― Ի՞նչ պետք է դու անես բոլոր ռմբապաստարաններում՝ առանց քո Ռազվիտայի, ― հարցրեց նա նուրբ սարդային քմծիծաղով, ինչից հետո համբուրեց իմ ճակատը և որպես Դանցիգի երկաթուղային գլխավոր կայարանի բոլոր ճանապարհային փաստաթղթերով հանդերձ ինձ ուղեկցող, հրաժեշտ տվեց Քիթթիին ու Ֆելիքսին, ինչպես նաև նվիրեց դերասանական ուղեբեռից մնացած հինգ թմբուկները։ Նման ձևով հանդերձավորված, առաջվա պես ինձ հետ ունենալով իմ գիրքը, քառասունչորս թվի հունիսի տասնմեկին՝ իմ որդու ծննդյան երրորդ տարեդարձի նախօրեին, ժամանեցի իմ հայրենի քաղաք, որը նախկինի պես անվանս ու միջնադարյան էր՝ ժամը մեկ բռնկվելով իր տարբեր բարձրության զանգակատների տարբեր չափսերի զանգակների թնդյունով։
===Քրիստոսի ժառանգորդը===
Այսպիսով, ահա այն, վերադարձը տուն։ Ժամը քսանն անց չորս րոպեին ռազմաճակատայիններով գնացքը ժամանեց Դանցիգի գլխավոր կայարան։ Ֆելիքսն ու Քիթթին ինձ հասցրեցին Մաքս֊Հալլե֊պլաց, հրաժեշտ տվեցին, ընդ որում Քիթթին նույնիսկ արտասվեց, այնուհետև տեղեկատվական այցով գնացին Հոխշտրասեի իրենց վաչությունը, իսկ Օսկարը քսանմեկից քիչ պակաս իր ուղեբեռով քայլեց դեպի Լաբեսվիգ։
Վերադարձ տուն։ Բավականին տարածում գտած ու չափից դուրս զզվելի ավանդույթը ներկայումս մերօրյա Ոդիսևսի է վերածում ցանկացած պատանու, որը մի աննշան մուրհակ է կեղծել։ Դրա պատճառով գնացել էր արտասահմանյան լեգեոն, իսկ մեկ երկու տարի հետո, հասունանալով, վերադարձավ տուն և ամեն տեսակի կարճ հեքիաթներ է պատմում։ Ինչ֊որ մեկը ցրվածության պատճառով նստում է ոչ այն գնացքը, Ֆրանկֆուրտի փոխարեն մեկնում է Օբերհաուզեն, ճանապարհին ինչ֊ինչ արկածներ է ունենում, այլ կերպ չէր էլ կարող լինել, իսկ վերադառնալով, մի գլուխ իր շուրջը այնպիսի անուններ է շաղ տալիս, ինչպիսիք են Կիրեկեյան, Պենելոպեն և Տելեմաքը։
Օսկարը Ոդիսևս չէր, թեկուզ միայն այն պատճառով, որ վերադառնալով, ամեն ինչ գտավ նախկին դիրքում։ Նրա սիրեցյալ Մարիան, ում Ոդիսևսի իրավունքով նա պարտավոր էր անվանել Պենելոպե, ամենևին էլ պաշարված չէր վավաշոտ փեսացուներով, առաջվա պես նա մնում էր իր Մացերատի մոտ, որին ընտրել էր Օսկարի մեկնելուց շատ առաջ։ Դրանից բացի ես հույս ունեմ, որ ձեզանից այն մասի մոտ, ով դասական կրթություն է ստացել, միտք չի ծագի իմ խեղճ Ռոզվիտայի մեջ միայն նրա նախկինում պայծառատեսությամբ զբաղվելու պատճառով տենել Կիրկեային, որը խելքահան էր անում տղամարդկանց։ Եվ ի վերջո, ինչ վերաբերում է իմ որդի Կուրտին, ապա նա հանուն իր հոր մատը մատին չի խփել, իսկ դա նշանակում է, որ նա ամենևին էլ Տելեմաքը չէր՝ չնայած նա էլ չճանաչեց Օսկարին։ Իսկ եթե ուղղակի անհնար է առանց զուգադրումների բավարարվել, ընդ որում՝ ես հասկանում եմ, որ տուն վերադարձած մարդը ստիպված է համբերատարությամբ դիմանալ զուգադրումներին, ապա թող ես ձեզ համար լինեմ անառակ որդի, քանզի Մացերատը լայն բացեց դռները և ինձ ընդունեց որպես հայր, այլ ոչ որպես ենթադրյալ հայր։ Այո, նրան հաջողվեց այնքան ուրախանալ Օսկարի վերադարձի համար, նույնիսկ իսկական արցունքներով լուռ արտասվեց, որ այդ օրվանից սկսած ես ինձ ոչ միայն բացառապես Օսկար Բրոնսկի եմ անվանում, այլ նաև Օսկար Մացերատ։
Մարիան շատ ավելի հանգիստ դիմավորեց ինձ՝ չնայած չասենք, թե ոչ սիրալիր։ Նա սեղանի մոտ նստած Տնտեսական վարչության համար մթերային քարտերի կտրոններ էր կպցնում, իսկ ծխողների սեղանի վրա արդեն մի քանի փաթեթից չհանված նվերներ էին դրված փոքրիկ Կուրտի համար։ Ունենալով գործնական մտածողություն՝ նա, բնական է, որ առաջին հերթին մտածեց իմ ֆիզիկական վիճակի մասին։ Հագուստներս հանեց, ինչպես հին ժամանակներում, լողացրեց՝ չնկատելով, որ ես կարմրեցի, ինձ տնային հագուստ հագցրեց և նստեցրեց սեղանի մոտ, որտեղ այդ ընթացքում Մացերատը ինձ համար տապակած կարտոֆիլով հատ գցած ձու էր պատրաստել։ Այդ բոլորը ես ուտում էի և հետն էլ կաթ խմում, իսկ մինչ ես ուտում էի ու խմում, ինձ վրա էին թափվում հարցերը։
― Ախ, այս որտե՞ղ էիր կորել, մենք շարունակ փնտրում ու փնտրում էինք քեզ, ոստիկանությունն էլ էր խենթի պես փնտրում, մեզ նաև պարտադրեցին դատարանում երդում տալ, որ քեզ չենք թրխկացրել։ Իսկ դու տես թե որտեղ ես։ Ախ, որքան տհաճություններ ես դու մեզ պատճառել և դեռ էլի կպատճառես, որովհետև մենք պարտավոր ենք քո մասին տեղեկացնել։ Գուցե բախտդ բերի, և նրանք չցանկանան քեզ հաստատություն խցկել՝ չնայած դու արժանի ես դրան։ Ոչ մի խոսք չասացիր ու չքացար։ Մարիան ավելի խորաթափանց գտնվեց։ Իսկապես էլ տհաճություններ կային։ Առողջապահության նախարարությունից եկավ մի մարդ, եկավ և սկսեց մտերմիկ զրուցել Մացերատի հետ, սակայն ի պատասխան, Մացերատը այնքան բարձր գոռաց, որ բոլորին լսելի դարձավ։
― Այդ մասին նույնիսկ խոսք լինել չի կարող, դա ես էի կնոջս խոստացել, երբ նա պառկած էր մահվան մահճում, ես նրա համար հայր եմ, այլ ոչ թե բժշկական ոստիկանություն։
Եվ այսպես, ինձ հաստատություն չհանձնեցին։ Սակայն այդ օրվանից սկսած մենք ամեն երկու շաբաթը մեկ պաշտոնական գրություն էինք ստանում, և Մացերատը պարտավոր էր ստորագրել։ Ճիշտ է, Մացերատը չէր ցանկանում ստորագրել, սակայն ամեն անգամ նրա դեմքին մտահոգ արտահայտություն էր հայտնվում։
