Ուղեկիցս արձակեց իր հնչյունը, լռեց մի պահ և էլի թեյից մի կում արեց։
'''VI'''
― Ոչ, ի միջի այլոց, այսպես ավելի՛ լավ է, ավելի՛ լավ է,— բացականչեց նա։— Տե՛ղն է ինձ։ Բայց դա չէ բանը։ Ես ուզում էի ասել, որ այդտեղ ախր խաբված են միայն դժբախտ աղջիկները։ Իսկ մայրերը գիտեն դա, մանավանդ իրենց ամուսիններից դաստիարակություն առած մայրերը հիանալի գիտեն այդ բանը։ Եվ ձևացնելով, թե հավատում են տղամարդկանց մաքրությանը, նրանք իրականում գործում են բոլորովին այլ կերպ։ Նրանք գիտեն, թե ինչպես թակարդը գցեն տղամարդկանցս իրենց և հարազատ դուստրերի համար։
Չէ որ մենք՝ տղամարդիկս միայն չգիտենք, և չգիտենք այն պատճառով, որ չենք ուզում իմանալ, իսկ կանայք շատ լավ գիտեն, որ ամենավեհ, բանաստեղծական, ինչպես մենք ենք հորջորջում, սերը կախված է ոչ թե բարոյական արժանիքներից, այլ ֆիզիկական մերձավորությունից, ինչպես և սանրվածքից, հագուստի ձևից ու գույնից։ Հարցրեք փորձված կոկետուհուն, որ իր առջև այս կամ այն տղամարդուն հրապուրելու խնդիր է դրել, թե երկու վտանգից որին կգերադասի ենթարկել իրեն գայթակղելիք անձի ներկայությտմբ՝ մերկացվի ստի, դաժանության, նույնիսկ անբարոյականության մե՞ջ, թե՞ նրա առջև հայտնվի վատ կարված ու տգեղ շորով, և ամեն կոկետուհի միշտ էլ կգերադասի առաջինը։ Նա գիտի, որ մեզնմանները ինչ բարբաջում են բարձր զգացմունքների մասին՝ բոլորը սուտ է, որ տղամարդուն պետք է միայն մարմինը, ուստի և կների ամեն մի կեղտոտություն, բայց զգեստի այլանդակ, անճաշակ, տգեղ գույնն ու ձևը չի ների։ Կոկետուհին այս բանը գիտի բանականորեն, բայց անմեղ աղջիկը նույնը զգայում է բնազդաբար, կենդանու նման։
Դրանից են այդ զազրելի ջերսիները, հետևներին կպցրած այդ վարդակապերը, այդ մերկ ուսերը, ձեռքերը, համարյա բաց կրծքերը։ Կանայք, մանավանդ տղամարդու դպրոց անցածները, շատ լավ գիտեն, որ խոսակցությունները բարձր նյութերի շուրջ պարզապես խոսակցություններ են, որ տղամարդուն մարմին է պետք և այն բաները միայն, որոնք ցուցադրում են այդ մարմինը ամենագայթակղիչ լույսի տակ, և հենց դա էլ արվում է։ Չէ որ բավական է մի կողմ նետենք այդ այլանդակության հանդեպ սովոր մոտեցումը, որ մեր երկրորդ բնավորությունն է դարձել, և մեր բոլոր դասերի կյանքը դիտենք ինչպես կա, նրա բոլոր ժպիրհություններով, ապա կտեսնենք, որ դա համընդհանուր հասարակաց տուն է և ուրիշ ոչինչ։ Դուք համաձայն չե՞ք։ Թույլ տվեք ապացուցեմ,— վրա բերեց նա՝ կանխելով ինձ։— Դուք ասում եք, թե կանայք մեր հասարակության մեջ ապրում են հասարակաց տների կանանցից տարբեր շահագրգռություններով, բայց ես ասում եմ՝ ոչ, և կապացուցեմ։ Եթե մարդիկ տարբեր են կյանքի նպատակներով, կյանքի ներքին բովանդակությամբ, ապա այդ տարբերությունն անպայման կարտացոլվի նաև արտաքինում, և արտաքինն էլ տարբեր կլինի։ Բայց նայեցեք դրանց՝ այդ թշվառ արհամարհվածներին և ամենաբարձրաշխարհիկ տիկիններին․ նույն հագուստները, նույն տարազները, նույն օծանելիքները, ձեռքերի, ուսերի, կրծքերի նույն մերկացումը և ի ցույց դրվող հետույքների նույն պրկաձգումը, նույն խելահեղ սերը գույնզգույն քարերի և թանկարժեք, փայլուն առարկաների նկատմամբ, նույն զվարճանքները, պարերն ու երգ֊երաժշտությունը։ Ինչպես նրանք են գայթակղում բոլոր միջոցներով, այնպես էլ սրանք։ Ոչ մի տարբերություն։ Խստորեն սահմանելու դեպքում պետք է միայն ասել, որ կարճ ժամանակով պոռնիկները սովորաբար արհամարհելի են, երկար ժամանակով պոռնիկները՝ հարգելի։
'''VII'''
― Այո, ահա ուրեմն հենց այդ ջերսիները, այդ խոպոպիկներն ու վարդակապերը թակարդը գցեցին ինձ։ Իսկ ինձ թակարդ գցելը հեշտ էր, որովհետև ես դաստիարակված էի այնպիսի պայմաններում, ուր սիրահարվելոլ պատրաստ երիտասարդներն աճում֊զարգանում են արագ, ինչպես վարունգը հարոս թողած հողում։ Չէ որ մեր գրգռիչ ավելորդ սնունդը, ֆիզիկական կատարյալ պարապության պայմաններում, այլ բան չէ, քան տռփանքի անընդհատ բորբոքում։ Զարմանաք, չզարմանաք՝ այդպես է։ Ախր ես ինքս էլ այդ բանը մինչև վերջերս չէի տեսնում բնավ։ Իսկ հիմա տեսնում եմ։ Եվ դրանից էլ ինձ տանջում է այն, որ ոչ ոք չգիտի այդ բանը, ու հիմարություններ են դուրս տալիս, ինչպես, այ, մեր գնացքի տիկինը։
Այո․․․ այս գարնանը մեր կողմերում գյուղացիներ էին աշխատում երկաթուղու լիրաթմբի վրա։ Ի՞նչ է գյուղացի տղամարդու կերած֊խմածը՝ սովորական բան — հաց, կվաս, սոխ, բայց նա ժիր է, առույգ, առողջ, հեշտ է տանում դաշտային աշխատանքները։ Գալիս է երկաթուղու վրա աշխատելու, և ուտելիքն ընդամենը շիլա է ու մի ֆունտ միս։ Բայց նա այդ միսը ծախսում է տասնվեցժամյա աշխատանքի վրա, երեսուն փթանոց ձեռնասայլակ կրելով։ Եվ նրան հենց այդ է հարկավոր։ Է, իսկ մենք յուրաքանչյուրս, որ երկու ֆունտ տավարի միս, որսի միս և ամեն տեսակ համադամներ ենք ուտում, ոգելից ըմպելիքներ խմում, ինչի՞ վրա է ծախսվում այդ ամենը։ Զգայական էքսեսների վրա։ Եվ եթե ծախսվում է այդ ուղղությամբ, փրկարար փականը բաց է, բարեհաջող է ամեն ինչ․ բայց ծածկենք փականը, ինչպես ես ծածկեցի ժամանակավորապես, և իսկույն ևեթ գրգռմունք առաջ կգա, որ անցնելով մեր արհեստական կյանքի պրիզմայի միջով՝ կարտահայտվի ամենազուտ, նույնիսկ պլատոնական սիրահարությամբ։ Եվ ես էլ սիրահարվեցի, ինչպես ամենքն են սիրահարվում։ Եվ ամեն ինչ կար՝ թե՛ հիացմունք, թե՛ խանդաղատանք, թե՛ պոեզիա։ Մինչդեռ, ըստ էության, իմ այդ սերն արգասիքն էր մի կողմից մորս և դերձակների գործունեության, մյուս կողմից՝ պարապ կյանքիս ընթացքում իմ կլանած սնունդի լիառատության։ Եթե չլինեին, մի կողմից, նավակով զբոսանքները, դերձակներն՝ իրենց սեղմ զգեստներով ու նման բաները, այլ իմ կինն անշուք մի շոր հագներ ու տանը նստեր, իսկ ես էլ, մյուս կողմից, լինեի նորմալ պայմաններում մի մարդու, որ սնունդ է ընդունում այնքան, որքան պետք է աշխատելու համար, և եթե բաց լիներ իմ փրկարար փականը,— մինչդեռ, չգիտես ինչու, փակվել էր այդ ընթացքում,— ես չէի սիրահարվի, և չէր լինի այն, ինչ եղավ։
'''VIII'''
― Էհ, իսկ իրականում ստացվեց այսպես՝ և՛ կարողությունս էր լավ, և՛ հագուստս, և՛ նավակով զբոսանքն էլ հաջող ավարտ ունեցավ։ Քսան անգամ հաջող դուրս չէր եկել, իսկ այս անգամ հաջող ստացվեց։ Իսկը ծուղակ։ Ես չեմ ծիծաղում։ Չէ որ այժմ ամուսնությունները հենց այդպես էլ սարքվում են՝ ծուղակների նման։ Ախր բնական է, չէ՞․ հասել է աղջիկը, հարկավոր է մարդու տալ։ Թվում է՝ այնքան պարզ ու հասարակ է դա, երբ աղջիկն այլանդակ չէ, և ամուսնանալ ցանկացող տղամարդիկ կան։ Այդպես էլ արվում էր հնում։ Աղջիկը հասունանում էր, ծնողներն ամուսնացնում էին։ Այդպես էր արվում և այդպես է արվում ամբողջ մարդկության՝ չինացիների, հնդիկների, մահմեդականների, մեզանում՝ ժողովրդի մեջ․ այդպես է արվում մարդկային ցեղի առնվազն 99 տոկոսի մեջ։ Միայն մեկ տոկոսը՝ մենք, այլասերվածներս գտել ենք, որ դա լավ չէ և նոր բան ենք հնարել։ Բայց ո՞րն է այդ նորը․ այն, որ աղջիկները նստում են, իսկ տղամարդիկ, ինչպես շուկայում, ման են գալիս ու ընտրում։ Իսկ աղջիկներն սպասում են ու մտածում, բայց չեն համարձակվում ասել՝ «Ի՛նձ, պատվելի․․․ չէ, ինձ։ Նրան չէ, ի՛նձ․ նայիր, տես՝ ի՜նչ ուսեր ունեմ և ուրիշ բաներ»։ Իսկ մենք՝ տղամարդիկս շրջում ենք, նայում և գոհ ենք չափազանց։ Իբր՝ «Հա, գիտեմ, չեմ խաբվի»։ Շրջում են, դիտում՝ խիստ գոհ, որ այդ ամենն իրենց համար է կազմակերպված։ Զգույշ չեղար, մեկ էլ հո՛պ, թակարդն ընկար։
― Լավ, իսկ ինչպե՞ս լինի,— ասացի։— Կինն ի՞նքը առաջարկություն անի, ինչ է։
― Էհ, ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչպես․ միայն եթե հավասարություն է՝ ուրեմն թող հավասարություն լինի։ Եթե գտել են, որ հարսնախոսությունը նվաստացուցիչ է, ապա սա նվաստացուցիչ է հազարապատիկ։ Այնտեղ իրավունքներն ու շանսերը հավասար են, իսկ այստեղ կինը կամ ստրկուհի է շուկայում, կամ որսախայծ։ Որևէ մայրիկի կամ հենց իրեն՝ աղջկան փորձեք ասել ճշմարտությունը, թե նա զբաղված է միայն ու միայն փեսացու որսալու գործով։ Աստված իմ, ինչպիսի՜ վիրավորանք։ Մինչդեռ նրանք բոլորն էլ հենց դրանով են զբաղված և ուրիշ անելիք չունեն։ Եվ ինչն է ախր սարսափելին՝ որ տեսնում ես երբեմն դրանով զբաղված են բոլորովին մատաղատի խեղճ, անմեղ աղջիկներ։ Եվ էլի մտածում ես, որ գոնե այդ բանը պարզ ու շիտակ արվեր, թե չէ ամեն ինչ խաբեություն է։ «Ա՜խ, տեսակների ծագումը, ի՜նչ հետաքրքիր բան է դա։ Ա՜խ, Լիզան շատ է հետաքրքրվում գեղանկարչությամբ։ Իսկ դուք կլինե՞ք ցուցահանդեսում։ Որքա՜ն ուսանելի է։ Հապա սահնակով զբոսա՞նքը, հապա ներկայացո՞ւմը, հապա սիմֆոնիա՞ն։ Ա՜խ, ինչ հիանալի է։ Իմ Լիզայի խելքը գնում է երաժշտության համար։ Իսկ դուք ինչո՞ւ չեք բաժանում այդ համոզումները։ Հապա նավակով զբոսանքնե՜րը․․․» Իսկ իմաստը նույնն է՝ «Վերցրո՛ւ, վերցրո՛ւ ինձ, իմ Լիզային։ Ոչ, ի՛նձ։ Լավ, գոնե փորձիր»․․․ Օ, գարշա՜նք, կեղծի՜ք,— եզրափակեց նա և, խմելով մնացած թեյը, սկսեց բաժակներն ու սպասքը հավաքել։
'''IX'''
― Ինքներդ էլ գիտեք,— վերսկսեց նա՝ ուղեպարկի մեջ դնելով թեյն ու շաքարը,— այդ ամենը գալիս է կանանց իշխելուց, որից տառապում է աշխարհը։
― Ինչպե՛ս թե կանանց իշխելուց,— ասացի։— Այն է ճշմարտությունը, որ իրավունքների գերակշիռ մասը տղամարդկանց կողմն է։
― Այո, այո, դա է, հենց դա,— ընդհատեց նա իմ խոսքը։— Հենց դա է, այն, ինչ ես եմ ուզում ասել ձեզ, դրանով էլ հենց բացատրվում է այն արտառոց երևույթը, որ մի կողմից միանգամայն ճշմարիտ է այն, թե կինը հասցված է նվաստացման ամենացածր աստիճանի, մյուս կողմից՝ որ իշխում է նա։ Ճիշտ հրեաների նման, ինչպես սրանք են իրենց դրամական իշխանությամբ փոխհատուցում սեփական ճնշվածությունը, այնպես էլ կանայք։ «Ա՜, դուք ուզում եք, որ մենք միայն առևտրականներ լինենք։ Շատ լավ, մենք՝ առևտրականներս, կսեփականենք ձեզ»,— ասում են հրեաները։ «Ա՜, դուք ուզում եք, որ մենք միայն ցանկասիրության առարկա լինենք։ Շատ լավ, մենք էլ որպես ցանկասիրության առարկաներ կստրկացնենք ձեզ»,— ասում են կանայք։ Կնոջ իրավունքների չգոյությունն արտահայտվում է ոչ այն բանում, որ նա չի կարող քվեարկել կամ դատավոր լինել,— այդ գործերով զբաղվելը ոչ մի իրավունքի խնդիր էլ չէ,― այլ այն բանում, որ սեռական կապի մեջ հավասար լինի ամուսնուն, իրավունք ունենա օգտվել տղամարդուց և հեռու մնա նրանից իր ցանկությամբ, իր կամեցողությամբ ընտրի տղամարդուն և ոչ թե ընտրության առարկա լինի։ Դուք ասում եք, թե դա անհեթեթություն է։ Լավ։ Ուրեմն տղամարդն էլ թող չունենա այդ իրավունքները։ Մինչդեռ այժմ կինը զրկված է այն իրավունքից, որ տղամարդն ունի։ Եվ ահա այդ իրավունքը փոխհատուցելու համար կինը ներգործում է տղամարդու ցանկասիրության վրա, նրան հնազանդեցնում այնպես, որ տղամարդն ընտրում է սոսկ ձևականորեն, իսկ իրականում ընտրում է կինը։ Եվ մեկ անգամ արդեն տիրապետելով այդ միջոցին, նա այնուհետև չարաշահում է այն և ահավոր իշխանություն ձեռք բերում մարդկանց վրա։
— Բայց ախր որտե՞ղ է այդ հատուկ իշխանությունը,— հարցրի։
— Որտե՞ղ։ Ամենուր, ամեն ինչում։ Մտեք որևէ մեծ քաղաքի խանութները։ Միլիոններ կան այստեղ, անհնար է գնահատել մարդկանց ներդրած աշխատանքը, որ տեղ է գտել այդ խանութներում, բայց նայեք, դրանց 90 տոկոunւմ կա՞ որևէ բան տղամարդկանց գործածության համար։ Կյանքի ողջ պերճանքը պահանջում ու պահպանում են կանայք։ Աչքի առաջ բերեք մեր ֆաբրիկաները։ Դրանց մեծ մասն անօգուտ զարդեր, կառքեր, կահույք, խաղալիքներ է արտադրում կանանց համար։ Միլիոնավոր մարդիկ, ստրուկների սերունդներ կործանվում են ֆաբրիկաների այդ տաժանակիր աշխատանքում՝ միայն և մի այն կանանց քմահաճույքի համար։ Կանայք թագուհիների պես ստրկության և ծանր աշխատանքի գերության մեջ են պահում մարդկային ցեղի 90 տոկոսը։ Եվ այդ ամենն՝ այն պատճառով, որ նրանց ստորացրել են, զրկել տղամարդկանց հետ հավասար իրավունքից։ Եվ ահա նրանք վրեժ են լուծում՝ ներգործելով մեր ցանկասիրության վրա, գցելով մեզ իրենց ցանցը։ Այո, ամեն ինչ դրանից է։ Կանայք զգայականության վրա ազդելու այնպիսի զենք են սարքել իրենցից, որ տղամարդն անկարող է հանգիստ վարվել կնոջ հետ։ Հենց տղամարդը մոտենում է կնոջը, անմիջապես ընկնում է նրա հմայության տակ ու խելքը թռցնում։ Առաջներում էլ միշտ անհարմար էի զգում, վեհերում, երբ տեսնում էի պարահանդեսային լանջաբաց զգեստով պճնված տիկնոջ, իսկ այժմ ուղղակի սարսափում եմ, ուղղակի մարդկանց համար վտանգավոր և հակաօրինական ինչ-որ բան տեսնում և ուզում եմ ոստիկան կանչել, որ պաշտպանի վտանգից, ուզում եմ պահանջել, որ աչքից հեռացնեն, վերացնեն վտանգավոր առարկան։
— Այո, դուք ծիծաղո՜ւմ եք,— ճչաց նա ինձ վրա,— Բայց դա ամենևին էլ կատակ չէ։ Ես համոզված եմ՝ կգա ժամանակ, և գուցե շատ շուտ, որ մարդիկ կհասկանան այդ բանը և կզարմանան, թե ինչպես կարող էր գոյություն ունենալ մի հասարակություն, ուր թույլ են տրվել հասարակական անդորրը խախտող այնպիսի արարմունքներ, ինչպիսին է ուղղակիորեն ցանկասիրություն հարուցող մարմնահարդարումը, որ արտոնված է կանանց մեր հասարակության մեջ։ Չէ որ դա նույնն է, թե զբոսավայրերում, ճեմուղիներում ամեն տեսակ թակարդներ դնեն, և դեռ դրանից էլ վատ։ Ինչո՞ւ մոլեխաղերն արգելված են, իսկ ցանկասիրություն հարուցող պոռնկական զգեստներով պճնված կանայք՝ ոչ։ Նրանք վտանգավոր են հազարապատի՜կ ավելի։
'''X'''
— Ահա այդպես էլ ինձ ծուղակը գցեցին։ Ես, այսպես ասած, սիրահարված էի։ Ոչ միայն նրան, այլև ինձ էլ փեսացուության շրջանում կատարելության գագաթնակետ էի պատկերացնում։ Չէ որ չկա այնպիսի սրիկա մարդ, որ փնտրի ու չգտնի որևէ առումով իրենից վատթար սրիկայի և այդ պատճառով հպարտանալու և իրենից գոհ լինելու առիթ չգտնի։ Այդպես էլ ես․ ամուսնացա ոչ հանուն փողի,— շահն այստեղ գործ չուներ, այնպես չէր, ինչպես ծանոթներիցս շատերն ամուսնացան փողի կամ կապերի համար,— ես հարուստ էի, նա՝ աղքատ։ Սա պատճառներից մեկն էր։ Մյուսը, որով հպարտանում էի, այն էր, որ ուրիշներն ամուսնանում էին՝ նախապես մտադրված հետ այսու ևս շարունակել ապրել բազմակնության նույն պայմաններում, ինչպես ապրել էին մինչև ամուսնությունը, իսկ ես հաստատ որոշել էի հարսանիքից հետո հավատարիմ մնալ միակնության և դրանից անսահման հպարտ էի զգում ինքս իմ առաջ։ Այո, ահավոր խոզ էի ես, բայց ինձ հրեշտակ էի երևակայում։
