Այսպիսի գերեզմանաքարերի հետ հարկ է հիշել ավելի հաճախակի հանդիպող խոյակերպը, այսինքն ոչխարի ձև ունեցողը, որ Հայաստանի շատ կողմերում է երևում, մանավանդ 16֊րդ, 17֊րդ դարերում հաստատվածները՝ հայտնապես հետևելով հնագույններին, որոնց տապանագրերը ընթերցված չեն կամ մեզ ծանոթ չեն։ Այս ամենապատվական կենդանին, որին խնամելը մարդու առաջին արհեստն էր (խաշնադարմանություն) և արևելքի ու արևմուտքի շատ ազգերի մեջ դեռ առաջինն է, մեր կերկրում էլ ընտիր ու բազմաքանակ տեսակներ ունի և ինչպես հայտնի է, եկամուտի գլխավոր միջոցներից մեկն է և Քրիստոսից շատ դարեր առաջ էլ է վկայել․ այն ժամանակներից մինչև այժմյան քրդերի՝ օտար հովիվների համար այնտեղ արոտատեղիներ են եղել։
Նույնաձև գերազմանաքարերից զատ՝ խոյը այլ առումով էլ է նշանավոր ազգային մտքի ու հիշատակումների մեջ՝ ձևով ու հատկություններով, որ հայտնի են դարձնում <i>խոյանալ</i> բառը՝ «արագ վազել֊հասնել» իմաստով, բայց առավել ևս՝ ճարտարապետության մեջ գործածված <i>խոյակ</i> և <i>խոյակապ</i> (որ <i>հոյակապ</i>֊ն է) բառերը, որ վերաբերում են ամբողջ շինվածքին և առանձին մասերի, ինչպես յուների վերնախարսխի մասին, որը հոնիական ոճի սեփական կնիքն է։ Բայց թվում է, թե ոչ միայն սյան գլխին, այլև կամարի մեջ խոյի գլուխ դնելը ծանոթ էր հայերին, քանզի մեր հին բառգիրքը մեր <i>հոյակապը</i> թարգմանել է կամարակապ, որ այժմ ասվում է որևէ մեծագործ շինության համար։ Եվ ոչ միայն շենքի, այլև որևէ մեծագործության, մեծագործող ու շինարար մարդու էլ տալիս են Հոյանուն կոչումը։ Սրանք հիշեցինք խոյի կամ ոչխարի պաշտամունքի հավանականության պատճառով՝ թողնելով և նույնանուն բնակության վայրերը։
Այս կենդանու մերձավորներն էլ՝ այծ, նոխազ, քաղ, քոշ, իրենց անունները լսելի են դարձնում շեն ու անշեն տեղերում՝ որպես զոհ գործածվելով, եթե ավելի կրոնական նշան չունեն, որպիսին ունեն դրանցից զուգված կամ խառնված մտացածին կենդանիները՝ վիշապաքաղը, եղջերվաքաղը և այլն։ Վերջին անունը առաջ է բերում սոսկ կամ անխառն եղջերու, որի վարգելուն Արտաշեսի բաղձալը հիշել ենք ( էջ 41)։ Առավել հավանական է թվում հայերիս մեջ սրա նվիրական լինելը, մանավանդ ինչպես հույների մեջ էր եղել, այնպես էլ մենք ենք դրանց նվիրաբերել մեր Անահիտին։ Այժմյան Բայազետ բերդում, որ գտնվում է հին ժամանակներում հայոց ամենաշատ պաշտամունքի տեղերի կենտրոնում, առ այօր մնացել է այդպիսի պատկերով մի քարե քանդակ։ Տեսնողը կարող է դատել, որ որքան էլ այլաձև ու առասպելյայ է այդ բագինի վրա կանգնած կենդանին (թերևս բաղադրված առյուծից ու գայլից), դեռ հայտնի է դարձնում եղջերուի էությունը։ Եվ եթե քանդակը ավելի անմաշ մնացած լիներ, այդ էությունը էլ ավելի հայտնի կդարձներ։ Այդ պատկերաքանդակն էր պատվի արժանացած ու պաշտված, թե իր կերպարանած չաստվածը՝ միապես հեթանոսական կրոնի մի ապացույց է։