Օսկարը չէր ցանկանում դա այդպես թողնել, նա պարտավոր էր Մացերատի դեմքից ջնջել մտահոգ արտահայտությունը, զուր չէր նա ճառագում այն երեկոյան, երբ ես վերադարձա տուն ու ավելի քիչ տարակուսանքներ արտահայտեց, քան Մարիան և, լիովին բավարարվելով իմ բարեհաջող վերադարձով, ավելի քիչ հարցեր տվեց՝ մի խոսքով, իրեն իրական հոր նման պահեց և, երբ ինձ փոքր֊ինչ շփոթված Տրուչինսկի մայրիկի մոտ անկողին էին պառկեցնում, ասաց․
― Այ թե կուրախանա մեր Կուրտը, որ իր եղբայրը նորից հայտնվել է։ Իսկ դրան գումարած, վաղն էլ մենք դեռ նրա ծննդյան երրորդ տարեդարձը կնշենք։
Իմ որդի Կուրտը նվերների սեղանի վրա երեք մոմերով թխվածքից բացի հայտնաբերեց Գրեթխեն Շեֆլերի ձեռագործ պուլովերը, որի վրա նա ոչ մի ուշադրություն չդարձրեց, այնտեղ կար նաև մի անտանելի դեղին գնդակ, որի վրա Կուրտը անմիջապես նստեց ու սկսեց թռչկոտել, ինչից հետո այն խոհանոցային դանակաով ծակեց։ Այնուհետև նա ռետինե վերքի միջից ծծեց այն գարշելի կծվահամ հեղուկը, որը նստում է օդով լցված բոլոր գնդակների վրա։ Նոր էր գնդակը քրոնիկ ուռուցք ձեռք բերել, Կուրտը սկսեց մասերի բաժանել առագաստանավը՝ այն վերածելով ավերակի։ Նրա ձեռքի տակ դեռ անձեռնմխելի, սակայն արդեն վտանգված դրված էի պտուտակը և փոքրիկ մտրակը։
Օսկարը, որը տոնակատարությունից դեռ շատ առաջ էր մտքում պահել իր որդու ծննդյան օրը, որը ժամանակի ամենադաժան իրադարձությունների միջից շտապել էր դեպի արևելք, որպեսզի բաց չթողնի իր ժառանգորդի ծննդյան երրորդ տարեդարձը, այժմ կանգնել էր մի կողմում, նայում էր ավերածության հաղթանակին։ Հիանում էր իր տղայի վստահությամբ, իր չափսերը համեմատում էր որդու չափսերի հետ և, որոշ ժամանակ խորհելուց հետո իրեն խոստովանեց․ մինչ դու բացակայում էիր, Կուրտը աճով քեզնից անցավ, այն իննսունչորս սանտիմետրը, որոնք դու կարողանում էիր պահպանել քո երեքամյակից գրեթե տասնյոթ տարի ետ մնացած ժամանակահատվածում, փոքրիկը անցել է երկու֊երեք սանտիմետրով։ Իսկ դա նշանակում է՝ ժամանակն է նրան դարձնել թմբկահար ու վճռականորեն կասեցնել այդ չափից դուրս աճը։
Իմ դերասանական ուղեբեռից, որը ես թաքցրել էի ձեղնահարկի կղմինդրի շարքերի ետևում, իմ մեծ քրեստոմատիայի հետ, ես դուրս հանեցի շլացուցիչ, բացարձակապես նոր թմբուկը, որպեսզի տրամադրեմ իմ որդուն, քանի որ մեծահասակները դա չէին արել՝ այն նույն հնարավորությունը, որ իմ երրորդ ծննդյան տարեդարձի օրը տվեց ինձ իմ խեղճ մայրիկը՝ կատարելով իր տված խոստումը։ Ես հիմքեր ունեի ենթադրելու, որ Մացերատը, որն ինչ֊որ ժամանակ իր կրպակի ապագան կապում էր ինձ հետ, այն բանից հետո, երբ ես նրա հույսերն չարդարացրի, որպես գաղութային ապրանքների ապագա վաճառական էր տեսնում Կուրտին։ Եվ եթե այժմ ես լսում եմ․ «Դրան պետք է խանգարել», ապա պետք չէ, խնդրում եմ, Օսկարին մանրածախ առևտրի երդվյալ թշնամի համարել։ Ես ստիպված կլինեի գործել ճիշտ նույն կերպ, եթե ինձ կամ իմ որդուն խոստացվեր գործարանային կոնցեռն կամ ժառանգական թագավորություն՝ կից տրվող գաղութներով հանդերձ։ Օսկարը չէր կամենում երկրորդ ձեռքից ոչինչ ստանալ, և այդ իսկ պատճառով ձգտում էր իր որդուն դրդել նմանօրինակ արարքների նրան, և դրանում էր կայանում իմ տրամաբանական սխալը, դարձնել հավերժ երեք տարեկան թմբկահար, կարծես թե հույսերով լի երիտասարդ մարդու համար թիթեղյա թմբուկ ժառանգություն ստանալը նույն չափ զզվելի չէ, որչափ գաղութային ապրանքների կրպակը որպես ժառանգություն ստանալը։
Օսկարը այսօր է այդպես մտածում։ Մինչդեռ այն ժամանակ նա ընդամենը մեկ ցանկություն ուներ․ պետք էր թմբկահար հոր կողքին կանգնեցնել թմբկահար որդուն, պետք էր թմբկահարների տոհմ հիմնել, քանզի իմ գործը, թիթեղյան ու ապիտակակարմիր լաքապատը, պետք է փոխանցվեր սերնդեսերունդ։
Ախ, ինչպիսի կյանք էր մեզ սպասում։ Մենք կկարողանայինք մեկս մյուսիս կողքին, բայց նաև տարբեր սենյակներում, մենք կկարողանայինք կողք կողքի, սակայն նաև Լաբեսվեգի վրա, ես Լուիզենշտրասեի վրա, նա՝ նկուղում, ես՝ ձեղնահարկում, Կուրտը՝ խոհանոցում, Օսկարը՝ զուգարանում, հնարավորության դեպքում կարող էինք երկուսովս՝ հայր և որդի, հարվածել մեկ թմբուկի վրա։ Հարմար պահը գտնելով՝ կկարողանայինք երկուսով մեկնել իմ տատիկի շրջազգեստների տակ, նրա նախատատիկ Աննա Կոլյայչեկի, այնտեղ ապրել, այնտեղ թմբկահարել և ներշնչել քիչ կծված հյուղի հոտը։ Տեղավորվելով նրա դարպասների դիմաց, ես Կուրտին կասեի․ «Դու միայն ներս նայիր, որդիս։ Մենք բոլորս այնտեղից ենք դուրս եկել, և եթե դու քեզ խելոք պահես, ապա մեզ մեկ ժամով թույլ կտան վերադառնալ այնտեղ և այցի գնալ այնտեղ հավաքված հասարակությանը»։
Եվ Կուրտը կկռանար շրջազգեստների տակ, կհամարձակվեր մեկ աչքով նայել և քաղաքավարի ձևով ինձանից՝ հորից, բացատրություններ խնդրել։ «Այն գեղեցիկ տիկինը, ― կշշնջար Օսկարը, ― նա դեռ նստած է կենտրոնում, խաղ է անում իր գեղեցիկ ձեռքերի հետ։ Նա դեմքի այնքան գեղեցիկ ձվաձևություն ունի, որ ուզում ես ուղղակի լաց լինել, այսպես ահա, այդ գեղեցիկ տիկինը՝ դա իմ խեղճ մայրիկն է և քո տատիկը, նա մահացավ իր ճաշատեսակի պատճառով՝ դա օձաձկներով ապուրն էր, կամ իր չափից դուրս քաղցր սրտի պատճառով։