Փեսացուության իմ շրջանը երկար չտևեց։ Հիմա առանց ամոթի չեմ կարողանում հիշել այդ օրերը։ Ի՜նչ գարշանք։ Չէ որ ենթադրվում է հոգեկան սեր և ոչ զգայական։ Է՛, իսկ եթե սերը հոգեկան է, հոգևոր կապ, ապա բառերով, խոսակցությամբ, զրույցներով պետք է արտահայտվի հոգևոր այդ առնչությունը։ Բայց մի նման բան չկար։ Երբ մենք մենակ էինք մնում, սարսափելի դժվար էր լինում խոսելը։ Մի տեսակ սիզիփյան աշխատանք էր դա։ Մի բան գտնելուց, ասելուց հետո նորից էր հարկ լինում լռել, ասելու բան գտնել։ Խոսելու նյութ չունեինք։ Ինչ կարելի էր ասել մեզ սպասող կյանքի, կենցաղակերպի, ծրագրերի մասին, արդեն ասված էր. իսկ հետո՞։ Չէ որ եթե անասուն լինեինք, կիմանայինք, որ խոսել պետք չէ մեզ, այնինչ այս դեպքում, ընդհակառակը, խոսել է պետք և ասելիք կա, որովհետև հետաքրքրում է ոչ այն, ինչ լուծվում է խոսակցություններով։ Եվ դեռ դրա հետ էլ կոնֆետներ, անուշեղեն խժռելու գռեհիկ որկրամոլության այդ անհեթեթ սովորույթն ու հարսանիքի բոլոր այդ նողկալի նախապատրաստությունները՝ երկար-բարակ խորհրդակցությունները բնակարանի, ննջարանի, անկողինների, տնային զգեստների, խալաթների, սպիտակեղենի, արդուզարդի շուրջ։ Ախր հասկացեք, որ եթե ամուսնանում են ըստ Դոմոստրոյի, ինչպես այն ծերուկն էր ասում, ապա բմբուլե բարձերր, օժիտը, տեղաշորը՝ այդ բոլոր բաներն ամուսնության խորհուրդին ուղեկցող մանրամասեր են միայն։ Այնինչ մեզանում, երբ տասը ամուսնացողներից հազիվ լինի մեկը, որը ոչ միայն չի հավատում խորհուրդին, այլև նույնիսկ այն բանին, որ իր արածի մեջ որոշ պարտավորություն կա, երբ հարյուր տղամարդուց հազիվ թե մեկը ամուսնացած չի եղել մինչ այդ և հիսունից՝ մեկը, որ նախապես մտադիր չէ դավաճանել կնոջը ամեն պատեհ առիթով, երբ նրանց մեծ մասը եկեղեցի գնալը դիտում է սոսկ իբրև այս կամ այն կնոջը տիրանալու յուրահատուկ պայման,— հապա մտածեք, թե ինչ սարսափելի նշանակություն են ստանում նման պարագաներում բոլոր այդ մանրամասերը։ Դուրս է գալիս, որ բանի էությունը դա է միայն։ Առևտուրի նման մի բան է ստացվում։ Այլասերվածին անարատ աղջիկ են ծախում և այդ վաճառքը սիրունացնում որոշ ձևականություններով։
'''XI'''
― Այդպես են բոլորն ամուսնանում, այդպես էլ ամուսնացա ես, և սկսվեց գովաբանված մեղրամիսը։ Ախր հենց անունն էլ է մի տեսակ զզվելի,— չարությամբ ֆշշացրեց նա։— Մի անգամ Փարիզում, բոլոր հանդիսանքները նայելուց հետո, ազդագրի հրավերով գնացի տեսնելու մորուքավոր կնոջ և ջրային շուն։ Պարզվեց, որ առաջինն այլ bան չէր, քան կանացի լանջաբաց զգեստով տղամարդ, իսկ երկրորդը՝ ծովացուլի մորթի հագցրած և ավազանում լող տվող շուն։ Այդ ամենը շատ քիչ էր հետաքրքիր. բայց երբ դուրս էի գալիս, ինձ հարգանքով ուղեկցեց ցուցադրողը և, մուտքի մոտ դիմելով հասարակությանն ու ցույց տալով ինձ, ասաց. «Ահա հարցրեք պարոնին՝ արժե՞ արդյոք նայել։ Ներս մտեք, ներս մտեք, մարդը մեկ ֆրանկ»։ Ես անհարմար զգացի ասել, թե նայել չարժե, և ցուցադրողը հավանաբար հույսը դրել էր այդ բանի վրա։ Ըստ երևույթին նույն վիճակում են նաև նրանք, ովքեր զգացել են մեղրամսի ողջ զզվելիությունը, Բայց աշխատում են չհիասթափեցնել ուրիշներին։ Ես նույնպես չեմ հիասթափեցրել որևէ մարդու, բայց հիմա չեմ հասկանում, թե ինչ կարիք կա ճշմարտությունը չասել։ Նույնիսկ կարծում եմ, որ անհրաժեշտ է իսկությունն ասել այդ մասին։ Տհաճ է, ամոթալի, նողկալի, խղ ճալի և, որ գլխավորն է, տաղտկալի, ահավո՜ր տաղտկալի։ Մի տեսակ նման այն բանին, ինչ զգում էի ծխել սովորելիս, երբ ուզում էի փսխել և հոսում էր թուքս, բայց ես կուլ էի տալիս ու ձևացնում, թե շատ հաճելի է ինձ։ Ծխելու, ինչպես և այս մյուսի հաճույքը, եթե լինելու է, կլինի հետո․ հարկավոր է, որ ամուսիններն իրենց մեջ դաստիարակեն այդ մոլությունը՝ նրանից բավականություն ստանալու համար։
― Ինչպես թե՝ մոլություն,— ասացի։— Չէ որ դուք խոսում եք մարդկային ամենաբնական հատկության մասին։
― Բնակա՞ն,— ասաց նա։— Բնակա՞ն։ Ոչ, ես ձեզ հակառակը կասեմ, թե ես հանգել եմ այն համոզման, որ դա․․․ բնական բան չէ։ Այո, դա բոլորովին էլ․․․ բնական բան չէ։ Հարցրեք երեխաներին, հարցրեք չայլասերված որևէ աղջկա։ Իմ քույրը շատ ջահել ամուսնացավ իրենից կրկնակի մեծ և անառակ մեկի հետ։ Հիշում եմ, թե մենք ինչպես զարմացած էինք հարսանիքի գիշերը, երբ նա գունատ ու արցունքն աչքերին դուրս փախավ փեսացուի մոտից և, դողալով ամբողջ մարմնով, ասաց, թե ինքը ոչ մի դեպքում, ոչ մի դեպքում թույլ չի տա, թե ինքը նույնիսկ չի կարող ասել, թե նա ինչ էր ուզում իրենից։
Դուք ասում եք՝ բնակա՜ն։ Բնականը կա։ Եվ կա բերկրալին, թեթևը, հաճելին ու ոչ ամոթալին ի սկզբանե․ իսկ սա և՛ զզվելի է, և՛ ամոթալի, և՛ ցավալի։ Ոչ, սա անբնական է։ Եվ, համոզվել եմ, չփչացած աղջիկը միշտ ատում է այդ բանը։
― Իսկ ինչպե՞ս,— ասացի,— ինչպե՞ս շարունակվի մարդկային ցեղը։
— Հա՜, միայն թե հանկարծ չոչնչանա մարդկային ցեղը,— ասաց նա չարախինդ֊հեգնորեն, կարծես սպասում էր իրեն ծանոթ և անշրջահայաց այդ առարկությանը։— Քարոզիր ժուժկալում մանկածնությունից հանուն այն բանի, որ անգլիական լորդերը միշտ կուշտ խժռելու բան ունենան,— դա կարելի է։ Քարոզիր ժուժկալում մանկածնությունից հանուն այն բանի, որ ավելի շատ հաճույք վայելեն,— դա կարելի է։ Բայց բավական է ծպտուն հանես այն մասին, որ մանկածնությունից ժուժկալեն հանուն բարոյականության,— տեր աստված, ի՜նչ ճիչ֊աղաղակ կբարձրանա. մարդկային ցեղը հանկարծ չկտրվի այն բանից, որ մի երկու տասնյակ մարդիկ ցանկանում են դադարել խոզեր լինելուց։ Սակայն ներեցեք, ինձ համար անախորժ է այս լույսը, կարելի՞ է ծածկել,— ասաց նա՝ ցույց տալով լապտերը։
Ասացի, թե ինձ համար միևնույն է, և այնժամ նա հապճեպորեն, ինչպես անում էր ամեն ինչ, ելավ նստոցից և քաշեց բրդե վարագույրն ու ծածկեց լապտերը։
— Բայց և այնպես,— ասացի,— եթե բոլորն էլ իրենց համար այդ բանն ընդունեն իբրև օրենք, մարդկային ցեղը կվերջանա։
Նա պատասխանեց ոչ անմիջապես։
— Ձեր ասելով, մարդկային ցեղը որևէ կերպ պիտի շարունակվի՞,— ասաց՝ նորից նստելով իմ դեմ և լայն բանալով ոտքերն ու արմունկներով ցածր կռթնելով ծնկներին։— Իսկ ինչի՞ համար շարունակվի այդ մարդկային ցեղը,— ասաց նա։
― Ինչպես թե՝ ինչի համար։ Այլապես մենք չենք լինի։
― Բայց ինչո՞ւ լինենք։
― Ինչպես թե՝ ինչու։ Հասկանալի է, որ ապրենք։
— Իսկ ինչո՞ւ ապրենք։ Եթե ոչ մի նպատակ չկա, եթե ապրելը սոսկ ապրելու համար է մեզ տրված, անիմաստ է ապրելը։ Եվ եթե այդպես է, Շոպենհաուերներն ու Հարտմանները, ինչպես և բոլոր բուդդայականները միանգամայն իրավացի են։ Է՛, իսկ եթե կյանքը նպատակ ունի, ապա պարզ է, որ պետք է դադարի կյանքը նպատակին հասնելուն պես։ Այդպես էլ ստացվում է,— խոսում էր նա ակներև հուզմունքով, հավանաբար մեծ նշանակություն տալով իր մտքերին։— Այդպես էլ ստացվում է։ Նկատի ունեցեք, եթե մարդկության նպատակն առաքինությունն է, բարիքը, սերը, ինչպես կուզեք, եթե մարդկության նպատակն այն է, ինչ ասված է մարգարեություններում, թե բոլոր մարդիկ միավորվելու են սիրով, թե նիզակներից մանգաղներ են կռելու և այլն, ապա ի՞նչն է խանգարում, որ մարդկությունը հասնի այդ նպատակին։ Խանգարում են կրքերը։ Կրքերից ամենազորեղը, չարն ու համառը սեռականն է, մարմնական սերը, այդ պատճառով էլ եթե ոչնչանան կրքերը և դրանցից վերջինը, ամենաուժեղը՝ մարմնական սերը, ապա մարգարեությունը կկատարվի, մարդիկ կմիավորվեն համերաշխորեն, մարդկությունը կհասնի իր նպատակին, և այլևս անիմաստ կլինի նրա ապրելը։ Իսկ առայժմ մարդկությունն ապրում է, նրա առջև իդեալ կա և, հասկանալի է, ոչ ճագարների կամ խոզերի՝ հնարավորին չափ ավելի բազմանալու, և ոչ էլ կապիկների կամ փարիզցիների՝ սեռական կրքի հաճույքներից հնարավորին չափ նրբորեն օգտվելու, այլ ժուժկալությամբ և մաքրությամբ ձեռք բերվող բարության իդեալը։ Դրան են միշտ ձգտել ու ձգտում մարդիկ։ Եվ տեսեք, թե ինչ է դուրս գալիս։
Դուրս է գալիս, որ մարմնական սերը փրկարար փական է։ Եթե մարդկության ներկայումս ապրող սերունդը չի հասել նպատակին, ապա չի հասել այն պատճառով միայն, որ նրա մեջ կրքեր կան, և դրանցից ամենազորեղը՝ սեռականը։ Իսկ եթե կա սեռական կիրք և կա նոր սերունդ, ուրեմն կա նաև այն հնարավորությունը, որ հաջորդ սերունդը կհասնի նպատակին։ Սա էլ չհասավ՝ ուրեմն հաջորդը, և այսպես այնքան ժամանակ, մինչև ձեռք բերվի նպատակը, կատարվի մարգարեությունը, միավորվի մարդկությունը։ Այլապես ախր ի՞նչ դուրս կգա։ Եթե ենթադրենք, որ աստված արարել է մարդկանց մի որոշ նպատակի հասնելու համար, և նրանք ստեղծվեին կամ մահկանացու, առանց սեռական կրքերի, կամ հարագո։ Եթե նրանք մահկանացու լինեին, սակայն զուրկ սեռական կրքից, ի՞նչ դուրս կգար։ Այն, որ կապրեին որոշ ժամանակ և չհասնելով նպատակին՝ կմեռնեին, իսկ նպատակին հասնելու համար աստված հարկ կունենար նոր մարդիկ արարելու։ Իսկ եթե նրանք հարագո լինեին, ապա ենթադրենք (թեպետ սխալները շտկելն ու կատարելությանը մերձենալն ավելի դժվար կլիներ հենց նույն մարդկանց և ոչ թե նոր սերունդների համար), ենթադրենք, որ նրանք հազարավոր տարիներ անց կհասնեին նպատակին, բայց այդ դեպքում այնուհետև էլ ի՞նչ իմաստ կունենար նրանց գոյությունը։ Ի՞նչ պիտի անեին նրանք։ Ուրեմն ամենից լավը հենց այն է, ինչ կա․․․ Բայց գուցե ձեզ դուր չի՞ գալիս արտահայտվելու այս ձևը, և դուք էվոլյուցիոնի՞ստ եք։ Սակայն այդ դեպքում էլ նույնն է ստացվում։ Կենդանիների բարձրագույն ցեղը՝ մարդկային ցեղը մյուս կենդանիների հետ պայքարում իր գոյությունը պահպանելու համար պետք է միավորվի և մեկ ամբողջություն կազմի մեղվապարսի նման և ոչ թե բազմանա անվերջ, պետք է մեղուների պես աճեցնի անսեռների, այսինքն՝ դարձյալ պետք է ձգտի ժուժկալության և երբեք՝ տռփանքի բորբոքման, որին և ուղղված է մեր կյանքի ողջ համակարգը։— Նա լռեց մի պահ։— Մարդկային ցեղը կդադարի գոյություն ունենալուց։ Բայց մի՞թե որևէ մեկը, ինչպես էլ նայի աշխարհին, կարող է կասկածել այդ բանում։ Չէ որ դա նույնքան աներկբայելի է, որքան մահը։ Չէ որ ըստ եկեղեցական բոլոր ուսմունքների գալու է աշխարհի վերջը, և ըստ գիտական բոլոր ուսմունքների էլ անխուսափելի է նույն բանը։ Ուրեմն ինչո՞ւ է տարօրինակ թվում այն, որ բարոյական ուսմունքով էլ է նույնը ստացվում։
Նա երկար լռեց դրանից հետո, էլի թեյ խմեց, ծխեց վերջացրեց գլանակը և, ուղեպարկից նոր գլանակներ հանելով, դրեց իր հին, կեղտոտված ծխախոտատուփը։
― Ես հասկանում եմ ձեր միտքը,— ասացի,— նման բան են պնդում շեքըրները։
― Այո, այո, և նրանք իրավացի են,— ասաց։— Սեռական կիրքը։ ինչպես էլ կարգավորված լինի, չարիք է, ահավոր չարիք, որի դեմ պետք է պայքարել և ոչ թե խրախուսել, ինչպես մեզանում։ Ավետարանի այն խոսքերը, թե ով նայի կնոջը՝ նրան ցանկանալու համար, արդեն շնություն է արել նրա հետ, վերաբերում է ոչ միայն ուրիշների կանանց, այլև, որ գլխավորն է, հենց սեփական կնոջը։
'''XII'''
― Իսկ մեր հասարակության մեջ ուղղակի հակառակն է. եթե մարդ դեռ մտածել է ժուժկալության մասին ամուսնության շրջանում, ապա ամուսնանալով՝ ամեն ոք գտնում է, որ այժմ արդեն ինքնազսպման հարկ չկա։ Չէ որ հարսանիքից հետո բոլոր այդ ճանապարհորդությունները, առանձնացումները, որ նորապսակները կատարում են ծնողների թույլտվությամբ,— չէ որ այդ ամենն այլ բան չէ, քան այլասերման թույլտվություն։ Բայց բարոյական օրենքը վրեժ է լուծում, երբ խախտում ես այն։ Ես որքան էլ աշխատեցի հարկ եղածի պես գլուխ բերել իմ մեղրամիսը, ոչինչ չստացվեց։ Շարունակ զզվելի էր, ամոթալի ու տաղտկալի։ Բայց շատ շուտով առավել տանջալիորեն ծանր վիճակ ստեղծվեց։ Այդ բանն սկսվեց հարսանիքից շատ կարճ ժամանակ անց։ Կարծեմ երրորդ թե չորրորդ օրը կնոջս տեսա տխուր, հարցրի՝ ինչն է պատճառը, գրկեցի նրան, որ, իմ կարծիքով, այն էր, ինչ նա կարող էր ցանկալ, բայց նա ետ տարավ ձեռքս ու լաց եղավ։ Ինչո՞ւ։ Ինքն էլ անկարող էր ասել։ Բայց նրա համար տխուր էր, ծանր։ Հավանորեն տանջահար նյարդերը հուշել էին նրան մեր հարաբերությունների նողկալիության վերաբերյալ ճշմարտությունը, բայց նա չէր կարողանում ասել։ Սկսեցի հարցուփորձել, նա կցկըտուր պատասխանեց, թե ինքը տխրում է առանց մոր։ Ինձ թվաց՝ ճիշտ չի ասում։ Սկսեցի հանգստացնել նրան՝ խուսափելով մոր մասին հիշելուց։ Ես չէի հասկանում, որ նա պարզապես ծանր ապրումների մեջ է, իսկ մայրը պատրվակ էր միայն։ Բայց նա անմիջապես վիրավորվեց, որ լռության մատնեցի մոր մասին ասվածը, կարծես չհավատալով իրեն։ Ասաց, թե տեսնում է, որ իրեն չեմ սիրում։ Կշտամբեցի նրան քմահաճության համար, և հանկարծ նրա դեմքի արտահայտությունը փոխվեց լրիվ, տխրության փոխարեն գրգռվածություն հայտնվեց, և նա ամենաթունոտ խոսքերով սկսեց մեղադրել ինձ եսասիրության ու դաժանության մեջ։ Նայեցի նրան․ դեմքն ամբողջ կատարյալ սառնություն ու թշնամանք, գրեթե ատելություն էր արտահայտում իմ հանդեպ։ Հիշում եմ, թե ինչպես զարհուրեցի՝ տեսնելով այդ բանը։ «Ինչպես թե․․․ Ի՞նչ է սա,— անցավ մտքովս։— Սերը հոգիների միություն է, և դրա փոխարեն՝ ի՜նչ է ահա։ Բայց ոչ, չի կարող պատահել, ոչ, սա ինքը չէ»։ Փորձեցի մեղմել նրան, բայց դեմ առա պաղ, թունոտ թշնամանքի այնպիսի անհաղթահարելի պատի, որ դեռ ուշքի չեկած՝ ես էլ բռնվեցի զայրույթով, և մենք անհաշիվ անախորժ բաներ ասացինք միմյանց։ Այդ առաջին վեճի տպավորությունը սարսափելի էր։ Ես դա վեճ եմ անվանում, բայց վեճ չէր դա, այլ սոսկ բացահայտումն այն անդունդի, որ իրականում գոյություն ուներ մեր միջև։ Սիրահարությունն սպառվել էր ցանկասիրության բավարարումից, և մենք մնացել էինք երես առ երես մեր իրական փոխհարաբերությամբ, այսինքն՝ դեմդիմաց կանգնած էին իրար բոլորովին օտար երկու եսապաշտներ, որոնցից յուրաքանչյուրը ձգտում էր հնարավորին չափ շատ հաճույք ստանալ մյուսի հաշվին։ Ես վեճ անվանեցի այն, ինչ տեղի ունեցավ մեր միջև, բայց դա վեճ չէր, այլ լոկ հեշտասիրության դադարելու հետևանքով ի հայտ եկած մեր իսկական վերաբերմունքն իրար հանդեպ։ Ես չէի հասկանում, որ այդ պաղ ու թշնամական վերաբերմունքը մեր նորմալ հարաբերությունն էր, չէի հասկանում այն պատճառով, որ թշնամական այդ վերաբերմունքր սկզբնական շրջանում շատ շուտով կրկին մեր աչքից ծածկվեց վերստին կյանք առած միջանկյալ ցանկասիրությամբ, այսինքն՝ սիրահարությամբ։