Մեր հին պատմիչ Զենոբի գրվածքի մի օրինակում ասվում է, թե Վաղարշակը Հնդկաստանից գաղթած Դեմետրին ու Գիսանեին բնակության տեղերը տվեց Տարոնում ու Ապահունիքում՝ «հանդերձ դիւաբնակ աշտեօքն և երկարածնօտ Աւարոսիւ․․․ [և նոքա կանգնեցին] կուռս ըստ պատկերին այնմիկ, զոր ի Հնդիկս Վիշապ կոչէին», որից էլ քաղաքը կոչվեց Վիշապ։ Չգիտեմ ինչ է այդ երկարածնոտ Ավարոսը՝ վիշա՞պ, թե՞ այս քանդակի վրա երևացող երկայնացռուկ մի անասուն։ Հետագայի ուսումնասիրողներին ենք թողնում ստուգել այդ և նախ՝ այդ երկբայելի անունը (Ավարոս), որ գուցե հնդկերեն նշանակում է այս կամ այն կենդանին։
Թողնում ենք նաև գազաններին՝ իրենց առյուծ թագավորով և ինով, որոնց անվամբ Հայաստանում կամ այլևայլ տեղեր։ Ունենք նաև ինչպես մարդկանց, այնպես էլ ընտանի կենդանիների հատուկ անուններ (Առյուծ, Ընձակ, Կորյուն, Եզնիկ, Ցլիկ, Արջուկ և այլն), որոնք առնված են թվում ավելի շատ այդ կենդանիների պատվելի լինելուց, քան բարքից, քանզի նախատական պիտի լիներ մարդկանց այդպես անվանելը, եթե այդ չորքոտանիները համարվեին շատ անարգ և ոչ առասպելներով ու կարծիքներով ազնվացված։ Հիշենք միայն մեկը, որը մի տեսակով ընտանիների կարգում է, մյուս տեսակով՝ վայրիների։ Դա վայրի խոզն է, որին մենք կոչում ենք <i>վարազ</i>, պարսիկները՝ <i>վյուրրազ</i>։ Մարդկանց բազում հատուկ անունները և երևթույթներ ու աստղերի հատկանշող անունները բավարար հավաստիք են, որ այս կատաղի ու անճոռնի գազանն էլ է ունեցել կորանական շոշորդ։ Թերևս այս համարումով չամաչեցին մեր երկու կրոնների միջնակետում ապրող նախնիները իրենց մեծ ու երևելի, ապա և սուրբ թագավորին էլ մի քանի օրով վարազի կերպարանք ընծայել, փոխանակ ավելի բացատրեին նրա բարոյական այլափոխությունը։ Սակայն տեղանքի (Վարազ լեռ, Վարազաբլուր) և մարդկանց (Վարազդատ, Վարազարդատ, Վարազշապուհ, Վարազվաղան, Վարազտիրոց) հատուկ անուններից առավել նշանակալի են «մեծ, ընդարձակ, զորավոր» իմաստով երևույթները, ինչպես՝ վարազաթև, վարազաջիղք, վարազափողոց և էլ առավել նշանավոր վարազագիր կամ վարազանկարագիր մատանի։ Վերջինիս ձևը կնքված գրի հաստատության ապահով նշան էր։ Արդյոք կնիքի տառերն էին հատուկ ձևի, թե մատաուն վրա վարազի կերպարանք կամ գլուխ էր քանդակված՝ որոշակիորեն ասել չեմ կարող։ Բայց վերջինն ավելի հավանական է։ Գուցե դրանցից առավել նշանակալի էր մատանու ու կնիքի մեծությունը, ինչպես այժմ էլ թագավորներն ու տերությունները ունեն մեծ ու փոքր կնիքներ և մեծով կնքում են մեծ խնդիրները կամ մեծերի հետ թղթակցությունը։
Հելլենական դիցաբանության մեջ կամ վարազի բազում հիշատակումներ այլևայլ դիքերի ու դյուցազունների հետ։ Անհրաժեշտ է թվում, որ հայերս էլ ունենայինք դիցական մի վարազ, երբ հիշում ենք, որ ինչպես տրդատը Տիրի տուրքն է, Միհրդատը Միհր չաստվածի, այդպես էլ Վարազդատը պետք է լինի Վարազի տուրքը (այդպես է նաև մեր սուրբ կրոնում․ Աստվածատուր, Քրիստոսատուր, Խաչատուր)։ Գուցե Տիրն ու Վարազը շատ էլ հեռու չեն իրարից, քանզի ըստ պարսիկների՝ Հրատ մոլորակի (ըստ դիցաբանների՝ Արես) նշանը վարազն էր, իսկ տիրը, ինչպես կտեսնենք, դպրության չաստվածն էր՝ ոչ անմասն արիությունից<ref>Թերևս ավելորդ չլինի մեկ այլ հիշատակում։ Նիկողայոս դամասկոսցու՝ Կեսարի հատուկտոր վարքի մեջ լսվում է ПйвЬсбт դիցական մի անուն, որ, ըստ իր ասածի, նշանակում է Ագաթանկելոս, այսինքն «բարի հրեշտակ»։ Ոմն հմուտ հնդկագետ դա համարում է սրանց <i>հուպարա</i> կոչվածը «բարյացաբեր» կամ «երանաբեր» նշանակությամբ։</ref>։