«Հետո, հայրիկ, հետո, ― ինձ կխնդրեր Կուրտխենը, ― իսկ ո՞վ է այդ բեղերով մարդը»։
Եվ ի պատասխան, ես ձայնս խորհրդավոր կիջեցնեի․ «Իսկ դա քո նախատիպ Յոզեֆ Կոլյայչեկն է։ Դու նայիր միայն, թե ինչպես են բոցավառվում այդ հրձիգի աչքերը, նայիր նրա ճակատի վրայի լեհական աստվածային ճոռոմությանը և հենց քթարմատի տակի կաշուբյան գործնական կեղծավորությանը։ Միայն թե աչքաթող չանես նրա ոտքերի մատների միջև գտնվող թաղանթը։ Տասներեք թվին, երբ «Կոլոմբոսը» նավաշինարաններից ջուր իջեցվեց, քո նախապապը ընկավ անտառափայտի լաստի տակ։ Նա պետք է նրա տակով երկար֊երկար լողար, քանի դեռ լողալով Ամերիկա չէր հասել և այնտեղ միլիոնատեր չէր դարձել։ Սակայն նա երբեմն կրկին գնում է դեպի ջուրը, լողում է դեպի ետ և ջրի տակից դուրս է գալիս հենց այնտեղ, որտեղ մի անգամ որպես հրձիգ ձեռք բերեց պաշտպանություն և իր լուման ներդրեց իմ մոր լույս աշխարհ գալու գործում»։
«Իսկ այն գեղեցիկ պարո՞նը, որը մինչ այժմ թաքնվել էր տիկնոջ ետևում, որն ինձ տատիկ է գալիս, իսկ այժմ նստում է նրա կողքին և իր ձեռքերով շոյում է նրա ձեռքերը։ Նա նույն երկնագույն աչքերն ունի, ինչ դու, հայրիկ»։
Եվ այստեղ ես ստիպված կլինեի բռունցքիս մեջ հավաքել իմ ողջ խիզախությունը, որպեսզի ինչպես վատ որդի, ինչպես դավաճան որդի, իմ արժանավոր երեխային պատասխանեի․ «Իսկ դա, իմ Կուրտ, Բրոնսկիների ընտանիքի զարմանահրաշ երկնագույն աչքերն են քեզ նայում։ Ճիշտ է, դու մոխրագույն աչքեր ունես։ Դու դրանք մորիցդ ես ժառանգել։ Եվ, այնուամենայնիվ, դու ճիշտ ու ճիշտ նման ես այդ Յանին, որն այժմ իմ խեղճ մայրիկի ձեռքն է համբուրում, ինչպես և նրա հայրը, Վինցենտը, որը նույնիսկ շատ տարօրինակ մարդ է, սակայն կաշուբյան ձևով, նա ամենաիսկական Բրոնսկին է։ Կգա օրը, և մենք բոլորս կվերադառնանք այնտեղ, կվերադառնանք դեպի այն ակունքը, որից քիչ կծված յուղի հոտ է գալիս։ Ուրեմն, ուրախացիր»։
Միայն իմ Կոլյայչեկ տատիկի արգանդում, որովայնում կամ ինչպես ես կատակով անվանում եմ, տատիկիս յուղի համար կիսատակառի մեջ, իմ տեսությունների համաձայն, կսկսվեր ճշմարիտ ընտանեկան կյանքը։ Եվ մինչև օրս, երբ ես Հայր Աստծո իրավունքով մի թափով կարող եմ հասնել և նույնիսկ անցնել իմ Որդուց մինուճար և, ավելի կարևոր է, Սուրբ Հոգուն, երբ ես տխրությամբ գիտակցում եմ իմ պարտականությունները, որոնք քարշ եմ տալիս և՛ որպես Քրիստոսի ժառանգորդ, և՛ հանուն մնացած մասնագիտությունների, ես, ում համար առավել անհասանելի ոչինչ չկա, քան դեպի տատիկիս դարպասներ վերադարձը, մտովի ինձ պատկերում եմ չքնաղագույն ընտանեկան տեսարաններ իմ նախնիների շրջանում։
Եվ ահա թե ինչպես եմ ես դա ինձ պատկերացնում, հատկապես անձրևոտ օրերին․ իմ տատիկը հրավերքներ է ուղարկում, և մենք հավաքվում ենք նրա ներսում։ Գալիս է Յան Բրոնսկին, նա ծաղիկներով է զարդարել, օրինակի համար մեխակներով, գնդակների անցքերը, իր կրծքի՝ Լեհական փոստատան պահապանի կրծքի։ Մացերատը, որն իմ հանձնարարականով նույնպես հրավերք էր ստացել, երկչոտությամբ մոտենում է իմ տատիկին՝ բայրացակամություն փնտրելով, և ցույց է տալիս դեռ նրա ժամանակով սկսած և Մացերատի կողմից անթերի շարունակված շտեմարանային գրքերը, իսկ տատիկս հռհռում է իր կաշուբյան ծիծաղով, դեպի իմ կողմն է քաշում իր սիրեցյալին, համբուրում է նրա այտը և աչքով անելով, ասում․ «Դե, Մարիխեն, անհարմար զգալու ի՞նչ կա, եթե մենք երկուսս էլ նույն Մացերատից ենք դուրս եկել և նույն Բրոնսկուն ենք կերակրել»։
Մտորումներին անձնատուր լինելը, շարունակելը, օրինակ ենթադրություններ կառուցելը այն որդու մասին, որը սաղմնավորել էր Յանը, իմ մայրիկի մոտ հասունացել էր Կոլյայչեկ տատիկիս ընդերքներում և, ի վերջո, լույս աշխարհ էր հանվել յուղի տակառիկի մեջ, ես ինձ խիստ ու խիստ արգելում եմ։ Քանզի այդ դեպքի մասին պատմությունն անխուսափելիորեն իր ետևից կբերեր նաև պատմությունը մեկ այլ դեպքի մասին։ Եվ հանկարծ ու այդ ժամանակ իմ միակ արյունակից եղբայր Ստեֆան Բրոնսկին, որն ի վերջո նույնպես այդ տոհմին է պատկանում, մտադրվեր մի աչքով նայել ընդհանուր ընտանիքի գաղափարին, իսկ հետո նաև երկրորդ աչքով՝ իմ Մարիային։ Այդ իսկ պատճառով ես գերադասում եմ իմ երևակայության թռիչքը սահմանափակել անմեղ ընտանեկան հանդիպումով։ Ես հրաժարվում եմ և՛ երրորդ թմբուկից, և՛ չորրորդից, բավարարվում եմ երկրորդով՝ Օսկարով ու Կուրտով, իմ թիթեղի օգնությամբ հավաքվածներին համառոտ որոշ բաներ եմ պատմում էյֆելյան աշտարակի մասին, որն օտար եզերքներում փոխարինում էր ինձ տատիկիս։ Եվ ուրախանում եմ, երբ հյուրերը, ներառյալ նաև հրավիրյալ կողմը, այսինքն՝ Աննա Կոլյայչեկը, հաճույք են ստանում թմբուկի վրա մեր համատեղ խաղից և ենթարկվելով տրված ռիթմին, շրմփացնում էին միմյանց ծնկներին։
Որքան էլ գայթակղիչ է սեփական տատիկի ներսում նստելու, աշխարհը և նրանում թագավորող փոխադարձ կապերը հասկանալու, սահմանափակ տարածության բազմաշերտությունը բացահայտելու հեռանկարը՝ Օսկարը պետք է այժմ (չէ՞ որ նա Մացերատի նման ընդամենը ենթադրյալ հայր է) կրկին վերադառնա այն իրադարձություններին, որոնք տեղի ունեցան քառասունչորսի հունիսի տասներկուսին՝ Կուրտի ծննդյան երրորդ տարեդարձին։