Եվ ես մտածեցի, որ վիճեցինք ու, վերջ, հաշտվեցինք, և այլևս նման բան չի լինի։ Բայց հենց նույն՝ վաղ մեղրամսին շատ շուտով նորից վրա հասավ գերհագեցման շրջանը, նորից այլևս միմյանց պետք չէինք, և նորից վեճ ծագեց։ Այդ երկրորդ վեճն ինձ ցնցեց ավելի, քան առաջինը։ Ուրեմն առաջինը պատահականություն չէր, և դա այդպես էլ պիտի լիներ ու այդպես էլ կլինի, մտածում էի ես։ Երկրորդ վեճն ինձ ցնցեց առավել ևս այն պատճառով, որ ծագեց ամենաանհնարին առիթից։ Խոսք գնաց փողի մասին, որ երբեք չեմ խնայել և բնավ չէի կարող խնայել կնոջս համար։ Հիշում եմ միայն՝ նա մի տեսակ այնպես շուռ տվեց բանի էությունը, որ իմ ինչ-որ դիտողությունը կարելի էր ընդունել իբրև նրա վրա փողի միջոցով իշխելու ձգտման արտահայտություն, որ իբր ես փողի վրա էի ուզում հաստատել իմ բացառիկ իրավունքը․ մի խոսքով, անկարելի, անմիտ, ստոր մի բան, որ հատուկ չէր ոչ ինձ, ոչ իրեն։ Ես գրգռվեցի, սկսեցի մեղադրել նրան աննրբանկատության մեջ, նա էլ ինձ, և նորից սկսվեց։ Նրա թե՛ խոսքերում, թե՛ դեմքի արտահայտության մեջ և թե՛ աչքերում ես նորից տեսա նույն, սկզբում ինձ այնպես ապշեցրած դաժան, պաղ թշնամանքը։ Հիշում եմ, պատահում էր՝ վիճում էի եղբորս, ընկերներիս, հորս հետ, բայց երբեք իրար հանդեպ չէր լինում այն առանձին, թունոտ չարությունը, որ կար այս դեպքում։ Բայց անցավ որոշ ժամանակ, և կրկին այդ փոխադարձ ատելությունը վարագուրվեց սիրահարվածությամբ, այսինքն՝ ցանկասիրությամբ, և ես դեռ ինձ մխիթարում էի այն մտքով, թե այդ երկու վեճերը սխալմունք էին, որ կարելի է ուղղել։ Բայց ահա վրա հասավ երրորդ, չորրորդ գժտությունը, և ես հասկացա, որ դա պատահականություն չէ, որ այդպես պետք է լինի և այդպես կլինի միշտ, և սարսափեցի այն բանից, ինչ սպասում էր ինձ։ Ըստ որում ինձ տանջում էր նաև այն ահավոր միտքը, որ միայն ես եմ այդպես վատ, իմ ակնկալածից տարբեր ապրում կնոջս հետ, մինչդեռ ուրիշների ամուսնական կյանքում այդ բանը չի լինում։ Ես այն ժամանակ դեռ չգիտեի, որ դա ընդհանուր վիճակ է, բայց որ բոլորն էլ կարծում են ինձ նման, թե իրենց բացառիկ դժբախտությունն է դա, թաքցնում են իրենց բացառիկ, ամոթալի այդ դժբախտությունը ոչ միայն ուրիշներից, այլև իրենք իրենցից, իրենք իրենց չեն խոստովանում այդ բանը։
Սկսվեց առաջին օրերից և շարունակվեց անընդհատ՝ ավելի ու ավելի սաստկանալով ու դաժանանալով։ Հոգուս խորքում առաջին իսկ շաբաթներից զգում էի, որ ''ծուղակն եմ ընկել'', որ չստացվեց այն, ինչ սպասում էի, որ ամուսնությունը ոչ միայն երջանկություն չէ, այլ ինչ-որ շատ ծանր բան է, սակայն ես էլ ամենքի նման չէի ուզում խոստովանել ինքս ինձ (ես այդ բանն ինձ չէի խոստովանի այժմ էլ, եթե վերջացած չլիներ ամեն ինչ) և թաքցնում էի ոչ միայն ուրիշներից, այլև ինձնից։ Հիմա զարմանում եմ, թե ինչպես չէի տեսնում իմ իսկական վիճակը։ Կարելի էր տեսնել թեկուզ մի բանի շնորհիվ՝ վեճերն սկսվում էին այնպիսի առիթներից, որ հետո, երբ վերջանում էին, անհնար էր մտաբերել, թե ինչն էր պատճառը։ Բանականությունը չէր կարողանում միմյանց հանդեպ մշտական թշնամանքի հիմքում բավարար դրդապատճառներ հարմարեցնել։ Բայց ավելի ապշեցուցիչ էր հաշտության պատրվակների անբավարարությունը։ Երբեմն խոսքեր, բացատրություններ, նույնիսկ արցունքներ էին լինում, բայց երբեմն էլ․․․ օ՜հ, զզվելի է հիշելն անգամ․․․ իրար ասված ամենադաժան խոսքերից հետո հանկարծ՝ լուռ հայացքներ, ժպիտներ, համբույրներ, գրկախառնումներ․․․ Թո՜ւհ, գարշանք։ Ինչպե՛ս կարող էի այն ժամանակ չտեսնել այդ ամենի ողջ նողկալիությունը․․․
'''XIII'''
Մտան երկու ուղևորներ և սկսեցին տեղավորվել հեռու նստարանին։ Նա լուռ էր, քանի դեռ եկվորներր տեղավորվում էին, բայց հենց նրանք հանդարտվեցին՝ շարունակեց խոսել ակներևաբար ոչ մի րոպե մտքի թելը չկորցրած։
― Բայց ինչն է գլխավորապես վատթարը,— սկսեց նա,— տեսության մեջ ենթադրվում է, թե սերն ինչ-որ իդեալական, վեհ զգացմունք է, իսկ իրականում՝ նողկալի, խոզավայել մի բան, որի մասին խոսելն էլ, հիշելն էլ զզվելի է ու ամոթալի։ Ախր պատահական չէ բնությունն այնպես արել, որ դա զզվելի և ամոթալի լինի։ Իսկ եթե զզվելի է և ամոթալի, ապա հենց այդպես էլ պետք է գնահատել։ Իսկ ահա, ընդհակառակն, մարդիկ ձևացնում են, թե զզվելին ու ամոթալին գեղեցիկ է և վեհ։ Ո՞րն էր իմ սիրո առաջին նշանը։ Այն, որ ես անձնատուր եղա անասնական անզսպությանը՝ ոչ միայն չամաչելով դրանից, այլև չգիտես ինչու հպարտանալով ֆիզիկական այդ անժուժկալությունների հնարավորության համար, ընդ որում դույզն ինչ չմտածելով կնոջս ոչ միայն հոգևոր, այլև ֆիզիկական կյանքի մասին։ Ես զարմանում էի, թե որտեղից է գալիս մեր չարությունը միմյանց նկատմամբ, մինչդեռ ամեն ինչ միանգամայն պարզ էր․ այդ չարությունն այլ բան չէր, քան մարդկային էության ընդվզումը կենդանականի դեմ, որ ճնշում էր նրան։
Ես զարմանում էի միմյանց հանդեպ մեր ատելության վրա։ Այնինչ այլ կերպ չէր կարող լինել։ Այդ ատելությունն ուրիշ բան էէր, քան հանցակիցների փոխադարձ ատելություն՝ թե սադրանքի և թե հանցագործությանը մասնակցելու համար։ Իսկ դա ինչո՛վ հանցագործություն չէր, երբ նա, խեղճ կինը, հղիացել էր հենց առաջին ամսին, իսկ մեր խոզային կապը շարունակվում էր։ Դուք կարծում եք՝ շեղվո՞ւմ եմ իմ պատմությունից։ Բոլորովի՛ն։ Ես էլի շարունակում եմ պատմել ձեզ, թե ինչպես սպանեցի կնոջս։ Հիմարնե՜ր․․․ կարծում են, թե ես սպանեցի նրան այն ժամանակ, դանակով, հոկտեմբերի հինգին։ Ես ոչ թե այն ժամանակ սպանեցի նրան, այլ դրանից շատ ավելի առաջ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես հիմա են սպանում նրանք՝ բոլորը, բոլորը․․․
― Բայց ախր ինչո՞վ,— հարցրի։
― Այ, զարմանալին էլ հենց դա է, որ ոչ ոք չի ուզում իմանալ այն, ինչ այնպես պարզ է ու ակներև, այն, ինչ պետք է իմանան ու քարոզեն բժիշկները, բայց որի մասին լռում են նրանք։ Չէ որ դա չափից դուրս պարզ ու հասկանալի բան է։ Տղամարդն ու կինը արարված են կենդանիների հանգույն, այնպես որ մարմնական սիրուց հետո սկսվում է հղիությունը, ապա կրծքով կերակրելը, այնպիսի վիճակներ, երբ կնոջ, ինչպես և նրա երեխայի համար մարմնական սերը վնասակար է։ Կանայք և տղամարդիկ հավասար են թվով։ Իսկ ի՞նչ է հետևում սրանից։ Կարծես թե պարզ է։ Եվ մեծ իմաստություն պետք չէ՝ սրանից այն եզրահանգումն անելու, ինչ անում են կենդանիները, այսինքն՝ ժուժկալում։ Բայց ոչ։ Գիտությունը հասել է այնտեղ, որ գտել է արյան մեջ դառնող ինչ-որ լեյկոցիտներ և ուրիշ ամեն տեսակ անպետք հիմարություններ, իսկ այս բանը չի կարողացել հասկանալ։ Համենայն դեպս, չենք լսել, որ գիտությունը խոսք ասած լինի այդ մասին։
Եվ ահա կնոջ համար երկու ելք կա միայն։ Մեկն այն է, որ խեղաթյուրի իրեն, ըստ անհրաժեշտության ճնշի կամ ոչնչացնի իր մեջ կին, այսինքն՝ մայր լինելու ունակությունը, որպեսզի տղամարդը հանգիստ ու մշտապես հաճույք վայելելու հնար ունենա։ Կամ ահա մյուս ելքը, որ նույնիսկ ելք չէ, այլ բնության օրենքների պարզունակ, կոպիտ, ուղղակի խախտումը և կատարվում է բոլոր, այսպես կոչված, օրինավոր ընտանիքներում՝ կինը, հակառակ իր բնույթին, պետք է լինի միաժամանակ թե՝ ծոցվոր, թե ծծմայր, թե սիրուհի, պետք է լինի այնպիսի մի արարած, որի աստիճանին չի իջնում և ոչ մի կենդանի։ Ուստի ուժերը չեն կարող բավականացնել։ Եվ դրանից էլ մեր շրջապատում այնքան շատ են հիստերիկ։ Նյարդային, իսկ ժողովրդի մեջ՝ ընկնավոր կանայք։ Նկատի առեք, աղջիկների, անարատ աղջիկների մեջ ընկնավորներ չկան, միայն կանայք են դրանք, մարդ ունեցող կանայք։ Այդպես է մեզանում։ Ճիշտ այդպես է նաև Եվրոպայում։ Հիստերիկների բոլոր հիվանդանոցները լի են բնության օրենքը խախտող հիվանդներով։ Բայց չէ որ ընկնավորներն ու Շարկոյի մոտ բուժվող հիվանդ կանայք կատարյալ խեղանդամներ են, իսկ կիսախեղ կանանցով լի է աշխարհը։ Ախր մի մտածեք, թե ինչ մեծ գործ է կատարվում կնոջ մեջ, երբ նա պտղավորվում է կամ կերակրում ծնված երեխային։ Աճում, մեծանում է այն, ինչ շարունակում, փոխարինում է մեզ։ Եվ այդ սուրբ գործը խանգարվում է, իսկ ինչո՞վ՝ սարսափելի է մտածել։ Եվ դատողություններ են անում կնոջ ազատության, իրավունքների մասին։ Դա նույնն է, թե մարդակերները բտեն գերի մարդկանց՝ իրենց կերակուր դարձնելու համար և միաժամանակ հավատացնեն, թե հոգ են տանում նրանց իրավունքների և ազատության մասին։
Այդ ամենը նորություն էր և ապշեցնում էր ինձ։
― Իսկ ինչպե՞ս լինի այդ դեպքում։ Եթե այդպես է,— ասացի,— ապա դուրս է գալիս, որ կնոջը կարելի է սիրել երկու տարին մեկ, մինչդեռ տղամարդը...
― Տղամարդուն անհրաժեշտ է,— վրա բերեց նա։— Դարձյալ գիտության պատվարժան քուրմերն են հավատացրել ամենքին։ Ես դրանց՝ այդ մոգերին կհրամայեի կատարել այն կանանց դերը, որոնք, իրենց կարծիքով, անհրաժեշտ են տղամարդկանց․ ի՞նչ կասեին նրանք այդ ժամանակ։ Ներշնչեք մարդուն, որ նրան անհրաժեշտ է օղի, ծխախոտ, ափիոն, և այդ ամենն անհրաժեշտություն կդառնա։ Դուրս է գալիս, որ աստված չի հասկացել, թե ինչ է պետք, և այդ պատճառով էլ մոգերի կարծիքը չհարցնելով, վատ է կազմակերպել ամեն ինչ։ Խնդրեմ, տեսեք մի բանը մյուսին չի համապատասխանում։ Տղամարդուն հարկավոր է և անհրաժեշտ, ըստ այդ մոգերի որոշման, բավարարել իր ցանկությունը, մինչդեռ այստեղ մեջ են ընկնում մանկածնությունն ու երեխա կերակրելու պարագան՝ խանգարելով այդ պահանջմունքի բավարարմանը։ Ի՞նչ կարելի է անել ուրեմն։ Դիմել մոգերին, նրանք կկարգավորեն։ Եվ նրանք էլ հորինել են ահա։ Ախ, երբ պիտի պսակազերծ արվեն այդ մոգերն իրենց խաբեություններով։ ժամանա՜կն է։ Բանը հասել է այնտեղ, որ խելագարվում են ու ինքնասպան լինում, և այդ ամենը՝ դրա պատճառով։ Իսկ այլ կերպ ինչպե՞ս կարող է լինել։ Կենդանիները կարծես թե գիտեն, որ սերունդը շարունակում է իրենց ցեղը, և այս առումով հետևում են մի որոշ օրենքի։ Միայն մարդը չգիտի դա և չի էլ ուզում իմանալ։ Եվ մտահոգված է սոսկ այն բանով, որ հնարավորին չափ ավելի հաճույք ստանա։ Եվ ո՞վ է այդ բանն անողը՝ բնության արքան, մարդը։ Ախր տեսեք, կենդանիները զուգավորվում են միայն այն ժամանակ, երբ կարող են սերունդ արտադրել, իսկ բնության պիղծ արքան՝ միշտ, միայն թե հաճույք վայելի։ Եվ կարծես դա քիչ է՝ դեռ այդ կապկային զբաղմունքն էլ արարածների թագն ու պսակն է համարում՝ սեր անունը տալով։ Եվ հանուն այդ սիրո, այսինքն՝ գարշության, կործանում է,— և ի՜նչ,— մարդկային ցեղի կեսը։ Բոլոր կանանց, որ պետք է մարդկության աջակիցը լինեն ճշմարտությանը և բարուն հասնելու ընթացքի մեջ, նա հանուն իր հաճույքի դարձնում է ոչ թե դաշնակից, այլ թշնամի։ Տեսեք, ամենուր ի՞նչն է արգելակում մարդկության առաջընթացը։ Կինը։ Իսկ ի՞նչն է պատճառը, որ այդպիսին է նա։ Միայն և միայն այդ հանգամանքը։ Այո-ո՜, այո-ո՜,— կրկնեց նա մի քանի անգամ և շարժվեց տեղում, գլանակ հանեց ու սկսեց ծխել՝ ակներևաբար կամենալով փոքր-ինչ հանդարտվել։
'''XIV'''
― Ահա այսպիսի խոզային կյանքով էլ ապրում էի ես,— շարունակեց նա նորից նույն տոնով։― Իսկ ամենավատն այն էր, որ ապրելով նման զազրելի կյանքով, ես երևակայում էի, թե քանի որ չեմ գայթակղվում ուրիշ կանանցով՝ ընտանեկան ազնիվ կյանքով եմ ապրում, թե բարոյական մարդ եմ ես և մեղավոր չեմ ոչ մի բանում, իսկ եթե վեճեր են լինում մեր միջև՝ մեղավորը նա է, նրա բնավորությունը։
Իսկ մեղավորը, իհարկե, նա չէր։ Այնպիսին էր նա, ինչպես բոլորը, ինչպես կանանց մեծամասնությունը։ Դաստիարակված էր նա այնպես, ինչպես պահանջում է կնոջ դիրքը մեր հասարակության մեջ, ուստի և ինչպես դաստիարակվում են ապահովված դասերի կանայք՝ առանց բացառության և ինչպես նրանք չեն կարող չդաստիարակվել։ Խոսում են կանանց ինչ-որ նորատիպ կրթության մասին։ Դրանք բոլորը պարապ խոսքեր են․ կնոջ կրթությունը ճիշտ այնպիսին է, ինչպիսին պետք է լինի նրա հանդեպ գոյություն ունեցող ոչ երեսպաշտ, այլ ճշմարիտ համընդհանուր հայացքի դեպքում։
Եվ կնոջ կրթությունը միշտ կհամապատասխանի նրա նկատմամբ տղամարդու հայացքին։ Չէ որ մենք բոլորս էլ գիտենք, թե տղամարդն ինչպես է նայում կնոջը՝ «Wein, Weiber und Gesang», և այդ են ասում բանաստեղծներն իրենց քերթվածներում։ Վերցրեք ամբողջ պոեզիան, ամբողջ գեղանկարչությունը, քանդակագործությունը՝ սկսած սիրային բանաստեղծություններից և մերկ Վեներաներից ու Ֆրինաներից, և կտեսնեք, որ կինը հաճույքի միջոց է․ նա այդպիսին է Տրուբայում, թե Դրաչովկայում և թե պալատական պարահանդեսում։ Եվ տեսեք սատանայի խորամանկությունը․ լավ, բավականություն է, հաճույք, ուրեմն թող այդպես էլ կոչվի՝ հաճույք, թող ասվի, թե կինն անուշ պատառ է։ Ոչ, առաջներում ասպետները հավատացնում էին, թե իրենք աստվածարում են կնոջը (աստվածարում են, բայց և այնպես նայում են նրան իբրև հաճույքի միջոցի)։ Այժմ արդեն հավատացնում են, թե հարգում են կնոջը։ Ոմանք տեղները զիջում են նրան, վերցնում նրա ընկած թաշկինակը, մյուսներն ընդունում են ամեն տեսակ պաշտոն գրավելու, կառավարմանը մասնակցելու նրա իրավունքը և այլն։ Անում են այս ամենը, սակայն հայացքը նրա հանդեպ նույնն է և նույնը։ Կինը հաճույքի միջոց է։ Նրա մարմինը հաճույքի առարկա է։ Եվ նա գիտի այդ բանը։ Ճիշտ և ճիշտ ստրկություն։ Չէ որ ստրկությունն այլ բան չէ, քան այն, որ ոմանք օգտվում են շատերի հարկադրական աշխատանքից։ Եվ որպեսզի ստրկություն չլինի, անհրաժեշտ է, որ մարդիկ չցանկանան օգտվել ուրիշների հարկադրական աշխատանքից, դա համարեն մեղք կամ ամոթալի բան։ Մինչդեռ փոխում են ստրկության արտաքին ձևը, գործը կարգավորում այնպես, որ այլևս անհնար լինի ստրուկների առուծախը, և երևակայում ու իրենց համոզում են, թե էլ ստրկություն չկա, և չեն տեսնում ու չեն ուզում տեսնել, որ ստրկությունը շարունակում է գոյությունը պահպանել, որովհետև մարդիկ ճիշտ նույն կերպ սիրում և լավ ու արդարացի բան են համարում ուրիշների աշխատանքից օգտվելը։ Իսկ քանի որ լավ բան են համարում դա, ապա միշտ գտնվում են մարդիկ, որոնք ուժեղ կամ խորամանկ են մյուսներից և կարողանում են հմտորեն օգտվել։ Նույնը և կնոջ էմանսիպացիայի հարցում։ Չէ որ կնոջ ստրկությունն այն է միայն, որ մարդիկ ցանկանում և չափազանց լավ բան են համարում նրան օգտագործելն իբրև հաճույքի միջոց։ Եվ ահա ազատագրում են կնոջը, նրան ամեն տեսակ, տղամարդու իրավունքներին հավասար իրավունքներ տալիս, սակայն շարունակում են նրան նայել որպես հաճույքի միջոցի, այդպես են դաստիարակում նրան թե մանուկ հասակում և թե հետո՝ հասարակական կարծիքով։ Եվ ահա նա էլի նույն նվաստացված, այլասերված ստրկուհին է, և տղամարդն էլ նույն այլասերված ստրկատերը։
Ազատագրում են կնոջը դասընթացներում և ատյաններում, բայց նայում են նրան իբրև հաճույքի առարկայի։ Սովորեցրեք նրան, ինչպես մեզանում են սովորեցնում, այդպես նայել ինքն իրեն, և նա միշտ կմնա ստորագույն էակ։ Նա կամ ստամբակ բժիշկների օգնությամբ կսկսի կանխարգելել պտուղի սաղմնավորումը, այսինքն՝ կդառնա կատարյալ պոռնիկ, ոչ միայն անասունի, այլև անշունչ առարկայի աստիճանին իջած մեկը, կամ կլինի այնպիսին, ինչպիսին է կինը մեծ մասամբ՝ հոգեկան հիվանդ, հիստերիկ, դժբախտ, ինչպիսին էլ հենց կա՝ առանց հոգեկան զարգացման հնարավորությունների։
Գիմնազիաներն ու դասընթացներն անկարող են փոխել այդ բանը։ Դա կարող է փոխվել սոսկ այն դեպքում, երբ փոխվի տղամարդու հայացքը կնոջ և կնոջ հայացքն ինքն իր նկատմամբ։ Փոփոխությունը կլինի այն ժամանակ միայն, երբ կինը բարձրագույն կացությունը կհամարի կույս վիճակը և ոչ այնպես, ինչպես այժմ, մարդու բարձրագույն կացությունը՝ ամոթ, խայտառակություն։ Իսկ քանի դեռ այդ բանը չկա, ամեն մի աղջկա իդեալ, ինչպիսի կրթություն էլ ունենա, այնուհանդերձ կլինի հնարավորին չափ մեծաթիվ տղամարդիկ, հնարավորին չափ շատ արուներ իր կողմը գրավելը՝ ընտրության հնարավորություն ունենալու համար։
