ Հավանորեն հիշում եք այն օրը, երբ մենք ճահճում գտանք պտերոդակտիլների որջը։ Ահա, ուրեմն, ես նայեցի, այդ ճահճին և վերջ ի վերջո մտքերի մեջ ընկա։ Կասեմ, թե բանն ինչ է, եթե դուք ինքներդ ոչինչ չեք նկատել։ Դա հրաբխային ձագար էր՝ կապույտ կավով։
Երկու պրոֆեսորն էլ գլխով արին՝ հաստատելով նրա խոսքերը։
― Նույնպիսի կապտակավ հրաբխային ձագար ինձ վիճակվել է միայն մեկ անգամ տեսնել իմ կյանքում՝ Կիմբեռլիի ալմաստի մեծ ցրվածքներում։ Հասկանո՞ւմ եք։ Ալմաստը մտքիցս դուրս չէր գալիս։ Այդ գարշահոտ սողուններից պաշտպանվելու համար ես զամբյուղի նման մի բան պատրաստեցի և, բահով զինվելով, վատ չէի անկացնում ժամանակս նրանց որջում։ Ահա թե ինչ հանեցի այնտեղից։
Նա բաց արավ սիգարատուփը, շուռ տվեց այն և սեղանին թափեց մոտ երեսուն չհղկված ալմաստ՝ բակլայից մինչև շագանակի մեծության։
― Թերևս ասեք, որ ես պետք է անմիջապես հայտնեի իմ գյուտի մասին։ Չեմ վիճում։ Բայց անփորձ մարդը հեշտությամբ կարող է սխալվել այս քարերի հարցում։ Չէ՞ որ սրանց արժեքը կախված է ոչ այնքան մեծությունից, որքան համակազմվածքից ու մաքրությունից։ Մի խոսքով, բերի այստեղ, առաջին իսկ օրը գնացի Սպինկի մոտ ու խնդրեցի քարերից մեկը հղկել ու գնահատել։
Լորդ Ջոնը գրպանից հանեց մի փոքրիկ տուփ և ցույց տվեց սքանչելիորեն փայլփլող մի ադամանդ, որի նմանը, թերևս, երբեք չէի տեսել։
― Ահա իմ ջանքերի արդյունքը, ― ասաց նա։ ― Ոսկերիչն այս բոլորը գնահատեց ամենաքիչը երկու հարյուր հազար ֆունտ։ Հասկանալի է, մենք այդ գումարը կբաշխենք հավասարապես։ Ես ոչ մի այլ բանի չեմ համաձայնի։ Դե, Չելենջեր, դուք ի՞նչ եք անելու ձեր հիսուն հազարը։
― Եթե իսկապես պնդում եք ձեր մեծահոգի որոշման վրա, ― ասաց պրոֆեսորը, ― ապա ես իմ բոլոր փողերը կծախսեմ մասնավոր թանգարանի կահավորման վրա, որի մասին վաղուց եմ երազում։
― Իսկ դո՞ւք, Սամերլի։
― Ես կթողնեմ դասերը և ամբողջ ժամանակս կնվիրեմ կավճային շրջանի իմ բրածոների հավաքածուի վերջնական դասակարգմանը։
― Իսկ ես, ― ասաց լորդ Ջոն Ռոքստոնը, ― իմ ամբողջ բաժինը կծախսեմ արշավախմբի հանդեձավորման վրա և մի անգամ ևս կդիտեմ մեր սրտին սիրելի սարահարթը։ Ինչ վերաբերում է ձեզ, սիրելի երիտասարդ, ապա փողը ձեզ ևս հարկավոր է՝ չէ՞ որ դուք ամուսնանում եք։
― Դե ոչ, առայժմ չեմ պատրաստվում, ― տխուր ժպիտով պատասխանեցի ես։ ― Եթե դուք չեք առարկում, թերևս ես միանամ ձեզ։
Լորդ Ռոքստոնը նայեց աչքերիս և իր ամուր, արևակեզ ձեռքը լուռ պարզեց դեպի ինձ։