Կրկնում եմ, մեկ պուլովերը, մեկ գնդակը, առագաստանավը ու հոլի հետ մտրակը տղան արդեն ստացել էր, իսկ ինձանից պետք է ստանար սպիտակակարմիր լաքապատ թիթեղյա թմբուկը։ Նոր էր նա հաղթահարել առագաստանավի նավասարքը, նրան մոտեցավ Օսկարը՝ թիթեղյա նվերը իր թիկունքում թաքցնելով, իսկ օգտագործած թմբուկը կախված էր նրա փորից ներքև։ Եվ ահա մենք հայտնվեցինք իրարից մեկ քայլ հեռավորության վրա, դեմ դիմաց կանգնած․ Մատնաչափիկ Օսկարը և Կուրտը՝ ևս մատնաչափիկ, սակայն երկու սանտիմետրով ավելի բարձր։ Կուրտի դեմքը դարձավ չար ու վախեցած, նա, ինչպես երևում է, դեռ չէր ավարտել առագաստանավի ջախջախումը և հենց այն րոպեին, երբ ես թմբուկը հանեցի մեջքիս ետևից և այն դեպի վեր բարձրացրի, կոտրեց «Պամիրի» վերջին կայմը՝ այդպես էր կոչվում այդ առագաստանավը։
Կուրտը ցած նետեց բեկորները, վերցրեց թմբուկը, այն պահեց ձեռքում, պտտեց, և նրա դիմագծերը դարձան մի քիչ ավելի հանգիստ՝ չնայած որ մնացին նույնչափ լարված։ Նրան թմբուկի փայտիկները տալու ճիշտ ժամանակն է։ Ցավոք, նա սխալ ընկալեց այդ երկակի շարժումը, վտանգ զգաց, թմբուկի կողքով փայտիկները ձեռքիցս գցեցի ցած։ Իսկ երբ ցանկացա կռանալ փայտիկների ետևից, ինչ֊որ բան փնտրեց իր թիկունքում, և հազիվ էի ես բարձրացրել փայտիկները և մեկնել նրան, մտրակեց իր նվերով ինձ, այլ ոչ թե հոլին։ Նա Օսկարին մտրակեց, այլ ոչ հոլին, որի վրա հատուկ այդ նպատակով ակոս էր արված, նա ցանկանում էր իր հորը սովորեցնել, այլ ոչ հոլ պտտել ու վնգացնել։ Նա մտրակում էր ինձ այդ անելիս, հաստատ մտածում էր, դե, եղբայրս, դիմացիր․ այդպես Կայենն էր մտրակում Աբելին՝ մինչև վերջինս հոլի պես չպտտվեց, սկզբում ցածր, իսկ հետո, ոտքի կանգնելով։ Եվ ավելի ու ավելի վեր էր բարձրացնում ինձ Կայենը իր մտրակով, ահա և արդեն ոմն տենոր սկսեց առավոտյան աղոթքը։ Այդպես կարող են երգել արծաթից դրոշմված հրեշտակները, տղաների Վիեննական երգչախումբը, ուսումնառու ամորձատվածները, հավանաբար Աբելն էլ է այդպես երգել, հետո ընկել է ցած, ինչպես ես որոշ ժամանակ անց ընկա Կուրտ անունով տղայի մտրակի տակ։
Իսկ երբ Կուրտը տեսավ, թե ինչպես եմ պառկել հատակին, լսեց, թե ինչպես է մարում դառնաղետ դռդռոցը, մի քանի անգամ մտրակով ճեղքեց օդը, կարծես թե նրա ձեռքը դեռ չէր կշտացել։ Եվ, իմ վրայից չկտրելով իր կասկածամիտ հայացքը, նա սկսեց թմբուկի մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը։ Որպես սկիզբ նա սպիտակակարմիր լաքի մասը հարվածեց աթոռի թիկնակին, այնուհետև իմ նվերը ընկավ հատակին, իսկ Կուրտը սկսեց փնտրել և, դե իհարկե, գտավ նախկին առագաստանավի ծավալուն իրանը։ Եվ ահա այդ փայտի կտորով սկսեց հարվածել թմբուկին։ Նա չէր թմբկահարում, նա թմբուկն էր կոտրում։ Նրա ձեռքը չփորձեց ոչ մի, նույնիսկ ամենահասարակ ռիթմը թմբկահարել։ Ջղաձիգ լարված դեմքով նա համաչափ ու միապաղաղ շրխկացնում էր թիթեղին, որը նման թմբկահարման համար հաշվարկված չէր, որը թեև կարող էր դիմանալ թեթևագույն ծիծեռնակների թեթևագուն թմբկահարությանը, սակայն ամենևին ոչ ծանր իրանի խոյահարումներին։ Թմբուկը կորացավ, ցանկացավ խուսափել հաշվեհարդարից, դուրս պրծնելով ամրացումներից՝ ցանկացավ թաքնվել աչքերից, հրաժարվելով կարմիր ու սպիտակ լաքից և կենտրոնի մոխրակապտավուն թիթեղին գթություն աղերսելու հնարավորություն ընձեռնելով։ Սակայն հայրական նվերի հանդեպ որդին անողոք էր։ Իսկ երբ հայրը ցանկացավ մեկ անգամ ևս որդուն ուղիղ ճանապարհի վրա դնել ու քամահրելով տարբեր տեղերում միաժամանակյա ցավը, հատակին և փռված գորգի վրայով սլացավ նրա կողմը, մտրակը կրկին փակեց նրա ճանապարհը։ Օ, այդ տիկնոջը հոգնած հոլը լավ էր ճանաչում, նա դադարեց պտտվել ու գվվալ, դրանից զատ թմբուկն էլ վերջնականապես հրաժարվեց թմբկահարի նրբազգաց, սակայն ոչ կոպտորեն աշխատող փայտիկների հույսից։ Երբ Մարիան ներս մտավ, թմբուկը արդեն միայն աղբանոց նետելու էր պիտանի։ Նա ինձ գրկեց, համբուրեց արցունքներով լցված աչքերս ու պատռված ականջս, լպստեց հարվածներից խարազանված ձեռքերիս վրայի արյունը։
Օ, եթե միայն Մարիան կռահեր համբուրել ոչ թե ուղղակի ծեծված, թերաճ, դժբախտաբար ոչ լիարժեք երեխային։ Եթե միայն նա ճանաչեր ծեծված հորը և ամեն վերքի մեջ տեսներ սիրեցյալին։ Ինչպիսի սփոփանք կլիներ դա, ինչպիսի՜ գաղտնի, սակայն իսկական ամուսին կկարողանայի ես դառնալ հետագա մռայլ ամիսներին։
Սկզբում, չնայած դա անպայմանորեն Մարիայի հետ չէր առնչվում, դժբախտությունը հասավ Հյուսիսային նավատորմում ծառայող ու նոր֊նոր լեյտենանտի կոչում ստացած իմ խորթ եղբայր Ստեֆան Բրոնսկուն, որն այդ ժամանակ արդեն խորթ հոր՝ Էլերսի ազգանունն էր կրում, և դա էլ նրա սպայական առաջխաղացման վերջը դրեց։ Սակայն եթե Յանը՝ Ստեֆանի հայրը, Զասպեի գերեզմանատանը գնդակահարվելու պատճառով որպես Լեհական փոստատան պաշտպան, վերնաշապիկի տակ էր պահել մի խաղաթուղթ սկատ խաղալու խաղաթղթերի կապուկից, ապա երիտասարդ լեյտենանտի կուրծքը զարդարում էին երկրորդ աստիճանի երկաթյա խաչը, հետևակայինի գրոհային նշանը և, այսպես կոչված, սառեցված մսի Շքանշանը։