Մինչդեռ այն, որ մեկն ավելի լավատեղյակ է մաթեմատիկային, իսկ մյուսը տավիղ նվազել գիտե՝ ոչինչ չի փոխում։ Կինը երջանիկ է և հասնում է իր ամենայն ցանկացածին, երբ հմայում է տղամարդուն։ Ուստի և կնոջ գլխավոր խնդիրը նրան հմայելն է։ Այդպես է եղել և կլինի։ Մեր հասարակության մեջ այդպես է աղջկական կյանքում և այդպես էլ շարունակվում է ամուսնացած ժամանակ՝ ամուսնու վրա իշխելու համար։
Միակ բանը, որ դադարեցնում կամ գեթ ժամանակավորապես ճնշում է այդ ձգտումը, երեխան է, և դա էլ այն դեպքում, երբ կինը հրեշ չէ, այսինքն ինքն է կերակրում նրան։ Բայց այստեղ նորից հայտնվում են բժիշկները։
Կինս, որ ինքն էր ուզում կերակրել առաջնեկին և կերակրեց հետագա հինգ երեխաներին, հենց առաջին երեխայից հետո տկարացավ։ Այդ բժիշկները, որ անպատկառորեն մերկացնում էին նրան ու շոշափում ուր պատահեր, որի համար ես պետք է նրանց շնորհակալություն հայտնեի և փող տայի,— այդ պատվական բժիշկները եկան այն եզրակացության, թե կինս չպետք է կուրծք տա, և նա սկզբում զրկված էր այն միակ միջոցից, որ կարող էր կոկետությունից հեռու պահել նրան։ Կերակրում էր ծծմայրը, այսինքն՝ մենք օգտվում էինք այդ կնոջ աղքատությունից, կարիքավորոլթյունից ու տգիտությունից, կտրել էինք իր հարազատ երեխայից ու բերել դարձրել մեր երեխայի ստնտուն՝ դրա համար եզրակարերով գլխադիր նվիրելով նրան։ Բայց դա չէր բանը։ Բանն այն է, որ հղիությունից և կուրծք տալուց ազատ այդ շրջանում հենց նրա մեջ մի առանձին ուժով ի հայտ եկավ առաջներում նիրհած կանացի այդ կոկետությունը։ Եվ իմ մեջ էլ, դրան համապատասխան, մի առանձին ուժով երևան եկան խանդի տառապանքները, որ անընդհատ չարչրկում էին ինձ ամուսնական կյանքիս ողջ ընթացքում, ինչպես դրանք չեն կարող չչարչրկել այն ամուսիններին, որոնք իրենց կանանց հետ ապրում են այնպես, ինչպես ես էի ապրում, այսինքն՝ անբարո կյանքով։
'''XV'''
― Իմ ամուսնական կյանքի ողջ ընթացքում ես երբեք չեմ դադարել խանդի տանջանքներն զգալուց։ Սակայն շրջաններ էին լինում, երբ առանձնապես սուր էի ապրում այղ տառապանքները։ Եվ նման շրջաններից էր այն, երբ առաջին երեխայից հետո բժիշկները կնոջս արգելեցին կուրծք տալ։ Ես այդ ժամանակ մի առանձին ուժով էի խանդում նախ այն պատճառով, որ կինս ապրում էր մայրերին հատուկ անհանգստություն՝ ունակ հանգեցնելու կյանքի կանոնավոր ընթացքի անառիթ խախտման, և ապա՝ այն բանի համար, որ տեսնելով, թե նա ինչ հեշտությամբ հրաժարվեց մոր բարոյական պարտականությունից, ես իրավացիորեն, թեև ենթագիտակցաբար եզրակացրեցի, որ նա նույնքան հեշտությամբ կհրաժարվի նաև ամուսնականից, մանավանդ որ կատարելապես առողջ էր և, չնայած մեր պատվական բժիշկների արգելքին, ինքն էր կերակրում դրանից հետո ծնված երեխաներին ու շատ լավ էլ կերակրում էր։
― Համա թե չեք սիրում բժիշկներին, հա՜,— ասացի՝ նկատելով նրա ձայնի առանձին չար արտահայտությունն ամեն անգամ, երբ նա հիշում էր բժիշկներին։
― Այստեղ բանը սիրելը կամ չսիրելը չէ։ Նրանք կործանեցին իմ կյանքը, ինչպես կործանել և կործանում են հազարավոր, հարյուր հազարավոր մարդկանց կյանքը, իսկ ես չեմ կարող հետևանքները չկապել պատճառի հետ։ Ես հասկանում եմ, որ նրանք էլ փաստաբանների և մյուսների նման, ուզում են փող շահել, և ես սիրով նրանց կտայի իմ եկամտի կեսը, և նրանց արածը հասկացող ամեն մարդ էլ կտար իր վաստակի կեսը, միայն թե նրանք չխառնվեին ուրիշների ընտանեկան կյանքին, երբեք մոտ չգային մարդկանց։ Ես, ճիշտ է, տեղեկություններ չեմ հավաքել, բայց գիտեմ տասնյակ դեպքեր,— դրանք անթիվ֊անհամար են,— երբ նրանք սպանել են կամ երեխային մոր արգանդում, հավատացնելով, թե մայրն անկարող է ծնել, այնինչ մայրը հետագայում հիանալի ծնունդներ է ունենում, կամ մորը՝ ինչ-որ վիրահատումների պատրվակով։ Չէ որ ոչ ոք դրանք սպանություն չի համարում, ինչպես սպանություն չեն համարել ինկվիզիցիաները, որովհետև ենթադրվել է, թե այդ բանն արվում է մարդկության բարօրության համար։ Անհնար է հաշվել նրանց կատարած հանցագործությունները։ Բայց բոլոր այդ հանցագործությունները ոչինչ են մատերիալիզմի բարոյական այն ապականության հետ, որ նրանք բերում են աշխարհ, և բերում են հատկապես կանանց միջոցով։ Էլ չեմ խոսում այն մասին, որ եթե հետևեն նրանց ցուցումներին, հենց միայն ամենուր, ամեն ինչում տարածված վարակների պատճառով մարդիկ պետք է գնան ոչ թե դեպի միասնացում, այլ առանձնացում․ ամեն մարդ, ըստ իրենց ուսմունքի, պետք է նստի անջատ և բերանից բաց չթողնի կարբոլաթթվի ցնցուղիչը (ի միջի այլոց, գտել են, որ դա բանի պետք չէ)։ Բայց դա էլ ոչինչ։ Հիմնական թույնը մարդկանց, հատկապես կանանց, այլասերումն է։
Այսօր այլևս չի կարելի ասել՝ «Դու վատ ես ապրում, լավ ապրիր»․ այդ բանը մարդ չի կարող ասել ոչ ինքն իրեն, ոչ ուրիշներին։ Եթե վատ ես ապրում, պատճառը նյարդային աննորմալ գործունեությունն է կամ այլ նման մի բան։ Եվ հարկավոր է գնալ բժիշկների մոտ, նրանք մի երեսունհինգ կոպեկանոց դեղ կգրեն, կստանաք դեղատնից ու կխմեք։ Ավելի վատ կզգաք ձեզ, այնժամ՝ դարձյալ դեղեր և դարձյալ բժիշկներ։ Հիանալի՜ է։
Սակայն այդ չէ բանը։ Ես քիչ առաջ ասացի, թե կինս ինքը հիանալի էր կերակրում երեխաներին, և թե այդ ծոցվորությունն ու կուրծք տալն էր միայն, որ ինձ փրկում էր խանդի տվայտանքներից։ Եթե դա չլիներ, ամեն ինչ կպատահեր ավելի շուտ։ Երեխաները փրկում էին ինձ ու նրան։ Ութ տարում նա ունեցավ հինգ երեխա։ Եվ բոլորին ինքը կուրծք տվեց։
— Իսկ հիմա որտե՞ղ են նրանք ձեր երեխաները,― հարցրի։
― Երեխանե՞րը,— կրկնեց նա երկյուղով։
― Ներեցեք ինձ, գուցե ձեզ համար ծա՞նր է վերհիշելը։
― Չէ, ոչինչ։ Երեխաներիս վերցրին քենիս ու նրա եղբայրը։ Չտվեցին ինձ։ Ես նրանց տվեցի իմ կարողությունը, բայց նրանք երեխաներիս ինձ չտվեցին։ Չէ որ ես խելագարի համարում ունեմ։ Հիմա նրանց մոտից եմ գալիս։ Տեսա երեխաներին, բայց ինձ չեն տա։ Այլապես նրանց կդաստիարակեի այնպես, որ չլինեին իրենց ծնողների նման։ Մինչդեռ հարկավոր է, որ հենց նման լինեն։ Էհ, բայց ինչ կարող ես անել։ Հասկանալի է, որ նրանց ինձ չեն տա և չեն վստահի։ Ասենք, չգիտեմ էլ, ի վիճակի կլինեի՞ դաստիարակել նրանց։ Կարծում եմ՝ ոչ։ Ես ավերակ եմ, հաշմանդամ։ Միայն մի բան կա իմ մեջ։ Ես գիտեմ։ Այո, դա հաստատ է, ես գիտեմ մի բան, որ ամենքը հետո կիմանան։
Այո, երեխաներս ողջ են և մեծանում են, վայրենիների նման, ճիշտ այնպես, ինչպես ամենքը նրանց շրջապատում։ Ես տեսել եմ նրանց, տեսել եմ երեք անգամ։ Ոչինչ չեմ կարող անել նրանց համար։ Ոչինչ։ Հիմա գնում եմ հարավ, իմ բնակատեղին։ Այնտեղ մի տնակ ու պարտեզ ունեմ։
Այո, դեռ երկար ժամանակ կանցնի, մինչև մարդիկ կիմանան այն, ինչ ես գիտեմ։ Շա՞տ երկաթ և այլ մետաղներ կան արևի ու աստղերի մեջ՝ այդ բանը կարելի է շուտ իմանալ, իսկ ահա այն, թե ինչն է բացահայտում մեր խոզությունը գիտենալը դժվար է, սարսափելի դժվար․․․
Դուք գոնե լսում եք, ես թեկուզ դրա համար էլ շնորհակալ եմ ձեզնից։
'''XVI'''
― Այ, դուք հիշեցրիք երեխաների մասին։ Դարձյալ ինչ ահավոր ստորություններ են ասվում երեխաների վերաբերյալ։ Երեխաները աստուծո օրհնությունն են, երեխաները երջանկություն են։ Բայց չէ որ սուտ է այդ բոլորը։ Այդ ամենը եղել է ինչ֊որ ժամանակ, բայց այժմ ոչ մի նման բան չկա։ Երեխաները տանջանք են և ուրիշ ոչինչ։ Շատ մայրեր ուղղակի այդպես էլ զգում են ու երբեմն ակամա հենց ուղղակի այդպես էլ ասում։ Հարցրեք բարեկեցիկ մարդկանց մեր շրջանին պատկանող մայրերի մեծ մասին, և նրանք ձեզ կասեն, թե այն բանի վախից, որ իրենց երեխաները կարող են հիվանդանալ ու մեռնել, իրենք չեն ուզում երեխաներ ունենալ, իսկ եթե ունեցել են արդեն՝ չեն ուզում կուրծք տալ, որ չկապվեն նրանց հետ և չտառապեն։ Այն հաճույքը, որ նրանց պատճառում է երեխան իր հրապույրով՝ թաթիկներով, տոտիկներով, իր ողջ պստլիկ մարմնով, զիջում է նրանց ապրած տառապանքներին՝ հենց միայն երեխայի հիվանդության ու մահվան հնարավորություններից առաջ եկող վախի պատճառով, էլ չենք խոսում իրական հիվանդության և կորստի մասին։ Շահն ու վնասը ծանրութեթև անելուց հետո պարզվում է, որ անշահավետ և այդ պատճառով անցանկալի է երեխաներ ունենալ։ Նրանք դա ասում են ուղղակի, համարձակորեն, երևակայելով, թե այդ զզացումներն իրենց մեջ ծնվում են երեխաների հանդեպ սիրուց՝ ազնիվ ու գովելի զգացումներ, որոնցով պարծենում են։ Նրանք չեն նկատում, որ այդ դատողությամբ իրենք ուղղակիորեն ժխտում են սերը և սոսկ իրենց եսասիրությունը հաստատում։ Նրանց համար երեխայի հմայքից եկող հաճույքն ավելի քիչ է, քան տառապանքները մանկանն սպասող հնարավոր պատահարների երկյուղից, ուստի և պետք չէ այն երեխան, որին սիրելու են իրենք։ Նրանք զոհաբերում են ու թե իրենց՝ հանուն սիրելի էակի, այլ սիրելի լինելու կարելիություն ունեցող էակին՝ հանուն իրենց։
Պարզ է, որ սեր չէ դա, այլ եսասիրություն։ Բայց և լեզուդ չի բռնում այդ եսամոլության համար դատապարտելու նրանց՝ բարեկեցիկ ընտանիքների մայրերին, երբ հիշում ես, որ մեր աղայական կյանքում նրանք իրենց երեխաների առողջական վիճակից տառապում են դարձյալ նույն բժիշկների պատճառով։ Հենց հիշում եմ, նույնիսկ այժմ, կնոջս կյանքն ու վիճակը սկզբնական շրջանում, երբ երեք, չորս երեխա ուներ և ամբողջովին տարված էր նրանցով, սարսափը պատում է ինձ։ Սեփական կյանք չունեինք բնավ։ Դա մի տեսակ հարատև վտանգ էր, փրկություն դրանից, կրկին վրա հասած վտանգ, կրկին հուսահատ ջանքեր և նորից փրկություն՝ մշտապես այնպիսի վիճակ, ինչպիսին լինում է խորտակվող նավի վրա։ Երբեմն ինձ թվում էր, թե դիտմամբ էր արվում այդ բանը, թե նա երեխաների համար անհանգստացած էր ձևանում, որպեսզի հաղթի ինձ։ Դրա շնորհիվ այնպես գրավչորեն, հեշտ ու հասարակ էին լուծվում բոլոր հարցերը նրա օգտին։ Մեկ֊մեկ թվում էր ինձ, թե այն ամենը, ինչ նա անում և ասում էր նման դեպքերում, անում և ասում էր որոշակի միտումով։ Բայց ոչ, նա ինքն էլ շարունակ սարսափելի տանջվում ու կեղեքվում էր երեխաներին խնամելով, նրանց առողջության ու հիվանդության մասին մտածելով։ Դա կտտանք էր նրա և նաև ինձ համար։ Եվ նա անկարող էր չտանջվել։ Չէ որ հակումը երեխաների հանդեպ, նրանց կերակրելու, փայփայելու, պաշապանելու կենդանական պահանջը կար, ինչպես կանանց մեծ մասի մեջ, բայց չկար այն, ինչ հատուկ է կենդանիներին՝ երևակայության և բանականության չգոյությունը։ Հավը չի վախենում այն բանից, թե ինչ կպատահի իր ճուտիկին, գաղափար չունի բոլոր այն հիվանդություններից, որ կարող են իր ձագին հասնել, չգիտի բոլոր այն միջոցները, որոնցով մարդիկ երևակայում են, թե կարող են փրկել հիվանդություններից ու մահից։ Եվ զավակները նրա՝ հավի համար տանջանք չեն։ Հավն իր ճուտիկների համար անում է այն, ինչ հատուկ է իրեն և բերկրալի է անել․ զավակները նրա համար ուրախություն են։ Եվ երբ ճուտիկը հիվանդանում է, թխսկան մոր հոգսերը խիստ որոշակի են՝ տաքացնում, կեր է տալիս նրան։ Եվ, անելով այդ բանը, գիտի, որ ինքն անում է հարկ եղած ամեն ինչ։ Ճուտիկի սատկելու դեպքում նա հարց չի տալիս ինքն իրեն, թե ինչու մեռավ, ուր գնաց իր զավակը, կռթկռթում է մի որոշ ժամանակ, հետո դադարում ու շարունակում ապրել առաջվա պես։ Սակայն մեր դժբախտ կանանց և իմ կնոջ համար այդպես չէր բանը։ Էլ չխոսելով հիվանդությունների մասին՝ ինչպես, ինչով բուժել, դաստիարակելու, մեծացնելու վերաբերյալ նա ամեն կողմից խորհուրդներ էր լսում և անսահմանորեն բազմազան ու շարունակ փոփոխվող կանոններ կարդում։ Կերակրել այսպես, այս բանով, չէ, ոչ այդպես, ոչ այդ բանով, այլ այսպես և այս բանով. հագցնել, խմեցնել, լողացնել, քուն դնել, զբոսանքի, մաքուր օդի տանել,— այս ամենի վերաբերյալ մենք, առավելապես՝ նա, ամեն շաբաթ նոր կանոններ էինք լսում և իմանում։ Կարծես թե երեկվանից էին սկսել երեխաներ ծնվել։ Իսկ եթե այնպես չկերակրեցին, այնպես չլողացրին, այդ բաները չարեցին ճիշտ ժամանակին, և հիվանդացավ երեխան, ուրեմն մայրն է մեղավորը, արել է ոչ այն, ինչ հարկավոր է։
Սա՝ դեռ այն ժամանակ, երբ առողջ է երեխան։ Դա էլ է տանջանք։ Բայց եթե հիվանդացավ՝ էլ վերջ։ Կատարյալ դժոխք։ Ենթադրվում է, թե հիվանդությունը կարելի է բուժել, և թե կա այդպիսի գիտություն ու այդպիսի մարդիկ՝ բժիշկները, և նրանք գիտեն՝ ինչպես։ Ոչ բոլորը, բայց լավագույնները գիտեն։ Եվ ահա երեխան հիվանդ է, և հարկավոր է ձեռք գցել այդ լավագույնին, նրան, որ փրկում է, և այնժամ փրկված է երեխան, իսկ եթե ձեռք չես գցել այդ բժշկին կամ ապրում ես ոչ այն վայրում, ուր ապրում է նա, երեխան կորած է։ Եվ դա այս կամ այն մոր բացառիկ հավատը չէ, այլ հավատը նրա շրջապատի բոլոր կանանց, և ամեն կողմից նա լսում է այս բաները միայն՝ Եկատերինա Սեմյոնովնայի երկու երեխաները մեռան, որովհետև ժամանակին չկանչեցին Իվան Ջախարիչին, Իսկ Մարիա Իվանովնայի մեծ աղջկան Իվան Զախարիչը փրկեց․ կամ, ահա Պետրովները, բժշկի խորհրդով, երեխաներին պահեցին տարբեր հյուրանոցներում, և ողջ մնացին երեխաները, հակառակ դեպքում կմեռնեին։ Իսկ այսինչի երեխան թուլակազմ էր, բժշկի խորհրդով տարան հարավ, և նա փրկվեց։ Ուրեմն ինչպե՞ս մայրը չտանջվի ու չանհանգստանա ամբողջ կյանքում, երբ երեխաների կյանքը, որոնց հետ նա կապված է կենդանական բնազդով, կախված է այն բանից, որ ինքը ժամանակին իմանա, թե այդ մասին ինչ կասի Իվան Զախարիչը։ Իսկ թե ինչ կասի Իվան Զախարիչը՝ ոչ ոք չգիտի, առավել ևս՝ հենց ինքը, որովհետև նա շատ լավ գիտի, որ ինքը ոչինչ չգիտի և ոչ մի բանով օգնել չի կարող, այլ միայն պոչ է խաղացնում այսպես կամ այնպես, միայն թե չդադարեն հավատալ, թե ինքն ինչ֊որ բան գիտի։ Չէ որ եթե մեր շրջապատի այդ մայրը կատարելապես կենդանի լիներ՝ այդպես չէր տանջվի, իսկ եթե նա կատարելապես մարդ լիներ՝ կհավատար աստծուն և կխոսեր ու կմտածեր այնպես, ինչպես հավատացյալ կնանիք են ասում՝ «Աստված տվեց, աստված առավ, ամեն ինչ տիրոջ ձեռին է»։ Նա կմտածեր, որ ինչպես բոլոր մարդկանց, այնպես էլ իր երեխաների կյանքն ու մահը դուրս են մարդկանց իշխանությունից և ենթարկվում են աստծո կամքին միայն, և այնժամ չէր տանջվի այն մտքից, թե իր ձեռքին է եղել երեխաների հիվանդություններն ու մահը կանխելու գործը, իսկ ինքն այդ բանը չի արել։ Այնինչ նրա վիճակն եղել է այսպես․ իրեն տրվել են ամենափխրուն, անթիվ-անհամար փորձանքների ենթակա, թույլ էակները։ Այդ էակների հանդեպ ինքը մոլեռանդ, բնազդական կապվածություն է զգում։ Բացի դրանից, թեև այդ էակները վստահվել են իրեն, սակայն նրանց պահպանման միջոցները թաքցված են իրենից և հայտնի են բոլորովին օտար մարդկանց, որոնց ծառայություններն ու խորհուրղները կարելի է ձեռք բերել մեծ գումարով միայն, և այն էլ՝ ոչ միշտ։