Եթե ջրային և ցամաքային կենդանիներից հետո ցանկանանք օդի մեջ շրջողների հետ էլ թափառել, կարոտ կլինենք շատ մանր ու ոչ շատ հաստատուն քննության։ Հայոց համազգային ու արքունի զորագնդերում ու պաշտոնատարների մեջ կային այլևայլ թռչունների պատկերներով դրոշակիրներ (աղավնի, բազե, արծիվ և այլն)։ Եվ ամբողջ ազգատոհմ ունենք՝ Հավունիք կամ Հավնունիք անունով։ Բայց դրանք սոսկ նշա՞մ էին, թե՞ կրոնական գաղափորի արտահայտություն՝ չեմ կարող վճռել։ Միայն հավանական է Արծրունիների՝ արծվին պատվի արժանացնելը, եթե, արդարև, ըստ ավանդության, ասորեստանցիների սերունդ են կամ խառնուրդ (գոնե նրանց նահապետները), ինչը երաշխավորում է նաև Ս․ գիրքը՝ հիշելով Սենեքերիմ թագավորին սպանող որդիների՝ Հայաստան փախչելը։ Սրանց ազգի չաստվածներից մեկը կոչվում էր Նեսրաք կամ Նեսրոք<ref>Արծիվը կամ անգղը արաբերեն էլ <i>նեսր</i> է կոչվում։</ref>, որի դիմաց երկրպագելու պահին իր 185000֊անոց զորաբանակը կորցնող թագավորը կորցրեց նաև իր կյանքը։ Հայրասպանները իերնց կողոպտած ինչքի հետ եթե ոչ նույն, ապա ուրիշ արծիվ֊դիքի պատկեր էլ բերեցին Հայաստան, որտեղ այն պաշտվեց նրանց ժառանգած կողմերում։ Այս է հավանորեն Արծրունյաց ցեղի անվան պատճառը, որ իրենց Թովմա պատմիչը հետաքննել է Խորենացուց հետո 10֊րդ դարում։
Մեկ այլ առումով էլ անհարմար չէ, որ եթե չորքոտանիների թագավոր անվանված առյուծը ցամաքի վրա էր պատվի արժանացել, ապա օդում էլ թռչունների թագավոր արծիվը պատվի արժանացած լիներ։ Մանավանդ, ինչպես հույների Զևսին, այնպես էլ հայոց Արամազդին էր նվիրված ու նրա ձեռքին էր հանգչում հայկական ոչ աննշան արծիվը, որի այլևայլ տեսակները հիշվում են մեր լեզվում՝ գետարծիվ, ցրտարծիվ, քաջարծիվ։ Կան նաև նրանցից մեծ տեսակները՝ պաշկուճ, լաշհավ, քարքազ<ref>Անգղի արաբերեն անունն է, բայց մեր աղթարքներում այդպես է գրվում, և գարնանը երևալու օրն էլ նշանակվում է մարտի 15֊ին․ «Այսօր Քարքազն ի Հոռմանց երկիրն գայ»։ Մեկ այլ տեղում էլ իբր պատկերի կամ երազի մեջ «երկու մարդ ի Քարքազն են հեծեր, և զթեւն ի մէմմէկի շլիկն են ձգեր»։</ref> Անգեղ տան մեծ ցեղի ու նախարարի անունից գուշակելի է, որ անգղն էլ իր պատիվն ու կրոնական հիշատակումն է ունեցել։
Այս ծանոթ ու երևելի կենդանիներից հետո արժե՞ արդյոք մի փոքրիկ միջատ էլ հիշել, որ մեծամեծ անուններ ունի (<i>ոսկի եզնակ, աստծու եզնակ</i>) և առասպելական մի նշանակություն է ընծայում։ Գալենոսի բժշկական բառարանում այն կոչվում է թունավոր ճիճու։ Թունավոր լինելն է հայտնում նաև Մխիթար Գոշի 60֊րդ առակը։
Հայոց երկրի թռչնաբանությունը թե՛ թռչուններով և թե՛ անուններով կարելի է հարուստ համարել, և կրոնական ու պատմական նշանակությամբ հետաքննելի են արտավազդահավը, ապռնեկը, բարեծուծը, բրդոռը, գուրգուրը, իշտրմուղը, լծելծեն, կատիճակողը, կովկորուսիկը, կովացուլը, հովհաննահավը, սանդրաբոբոկը և այլն, որոնց մեր այս գործի նպատակով ճանաչելու համար մեզ էլ էին պետք զորավոր թևեր։
=Հրեշներ=