Իսկ հունիսի վերջին Տրուչինսկի մայրիկին խոցեց թեթև հարվածը, քանի որ փոստը չարաղետ լուր բերեց նրան։ Ենթասպա Ֆրից Տրուչինսկին զոհվեց միաժամանակ երեք բանի համար՝ հանուն ֆյուրերի, հանուն ժողովրդի և հանուն հայրենիքի։ Դա տեղի ունեցավ կենտրոնական հատվածում, և Կանարուեր անունով մի ոմն կապիտան ուղիղ Կենտրոնական ռազմաճակատից Լանգֆուր, Լաբեսվեգ փողոց էր փոխանցել Ֆրիցի՝ Հայդելբերգի, Բրեստի, Փարիզի, Բադ֊Կրոյցենախի ու Սոլոնիկի գեղեցկադեմ, առավելապես ժպտացող աղջիկների լուսանկարներով դրամապանակը, ինչպես նաև առաջին ու երկրորդ կարգի Երկաթյա խաչերը չեմ հիշում, թե ինչ նշանաքուղ և մերձամարտ վարելու համար բրոնզե նշան և երկու քարուքանդ եղած ուսադիրներ խփված տանկերի համար և մի քանի նամակներ։
Մացերատը ուժերը ներածին չափ օգնում էր, և Տրուչինսկի մայրիկը շուտով իրեն ավելի լավ զգաց, չնայած իսկապես լավ նա իրեն այլևս երբեք չզգաց։ Նա կիպ նստում էր պատուհանի մոտ, բազկաթոռի մեջ և մեզ երկուսիս՝ ինձ ու Մացերատին, որը օրը երկու, երեք անգամ բարձրանում էր նրա մոտ և ինչ֊որ բան էր բերում, հարց ու փորձ էր անում, թե որտեղ է գտնվում այդ «Կենտրոնական ռազմաճակատը»։ Հեռո՞ւ է արդյոք այստեղից, և կարելի՞ է, արդյոք, կիրակի օրը գնացքով գնալ այնտեղ։
Որքան էլ Մացերատը ջանում էր, չէր կարողանում պարզաբանումներ տալ այդ հարցում։ Այդ իսկ պատճառով կեսօրյա երկար ժամերին չնայած հանգիստ նստած, սակայն ցնցվող գլխով Տրուչինսկի մայրիկը, որը ռազմական տեղեկագրերի ու արտակարգ տեղեկությունների շնորհիվ աշխարհագրության գծով բավականաչափ թրծված էր, ավելի ու ավելի շարժուն դարձավ։ Կենտրոնական հատվածի վերաբերյալ մի քանի վարկածներ թմբկահարելու պարտականությունը դրված էր ինձ վրա։
Իսկ ահա Մարիան, որը շատ էր կապված քաջարի Ֆրանցի հետ, այժմ բռնկվել էր բարեպաշտությամբ։ Սկզբնական շրջանում, այսինքն՝ ողջ հունիսը, նա ընթանում էր վարժված հավատքով, կիրակի օրերին գնում էր Քրիստոսի Եկեղեցի՝ հայր Հեխտի մոտ, և երբեմն Մացերատը ուղեկցում էր նրան՝ չնայած Մարիան գերադասում էր միայնակ գնալ։
Սակայն նրան թվաց, որ բողոքական ժամերգությունը բավարար չէ։ Շաբաթվա մեջ, ոչ այն է՝ հինգշաբթի, ոչ այն է՝ ուրբաթ օրերին, կրպակը թողնելով Մացերատի հույսին, մինչև փակվելը, Մարիան բռնեց իմ՝ կաթոլիկիս, ձեռքից, և մենք շարժվեցինք Նոր շուկայի ուղղությամբ։ Այնուհետև թեքվեցինք դեպի Էլզենշտրասե, Էլզենշտրասեից Մարիենշտրասե, մսագործի, Վոլգեմուտի մոտով, մինչև Քլյայնհամերպարկ։ Օսկարը արդեն սկսեց մտածել, որ իրենք Լանգֆուրյան երկաթուղային կայարան են գնում, որպեսզի փոքրիկ ճամբորդություն կատարեն դեպի Բիսաու, օրինակ կաշուբցիների մոտ։ Սակայն այդ ժամանակ մենք թեքվեցինք ձախ, ստորգետնյա անցումի մոտ կանգ առանք՝ սնահավատությունից դրդված սպասելով, որ բեռնատար գնացքը անցնի, և գնացինք անցումով, որտեղ զզվելի ձևով կաթում էր առաստաղից և, նրանից դուրս գալով, ուղղվեցինք ոչ թե դեպի կինոյի պալատ, այլ դեպի ձախ՝ երկաթուղային հողաթմբերի երկայնքով։ Ես մտորում էի․ կամ նա ինձ Բրունսհեֆերեգ, բժիշկ Հոլլացի մոտ է քարշ տալիս, կամ մտադրվել է հավատքը փոխել և այդ պատճառով էլ գնում է Քրիստոսի սիրտը եկեղեցի։
Քրիստոսի սիրտը եկեղեցին իր շքամուտքով հենց հողաթմբերին էր նայում։ Հողաթմբերի չփակված շքամուտքի միջև մենք կանգ առանք։ Ուշ օգոստոսյան օր էր։ Մեզանից ետ, ռելսերի արանքում, մանրախճի վրա թիերով ու բահերով աշխատում էին սպիտակ գլխաշորերով արևելյան բանվորուհիները։ Մենք կանգնել ու նայում էինք եկեղեցու ստվերային, սառնություն արձակող որովայնին, իսկ նրա բուն խորքում արհեստավարժորեն դեպի իրեն էր ձգում բորբոքված աչքը՝ հավերժական լույսը։ Մեզանից ետ, հողաթմբերի վրա, ուկրաինուհիները դադարեցին փորելն ու հավաքելը։ Շչաց ազդանշանային շեփորը, մոտենում էր գնացքը, մոտեցավ, արդեն այստեղ էր, դեռ մեր կողքով չէր անցել, հետո անհետացավ, և շեփորը կրկին շչաց։ Ուկրաինուհիները թիերը վերցրին ձեռքները։ Մարիան հապաղեց՝ հավանաբար չիմանալով, թե որ ոտքից շարունակի ընթացքը։ Պատասխանատվությունը բարդեց ինձ վրա, նա, ով ծննդյան կնունքի օրվանից առավել մոտ էր կանգնած դրան՝ միակ բարեբախտություն պարգևող եկեղեցուն․ մի քանի տարիներ անց՝ փրփրուն ըմպելիքով ու սիրով լի այն երկու շաբաթներից հետո, առաջին անգամ Մարիան կրկին ղեկավարումը վստահեց Օսկարին։
Մենք մեր ետևում թողեցինք երկաթուղային հողաթումբն ու նրա աղմուկները, օգոստոսն ու օգոստոսյան տզզոցը։ Ոչ առանց տխրության՝ բաճկոնիս տակ մատներով թմբուկի վրա թեթևակի աշխատելով, սակայն չփորձելով դեմքիս անտարբեր արտահայտության վրա ազդել, ես վերհիշեցի պատարագները, եպիսկոպոսյան արարողությունները, երեկոյան ու շաբաթօրյա խոստովանությունները իմ խեղճ մայրիկի հետ, որը, մահվանից ոչ շատ առաջ Յան Բրոնսկու հետ չափից դուրս սերտ շփման պատճառով, բռնկվեց բարեպաշտությամբ․ յուրաքանչյուր շաբաթ օր՝ թեթև խոստովանություն, կիրակի օրերին՝ խոստովանությունը Սուրբ Պարգևներով ամրապնդում, որպեսզի ոչ միայն թեթևացում ստանար, այլև աջակցություն՝ մոտակա հինգշաբթի օրը Թիշելգրասեում Յանի հետ հանդիպելու համար։ Ի միջի այլոց, ինչպե՞ս էին անվանում Նորին սրբակրոնությանը։ Նորին սրբակրոնությանը անվանում էին Վինկե, և նա մինչ օրս էլ մնում էր Քրիստոսի սիրտը եկեղեցու վանահայրը, իր քարոզները արտասանում էր բերկրալի ու անհասկանալի ձայնով։ «Հավատում եմ»֊ը այն աստիճան նուրբ էր երգում, որ այդ ժամանակ նույնիսկ ինձ վրա կարող էր իջնել հավատքի նմանվող ինչ֊որ բան, եթե այդ եկեղեցում չլիներ հավերժահիշատակ ձախ զոհասեղանը՝ Կույս Մարիամով, մանուկ Հիսուսով ու մանուկ Մկրտիչով։