Երեխաների հետ ամբողջ կյանքն այդպես կնոջս համար, ուստի և ինձ համար ոչ թե ուրախություն, այլ տանջանք եղավ։ Իսկ ինչպե՞ս չտանջվեիք։ Նա որ տառապում էր շարունակ։ Պատահում էր՝ նոր֊նոր խաղաղվում էինք խանդի որևէ տեսարանից կամ պարզապես վեճից հետո և որոշում էինք հանգիստ շունչ քաշել, մի բան կարդալ, մի քիչ մտածել, բայց հենց ձեռք էինք զարկում որևէ բանի՝ մեկ էլ լսում էինք, թե Վասյան սիրտ է ետ տալիս, կամ Մաշան արյունային փորհարություն ունի, կամ Անդրյուշայի վրա ցան է դուրս տվել, և, հասկանալի է, էլ կյանք չկար։ Ո՞ւր վազենք, ո՞ր բժշկի ետևից, որտե՞ղ առանձնացնենք։ Եվ սկսվում էին հոգնաները, ջերմաչափումները, միքստուրաներն ու բժիշկների այցելությունները։ Այդ ամենը դեռ չվերջացրած՝ մի ուրիշ բան էր մեջտեղ գալիս։ Կանոնավոր, հաստատուն ընտանեկան կյանք չկար։ Փոխարենը կար, ինչպես ասացի, երևակայական ու իրական վտանգներից փրկվելու հարատև ջանք։ Հիմա հո այդպես է ընտանիքների մեծ մասում։ Իսկ իմ ընտանիքում առանձնապես սուր էր արտահայտվում այդ բանը։ Կինս երեխասեր էր ու դյուրահավատ։
Այնպես որ երեխաների առկայությունը ոչ միայն չէր բարվոքում մեր կյանքը, այլև, ընդհակառակն, թունավորում էր։ Բացի այդ, երեխաները մեզ համար գժտության նոր շարժառիթ էին։ Երեխաների ծնվելու և մեծանալու հետ ավելի ու ավելի հաճախ էին հենց իրենք գժտության թե միջոց և թե առարկա լինում։ Բայց երեխաները դառնում էին ոչ միայն գժտության առարկա, այլև պայքարի զենք․ միմյանց դեմ մենք ասես կռվում էինք երեխաներով։ Մեզնից յուրաքանչյուրն ուներ իր սիրած զավակը՝ մենամարտի զենքը։ Ես ավելի շատ կռվում էի մեծիս՝ Վասյայի, իսկ նա՝ Լիզայի միջոցով։ Բացի այդ, երբ երեխաներն սկսեցին մեծանալ, և ձևավորվեցին նրանց բնավորությունները, եղավ այնպես, որ նրանք դարձան դաշնակիցներ, որոնցից սրան կամ նրան յուրաքանչյուրս իր կողմն էր գրավում։ Խեղճերը սարսափելի տանջվում էին դրանից, բայց մենք մեր հարատև պատերազմում ժամանակ չունեինք նրանց մասին մտածելու։ Աղջիկս իմ կողմնակիցն էր, իսկ մեր մեծ տղան, որ նման էր կնոջս և նրա սիրեցյալն էր, հաճախ ատելի էր ինձ։
'''XVII'''
― Էհ, այդպես էլ ապրում էինք։ Հարաբերությունները դառնում էին ավելի ու ավելի թշնամական։ Եվ, վերջապես, հասան այն բանին, որ արդեն ոչ թե տարաձայնությունն էր թշնամանք ծնում, այլ թշնամանքը՝ տարաձայնություն, ինչ էլ նա ասեր՝ ես արդեն կանխավ համաձայն չէի, և ճիշտ նույնն էլ՝ նա։
Չորրորդ տարվա մեջ մի տեսակ ինքնըստինքյան երկու կողմից վճիռ ընդունվեց, որ մենք չենք կարող հասկանալ միմյանց, համաձայնության գալ իրար հետ։ Մենք այլևս դադարեցինք մինչև վերջ հաշտվելու փորձ անել։ Ամենապարզ բաներում, առանձնապես երեխաների հարցում, յուրաքանչյուրս անփոփոխ մնաց իր կարծիքին։ Որքան հիշում եմ, իմ պաշտպանած կարծիքները բոլորովին էլ այնպես թանկ չէին ինձ համար, որ չկարողանայի հրաժարվել դրանցից, բայց նա հակառակ կարծիքին էր, և զիջելը նշանակում էր տեղի տալ նրա առաջ։ Իսկ ես այդ բանը չէի կարող։ Նա՝ նույնպես։ Նա հավանաբար իրեն միշտ կատարելապես արդարացի էր համարում իմ առջև, ու ես էլ իմ աչքում միշտ սուրբ էի նրա համեմատ։ Երկուսս էլ գրեթե դատապարտված էինք լռության կամ այնպիսի խոսակցությունների, որ, համոզված եմ, կենդանիներն էլ կարող են վարել իրար մեջ. «Ժամը քանի՞սն է։ Ժամանակն է քնելու։ Ի՞նչ ճաշ է այսօր։ Ո՞ւր գնանք։ Ի՞նչ կա թերթում։ Հարկավոր է ուղարկել բժիշկ կանչելու։ Մաշայի կոկորդը ցավում է»։ Բավական էր մի մազաչափ դուրս գալ խոսակցությունների անասելի սահմանափակված շրջանակից, որպեսզի գրգռմունքը բռնկվեր։ Ընդհարումներ և ատելության արտահայտություններ էին ծայր առնում սուրճի, սփռոցի, կառքի, վինտի ժամանակ սխալ թուղթ իջնելու և նման բոլոր բաների պատճառով, որ թե մեկիս և թե մյուսիս համար ոչ մի կարևորություն չէին կարող ունենալ։ Իմ մեջ, համենայն դեպս, նրա հանդեպ հաճախ էր ահավոր ատելություն բորբոքվում։ Երբեմն նայում էի, թե ինչպես էր նա թեյ լցնում, ոտքը ճոճում կամ գդալը տանում բերանը, ֆռթացնում՝ հեղուկը ներս քաշելով, և նրան ատում էի հենց այդ բանի, իբրև ամենատգեղ արարքի համար։ Ես այն ժամանակ չէի նկատում, որ չարության շրջաններն իմ մեջ վերսկսվում էին միանգամայն կանոնավոր ու համաչափորեն, այն շրջաններին համապատասխան, որ մենք սեր էինք կոչում։ Սիրո շրջան — չարության շրջան, սիրո եռանդուն շրջան — չարության երկարատև շրջան, սիրո առավել թույլ դրսևորում —չարության կարճատև շրջան։ Այն ժամանակ մենք չէինք հասկանում, որ այդ սերն ու չարությունը նույն անասնական զգացմունքն է, միայն թե տարբեր ծայրերից։ Նման կյանքը սարսափելի կլիներ, եթե հասկանայինք մեր վիճակը, բայց մենք այն չէինք հասկանում և չէինք տեսնում։ Հենց դրանում է մարդու թե՛ փրկությունը և թե՛ դատապարտվածությունը այն բանում, որ երբ նա ապրում է ոչ ճիշտ, կարող է մշուշապատել իր չորսբոլորը՝ սեփական վիճակի աղետալիությունը չտեսնելու համար։ Այդպես էինք անում և մենք։ Նա աշխատում էր մոռացության տրվել տան լարված, միշտ հապճեպ գործերի, կահավորության, իր և երեխաների հագուստկապուստի, երեխաների ուսման, առողջության մասին հոգսերի շնորհիվ։ Իսկ ես էլ իմ արբեցումն ունեի՝ ծառայության, որսորդության, թղթախաղի արբեցումը։ Մենք երկուսս էլ զբաղված էինք շարունակ։ Երկուսս էլ զգում էինք, որ ինչքան շատ ենք զբաղված, այնքան ավելի չար կարող ենք լինել իրար հանդեպ։ «Դու կոտրատվում ես քո քեֆին,— մտածում էի նրա մասին,— իսկ, այ, տեսարաններով հոգիս հանեցիր ամբողջ գիշեր, այնինչ ես նիստ ունեմ»։ «Քո հոգն էլ չէ,— ոչ միայն մտածում, այլև ասում էր նա,— իսկ ես ամբողջ գիշեր չեմ քնել, երեխային եմ նայել»։
Այդպես էլ ապրում էինք մենք՝ հարատև մշուշում չտեսնելով այն վիճակը, որի մեջ գտնվում էինք։ Եվ եթե չպատահեր այն, ինչ պատահեց, ես այդպես էլ դեռ կապրեի մինչև ծերություն, մահից առաջ այդպես էլ կմտածեի, որ ես լավ կյանք եմ ապրել, ոչ առանձնապես լավ, բայց ոչ էլ վատ, այնպես, ինչպես ամենքը․ ես հասու չէի լինի այն խոր դժբախտությանն ու գարշելի կեղծիքին, որի մեջ թպրտում էի։
Իսկ մենք իրար ատող երկու կալանավորներ էինք՝ կապված նույն շղթայով, որ թունավորում էին մեկմեկու կյանք և աշխատում չտեսնելու տալ այդ բանը։ Ես այն ժամանակ դեռ չգիտեի, որ ամուսինների 99 տոկոսն ապրում է նույնպիսի դժոխքում, ինչպիսին իմ կյանքն է, և որ այլ կերպ չի էլ կարող լինել։ Ես այն ժամանակ այդ բանը չգիտեի ոչ ուրիշների, ոչ իմ առնչությամբ։
Զարմանալի է, թե ինչ աստիճանի են թե կանոնավոր և թե մինչև անգամ անկանոն կյանքի զուգադիպությունները։ Հենց այն ժամանակ, երբ ծնողերի կյանքն անտանելի է դառնում իրար պատճառով, զգացվում է և քաղաքային պայմանների անհրաժեշտությունը՝ երեխաների դաստիարակության համար։ Եվ ահա քաղաք տեղափոխվելու պահանջ է ներկայանում։
Նա լռեց ու մի երկու անգամ արձակեց իր տարօրինակ հնչյունները, որոնք այժմ արդեն շատ նման էին զսպված հեծկլտանքի։ Մոտենում էինք կայարանին։
― Ժամը քանի՞սն է,— հարցրեց նա։
Նայեցի՝ ժամը երկուսն էր։
― Դուք չե՞ք հոգնել,— հարցրեց։
― Ոչ, բայց դուք հոգնել եք։
― Շունչս կտրվում է։ Ներեցեք, ես մի քիչ քայլեմ, ջուր խմեմ։
Եվ նա օրորվելով գնաց դեպի վագոնի ելքը։ Ես նստած մնացի մենակ՝ մտածելով նրա ասածների մասին, և այնպես տարվեցի խոհերով, որ նույնիսկ չնկատեցի, թե ինչպես նա ետ եկավ մյուս դռնից։
'''XVIII'''
― Այո, ես շեղվում եմ շարունակ,— սկսեց նա։— Շատ բաների մասին եմ մտածել, շատ բաների եմ նայում ուրիշ հայացքով և այդ ամենն ասել եմ ուզում։ Հա, ուրեմն, սկսեցինք ապրել քաղաքում։ Դժբախտ մարդկանց համար քաղաքում ավելի լավ է ապրելը։ Քաղաքում մարդ կարող է ապրել հարյուր տարի, և չնկատել, որ ինքը վաղուց մեռել ու փտել է։ Իր հետ հաշվի նստելու ժամանակ չկա, շարունակ զբաղված է։ Գործեր, հասարակական հարաբերություններ, ֆիզիկական վիճակ, արվեստներ, երեխաների առողջության, դաստիարակության հոգացողություն։ Մերթ հարկավոր է ընդունել սրանց ու նրանց, գնալ սրանց ու նրանց մոտ, մերթ՝ դիտել այս, լսել այս ու այն բանը։ Չէ որ քաղաքում ամեն օր առնվազն մեկ, երբեմն էլ՝ միաժամանակ երկու-երեք հռչակավոր արտիստներ են լինում, որոնց ներկայացումները, համերգները ոչ մի դեպքում չի կարելի բաց թողնել։ Մերթ հարկավոր է բուժել իրեն, սրան կամ նրան, մերթ հոգալ ուսուցիչների, ռեպետիտորների, դաստիարակչուհիների մասին, իսկ կյանքը գնում է անիմաստ ու դատարկ։ Էհ, մենք էլ էինք ապրում այդպես և ավելի քիչ էինք ցավ զգում համատեղ կյանքից։ Բացի այդ, սկզբում հիանալի զբաղմունք ունեինք՝ նոր քաղաքում, նոր բնակարանում հաստատվելու գործը, ինչպես և տեղափոխությունները քաղաքից՝ գյուղ, գյուղից՝ քաղաք։
Այդպես ապրեցինք մի ձմեռ, իսկ մյուս ձմռանը պատահեց շրջապատի աչքին աննշմար, անէական թվացող, սակայն այնպիսի իրողություն, որն էլ հենց սկզբնապատճառը եղավ այն ամենի, ինչ կատարվեց։ Կինս վատառողջ էր, և սրիկաները նրան թույլ չտվին երեխա ունենալ ու սովորեցրին միջոցը։ Ինձ համար զզվելի էր դա։ Ես պայքարում էի դրա դեմ, բայց նա թեթևամիտ համառությամբ պնդում էր իրենը, և ես ենթարկվեցի․ խոզային կյանքի վերջին արդարացումը՝ երեխան վերացվեց, և կյանքն առավել նողկալի դարձավ։
Գեղջուկին, աշխատավոր մարդուն երեխաներ պետք են, թեև նրա համար դժվար է պահել, բայց պետք են, և այդ պատճառով նրա ամուսնական հարաբերություններն արդարացում ունեն։ Իսկ մեզ մեկ֊երկուսից հետո էլ երեխաներ պետք չեն՝ ավելորդ հոգս են, ավելորդ ծախս, համաժառանգորդներ, ուղղակի բեռ։ Եվ մեզ համար այլևս խոզային կյանքի ոչ մի արդարացում չկա։ Մենք կամ արհեստականորեն ազատվում ենք երեխաներից, կամ նրանց նայում որպես դժբախտության, անզգուշության հետևանքի, որ առավել նողկալի է։ Արդարացում չկա։ Բայց մենք բարոյապես այնքան ենք ընկել, որ նույնիսկ արդարացման հարկ չենք զգում։ Ներկայիս կրթյալ հասարակության մեծամասնությունը տրվում է այդ այլասերմանը առանց նվազագույն խղճի խայթի։
Ի՛նչ խայթ, երբ մեր կյանքում ոչ մի խիղճ չկա, բացի, եթե կարելի է ասել, հասարակական կարծիքի և քրեական օրենքի խղճից։ Իսկ այստեղ թե մեկը և թե մյուսը չեն խախտվում, հասարակության առջև ամաչելու կարիք չկա, բոլորն են այդ բանն անում՝ Մարիա Պավլովնան էլ, Իվան Զախարիչն էլ։ Թե չէ ինչի՞ համար աղքատներ բազմացնեն կամ իրենց զրկեն հասարակական կյանքի հնարավորությունից։ Քրեական օրենքից քաշվելու կամ վախենալու կարիքը նույնպես չկա։ Այդ անպարկեշտ գյուղացի աղջիկներն ու զինվորների կանայք երեխաներին գցում են լճակներն ու ջրհորները, դրանց, հասկանալի է, պետք է բանտ նետել, իսկ մեզանում ամեն ինչ արվում է ժամանակին ու մաքուր։
Այդպես ապրեցինք ևս երկու տարի։ Սրիկաների միջոցը, ակներևաբար, սկսել էր իր ազդեցությունը ունենալ, կինս մարմնով լցվել ու լավացել էր, ինչպես ամռան վերջին գեղեցկություն։ Նա զգում էր այդ բանը և զբաղվում էր իրենով։ Նրա կերպարանքում ինչ֊որ գրգռիչ հմայք էր հայտնվել, որ խռովում էր մարդկանց։ Նա երեխայի չսպասող երեսնամյա պարարտացած և բորբոքված կնոջ փթթուն շրջանում էր։ Նրա տեսքն անհանգստություն էր առաջ բերում։ Տղամարդկանց միջով անցնելիս իր կողմն էր ձգում նրանց հայացքները։ Նա հիշեցնում էր երկար չբանած, բտված լծկան ձիու, որի վրայից հանել էին սանձը։ Ոչ մի սանձ չկար, ինչպես չունի մեր կանանց 99 տոկոսը։ Եվ ես զգում էի այդ բանն ու սարսափում։
'''XIX'''
Նա հանկարծ բարձրացավ տեղից ու կիպ նստեց պատուհանի մոտ։
― Ներեցեք ինձ,— մրմնջաց և, սևեռուն դուրս նայելով պատուհանից, այդպես լուռ մնաց մի երեք րոպե։ Հետո ծանր հառաչեց և նորից նստեց իմ դեմ։ Դեմքը լրիվ փոխվել էր, աչքերը խղճալի արտահայտություն էին ստացել, և ինչ-որ տարօրինակ թույլ ժպիտից կնճռոտվել էին նրա շրթունքները։— Ես մի քիչ հոգնեցի, բայց կշարունակեմ պատմել։ Դեռ շատ ժամանակ կա, լույսը դեռ չի բացվել։ Այո-ո՜,— վերսկսեց՝ գլանակ վառելով։— Նա լցվել էր այն բանից հետո, երբ դադարել էր երեխա ունենալ, և այդ ախտը՝ անվերջ տառապանքը երեխաների համար, սկսել էր անցնել․ ավելի ճիշտ՝ նա կարծես սթափվել էր գինովությունից, ուշքի եկել և ահա տեսնում էր, որ գոյություն ունի աստծու արարած մի ամբողջ աշխարհ՝ իր ուրախություններով, որի մասին ինքը մոռացել էր և ուր ապրել չգիտեր ինքը, մի աշխարհ, որին հասու չէր եղել կատարելապես։ «Հանկարծ որևէ բան բաց չթողնեմ․․․ Ժամանակը կանցնի, ետ չես բերի»։ Իմ պատկերացմամբ, նա այսպես էր մտածում կամ, ավելի շուտ, զգում, և չէր էլ կարող այլ կերպ մտածել ու զգալ․ նրան դաստիարակել էին այն գիտակցությամբ, որ աշխարհում ուշադրության արժանի մի բան կա միայն՝ սերը։ Նա ամուսնացել էր, ինչ-որ բան ստացել այդ սիրուց, բայց ոչ միայն ամենևին էլ ոչ խոստացվածը, ակնկալվածը, այլև փոխարենը բազում հիասթափություններ, տառապանքներ և հետն էլ անակնկալ տանջանքը՝ երեխաներ։ Այդ տանջանքն ուժասպառ էր արել նրան։ Եվ ահա ծառայակամ բժիշկների շնորհիվ նա իմացել էր, որ կարելի է յոլա գնալ նաև առանց երեխաների։ Ուրախացել էր, փորձել այդ բանը և վերակենդանացել իր իմացածի՝ սիրո համար միայն։ Բայց սերը թե խանդով և թե ամեն տեսակ չարություններով ապականված ամուսնու հետ այլևս այն չէ։ Նրա երևակայության մեջ պատկերանում է ինչ֊որ ուրիշ, մաքրամաքուր, նոփ֊նոր մի սեր. համենայն դեպս, ես այդպես էի մտածում նրա մասին։ Եվ ահա նա սկսել էր շուրջը նայել՝ կարծես սպասելով ինչ֊որ բանի։ Ես տեսնում էի դա և անկարող էի չանհանգստանալ։ Նա հաճախակի, սովորականի պես խոսելով ինձ հետ ուրիշների միշոցով, այսինքն՝ խոսելով ուրիշների հետ, բայց խոսքն ինձ ուղղելով, համարձակորեն, բոլորովին չմտածելով, որ մի ժամ առաջ հակառակն է ասել, կես կատակ֊կես լուրջ արտահայտում էր այն միտքը, թե մայրական հոգսը խաբեություն է, թե չարժե ամբողջ կյանքը երեխաներին նվիրաբերել, երբ կա ջահելություն և կարելի է վայելել կյանքի հաճույքները։ Նա սկսել էր երեխաներով զբաղվել ավելի քիչ, ոչ առաջվա խելահեղությամբ, և ավելի ու ավելի էր զբաղվում իրենով, իր արտաքինով, թեև քողարկում էր այդ բանը, և իր հաճույքներով ու նույնիսկ սեփական անձի կատարելագործումով։ Նորից ոգևորությամբ սկսել էր դաշնամուր նվագել, որ առաջներում թողել էր լրիվ։ Դրանից էլ ամեն ինչ սկսվեց։
Ուղեկիցս կրկին շուռ եկավ դեպի պատուհանը, դուրս նայեց հոգնած հայացքով, բայց իսկույն էլ, ակներևաբար ճիգ գործադրելով իր վրա, շարունակեց․
― Այո-ո, հայտնվեց այդ մարդը։— նա հապաղեց և մի երկու անգամ քթով արտաբերեց իր բնորոշ հնչյունները։