Սակայն այժմ, հենց զոհասեղանը ինձ դրդեց Մարիային իմ ետևից կիզիչ արևից տանել դեպի շքամուտքը, իսկ հետո՝ քարե սալահատակի վրայով դեպի եկեղեցու նավը։
Օսկարը չէր շտապում, ավելի ու ավելի խաղաղվելով՝ նստել էր կաղնեփայտե նստարանի վրա, Մարիայի կողքին։ Տարիներ էին անցել, և սակայն ինձ թվում էր, կարծես հենց այն նույն մարդիկ, պլանաչափորեն թերթելով իրենց մեղքերի ցանկը, սպասում են, թե երբ նորին սրբություն Վինկեն դեպի իրենց կխոնարհի իր ականջը։ Մենք նստել էինք քիչ այն կողմ, ավելի մոտ կենտրոնական նավին։ Ես ցանկանում էի ընտրությունը թողնել Մարիային և թեթևացնել նրան։ Մի կողմից՝ նա այնքան չէր մոտեցել խոստովանարանին, որպեսզի նրան շփոթեցներ այդ մոտիկությունը և այդ իսկ պատճառով կարող էր, այսպես ասած, առանց աղմուկի, ոչ պաշտոնապես փոխվել այլ հավատքի։ Մյուս կողմից՝ դրանից առաջ կարող էր հետևել, թե ինչպես է այդ ամենը տեղի ունենում խոստովանությունից առաջ, ընդուներ վերջնական որոշում, գտներ դեպի խոստովանարան և դեպի նորին սրբակրոնության ականջը տանող ճանապարհը և նրա հետ քննարկեր դեպի միակ բարեբախտ եկեղեցու գիրկը տանող իր տեղափոխման մանրամասները։ Ես խղճում էի նրան, երբ տեսնում էի, թե ինչպես է նա այդքան փոքրիկ ծնկի իջել՝ հոտերով, փոշիով, ծեփերով շրջապատված, բեկված լույսի ու խորամանկորեն խույս տվող հրեշտակների ներքո։ Դեռևս ոչ հմտորեն և ոչ ճիշտ հաջորդականությամբ խաչակնքվում է։ Օսկարը Մարիային հրեց, ցույց տվեց, թե ինչպես է պետք դա անել, նրան՝ հետաքրքրասերին, ցույց տվեց նրա ճակատից վեր, որտեղ կենում են Հայրը, Որդին ու Սուրբ Հոգին։ Ցույց տվեց նրան նաև, թե ինչպես պետք է ձեռքերը ծալի, որպեսզի հասնի «ամենին»։ Մարիան ենթարկվեց, ձեռքերը թողեց նույն վիճակում և «ամենից» հետո նոր աղոթք սկսեց։ Սկզբնական շրջանում Օսկարը ձգտում էր հիշատակել մահացածներից ինչ֊որ մեկին, սակայն, իր Ռոզվիտայի համար աղոթելով Աստծուն, որպեսզի իր աղոթքով նրա համար հավերժական հանգիստը ու դեպի երկնային ուրախությունները մուտքի թույլտվություն ստանա, նա այն աստիճան խրվեց երկրային մանրամասների մեջ, որ և՛ հավերժական հանգիստը, և՛ Երկնային Թագավորությունը ի վերջո տնավորվեցին փարիզյան հյուրանոցներից մեկում։ Այդ ժամանակ նա փրկվեց բանաձևերի միջոցով, քանի որ դա առանձնահատուկ պարտավորություններ չի պահանջում, ասացի «հավիտյանս հավիտենաց» և «ոգեշնչվենք», և «արժանապատիվ լինել», դրանով էլ սահմանափակվեցի և սկսեցի աչքի պոչով հետևել Մարիային։
Կաթոլիկ պատարագը նրան սազական չէր։ Նա շատ հաճելի տեսք ուներ, նա կարծես կտավից հանված լիներ։ Աղոթքը երկարացնում է թերթևունքերը, ընդգծում հոնքերը, տաք կարմրությամբ է լցնում այտերը, ճակատը դարձնում է արտահայտիչ, պարանոցը՝ ճկուն։ Մարիայի վշտալի ծաղկող դեմքը քիչ էր մնում ինձ դրդեր մերձեցման փորձի։ Սակայն աղոթողներին չի կարելի խանգարել, աղոթողներին չի կարելի գայթակղել, ինչպես չի կարելի նաև ենթարկվել նրանցից եկող գայթակղությանը, եթե նույնիսկ աղոթողի համար հաճելի է դիտողի աչքին ուշադրության արժանանալը, բացի այդ, դա օգնում է աղոթելուն։
Եվ այդ ժամանակ ես իջա եկեղեցու ողորկ նստարանի վրայից ու ձեռքերս հնազանդորեն դրեցի թմբուկի վրա, որը վեր էր ցցել իմ բաճկոնը։ Օսկարը փախչում է Մարիայի՞ց․ նա ոտք դրեց սալաքարերի վրա և իր թմբուկի հետ, ձախ կցաշինությունով գնաց խաչակրած ուղու բոլոր կայանների կողքով, կանգ չառավ սուրբ Անտոնիոսի մոտ՝ աղոթիր մեզ համար, քանզի մենք չենք կորցրել ո՛չ դրամապանակը, ո՛չ դռան բանալին, մենք սուրբ Ստելբերտ Պրագացուն, որին կյանքից զրկել էին հին պրուսացիները, թողեցինք ձախ կողմում և, կանգ առնելով, սալաքարից սալաքար թռչելով, անցանք առաջ։ Շախմատի տախտակի պես ինչ֊որ մի բան էր առջևում՝ մի կողմից՝ ուղեգորգը, մյուսից՝ ձախ զոհասեղան տանող աստիճանները։
Հուսով եմ, կհավատաք, որ նոր գոթական աղյուսաշեն Քրիստոսի սիրտը եկեղեցում և համապատասխանաբար ձախ զոհասեղանի դիմաց ամեն ինչ մնացել էր ճիշտ այնպես, ինչպես նախկինում։ Մերկ֊վարդագույն մանուկ Հիսուսը առաջվա պես նստած էր Կույսի ձախ ծնկին, որին ես դիտավորյալ Կույս Մարիամ չեմ անվանում, որպեսզի նրան չշփոթեմ իմ Մարիայի հետ, որը հենց այժմ կրոնափոխ էր լինում։ Կույսի աջ ծնկանը առաջվա պես սեղմվել էր մանուկ Մկրտիչը, որն իր մերկությունը մի կերպ ծածկել էր շոկոլադագույն բրդոտ մորթիով։ Իսկ անձամբ Կույսը, ինչպես հնում, աջ ցուցամատը ուղղել էր Հիսուսի վրա, բայց նայում էր Հովաննեսին։
Սակայն երկար տարիներ բացակայելուց հետո ևս Կույսի մայրական հպարտությունը Օսկարին շատ ավելի քիչ էր հետաքրքրում, քան երկու տղաների կառուցվածքը։ Հիսուսը իմ որդի Կուրտի չափսին էր, երբ լրացել էր վերջինիս երեք տարին, այսինքն՝ Օսկարից երկու սանտիմետր բարձր էր։ Իսկ Հովաննեսը, որը բոլոր վկայություններով, Նազարեթցուց ավելի տարիքով էր, պարզվեց, որ իմ չափ է։ Ընդ որում՝ երկուսն էլ ծերունական իմաստնացած դեմքի արտահայտություն ունեին, որը ներհատուկ էր նաև ինձ՝ հավերժ երեք տարեկանիս։ Մի խոսքով, ոչինչ չէր փոխվել։ Նաև նրանց հայացքներն էին մնացել նույնչափ խորամանկ, ինչպես շատ տարիներ առաջ, երբ ես իմ խեղճ մայրիկի հետ այցելում էի Քրիստոսի սիրտը եկեղեցին։
Ուղեգորգի վրայով աստիճաններով դեպի վերև, միայն առանց introitus'a:<ref>ներթափանցում (լատ)</ref> Ես ուսումնասիրում էի հագուստի ամեն մի ծալքը և իմ թմբուկի փայտիկով, որի մեջ շատ ավելի զգացմունք կար, քան բոլոր մատների մեջ միասին վերցրած, ես դանդաղ, ոչինչ բաց չթողնելով, անցա երկու մերկ տղաների ներկոտված գիպսի վրայով․ ազդրերը, փորը, ձեռքերը, հաշվեցի ճարպային ծալքերը, փոսիկները։ Հասակը ճիշտ ու ճիշտ, ինչպես Օսկարի մոտ․ իմ առողջ մարմինը, իմ ուժեղ, փոքր֊ինչ ճարպից գիրացած ծնկները, թմբկահարի կարճ, բայց մկանոտ իմ ձեռքերը։ Բացի դա, այդ անտուն տղան դրանք նույն ձևով էր պահել։ Նստել էր Կույսի ծնկներին և ձեռքերը վեր պարզած սեղմել էր բռունցքները, կարծես մտադրվել էր թիթեղի վրա թմբկահարել, կարծես թմբկահարը Հիսուսն էր, և ամենևին էլ ոչ Օսկարը։ Կարծես նա հենց միայն իր թմբուկին էր սպասում, կարծես այս անգամ լրջորեն որոշել էր Կույսի, Մկրտչի և իմ առջև թիթեղի վրա մի ինչ֊որ ռիթմիկ ու բարեհնչուն բան ներկայացնել։
Եվ արեցի այն, ինչ արել էի շատ տարիներ առաջ։ Ես փորիս վրայից հանեցի թմբուկս և Հիսուսին երկրորդ անգամ փորձարկաման ենթարկեցի։ Զգուշորեն, որպեսզի չվնասեմ նախշապատ գիպսը, ես, սակայն, Օսկարի սպիտակակարմիր թիթեղը նրա վարդագույն ծնկներին դրեցի բացարձակապես միայն ավելի մեծ բավարարվածության համար։ Հրաշքի հետ հիմար հույսեր չկապելով՝ ես ավելի շուտ ուզում էի աչքովս տեսնել ու համոզվել նրա անզորության մեջ, քանզի, չնայած որ նույնիսկ նա գիպսից էր պատրաստված և առանց նվազագույն ջանքերի երեք տարեկանի էր պատկերում, ինչը ինձ հաջողվեց տանջալի չարչարանքների ու մեծագույն զրկանքների գնով, միևնույն է, նա թմբկահարել չգիտեր։ Գիտեր միայն ձևացնել, իբր, գիտի և հավանաբար ինքն իր մեջ մտածում էր՝ ա՛յ, եթե ես ունենայի, ես կկարողանայի, և այստեղ ես ասացի՝ եթե լինի էլ, միևնույն է, չես կարողանա, խցկեցի նրան զույգ փայտիկները, ծիծաղից ծռվեցի, խցկեցի նրա թմբլիկ մատիկների մեջ, տասը մատիկների մեջ, հապա մի տեսնեմ, մի թմբկահարիր ամենաքաղցր Հիսուս՝ նախշազարդած գիպս, թմբկահարիր թիթեղի վրա։ Օսկարը ետ֊ետ գնալով՝ երեք աստիճան իջավ, ուղեգորգից սալաքարերի վրա, դե, թմբկահարիր, մանուկ Հիսուս, Օսկարը ավելի ետ էր նահանջում։ Տարածություն է ստեղծում, հեգնանքով քմծիծաղում է, որովհետև Հիսուսը, ոչ մեկի վրա ուշադրություն չդարձնելով, ստել է, թմբկահարել չգիտի՝ չնայած կարող է և ուզում է։ Արդեն ձանձրությը սկսեց ինձ կրծել, կարծես խորխոզին, իսկ այդ պահին նա այնպես հարվածեց, իսկ այդ պահին նա այնպես թմբկահարեց։
Եվ այսպես, մինչ ամեն ինչ մնում էր բացարձակ անշարժության վիճակում, նա և՛ ձախ, և՛ աջ, իսկ հետո միաժամանակ երկու փայտիկներով, իսկ հետո խաչաձև և բավական էլ դուրեկան թմբկահարում էր և այդ անելիս պահպանում լուրջ տեսքը և չէր արհամարհում բազմազանությունը։ Հասարակ ռիթմը նույնչափ լավ էր հաղթահարում, որքան այդ առավել բարդը, հետո հանկարծ հրաժարվեց այդ ամենից, կենտրոնացավ միայն իր թիթեղի վրա՝ իմ կողմից ընկալվելով ոչ թե որպես կրոնական երևույթ կամ որպես մոլեգնած լանդսկնեխտ, այլ զուտ երաժշտական տեսանկյունից։ Չէր քամահրում մոդայիկ երգերը, ի թիվս այլ գործերի կատարում էր նաև այն, ինչը այդ ժամանակ լսում էին բոլորը՝ «Ամեն ինչ կանցնի», դե և իհարկե «Լիլի Մարլեն»։ Դանդաղ, սակայն փոքր֊ինչ դողալով, իմ կողմը թեքեց իր խուճուճ, Բրոնսկու երկնագույն մանուշակագույն աչքերով գլուխը, անբարտավանորեն ժպտաց, ինչից հետո ներկայացրեց Օսկարի սիրված գործերը պոպուրիի ձևով։ Սկզբում կատարեց «Ապակի֊բաժակ֊ըմպանակը», թեթևակի հնչեցրեց «Դասացուցակը»։ Այս տիպը հաստատ, ինչպես և ես, Գյոթեին ներկայացնում էր ընդդեմ Ռասպուտինի․ նա ինձ հետ բարձրացավ Շարքավոր աշտարակի վրա, ինձ հետ մտավ ամբիոնների տակ, ծովապատնեշների մոտ օձաձկներ որսաց, իմ կողքից քայլեց իմ խեղճ մայրիկի դագաղի ետևից, որը զգալիորեն նեղանում էր ոտքերի մասում, իսկ հետո կրկին ու կրկին, և դա ինձ ամենից շատ էր ապշեցնում, սուզվում էր իմ Աննա Կոլյայչեկ տատիկի շրջազգեստի տակ։
Այդ ժամանակ Օսկարը մոտեցավ։ Ինչ֊որ բան նրան ձգեց ավելի մոտ։ Այդ պահին նա ցանկացավ ոտքը դնել ուղեգորգի վրա, չէր ցանկանում այլևս սալաքարերի վրա կանգնել։ Զոհասեղանի առջևի աստիճանները փոխարինում էին մեկը մյուսին։ Եվ այսպես, ես բարձրացա նրա մոտ՝ չնայած կգերադասեի տեսնել, թե ինչպես է նա ինջնում ներքև։
― Հիսուս, ― ես քերելով հավաքեցի իմ ձայնի մնացորդները, ― Հիսուս, մենք այդպես չէինք պայմանավորվել, անմիջապես ինձ վերադարձրու իմ թմբուկը։ Դու ունես խաչ, և դա քեզ բավական է։