Ես տեսնում էի, որ նրա համար դժվար էր այդ մարդու անունը տալ, հիշել, խոսել նրա մասին։ Բայց նա ջանք գործադրեց և, կարծես հաղթահարելով իրեն արգելող խոչընդոտը, շարունակեց վճռականորեն․
― Անպետք մարդուկ էր դա իմ աչքում, իմ գնահատությամբ։ Եվ ոչ այն բանի համար, թե նա ինչ դեր ունեցավ իմ կյանքում, այլ որովհետև իրոք այդպիսին էր։ Ի միջի այլոց այն, որ նա վատն էր, ապացույցն էր միայն այն բանի, թե ինչ աստիճան էր կինս խելքը կորցրել։ Եթե նա չլիներ՝ պիտի լիներ մի ուրիշը, անխուսափելի էր դա։— Նորից լռեց մի պահ։— Այո-ո, երաժիշտ էր նա, ջութակահար․ ոչ պրոֆեսիոնալ երաժիշտ, այլ կիսապրոֆեսիոնալ, կիսահասարակական մարդ։
Հայրը կալվածատեր էր, իմ հոր հարևանը։ Նա սնանկացել էր, և զավակները,— երեք տղա ուներ,— բոլորը տեղավորվել էին գործի․ միայն այս մեկին՝ փոքրին ուղարկել էր Փարիզ, կնքամոր մոտ։ Այնտեղ, նրա մեջ երաժշտի ձիրք նկատելով, տվել էին կոնսերվատորիա, և նա ավարտել էր որպես ջութակահար և սկսել նվագել համերգներում։ Նա իբրև մարդ․․․— Ըստ երևույթին ուզում էր ինչ-որ վատ բան ասել նրա մասին, բայց զսպեց իրեն ու արագ շարունակեց։— Էհ, չգիտեմ, թե նա ինչ կյանքով էր ապրել այնտեղ, գիտեմ միայն, որ այդ տարի հայտնվեց Ռուսաստանում և այցելեց մեզ։
Նշաձև տամուկ աչքեր, կարմիր ժպտուն շրթունքներ, օծված բեղիկներ, վերջին մոդայով սանրվածք, անալի-սիրունիկ դեմք, որ կանայք բնորոշում են «լավիկն է» արտահայտությամբ, թույլ, թեև ոչ այլանդակ կազմվածք՝ խիստ զարգացած, կանացի հետույքով, ինչպես ասում են՝ հոտենտոտների նման։ Հոտենտոտները նույնպես, ասում են, երաժշտական են։ Հնարավորին չափ մտերմավարի հարաբերությունների մեջ խցկվող, բայց նրբազգաց և միշտ նվազագույն հակահարվածի դեպքում պատրաստ կանգ առնելու՝ պահպանելով արտաքին արժանապատվությունը, և կոճակավոր կոշիկների փարիզյան հատուկ երանգով և փողկապի ու հագուստի մյուս մասերի վառ գույներով, որ յուրացնում են օտարերկրացիները Փարիզում, և որն իր ինքնահատկությամբ, նորությամբ միշտ ներգործում է կանանց վրա։ Պահվածքում՝ շինծու, արտաքին զվարթություն։ Մի պահվածք, որի դեպքում, դիտեք, ամեն ինչի մասին խոսում են ակնարկներով ու կցկտուր արտահայտություններով, կարծես դուք այդ բոլորը գիտեք և կարող եք ինքներդ լրացնել նրա միտքը։
Ահա հենց այդ մարդն էլ իր երաժշտությամբ ամեն ինչի պատճառը դարձավ։ Չէ որ դատարանում գործն այնպես էր ներկայացված, որ ամեն բան եղել էր խանդի հետևանքով։ Ամենևին էլ դա չէր, այսինքն՝ ոչ թե ամենևին էլ դա չէր, այլ դա էլ կար, բայց պատճառը չէր։ Դատարանում այդպես էլ վճռեցին, որ ես խաբված ամուսին եմ և սպանել եմ՝ պաշտպանելով իմ ոտնահարված պատիվը (ախր այդպես է կոչվում դա իրենց ձևով)։ Եվ դրա շնորհիվ ինձ արդարացրին։ Ես դատարանում աշխատեցի պարզել բանի էությունը, բայց նրանք այնպես հասկացան, թե ուզում եմ կնոջս պատիվը վերականգնել։
Կնոջս հարաբերություններն այդ երաժշտի հետ, ինչպիսին էլ դրանք եղած լինեն, նշանակություն չունեն ինձ համար, և նրա համար՝ նույնպես։ Նշանակություն ունի այն, ինչ պատմեցի ձեզ. այսինքն՝ իմ խոզությունը։ Ամեն ինչի պատճառը մեր միջև եղած այն ահավոր անդունդն էր, որի մասին ասացի ձեզ, փոխադարձ ատելության այն ահավոր լարվածությունը, որի առկայությամբ առաջին իսկ առիթը բավական էր ճգնաժամի համար։ Գժտությունները մեր միջև վերջին ժամանակներում ինչ-որ բանով սարսափելի էին դարձել և առանձնապես զարմանալի էին՝ հերթագայելով նույնպես լարված անասնական կրքոտության հետ։
Եթե չհայտնվեր նա, կհայտնվեր մի ուրիշը։ Եթե չլիներ խանդի պատրվակը, կլիներ մի ուրիշ պատրվակ։ Ես պնդում եմ, որ ինձ նման ապրող բոլոր ամուսինները պետք է կամ անառակություն անեն, կամ բաժանվեն, կամ ինքնասպան լինեն և կամ սպանեն իրենց կանանց, ինչպես ես սպանեցի։ Եթե որևէ մեկին այդ բանը չի պատահել, ուրեմն դա արտակարգ հազվագյուտ բացառություն է։ Չէ որ վերջ դնելուց առաջ, ինչպես ես վերջ դրի, մի քանի անգամ ինքնասպանության շեմին էի ես, իսկ նա էլ թույն ընդունեց։
'''XX'''
— Այո, այդպես եղավ, և՝ այն բանից ոչ շատ առաջ։
Ապրում էինք կարծես զինադադարի շրջանում, և ոչ մի պատճառ չկար խախտելու զինադադարը։ Հանկարծ խոսակցություն է սկսվում այն մասին, թե այսինչ շունը ցուցահանդեսում մեդալ է ստացել․ ասողը ես եմ։ Նա առարկում է․ «Ոչ թե մեդալ, այլ գովասանաթուղթ»։ Ծայր է առնում վեճը։ Սկսվում են ցատկերը մի նյութից մյուսին, կշտամբանքները․ «Էհ, նորություն չէ, միշտ էլ այդպես է եղել․ դու ասացիր»․․․ «Ոչ, ես այդպիսի բան չեմ ասել»։ «Ուրեմն ստում եմ, հա՞»․․․ Զգում ես, որ ահա-ահա սկսվելու է այն ահավոր խոսքակռիվը, երբ ուզում ես սպանել կամ ինքդ քեզ, կամ նրան։ Գիտես, որ ուր որ է՝ սկսվելու է, և վախենում ես դրանից, ինչպես կրակից, ուստի և կուզեիր զսպել քեզ, բայց ամբողջ էությունդ համակվում է չարությամբ։ Նա էլ նույն, ավելի վատ վիճակում է, դիտմամբ խեղաթյուրում է քո յուրաքանչյուր խոսքը՝ խոտոր իմաստ տալով դրան, իսկ իր ամեն մի խոսքը հագեցած է թույնով․ գիտի իմ ցավոտ տեղը և հենց այդտեղ էլ խայթում է։ Գնալով ավելի ու ավելի ենք բորբոքվում։ Բղավում եմ՝ «Լռի՛ր» կամ նման մի բան։ Նա դուրս է թռչում սենյակից, վազում մանկանոց։ Ես աշխատում եմ պահել նրան, որ խոսքս վերջացնեմ և իմն ապացուցեմ, և ճանկում եմ նրա ձեռքը։ Ձևացնում է, թե ձեռքը ցավացրել եմ, և ճչում է․ «Երեխանե՜ր, ձեր հայրը ծեծում է ինձ»։ Գոռում եմ՝ «Սուտ մի՛ ասի»։ Նա էլ «Հո առաջին անգամը չի» կամ նման մի բան է ճչում։ Երեխաները նետվում են նրա կողմը։ Նա հանգստացնում է երեխաներին։ «Մի ձևանա»,— ասում եմ։ «Քեզ համար ամեն ինչ ձևացնել է,— ասում է նա,— կսպանես մարդու և կասես, թե ձևանում է։ Հիմա՜ հասկացա քեզ։ Քո ուզածն էլ հենց դա է»։ «Օ՜, սատկեիր՝ պրծնեի քեզնից»,— աղաղակում եմ ես։ Հիշում եմ, թե ինչ սոսկում պատճառեց ինձ այդ ահավոր խոսքը։ Ես բնավ չէի սպասում, թե կարող եմ արտասանել նման սարսափելի, կոպիտ բառեր, և զարմացած էի, որ դրանք կարող էին դուրս թռչել իմ բերանից։ Գոռում եմ այդ ահավոր խոսքն ու վազում առանձնասենյակ, նստում ու սկսում ծխել։ Լսում եմ, որ նա ելնում է նախասենյակ և պատրաստվում ինչ֊որ տեղ մեկնել։ Հարցնում եմ՝ ուր։ Չի պատասխանում։ «Էհ, ուր ուզում է՝ կորչի»,— ասում եմ ինքս ինձ, վերադառնում առանձնասենյակ, նորից պառկում ու ծխում։ Հազար ու մի ծրագիր է անցնում գլխովս, թե ինչպես վրեժ լուծեմ ու ազատվեմ նրանից և ինչպես շտկեմ այդ ամենն ու այնպես ներկայացնեմ, իբր ոչինչ չի եղել։ Միտք եմ անում ու ծխում, ծխում, ծխում։ Մտածում եմ փախչել նրանից, թաքնվել, գնալ Ամերիկա։ Հասնում եմ այն բանին, որ սկսում եմ երազել, թե ինչպես ազատվում եմ նրանից,— ի՜նչ հրաշալի կլինի,— և թե ինչպես մտերմանում եմ մի ուրիշ, բոլորովին նոր, գեղեցիկ կնոջ հետ։ Նրանից ազատվում եմ երկու հնարով՝ կամ մեռնում է, կամ բաժանվում եմ, և սկսում եմ մտմտալ, թե ինչպես անեմ այդ բանը։ Նկատում եմ, որ խճճվում են մտքերս, որ ես այն չեմ մտածում, ինչ պետք է, բայց և չնկատելու համար, որ ես այն չեմ մտածում, ինչ պետք է, ծխում եմ ու ծխում։
Իսկ տանը կյանքն ընթանում է իր հունով։ Գալիս է դաստիարակչուհին, հարցնում՝ «Ո՞ւր է madame-ն, ե՞րբ կվերադառնա»։ Սպասավորը հարցում է անում՝ թեյ մատուցի՞ արդյոք։ Գնում եմ սեղանատուն․ երեխաները, առանձնապես մեծը՝ Լիզան, որ արդեն հասկանում է, հարցականորեն և անբարյացակամ նայում են ինձ։ Թեյը խմում ենք լուռ։ Նա դեռ չկա։ Անցնում է ամբողջ երեկոն՝ չկա, և ներսումս երկու զգացմունք են հերթագայում՝ չարությունը նրա հանդեպ այն բանի համար, որ նա տանջում է ինձ ու բոլոր երեխաներին իր բացակայությամբ, այն դեպքում, երբ դա, միևնույն է, վերջանալու է տուն գալով, և երկյուղն այն բանից, որ նա չի գա և մի փորձանք կբերի իր գլխին։ Պատրաստ էի նրա ետևից գնալ։ Բայց որտե՞ղ փնտրեի։ Գնայի քրոջ տո՞ւն։ Բայց հիմար վիճակ է՝ մտնես, հարցնես։ Ահ, աստված նրա հետ․ եթե ուզում է մարդկանց տանջել՝ թող ինքը տանջվի։ Չէ որ իր ակնկալածն էլ հենց դա է։ Եվ հաջորդ անգամ ավելի վատ կլինի։ Իսկ եթե քրոջ տանը չէ, այլ ինչ֊որ բան է ուզում բերել կամ արդեն բերել է իր գլխի՞ն․․․ Տասնմեկը, տասներկուսը, մեկը։ Չեմ գնում ննջարան, անհեթեթություն կլինի այնտեղ մեն-մենակ պառկելն ու սպասելը, և պառկում եմ հենց առանձնասենյակում։ Ուզում եմ զբաղվել մի բանով, նամակ գրել, կարդալ․ ոչինչ չեմ կարողանում։ Նստած եմ մենակ առանձնասենյակում, տանջվում եմ, չարանում ու ականջ դնում։ ժամը երեքն է, չորսն է՝ չկա ու չկա։ Ննջում եմ առավոտվա դեմ։ Արթնանում եմ՝ չի եկել։
Տանն ամեն ինչ ընթանում է առաջվա պես, բայց ամենքը տարակուսանքի մեջ են և կշտամբանքով նայում են ինձ, ենթադրելով, թե այդ ամենի պատճառը ես եմ։ Իսկ իմ ներսում նույն պայքարն է, ուր բախվում են չարությունն այն բանի համար, որ նա տառապանք է պատճառում այդպես, և անհանգստությունը նրա համար։
Տասնմեկի մոտ գալիս է կնոջս քույրը՝ որպես նրա պատգամաբեր։ Եվ սկսվում է սովորական խոսակցությունը․ «Նա սարսափելի դրության մեջ է։ Լավ, ի՛նչ բան է սա»։ «Բայց ախր ոչինչ չի պատահել»։ Խոսում եմ նրա անտանելի բնավորության մասին և ասում, որ ես ոչ մի բան չեմ արել։
― Բայց դա հո չի կարող այդպես շարունակվել,— ասում է քույրը։
— Ամեն ինչ կախված է նրանից և ոչ ինձնից,— ասում եմ։— Ես առաջին քայլը չեմ անի։ Ուզում է բաժանվել՝ բաժանվենք։
Քենիս գնում է ձեռնունայն։ Նրա հետ խոսելիս համարձակորեն ասացի, թե առաջին քայլն ինքս չեմ անի, բայց հենց որ նա գնաց, և ես դուրս եկա առանձնասենյակ ու տեսա երեխաներին՝ խղճալի, վախեցած, արդեն պատրաստ էի անելու առաջին քայլը։ Եվ ուրախությամբ կանեի, բայց չգիտեի՝ ինչպես։ Նորից ետուառաջ եմ քայլում, ծխում, նախաճաշին օղի ու գինի խմում և հասնում այն բանին, ինչին ձգտում եմ անգիտակցաբար չեմ տեսնում իմ հիմար, ստոր վիճակը։
Ժամը երեքի մոտ գալիս է նա։ Հանդիպելով ինձ՝ ոչինչ չի ասում։ Ես ենթադրում եմ, թե նա հաշտվել է, սկսում եմ խոսել այն մասին, թե իմ բռնկումը նրա պարսավանքների հետևանքով եղավ։ Նա նույն խիստ ու սարսափելի տանջահար դեմքով ասում է, թե ինքը չի եկել բացատրվելու համար, այլ եկել է երեխաներին վերցնելու, և թե մենք չենք կարող ապրել միասին։ Ասում, պարզաբանում եմ, որ ես չեմ մեղավորը, որ ինքն ինձ հավասարակշռությունից հանեց։ Նա խիստ, հպարտ հայացքով նայում է ինձ և ապա ասում․
― Այլևս մի խոսիր, դու մեղա ես գալիս։
Ասում եմ, թե տանելով չեմ կարողանում տանել խեղկատակությունները։ Այնժամ նա ինչ-որ բան է ճչում, չեմ հասկանում՝ ինչ, և դուրս է վազում, գնում իր սենյակը։ Եվ ետևից չխկում է բանալին. փակվեց։ Բախում եմ դուռը՝ պատասխան չկա, և հեռանում եմ կատաղած։ Մի կես ժամից վազելով գալիս է Լիզան արցունքն աչքերում։
― Ինչ է, բա՞ն է պատահել։
— Մայրիկը ձայն չի հանում։
Գնում ենք։ Ամբողջ ուժով քաշում եմ դուռը։ Սողնակը վատ է գցված, և երկու փեղկերն էլ բացվում են։ Մոտենում եմ մահճակալին։ Նա շրջազգեստով ու բարձրաճիտք կոշիկներով անհարմար դիրքով պառկած է ուշակորույս։ Փոքրիկ սեղանին ափիոնի դատարկ սրվակ է։ Ուշքի ենք բերում։ Էլի արցունքներ և, վերջապես, հաշտություն։ Բայց ինչ հաշտություն, ամեն մեկիս սրտում էլի նույն չարությունն է իրար հանդեպ՝ գումարած նաև գրգռվածությունն այն ցավի համար, որ պատճառել է այս գժտությունը, և որն ամեն մեկս ամբողջապես վերագրում է մյուսին։ Բայց և հարկավոր է որևէ կերպ վերջ տալ այդ ամենին, և կյանքն ընթանում է առաջվա նման։ Այդպես նույնօրինակ և առավել վատթար վեճ ու կռիվները իրար էին հաջորդում անընդհատ՝ մերթ շաբաթը մեկ, մերթ ամիսը մեկ, մերթ էլ ամեն օր։ Եվ միշտ՝ նույնը և նույնը։ Մի անգամ արտասահմանյան անձնագիր վերցրի,— վեճն ու կռիվն ամբողջ երկու օր տևեց,— բայց հետո նորից՝ կիսաբացատրություններ, կիսահաշտություն, և ես մնացի։
'''XXI'''
― Ահա, ուրեմն, այդպիսի հարաբերությունների մեջ էինք մենք, երբ հայտնվեց այդ մարդը։ Մոսկվա եկավ այդ մարդը,— ազգանունը Տրուխաչևսկի է,— և այցելեց ինձ։ Առավոտյան էր։ Ընդունեցի նրան։ Մի ժամանակ «դու»-ով էինք խոսում իրար հետ։ Նա փորձում էր «դու»֊ի և «դուք»֊ի միջև ընկած արտահայտություններով մնալ «դու»֊ի վրա, բայց ես ուղղակիորեն խոսակցությանն ընթացք տվի «դուք»֊ով, և նա անմիջապես ենթարկվեց։ Հենց առաջին հայացքից նա ինձ անասելի դուր չեկավ։ Բայց, զարմանալի է, ինչ֊որ տարօրինակ, ճակատագրական մի ուժ ինձ մղում էր այն բանին, ոչ չվանեմ նրան, չհեռացնեմ, այլ, ընդհակառակն, մոտեցնեմ։ Չէ որ ավելի հեշտ բան չէր կարող լինել, քան այն, որ սառը խոսեի հետը, ճամփու դնեի՝ առանց կնոջս հետ ծանոթացնելու։ Բայց ոչ, ես կարծես դիտմամբ սկսեցի խոսել նրա նվագելու մասին, ասացի, թե լսել եմ, որ նա թողել է ջութակը։ Նա ասաց, թե, ընդհակառակն, ինքը հիմա առաջվանից էլ շատ է նվագում։ Հիշեց, որ ես էլ էի նվագում մի ժամանակ։ Ասացի, թե ես չեմ նվագում այլևս, բայց կինս լավ է նվագում։
Զարմանալի բան, նրա հետ հանդիպելու հենց առաջին օրը, առաջին ժամին իմ վերաբերմունքը նրա հանդեպ այնպիսին էր, ինչպիսին կարող էր լինել այն ամենից հետո միայն, ինչ պատահեց։ Մի տեսակ լարվածություն կար այդ վերաբերմունքի մեջ. ես ուշադրության էի առնում նրա կամ իմ ասած յուրաքանչյուր բառը, արտահայտությունը և կարևոր իմաստ վերագրում դրանց։