Կտրուկ, խոսքիս կեսի վրա, չընդհատելով, նա խաղը հասցրեց մինչև վերջ, չափազանցված զգուշությամբ փայտիկները խաչեց թիթեղի վերևում և առանց վիճաբանության մեկնեց ինձ այն, ինչը Օսկարը նրան թեթևամտորեն օգտագործելու էր տվել։
Ես պատրաստվում էի արդեն բացարձակապես առանց շնորհակալական խոսքերի շտապողաբար փախչել աստիճաններով, կարծես իմ ետևից մեկ տասնյակ սատանաներ են ընկել, փախչել կաթոլիցիզմից, սակայն այստեղ մի հաճելի, չնայած և հրամայական, ձայն դիպավ իմ ուսին․
― Օսկար, սիրո՞ւմ ես արդյոք դու ինձ։
Չշրջվելով՝ ես ուսիս վրայով ասացի․
― Չեմ կարծում։
Դրան ի պատասխան՝ նա նույն ձայնով ասաց․
― Օսկար, սիրո՞ւմ ես, արդյոք, դու ինձ։
― Ցավում եմ, բայց ասում եմ, ինչպես կա։
Երրորդ անգամ նա ինձ նորից դիմեց․
― Օսկար, սիրո՞ւմ ես, արդյոք, դու ինձ։
Եվ այստեղ Հիսուսը կարող էր տեսնել իմ դեմքը։
― Ես քեզ տանել չեմ կարող, քեզ ու բոլոր քո խորամանկությունները։
Իմ կոպիտ պատասխանը, որքան էլ տարօրինակ է, թույլ տվեց, որ նա հաղթանակի։ Նա պարզեց ցուցամատը, ինչպես ժողովրդական դպրոցի այն ուսուցչուհին, և ինձ հանձնարարություն տվեց․
― Դու, Օսկար, քար ես, և ես այդ քարի վրա իմ եկեղեցին կստեղծեմ։ Հետևիր ինձ։
Դուք միայն պատկերացրեք իմ վրդովմունքի ողջ խորությունը։ Իմ մարմինը դրանից փշաքաղվեց։ Ես կոտրեցի նրա ոտքի գիպսե մատը, սակայն նա այլևս չէր շարժվում։
― Ապա, մեկ էլ կրկնիր, ― ֆշշացրեց Օսկարը, ― և ես ողջ ներկը կքերեմ քո վրայից։
Սակայն ի պատասխան ոչ մի բառ չհնչեց, այլ լսվեցին այն ծերունու քայլերը, որը դարերից ի վեր ներբաններով քարշ է գալիս բոլոր եկեղեցիներով։ Նա խոնարհվեց ձախ զոհասեղանին, իսկ ինձ ամենևին չնկատեց, ոտքերը քարշ տալով գնաց առաջ՝ արդեն մոտենալով Ադելբերտ Պրագացուն, սակայն այստեղ ես աստիճաններով արագ իջա ներքև՝ ուղեգորքի վրայից սալաքարերի վրա, քարերի շախմատային նախշերի վրայով, ետ չնայելով դեպի Մարիան, որը հենց այդ րոպեին ճշտորեն, ինչպես ես նրան սովորեցրել էի, խաչակնքվում էր կաթոլիկական խաչով։
Ես բռնեցի նրա ձեռքը և տարա դեպի ցողամանը, ստիպեցի նրան եկեղեցու կենտրոնում, գրեթե արդեն մոտ շքամուտքին, մեկ անգամ ևս խաչակնքնվել խաչի նշանով՝ դեմքով շրջվելով դեպի զոհասեղանը, սական ինքս չկրկնեցի նրա շարժումները։ Ավելին, երբ նա ցանկացավ ծնկի գալ, եկեղեցուց դուրս քաշեցի դեպի արևը։ Վաղ երեկո էր։ Արևելյան բանվորուհիները անհետացել էին երկաթուղային հողաթմբից։ Դրա փոխարեն քաղաքամերձ Լանգֆուր կայարանի դիմաց շարժվում էր բեռնատար շարժակազմը։ Մոծակները ողկույզներով կախվել էին օդում․ ղողանջեցին զանգերը, սակայն գնացքի թխկթխկոցը խլացրեց զանգերի ձայնը։ Մոծակները էլի նույն ձևով կախվել էին ողկույզներով։ Մարիան արտասվաթաց աչքեր ուներ։ Օսկարը պատրաստ էր կոկորդով մեկ գոռալ։ Ինչպե՞ս ես Հիսուս լինեմ։ Ես պատրաստ էի գործի դնել իմ ձայնը։ Իմ ինչի՞ն է նրա խաչը։ Սակայն ես շատ լավ հասկանում էի, որ իմ ձայնի ուժը չի պատի նրա եկեղեցու ապակիների վրա։ Թող այսուհետ ևս իր Եկեղեցին կառուցի Պետրոս կամ Պետրի անունով կամ թե լրիվ արևելապրուսական ոճով՝ Պետրիկայթ անունով մարդկանց վրա։
― Զգուշացի՛ր, Օսկար, ձեռք մի տուր եկեղեցու ապակիներին, ― շշնջաց իմ միջի սատանան։ ― Տես, որ հանկարծ նա քո ձայնը չկործանի։
Այդ իսկ պատճառով ես դեպի վեր միայն մեկ հայացք նետեցի, չափեցի մեկ նորգոթական պատուհան, հետո աչքերս հեռացրի, սակայն չերգեցի, չգնացի իմ հայացքի ետևից, այլ Մարիայի կողքով Բանհոֆշտրասեով, թունելի միջով դեպի դուրս հանգիստ քայլեցի դեպի ստորգետնյա անցումը, որտեղ առաստաղից կաթիլներ էին ընկնում։ Հետո դեպի վեր՝ Քլյայհամերպարկ, դեպի աջ, մսագործ Վոգեմուտի կրպակի մոտով Մարիենշտրասե, Էլզենշտրասեով դեպի ձախ, Շտրիսբախով դեպի Նոր շուկա, որտեղ հակաօդային պաշտպանության համար արհեստական լճակ էին փորում։ Լաբեսվեգը երկար փողոց էր, և, այնուամենայնիվ, մենք վերջապես եկանք, այդ ժամանակ Օսկարը Մարիային լքեց և վազքով հաղթահարեց 90 աստիճանները դեպի ձեղնահարկ։ Այնտեղ սավաններ էին չորանում, իսկ սավաններից այն կողմ վեր էին խոյանում այդ նույն հակաօդային պաշտպանությանը անհրաժեշտ ավազի կույտերը, իսկ ավազից ու դույլերից այն կողմ, հին թերթերի տրցակների ու կղմինդրե դարսակույտերի ետևում գտնվում էր իմ գիրքը և ռազմաճակատային թատրոնի ժամանակներից մնացած թմբուկների պահուստը։ Եվ էլի կոշիկների տուփի մեջ դրված էին մի քանի իրենց դարն ապրած, սակայն իրենց տանձանման կարռուցվածը պահպանած էլեկտրական լամպեր։ Օսկարը վերցրեց առաջինը, իր ձայնով կտրատեց, վերցրեց երկրոդը, այն ապակու փոշի դարձրեց, երրորդի վրայից խնամքով անջատեց վերին հաստացված մասը, չորրոդի վրա գեղեցիկ տառերով կտրեց «Քրիստոս» անունը, ինչից հետո թե՝ ապակին և թե՛ գրությունը վեր ածեց փոշու։ Ցանկացավ ևս մեկ անգամ կրկնել այդ սխրանքը, սակայն ասյտեղ թարսի պես նրա լուցկիները վերջացան։ Ես ամբողջովին ուժասպառ եղած իջա հակաօդային պաշտպանության ավազի կույտի վրա․ ստացվում է Օսկարը դեռ պահպանել է ձայնը։ Եվ նշանակում է, որ պահպանվել է Հիսուսի հնարավոր ժառանգորդը։ Ինչ մնում է մաքրողներին, ապա առաջիկայում նրանք պետք է իմ առաջին աշակերտները դառնային։