Ես նրան ներկայացրի կնոջս։ Իսկույնևեթ խոսակցություն սկսվեց երաժշտության մասին, և նա առաջարկեց իր ծառայությունը՝ նվագել կնոջս հետ։ Կինս, ինչպես միշտ վերջին ժամանակներում, չափազանց նրբավար և գայթակղիչ էր, խռովիչ գեղեցիկ։ Այդ մարդը հավանաբար դուր էր եկել նրան հենց աոաջին հայացքից։ Բացի այդ, կինս ուրախացել էր, որ ջութակի հետ նվագելու հաճույք պիտի վայելի, իսկ նա շատ էր սիրում այդ բանը, այնքան, որ դրա համար ջութակահար էր վարձում թատրոնից, և այժմ այդ ուրախությունն արտահայտվում էր դեմքին։ Բայց, նայելով ինձ, նա անմիջապես հասկացավ իմ ապրումներն ու փոխեց դեմքի արտահայտությունը, և սկսվեց միմյանց խաբելու այդ խաղը։ Ես բարեհամբույր ժպտում էի՝ ցույց տալով, թե դա ինձ համար շատ հաճելի է։ Նա, կնոջս նայելով այնպես, ինչպես բոլոր անառակներն են նայում գեղեցիկ կանանց, ցույց էր տալիս, թե իրեն հետաքրքրում է միայն խոսակցության նյութը, հենց այն, ինչ այլևս բոլորովին չէր հետաքրքրում նրան։ Կինս աշխատում էր անտարբեր երևալ, բայց իրեն ծանոթ՝ խանդոտի իմ կեղծ ժպտուն արտահայտությունը և հյուրի պագշոտ հայացքը, ըստ երևույթին, խռովում էին նրան։ Ես տեսնում էի, որ առաջին իսկ հանդիպումից նրա աչքերում մի առանձին փայլ հայտնվեց և, հավանաբար իմ խանդի հետևանքով, ջութակահարի և նրա միջև կարծես մեկեն էլեկտրական հոսանք հաստատվեց՝ հարուցված արտահայտությունների, հայացքների ու ժպիտների ներդաշնակությունից։ Կինս կարմրում էր՝ նա էլ էր կարմրում, կինս ժպտում էր՝ ժպտում էր և նա։ Խոսեցինք երաժշտության, Փարիզի, զանազան դատարկ բաների մասին։ Նա վեր կացավ, որ գնա, և ժպտալով, լայնեզր գլխարկը թեթևակի ճոճվող ազդրի վրա պահած կանգնել նայում էր մեկ կնոջս, մեկ ինձ, կարծես սպասելով, թե ինչ ենք անելու։ Ես այդ պահը հիշում եմ հենց այն պատճառով, որ այդ րոպեին կարող էի չհրավիրել նրան, և այնժամ ոչինչ չէր լինի։ Բայց ես հայացք նետեցի նրան, կնոջս։ «Մտքովդ էլ չանցնի, թե ես խանդում եմ քեզ համար»,— մտովի ասացի կնոջս,— «կամ թե վախեցա քեզնից»,— մտովի ասացի մյուսին և նրան հրավիրեցի մի երեկո գալ ջութակով՝ կնոջս հետ նվագելու։ Կինս զարմացած նայեց ինձ, կարմրատակեց և, կարծես վախեցած, սկսեց հրաժարվել ասելով, թե ինքն այնքան էլ լավ չի նվագում։ Նրա այդ հրաժարումն ավելի գրգռեց ինձ, և ես ավելի համառորեն պնդեցի։ Հիշում եմ, թե ինչ տարօրինակ զգացումով էի նայում ջութակահարի ծոծրակին, սպիտակ վզին, որ սահմանազատվում էր սև, երկու կողմի վրա սղալված մազերից, երբ նա իր ցատկոտուն, մի տեսակ թռչնային քայլվածքով դուրս էր գալիս մեր մոտից։ Չէի կարող ինքս ինձ չխոստովանել, որ այդ մարդու ներկայությունը տանջալի էր ինձ համար։ «Ինձնից է կախված,— մտածում էի,— այնպես անել, որ երբեք չտեսնենք նրան»։ Բայց այդպես անել նշանակում էր խոստովանել, որ վախենում եմ նրանից։ Ոչ, ես նրանից չեմ վախենում։ Չափից դուրս նվաստացուցիչ կլիներ դա, ասում էի ինքս ինձ։ Եվ տեղնուտեղը, նախասենյակում, իմանալով, որ կինս լսում է, ես հորդորեցի նրան, որ հենց այդ երեկո վերցնի ջութակն ու գա։ Նա խոստացավ ու գնաց։
Երեկոյան եկավ ջութակով, և նրանք սկսեցին նվագել։ Բայց համատեղ նվագը երկար ժամանակ չէր ստացվում, չկային նրանց անհրաժեշտ նոտաները, իսկ եղածով կինս չէր կարող նվազել առանց նախապատրաստության։ Ես շատ էի սիրում երաժշտություն և աջակցում էի նրանց կատարմանը, նոտակալը կարգի բերում, շուռ տալիս թերթերը։ Եվ նրանք նվագեցին որոշ բաներ՝ ինչ֊որ երգեր առանց խոսքի և Մոցարտի փոքրիկ սոնատը։ Նա հիանալի էր նվագում և վերին աստիճանի օժտված էր այն բանով, ինչին տոն են ասում։ Բացի այդ, նուրբ, ընտիր ճաշակ ուներ, որ բոլորովին ներհատուկ չէր նրա բնավորությանը։
Նա, իհարկե, որպես երաժիշտ շատ ավելի ուժեղ էր կնոջիցս և օգնում էր նրան ու միաժամանակ նրբանկատորեն գովում նրա նվագը։ Շատ լավ էր պահում իրեն։ Կինս, թվում է, տարված էր միայն երաժշտությամբ և չափազանց պարզ ու բնական էր։ Իսկ ես թեև ցույց էի տալիս, թե ուշք ու միտքս երաժշտությանն է, ամբողջ երեկո անընդհատ տանջվում էի խանդից։
Առաջին իսկ վայրկյանից, հենց նրա հայացքը հանդիպեց կնոջս հայացքին, ես տեսա, որ նրանց երկուսի ներսում թաքնված գազանը, անկախ դիրքի և հասարակության բոլոր պայմաններից, հարցրեց՝ «Կարելի՞ է», և պատասխանը եղավ «Օ՜, այո՛, սիրով»։ Ես տեսա, որ այդ մարդը բնավ չէր սպասում հանձին իմ կնոջ՝ մոսկովյան դամայի, հանդիպել այդպիսի հրապուրիչ մի կնոջ, և շատ ուրախ էր դրա համար, որովհետև ոչ մի կասկած չուներ, որ նա համաձայն է։ Ամբողջ խնդիրն այն էր միայն, որ չխանգարեր անտանելի ամուսինը։ Եթե անմեղ լինեի՝ չէի հասկանա այդ բանը, սակայն ես էլ տղամարդկանց մեծամասնության նման այդպես էի մտածում կանանց մասին ամուսնությունից առաջ, ուստի և պարզեիպարզ կարդում էի նրա մտքերը։ Ես առանձնապես տանջվում էի այն բանից, որ պարզ տեսնում էի՝ կինս իմ նկատմամբ ուրիշ զգացում չուներ հարատև սրտնեղությունից բացի, որը դեպքից դեպք էր միայն ընդհատվում սովոր ցանկասիրությամբ, իսկ այս մարդն իր արտաքին նրբագեղությամբ ու նոր երևույթով և, որ գլխավորն է, երաժշտական անվիճելի խոշոր տաղանդով, համատեղ կատարումից առաջ եկած մերձեցմամբ, տպավորվող խառնվածքների վրա երաժշտության միջոցով իր գործած ազդեցությամբ պետք է որ ոչ միայն դուր գա, այլև հաստատապես, առանց դույզն ինչ վարանման հաղթի, ճզմի, ոլորի նրան, պարան հյուսի նրանից, անի ինչ ուզում է։ Ես չէի կարող չտեսնել այդ բանը, և սարսափելի տանջվում էի։ Բայց չնայած դրան կամ գուցե և դրա հետևանքով ինչ֊որ ուժ իմ կամքին հակառակ ստիպում էր, որ մի առանձին ձևով ոչ միայն քաղաքավարի, այլև սիրալիր լինեմ նրա հետ։ Կնոջս համա՞ր էի անում արդյոք այդ բանը, Նրա՞ համար, որ ցույց տամ, թե չեմ վախենում իրենից, ի՞նձ համար արդյոք, որ խաբեմ ինքս ինձ,— չգիտեմ, միայն գիտեմ այն, որ մեր փոխհարաբերության սկզբից իսկ ես չէի կարողանում նրա հետ պարզ ու հասարակ լինել։ Հենց տեղնուտեղը նրան սպանելու ցանկությանը չենթարկվելու համար ես պետք է փաղաքշեի նրան։ Ես նրան ընթրիքին թանկ գինի խմեցրի, հիացմունքով խոսեցի նրա նվագի մասին, մի առանձին գորովալի ժպիտով զրուցեցի հետը և հրավիրեցի, որ հաջորդ կիրակի գա մեզ մոտ ճաշելու և էլի կնոջս հետ նվագելու։ Ասացի, թե կկանչեմ մեր ծանոթներից ոմանց՝ երաժշտասերների, որ լսեն նրան։ Ու երեկոն այդպես էլ վերջացավ։
Եվ Պոզդնիշևը խիստ հուզված փոխեց դիրքն ու արձակեց իր յուրահատուկ հնչյունը։
― Տարօրինակ է, թե ինչպես էր ինձ վրա ազդում այդ մարդու ներկայությունը,— նորից սկսեց նա՝ ակներևաբար ճիգ գործադրելով խաղաղվելու համար։— Դրանից հետո երկրորդ թե երրորդ օրը տուն եմ գալիս ցուցահանդեսից, մտնում եմ նախասենյակ և հանկարծ զգում, որ քարի պես մի բան է ծանրանում սրտիս, ու չեմ կարողանում գլխի ընկնել, թե ինչ է դա։ Իսկ այդ մի բանն այն էր, որ նախասենյակով անցնելիս նկատել էի նրան հիշեցնող ինչ-որ առարկա։ Միայն առանձնասենյակում մտքիս հասավ, թե ինչ էր դա, և վերադարձա նախասենյակ՝ ինքս ինձ ստուգելու։ Այո, չէի սխալվել․ նրա վերարկուն էր։ Գիտեք, մոդայական գրատ։ (Նրան վերաբերող ամեն ինչ, թեև առանց ինձ հաշիվ տալու, նկատում էի արտակարգ ուշադրությամբ)։ Հարցնում եմ՝ այդպես է որ կա, նա այստեղ է։ Դահլիճ գնալու համար անցնում եմ ոչ թե հյուրասենյակով, այլ դասասենյակով։ Աղջիկս՝ Լիզան նստած գրքույկ է կարդում, և դայակը փոքրիկի հետ ինչ-որ կափարիչ է պտտեցնում սեղանի մոտ։ Դահլիճի դուռը փակ է, և այնտեղից լսում եմ համաչափ arpeggio և նրա ու կնոջս ձայները։ Սրում եմ ականջս, բայց չեմ կարողանում հասկանալ ինչի մասին են խոսում։ Հավանաբար դաշնամուրի հնչյունները հատկապես այն նպատակն ունեն, որ խլացնեն նրանց խոսքերը, գուցե և համբույրի ձայնը։ Աստված իմ, այդ պահին ի՜նչ կատարվեց իմ մեջ։ Հենց հիշում եմ այն ժամանակ ներսումս եղած գազանին, սարսափ է պատում ինձ։ Սիրտս հանկարծ սեղմվեց, կանգ առավ և հետո սկսեց զարկել մուրճի պես։ Գլխավոր զգացումը, ինչպես միշտ, ամեն տեսակ վրդովմունքի դեպքում, խղճահարությունն էր ինքս իմ հանդեպ։ «Եվ երեխաների՜, դայակի ներկայությամբ»,— անցավ մտքովս։ Հավանաբար կերպարանքս ահավոր էր, որովհետև Լիզան էլ էր նայում տարօրինակ հայացքով։ «Ի՞նչ անեմ հիմա,— հարց տվի ինքս ինձ։— Մտնե՞մ։ Ես չեմ կարող, ես աստված գիտի թե ինչ կանեմ»։ Բայց և չեմ կարող հեռանալ։ Դայակը նայում է ինձ այնպես, կարծես հասկանում է իմ վիճակը։ «Բայց անկարելի է չմտնել»,— ասացի ինքս ինձ և արագ բացեցի դուռը։ Նա նստած էր ռոյալի առաջ և այդ arpeggio-ներն էր կատարում դեպի վեր կորացած, երկար, սպիտակ մատներով։ Կինս կանգնած էր ռոյալի անկյունում, դեմը՝ բաց նոտաներ։ Առաջինը նա տեսավ կամ լսեց և նայեց իմ կողմը։ Վախեցա՞վ արդյոք ու ձևացրեց՝ իբր չվախեցավ, թե՞ իրոք չվախեցավ. այսպես թե այնպես, նա չցնցվեց, չշարժվեց, այլ շիկնեց միայն, այն էլ հետո։
― Որքան ուրախ եմ, որ եկար, մենք չէինք կարողանում որոշել, թե ինչ նվագենք կիրակի օրը,— ասաց այնպիսի արտահայտությամբ, որով չէր խոսի ինձ հետ, եթե մենակ լինեինք։ Այս բանը և այն, որ նա «մենք» ասաց իր և նրա մասին, վրդովեցին ինձ։ Լուռ ողջունեցի Տրուխաչևսկուն։
Նա սեղմեց իմ ձեռքն ու անմիջապես մի ժպիտով, որ ինձ ուղղակի ծաղրական թվաց, սկսեց բացատրել, թե ինքը նոտաներ է բերել կիրակի երեկոյին նախապատրաստվելու համար, և ահա իրենց միջև տարաձայնություն կա, թե ինչ նվագեն՝ ավելի դժվարին ու դասական ստեղծագործությո՞ւն, այն է՝ Բեթհովենի ջութակի և դաշնամուրի սոնատը, թե՞ փոքրիկ գործեր։ Ամեն ինչ այնքան բնական էր ու պարզ, որ անկարելի էր մանրախնդրությամբ կպչել որևէ բանից, բայց միաժամանակ վստահ էի, որ այդ ամենը կեղծիք էր, որ նրանք պայմանավորվել էին, թե ինչպես խաբեն ինձ։
Խանդոտների համար (իսկ մեր հասարակական կյանքում խանդոտներ են ամենքն էլ) ամենատանջալի հարաբերություններից մեկը աշխարհիկ որոշ պայմաններն են, որոնց դեպքում թույլատրվում է ամենասերտ ու վտանգավոր մերձությունը տղամարդու և կնոջ միջև։ Մարդկանց ծաղրի առարկա կդառնաս, եթե փորձես արգելել մերձությունը պարահանդեսներում, բժշկի և բուժվող կնոջ միջև, արվեստով՝ նկարչությամբ և, գլխավորապես, երաժշտությամբ պարապելու ժամանակ։ Մարդիկ միասին զբաղվում են ամենաազնիվ արվեստով՝ երաժշտությամբ, իսկ դրա համար անհրաժեշտ է որոշակի մոտիկություն, որ ոչ մի դատապարտելի բան չունի իր մեջ, և անմիտ, խանդոտ ամուսինը միայն կարող է այդտեղ անցանկալի որևէ բան տեսնել։ Մինչդեռ ամենքը գիտեն, որ հենց այդ պարապմունքների, մանավանդ երաժշտությամբ մեկտեղ զբաղվելու միջոցով է լինում ամուսնական դավաճանությունների մեծ մասը մեր հասարակության մեջ։ Ես ակներևաբար շփոթեցրի նրանց իմ ներսում ի հայտ եկած շփոթությամբ, երկար ժամանակ ոչինչ չէի կարողանում ասել։ Ես նման էի շուռ տված շշի, որից ջուրը չի թափվում հենց այն պատճառով, որ չափից դուրս լիքն է։ Ուզում էի հայհոյել, վռնդել նրան, բայց զգում էի, որ պետք է նորից բարեհամբույր ու սիրալիր լինեմ նրա հետ։ Այդպես էլ արեցի։ Ձևացրի, թե հավանություն եմ տալիս ամեն ինչին, և նորից այն տարօրինակ զգացումով, որ ստիպում էր առավել սիրալիր լինել նրա հետ՝ այնքան, որքան ինձ համար տանջալի էր նրա ներկայությունը, ասացի նրան, թե վստահում եմ իր ճաշակին և նույնն էլ խորհուրդ եմ տալիս կնոջս։ Նա մի քիչ էլ մնաց՝ այնքան ժամանակ, որ անհրաժեշտ էր անհաճո տպավորությունը հարթելու համար, երբ ես անակնկալ, վախեցած դեմքով մտել էի սենյակ ու պապանձվել,— և գնաց՝ ձևացնելով, թե արդեն որոշեցին վաղը կատարվելիք ստեղծագործությունը, իսկ ես միանգամայն համոզված էի, որ իրենց զբաղեցնող խնդրի համեմատ այն հարցը, թե մյուս օրն ինչ պիտի նվագեն, կատարելապես անէական էր նրանց համար։
Ես մի առանձին քաղաքավարությամբ ուղեկցեցի նրան մինչև նախասենյակ (ինչպե՜ս հարգանքով չճանապարհես մի մարդու, որ եկել է մի ամբողջ ընտանիքի անդորրը խախտելու և բարօրությունը կործանելու․․․)։ Ես հատուկ սիրալիրությամբ սեղմեցի նրա սպիտակ, փափլիկ ձեռքը։
'''XXII'''
― Այդ ամբողջ օրը ես չխոսեցի կնոջս հետ, չէի կարող։ Նրա մոտիկությունն այնպիսի ատելություն էր առաջ բերում իմ մեջ նրա նկատմամբ, որ վախենում էի ինքս ինձնից։ Ճաշի ժամանակ նա երեխաների ներկայությամբ հարցրեց, թե երբ եմ մեկնելու։ Հաջորդ շաբաթ պետք է գնայի գավառ՝ համագումարի։ Ասացի՝ երբ։ Հարցրեց, թե ինձ որևէ բան պետք չէ՞ ճանապարհին։ Ոչինչ չպատասխանեցի և էլի մի քիչ լուռ նստած մնացի սեղանի մոտ և այդպես լուռ էլ քաշվեցի առանձնասենյակս։ Վերջին ժամանակները նա երբեք չէր գալիս ինձ մոտ՝ առանձնասենյակ, մանավանդ այդ ժամին։ Պառկել էի իմ սենյակում և չարանում էի ինձուինձ։ Հանկարծ՝ ծանոթ ոտնաձայն։ Եվ գլխումս մի ահավոր, անհեթեթ միտք ծագեց, թե նա, Ուրիայի կնոջ պես, ուզում է թաքցնել արդեն կատարած իր մեղքը և դրա համար է նման անպատեհ ժամի գալիս մոտս։ «Մի՞թե ինձ մոտ է գալիս»,— մտածեցի՝ ականջ դնելով նրա մոտեցող ոտնաձայնին։ Եթե գալիս է ինձ մոտ, ուրեմն ես իրավացի եմ։ Եվ ներսումս անասելի ատելություն է բարձրանում նրա դեմ։ Ոտնաձայնը մոտենում է ավելի ու ավելի։ Չի՞ անցնի դռան մոտով, չի՞ գնա դահլիճ։ Ոչ, դուռը ճռռում է, և դռան մեջ հայտնվում է նա՝ բարձրահասակ, գեղիրան, և դեմքին, աչքերում՝ վեհերոտություն ու հաճոյանալու ձգտում, որ ուզում է թաքցնել, բայց որը ես տեսնում եմ, և որի նշանակությունը հայտնի է ինձ։ Քիչ է մնում շնչասպառ լինեմ, այնքան երկար եմ պահել շունչս, և, շարունակելով նայել նրան, վերցնում եմ գլանակատուփն ու ծխախոտ վառում։
― Դա ինչ բան է, եկել եմ հետդ մի քիչ նստելու, իսկ դու ծխելուն անցար,— և նա նստեց կողքիս, բազմոցին՝ հենվելով ինձ։
Ես մի կողմ քաշվեցի, որ չկպչեմ նրան։
― Տեսնում եմ՝ դժգոհ ես, որ ուզում եմ նվագել կիրակի օրը,— ասաց նա։
― Ես բոլորովին էլ դժգոհ չեմ,— ասացի։
― Ինչ է, չե՞մ տեսնում ։
― Էհ, շնորհավորում եմ, որ դու տեսնում ես։ Իսկ ես ոչինչ չեմ տեսնում, բացի այն բանից, որ դու քեզ պահում ես կոկոտկայի նման...
― Եթե պիտի հայհոյես կառապանի պես, ավելի լավ է՝ գնամ։
― Գնա, միայն թե իմացիր, որ եթե քեզ համար թանկ չէ ընտանիքի պատիվը, ինձ համար էլ դու չես թանկ (սատանան քեզ հետ), այլ ընտանիքի պատիվը։
― Ի՞նչ, ի՞նչ։
― Հեռացիր, ի սեր աստուծո, հեռացի՞ր։
Ձևացնո՞ւմ էր, թե չի հասկանում՝ խոսքն ինչի մասին է, թե՞ իսկապես չէր հասկանում, պարզ չէր, միայն թե վիրավորվեց ու զայրացավ։ Ելավ տեղից, բայց դուրս չգնաց, այլ կանգ առավ սենյակի մեջտեղում։
― Դու վերջնականապես անտանելի ես դարձել,— սկսեց նա։— Այնպիսի բնավորություն ունես, որ հրեշտակն էլ քեզ հետ չի կարող ապրել,— և սովորականի պես աշխատելով հնարավորին չափ ցավոտ խայթել, հիշեցրեց իմ վարմունքը քրոջս հետ (իմ ու քրոջս միջև եղած մի պատահար էր դա, երբ ես դուրս եկա ափերից և կոպիտ խոսքեր ասացի նրան․ կինս գիտեր, որ դա տանջում է ինձ, և այդ տեղն էր խայթում)։— Դրանից հետո այլևս ոչինչ չի կարող զարմացնել ինձ՝ ինչ էլ ասես ու անես,— ավելացրեց նա։
«Այո, վիրավորես, ստորացնես, խայտառակես ու վերջն էլ ինձ մեղավոր դուրս բերես»,— ասացի ինքս ինձ և հանկարծ այնպիսի ահավոր չարությամբ լցվեցի նրա դեմ, ինչպիսին դեռ երբեք չէի զգացել։
Առաջին անգամ ցանկություն ունեցա ֆիզիկապես արտահայտել այդ չարությունը։ Վեր թռա տեղիցս ու շարժվեցի դեպի նա․ բայց հենց այն վայրկյանին, երբ վեր թռա տեղիցս, հիշում եմ, գիտակցեցի իմ չարությունն ու հարց տվի ինքս ինձ, թե լա՞վ է արդյոք անձնատուր լինել այդ զգացումին, և իսկույն էլ պատասխանեցի ինքս ինձ, որ լավ է դա, որ այդ բանը կվախեցնի նրան, և անմիջապես, այդ չարությանը հակառակվելու փոխարեն, ես էլի սկսեցի հրահրել իմ մեջ ուրախանալով, որ այն ավելի ու ավելի է բորբոքվում։
― Չքվի՛ր, թե չէ կսպանեմ,— բղավեցին մոտենալով նրան և ճանկելով ձեռքը։ Այդ ասելիս ես գիտակցաբար սաստկացրի չարության շեշտը ձայնիս մեջ։ Եվ հավանաբար ահավոր էր իմ կերպարանքը, որովհետև նա այնպես էր վախեցել, որ նույնիսկ ուժ չուներ դուրս գնալու, և ասում էր միայն.
― Ինչ է, Վասյա, ի՞նչ պատահեց քեզ...
― Հեռացի՛ր,— գոռացի ավելի բարձր։— Դու միայն կատաղության կարող ես հասցնել ինձ։ Ես պատասխանատու չեմ ինձ համար։
Ելք տալով իմ կատաղությանը, ես արբենում էի նրանով և ուզում էի էլի որևէ արտասովոր բան անել, այնպիսի մի բան, որը ցույց տար իմ այդ մոլեգնության վերին աստիճանը։ Ես սարսափելի ուզում էի ջարդել, սպանել նրան, բայց գիտեի, որ չի կարելի դա, ուստի և այնուհանդերձ իմ կատաղությանն ընթացք տալու համար վերցրի սեղանից պրես֊պապյեն և մի անգամ էլ գոռալով՝ «Հեռացի՜ր», նրա մոտով շպրտեցի հատակին։ Ես շատ լավ էի նշան առել, որ պրես֊պապյեն անցներ նրա կողքով։ Այնժամ նա գնաց սենյակից, բայց կանգ առավ դռան մեջ։ Եվ հենց այդ պահին, քանի դեռ նա տեսնում էր (ես դա անում էի, որ նա տեսներ), սկսեցի սեղանից վերցնել աչքովս ընկած առարկաները՝ մոմակալներ, թանաքաման, նետել հատակին՝ շարունակելով գոռալ․
― Հեռացի՛ր, չքվի՛ր։ Ես պատասխանատու չեմ ինձ համար։
Նա գնաց, և ես իսկույն ևեթ վերջ տվի։
Մի ժամից մոտս եկավ դայակն ու ասաց, թե կինս բռնվել է հիստերիկայով։ Գնացի, նա հեկեկում էր, ծիծաղում, չէր կարողանում խոսել և ցնցվում էր ամբողջ մարմնով։ Չէր ձևանում, այլ իսկապես հիվանդ էր։
Առավոտյան դեմ հանգստացավ, և մենք հաշտվեցինք այն զգացումի ազդեցության տակ, որ մենք սեր էինք անվանում։
Առավոտյան, երբ հաշտությունից հետո խոստովանեցի նրան, որ խանդում էի Տրուխաչևսկու կապակցությամբ, նա բոլորովին չշփոթվեց և ամենաբնական ձևով ծիծաղեց։ Իր ասելով, մինչև անգամ իրեն աներևակայելիորեն արտառոց էր թվում այդպիսի անձնավորությամբ հրապուրվելու հնարավորությունը։
― Մի՞թե նման մարդու հանդեպ օրինավոր կնոջ մեջ հնարավոր է որևէ այլ զգացում, բացի այն հաճույքից, որ պարգևում է երաժշտությունը։ Իսկ եթե կուզես՝ պատրաստ եմ երբեք չտեսնել նրան։ Նույնիսկ կիրակի երեկոյան, թեև հրավիրված են բոլորը։ Գրիր նրան, որ ես տկար եմ, ու վերջ։ Մի բան է զզվելի, որ որևէ մեկը, հիմնականում՝ հենց ինքը, կարող է մտածել, թե նա իրենից վտանգ է ներկայացնում։ Իսկ ես չափից դուրս հպարտ եմ, որպեսզի թույլ տամ նման բան մտածել։
Եվ նա ախր չէր ստում, հավատում էր իր ասածին, նա հույս ուներ այդ խոսքերով իր մեջ արհամարհանք հարուցել Տրուխաչևսկու հանդեպ և դրանով իրեն պաշտպանել նրանից, բայց չհաջողվեց այդ բանը։ Ամեն ինչ ուղղված էր նրա դեմ, առանձնապես այդ անիծյալ երաժշտությունը։ Այդպես էլ ամեն ինչ եզրափակվեց, և կիրակի օրը հավաքվեցին հյուրերը, և նրանք նվագեցին նորից։
'''XXIII'''
― Կարծում եմ՝ ավելորդ է ասել, որ ես խիստ սնափառ էի. չէ որ եթե սնափառ չլինես մեր առօրյա կյանքում, էլ ինչով ապրես։ Եվ ես, ուրեմն, կիրակի օրը հաճությամբ սկսեցի զբաղվել ճաշկերույթն ու երաժշտական երեկոն կազմակերպելու գործով։ Ինքս գնեցի ճաշի մթերք-բանը և կանչեցի հյուրերին։
Վեցի մոտ հավաքվեցին հյուրերը, և նա էլ եկավ՝ ադամանդե ցածրաճաշակ ճարմանդներով ֆրակ հագած։ Իրեն պահում էր չափից դուրս ազատ, ամեն ասածի պատասխանում էր հապշտապ, համաձայնություն և դյուրըմբռնում ցուցադրող թեթև ժպիտով, գիտեք, այն հատուկ արտահայտությամբ, որ ինչ էլ անի կամ ասի դիմացինը՝ հենց այն է, ինչին սպասում էր ինքը։ Նրա մեջ եղած ամենայն պարսավելին ես հիմա նկատում էի մի առանձին բավականությամբ, որովհետև այդ ամենը պետք է հանգստացներ ինձ ու ցույց տար, թե կնոջս համար նա կանգնած էր այնպիսի ցածր աստիճանի վրա, որ այդքան ինքը չէր կարող իջնել, ինչպես հենց կինս էր ասում։ Այժմ այլևս ինձ թույլ չէի տալիս խանդել։ Նախ՝ արդեն շատ էի տանջվել այդ ցավից, և ինձ հանգստանալ էր պետք, և ապա ուզում էի հավատալ կնոջս հավաստիացումներին ու հավատում էի։ Սակայն չնայած չէի խանդում, այնուհանդերձ անբնական էի Տրուխաչևսկու և կնոջս հետ՝ թե ճաշի ժամանակ և թե երեկոյի առաջին կեսին, մինչև որ սկսվեց երաժշտությունը։ Ես դեռ շարունակում էի հետևել նրանց շարժումներին ու հայացքներին։
Ճաշը ճաշ էր սովորականի պես՝ տաղտկալի, բռնազբոսիկ։ Բավական վաղ սկսվեց երաժշտությունը։ Ա՜հ, ինչպես եմ հիշում այդ երեկոյի բոլոր մանրամասնությունները, հիշում եմ, թե ինչպես նա բերեց ջութակը, բացեց պատյանը, ետ քաշեց դամայի ձեռքով ասեղնագործված ծածկոցը, հանեց ու սկսեց լարել։ Հիշում եմ, թե ինչպես կինս ռոյալի առջև նստեց շինծու անտարբերությամբ, որի տակ, տեսնում էի, նա մեծ վեհերոտություն էր թաքցնում՝ երկյուղ առավելապես իր կարողությունների հանդեպ,— նստեց շինծու տեսքով, և սկսվեցին սովորական la-ն դաշնամուրի վրա, ջութակի պիչչիկատոն, նոտաների տեղադրումը։ Հիշում եմ այնուհետև, թե ինչպես նրանք նայեցին իրար, հայացքները սահեցրին նստածների վրայով, հետո ինչ֊որ բան ասացին իրար, և սկսվեց։ Տրուխաչևսկին վերցրեց առաջին ակորդը։ Դեմքը դարձավ լուրջ, խիստ, համակրելի, և նա, ականջ դնելով իր հնչյուններին, զգուշավոր մատներով քաշեց լարերը, և ռոյալը պատասխանեց նրան։ Եվ սկսվեց...
Պոզդնիշևն ընդհատեց խոսքն ու մի քանի անգամ իրար ետևից արձակեց իր հնչյունները։ Ուզում էր շարունակել, սակայն ֆսֆսացրեց քթով և նորից կանգ առավ։
― Նրանք նվագում էին Բեթհովենի Կրեյցերյան սոնատը։ Գիտե՞ք արդյոք առաջին պրեստոն։ Գիտե՞ք,— ճչաց նա։— Ու-ո՜ւ․․․ Ահավոր բան է այդ սոնատը։ Հատկապես այդ մասը։ Եվ ընդհանրապես ահավոր բան է երաժշտությունը։ Ի՞նչ է դա։ Ես չեմ հասկանում։ Ի՞նչ է երաժշտությունը։ Ի՞նչ է նա անում։ Եվ ինչո՞ւ է անում այն, ինչ անում է։ Ասում են՝ երաժշտությունը հոգին վեհացնող ներգործություն ունի. հիմարությո՛ւն է, սո՛ւտ։ Երաժշտությունը ներգործում է, այո, սարսափելի է ներգործում, ես խոսում եմ իմ մասին, բայց ամենևին էլ ոչ հոգին վեհացնելով, այլ գրգռելով։ Երաժշտությունն իր ազդեցությամբ ոչ վեհացնում է հոգին, ոչ էլ նվաստացնում, այլ գրգռում է միայն։ Ինպե՞ս ձեզ ասեմ։ Երաժշտությունն ստիպում է մոռանալ ինքս ինձ, իմ իսկական վիճակը, ինձ փոխադրում, հաստատում է ինչ-որ ուրիշ, ոչ իմ վիճակի մեջ, երաժշտության ազդեցության տակ ինձ թվում է, թե ես զգում եմ այնպիսի մի բան, որ ըստ էության չեմ զգում, թե ես հասկանում եմ մի բան, որ իրականում չեմ հասկանում, թե կարող եմ անել մի բան, որ իրապես չեմ կարող։ Ես դա բացատրում եմ նրանով, որ երաժշտությունն ազդում է հորանջի նման, ծիծաղի նման, ես քնել չեմ ուզում, բայց հորանջում եմ՝ նայելով հորանջող մարդու, ծիծաղելու ոչինչ չկա, բայց ծիծաղում եմ՝ լսելով քրքջացող մեկին։
Երաժշտությունը միանգամից, անմիջականորեն ինձ փոխադրում է այն հոգեվիճակը, որի մեջ գտնվել է նա, ով գրել է այդ երաժշտությունը։ Ես միաձուլվում եմ նրա հետ հոգով և միաժամանակ մի վիճակից անցնում մյուսին, բայց թե ինչու եմ այդ բանն անում՝ չգիտեմ։ Չէ որ նա, ով գրել է հենց թեկուզ Կրեյցերյան սոնատը՝ Բեթհովենը, իմացել է, թե ինչու է ինքը գտնվում նման վիճակում, այդ վիճակը նրան հանգեցրել է որոշակի գործողության, ուստի և նրա համար այդ վիճակն իմաստ է ունեցել, մինչդեռ այն ինձ համար ոչ մի իմաստ չունի։ Այդ պատճառով էլ երաժշտությունը գրգռում է միայն, չի ավարտում։ Լավ, ասենք զինվորական քայլերգ են նվագում, քայլերգի տակ անցնում են զինվորները, և երաժշտությունը տեղ է հասնում, պարեղանակ են նվագում, ես պարում եմ, երաժշտությունը տեղ է հասնում, ասենք, պատարագ են երգում, ես հաղորդվում եմ, և էլի երաժշտությունը տեղ հասավ․․․ Թե չէ՝ միայն գրգռմունք, իսկ թե ինչ պետք է անես այդ գրգռվածության մեջ հայտնի չէ։ Եվ դրա համար էլ երաժշտությունը երբեմն այդքան ահավոր, այդքան սարսափելի է ազդում մարդու վրա։ Չինաստանում երաժշտությունը պետական գործ է։ Եվ դա այդպես էլ պետք է լինի։ Մի՞թե կարելի է թույլ տալ, որ ով ուզում է հիպնոսի մի ուրիշ մարդու կամ շատերին և հետո նրանց հետ վարվի իր կամեցած ձևով։ Եվ, որ գլխավորն է, այդ հիպնոսիչը լինի առաջին պատահած անբարոյականը։
Թե չէ տեսեք այդ ահավոր միջոցն ում ձեռքն է ընկել։ Օրինակ, թեկուզև այդ Կրեյցերյան սոնատը, առաջին պրեստոն։ Մի՞թե կարելի է այդ պրեստոն նվագել հյուրասենյակում, լանջաբաց կանանց միջավայրում։ Նվագել և ապա ծափահարել, հետո էլ պաղպաղակ ուտել ու խոսել վերջին ասեկոսեների շուրջ։ Նման գործերը կարելի է նվագել միայն որոշ կարևոր, նշանակալի հանգամանքներում և այն դեպքերում, երբ անհրաժեշտ է կատարել որոշակի, այդ երաժշտությանը համապատասխան ծանրակշիռ արարմունքներ։ Նվագել և անել այնպիսի բան, որին տրամադրել է այդ երաժշտությունը։ Այլապես թե տեղին և թե ժամանակին անհամապատասխան՝ ոչ մի կերպ չդրսևորվող էներգիայի, զգացմունքի հարուցումը չի կարող կործանարար ազդեցություն չունենալ։ Ինձ վրա, համենայն դեպս, այդ գործը սարսափելի ներգործություն ունեցավ․ իմ առջև ասես բացվեցին միանգամայն նոր թվացող զգացումներ, նոր հնարավորություններ, որոնց գոյությանն անտեղյակ էի մինչ այդ։ Այսինքն՝ բոլորովին էլ ոչ այնպես, ինչպես առաջներում մտածել էի ու ապրել, այլ այնպես, ինչպես իմ հոգին էր թելադրում։ Թե ինչ էր այն նորը, որին հասու եղա՝ չէի կարող պարզորոշ ասել, բայց այդ նոր վիճակի գիտակցումը խիստ բերկրալի էր։ Շուրջս էլի նույն մարդիկ էին, սակայն ամենքը, այդ թվում և կինս ու նա, աչքիս երևացին բոլորովին այլ լույսի տակ։
Պրեստոյից հետո նրանք նվազեցին գեղեցիկ, բայց սովորական, ոչ նորագյուտ andante-ն՝ անհամ վարիացիաներով և կատարելապես թույլ ֆինալը։ Այնուհետև, հյուրերի խնդրանքով, էլի նվագեցին՝ Էռնստի «Էլեգիան» ու զանազան մանր բաներ։ Այդ ամենը լավ էր, բայց ինձ վրա չթողեց մեկ տոկոսն անգամ այն տպավորության, որ գործել էր առաջինը։ Այդ ամենը կատարվում էր արդեն առաջինի թողած տպավորության ֆոնի վրա։ Ես ինձ թեթև, զվարթ էի զգում ամբողջ երեկոյին։ Իսկ կնոջս երբեք չէի տեսել այնպիսին, ինչպիսին էր նա այդ երեկո։ Այդ շողացող աչքերը, դեմքի այդ խիստ, նշանակալի արտահայտությունը նվագելիս և այդ մի տեսակ կատարյալ մեղկացումը, թույլ, խղճալի, երանալից ժպիտը ավարտելուց հետո։ Ես տեսնում էի այդ ամենը, բայց ոչ մի ուրիշ նշանակություն չէի տալիս դրան, բացի այն բանից, որ նա էլ է զգացել նույնը, ինչ ես, որ նա էլ է ինձ նման հայտնաբերել, ասես վերհիշել նոր, չապրված զգացումներ։ Երեկոն ավարտվեց բարեհաջող, և բոլորը ցրվեցին։
Իմանալով, որ երկու օրից պիտի գնամ համագումարի, Տրուխաչևսկին հրաժեշտի ժամանակ ասաց, թե հույս ունի իր մյուս գալստյանը երկրորդել այս երեկոյի պատճառած բավականությունը։ Դրանից ես կարող էի եզրակացնել, որ նա հնարավոր չի համարում մեր տանը լինել առանց ինձ, և դա հաճելի էր ինձ համար։ Կնշանակի՝ քանի որ ես չեմ վերադառնա մինչև նրա մեկնելը, մենք այլևս չենք տեսնվի։
Ես առաջին անգամ իսկական հաճույքով սեղմեցի նրա ձեռքը և շնորհակալություն հայտնեցի բավականության համար։ Նա կնոջս էլ հիմնավորապես հրաժեշտ տվեց։ Եվ նրանց հրաժեշտն ինձ շատ բնական ու պատշաճավոր թվաց։ Ամեն ինչ հիանալի էր։ Ես էլ, կինս էլ խիստ գոհ էինք երեկույթից։
― Երկու օրից ես մեկնեցի գավառ՝ ամենալավ, հանգիստ տրամադրությամբ հրաժեշտ տալով կնոջս։ Գավառում միշտ էլ շատ էին գործերը և բոլորովին ուրիշ կյանք էր, ուրիշ աշխարհ։ Երկու օր ես տասական ժամ անցկացրի պաշտոնատանը։ Երրորդ օրը կնոջիցս նամակ բերեցին պաշտոնատուն։ Հենց այդտեղ էլ կարդացի։ Գրում էր երեխաների, քեռու, դայակի, գնումների և ի միջի այլոց, ինչպես սովորական մի բանի մասին կգրեր, նաև այն մասին, թե այցելել է Տրուխաչևսկին, բերել խոստացած նոտաներն ու մի անգամ էլ նվազելու հոժարություն հայտնել, բայց ինքը հրաժարվել է։ Ես չէի հիշում, թե նա խոստացած լիներ նոտաներ բերել. իմ տպավորությամբ, նա այն ժամանակ հրաժեշտ էր տվել հիմնավորապես, ուստի և այդ բանն անախորժ կերպով զարմացրեց ինձ։ Բայց գործերն այնքան շատ էին, որ մտածելու ժամանակ չկար, և ես միայն երեկոյան, բնակարանս գալով, վերընթեռնեցի նամակը։ Բացի այն բանից, որ Տրուխաչևսկին իմ բացակայությամբ էլի էր մեր տուն եկել, նամակի ամբողջ տոնն ինձ բռնազբոսիկ թվաց։ Խանդի մոլեգնած գազանն սկսեց մռնչալ իր վանդակում և ուզում էր դուրս ցատկել, բայց ես վախենում էի այդ գազանից և վանդակը փակեցի իսկույն։ «Ի՜նչ զազրելի զգացում է այդ խանդը,— ասացի ինքս ինձ։— Ի՞նչը կարող է ավելի բնական լինել, քան այն, ինչ գրում է նա»։
Եվ ես մտա անկողին ու սկսեցի մտածել հաջորդ օրվա գործերի մասին։ Սովորաբար դժվար էի քնում այդ համագումարի ժամանակ, նոր տեղում, բայց այս անգամ քնեցի շատ շուտով։ Եվ պատահում է, գիտեք, որ կարծես էլեկտրական հարված ես զգում և զարթնում ես։ Այդպես արթնացա, և արթնացա՝ մտքիս մեջ կինս, նրա հանդեպ իմ մարմնական սերը, Տրուխաչևսկին և այն, որ կնոջս և նրա միջև ամեն ինչ վերջացած է։ Սիրտս սեղմվեց սարսափից ու չարությունից։ Բայց ես սկսեցի ինքս ինձ խելքի բերել։ «Ինչ հիմարություն,— ասացի ինքս ինձ,— ոչ մի հիմք չկա, ոչինչ չկա ու չի եղել։ Եվ ինչպես կարող եմ ստորացնել նրան էլ, ինձ էլ նման ահավոր բաներ ենթադրելով։ Վարձու ջութակահարի պես մի բան, անպետք մարդու անուն հանած մեկը, և հանկարծ՝ պատվարժան տիկինը, ընտանիքի հարգված մայրը, ''իմ'' կինը․․․ Ի՜նչ տխմարություն»,— ներկայանում էր ինձ մի կողմից։ «Իսկ ինչպե՞ս կարող է այդ բանը չլինել»,— ներկայանում էր ինձ մյուս կողմից։ Ինչպե՞ս կարող էր չլինել այն ամենապարզն ու հասկանալին, հանուն որի ես ամուսնացել էի նրա հետ, որի անհրաժեշտությունն էի միայն տեսել հանձին նրա և որն այդ պատճառով պետք էր նաև ուրիշներին ու այդ երաժշտին։ Ամուրի, քաջառողջ մարդ է Տրուխաչևսկին (հիշում եմ, թե ինչպես էր նա խրթխրթացնում կոտլետի մեջ եղած կռճիկը և ագահորեն կարմիր շրթունքների մեջ առնում գինու բաժակը), բտված է, կոկիկ և չունի ոչ մի սկզբունք, բացի ակներևաբար մեկից՝ օգտվել պատահած բոլոր հաճույքներից։ Եվ նրանց կապում է երաժշտությունը՝ զգացմունքային ամենանուրբ տռփանքի կապը։ Ի՞նչը կարող է ետ պահել նրան։ Ոչ մի բան։ Ամեն ինչ, ընդհակառակը, նրան իր կողմն է քաշում։ Կի՞նս։ Բայց ո՞վ է նա։ Գաղտնիք, որ ինչպես եղել է՝ այնպես էլ մնում է։ Ես չեմ ճանաչում նրան։ Նրան գիտեմ միայն որպես կենդանու։ Իսկ կենդանին ոչինչ չի կարող, չպետք է ետ պահի։
Այժմ էի միայն մտաբերում նրանց դեմքերն այն երեկո, երբ Կրեյցերյան սոնատից հետո նվագեցին ինչ-որ կրքոտ մի բան, չեմ հիշում ում գործը, ցոփության աստիճան տռփոտ մի պիես։ «Ինչպե՞ս կարող էի հեռանալ տնից,— ասում էի ինքս ինձ՝ մտաբերելով նրանց դեմքերը։ Մի՞թե պարզ չէր, որ նրանց միջև ամեն ինչ տեղի ունեցավ այդ երեկո, և մի՞թե չէր երևում, որ այդ երեկո այլևս նրանց միջև ոչ միայն որևէ անջրպետ չկար, այլև նրանք երկուսն էլ, գլխավորապես՝ կինս, մի որոշ ամոթ էին զգում իրենց հետ կատարվածից հետո»։ Հիշում էի, թե ինչպես էր կինս թույլ, խղճալի և երանալից ժպտում՝ քրտինքը սրբելով շառագունած երեսից, երբ ես մոտեցա ռոյալին։ Նրանք այն ժամանակ արդեն խուսափում էին նայել միմյանց, և ընթրիքի ընթացքում միայն, երբ Տրուխաչևսկին ջուր լցրեց նրա համար, իրար նայեցին ու թեթև ժպտացին։ Ես այժմ սարսուռով էի հիշում նրանց այդ հայացքը՝ հազիվ նկատելի ժպիտով, որ նկատել էի պատահաբար։ «Այո, ամեն ինչ վերջացած է»,— ասում էր ինձ մի ձայն, և անմիջապես մի ուրիշ ձայն բոլորովին այլ բան էր ասում։ «Ուղղակի բռնվել ես ինչ֊որ կասկածներով, չի կարող պատահել»,— ասում էր այդ ուրիշ ձայնը։ Սահմռկելի էր պառկել խավարում, լուցկի վառեցի, և մի տեսակ սարսափ պատեց ինձ դեղին պաստառներով այդ փոքրիկ սենյակում։ Գլանակ կպցրեցի և, ինչպես լինում է միշտ, երբ անլուծելի հակասությունների նույն շրջանի մեջ անվերջ պտտվելիս քեզ տալիս ես ծխելուն, այդպես էլ ես սկսեցի ծխել գլանակ գլանակի ետևից՝ գիտակցությունս մշուշելու և հակասությունները չտեսնելու համար։
Աչք չփակեցի ամբողջ գիշեր, և ժամը հինգին, վճռելով, որ այլևս չեմ կարող մնալ այդ լարվածության մեջ և անմիջապես պետք է մեկնեմ, վեր կացա, արթնացրի ինձ սպասարկող պահապանին և ուղարկեցի ձիեր բերելու։ Նիստին երկտող գրեցի, թե անհապաղ գործով ինձ կանչել են Մոսկվա, ուստի խնդրում եմ, որ ինձ փոխարինի անդամներից մեկը։ ժամը ութին տարանտաս նստեցի ու ճամփա ընկա։