Չէ, չի ուզում։ Նրան երբեք չես կարող համոզել։ Վերջապես ես վեր կացա, գնացի հյուրասենյակ, սեղանի վրայի տուփից սիգարետ վերցրի ու դրեցի գրպանս։ Շատ էի հոգնել։
==22==
Երբ վերադարձա, նա դուրս էր եկել բարձի տակից․ այդպես էլ գիտեի, պառկել էր մեջքի վրա, բայց ինձ չէր նայում։ Մոտեցա մահճակալին, նա անմիջապես շուռ եկավ, ինձ չի նայում։ Գրողի ծոցն է ուղարկում ինձ, բոյկոտ է անում, Փենսիի սուսերամարտի թիմի տղաների նման, երբ ամբողջ սպորտային իրերը մոռացել էի մետրոյում։
― Իսկ ինչպե՞ս է ապրում քո Կիսլա Ուեզերֆիլդը, ― հարցնում եմ։ ― Նրա մասին էլի՞ ես պատմվածք գրել։ Այն, որ ուղարկել էիր, ճամպրուկիս մեջ է։ Լավ պատմվածք է, ազնիվ խոսք։
― Հայրիկը կսպանի։
Որ մի բան է գցում գլուխը, արդեն էլ վերջ։
― Չէ, չի սպանի։ Ծայրահեղ դեպքում էլի կգոռգոռա, հետո կուղարկի զինվորական դպրոց։ Դրանից ավելի բան չի անի։ Իսկ երկրորդն էլ, ես ասյտեղ չեմ մնում։ Ես հեռու կլինեմ։ Շա՜տ հեռու, հավանաբար Կոլորադոյում, այդ ռանչոյում, որ ասացի։
― Հիմար֊հիմար դուրս մի՛ տուր։ Դու իսկի ձի քշել չգիտես։
― Ինչպե՞ս չգիտեմ, գիտեմ։ Այդտեղ ի՜նչ մի իմանալու բան կա։ Համ էլ այնտեղ երկու րոպեում կսովորես, ― ասում եմ։ ― Չհամարձակվես սպեղանին պոկել։ ― Նա անընդհատ քաշում էր թևի սպեղանին։ ― Իսկ ո՞վ է այդպես կտրել մազերդ, ― հարցնում եմ։ Նոր միայն նկատեցի, թե ինչպես վատ են կտրել նրա մազերը։ Ուղղակի խուզել են։
― Քո գործը չէ, ― ասում է։ Նա երբեմն այնպե՜ս կպատասխանի։ Մեծամտորեն, հասկանո՞ւմ եք։ ― Երևի դարձյալ բոլոր առարկաներից կտրվել ես, ― ասում է դարձյալ մեծամտորեն։ Ծիծաղս եկավ։ Խոսում է ուսուցչուհու նման, մինչդեռ մի մատ երեխա է։
― Չէ՛, ոչ բոլոր առարկաներից, ― ասում եմ։ ― Անգլերենը հանձնել եմ։ ― Ու ես այդ ժամանակ կսմթեցի նրա տուտուզիկը։ Պառկել է գունդուկծիկ դարձած, իսկ ետևը դուրս ցցել վերմակի տակից։ Ասենք, նա ետև էլ չունի։ Ես ուժգին չկսմթեցի, բայց նա ուզեց խփել ձեռքիս ու վրիպեց։
Ու մեկ էլ ասաց․
― Ախ, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, դու էլի, ― ուզում էր ասել ինչու էլի դուրս մնացիր դպրոցից։ Բայց դա այնպես ասաց, որ տրամադրությունս ընկավ, սոսկալի տխրեցի։
― Օ՜, տեր աստված, Ֆիբի, գոնե դու մի հարցնի, ― ասում եմ։ ― Բոլորն այդ են հարցնում, անհնար է դիմանալ։ Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ․․․ հազար ու մի պատճառով։ Երբեք այդպիսի գարշելի դպրոցում չեմ սովորել։ Ամեն ինչ ցուցադրական է։ Ամեն ինչ ձևական։ Կամ ստոր։ Սրիկաների այդպիսի կուտակում կյանքումս չեմ տեսել։ Օրինակ՝ եթե սենյակում տղաներով նստած շատախոսում եք ու հանկարծ ինչ֊որ մեկը ծեծում է դուռը, ուզում է ներս գալ, ոչ մի դեպքում նրան ներս չեն թողնի, եթե նա հիմարավուն է մի քիչ, պզուկոտ։ Դուռը երեսի վրա կծածկեն։ Այնտեղ մի երիցս անիծյալ գաղտնի միություն էլ կար, վախից ես էլ էի ընդունվել այդ միությունը։ Ու այնտեղ մի մզմըզ պզուկոտ տղա էլ կար՝ Ռոբերտ Էկլին, նա էլ էր ուզում ընդունվել այդ միության մեջ։ Նրան չընդունեցին։ Միայն այն պատճառով, որ մզմըզ է և պզուկոտ։ Հիշելն անգամ զազրելի է։ Հավատա ինձ, այդպիսի կեղտոտ դպրոց կյանքումս չեմ տեսել։
Իմ Ֆիբին լուռ ականջ է դրել։ Ծոծրակից նկատեցի, որ լսում է։ Նա հիանալի կարող է լսել, երբ հետը զրուցում ես։ Եվ ամենածիծաղելին այն է, որ ամեն ինչ հասկանում է, ինչ էլ որ ասես։ Իսկապես հասկանում է։ Ես էլի սկսեցի Փենսիի մասին մասին պատմել, ոզում էի ամեն ինչ ասած լինել։
― Այնտեղ մի քանի լավ ուսուցիչներ կային, բայց նրանք էլ էին երկերասնի, ― ասում եմ։ ― Վերցնենք հենց թեկուզ այն ծերուկին, միստր Սպենսերին։ Նրա կինը միշտ մեզ տաք շոկոլադ էր հյուրասիրում։ Ընդհանրապես երկուսն էլ լավ մարդիկ էին։ Բայց թե մի տեսնեիր, ի՜նչ էր կատարվում նրա հետ, երբ ծերուկ Թերմերը՝ մեր դիրեկտորը, ներս էր գալիս պատմության դասին ու նստում ետևի նստարանին։ Միշտ նա գալիս էր ու կես ժամ նստում ետևի նստարանին։ Կարծես թե ծպտված, հասկանո՞ւմ ես։ Կնստեր, կնստեր, մեկ էլ կսկսեր ծերունի Սպենսերին ընդհատել իր կրետինային օյիններով։ Իսկ ծերուկ Սպենսերը կաշվից դուրս էր գալիս, ծիծաղում էր, հալվում նրա առաջ, կարծես այդ Թերմերը մի ինչ֊որ հանճար էր, գրողի ծոցը գնա նա։
― Մի՛ հայհոյիր, խնդրեմ։
― Սիրտդ կխառներ այնտեղ, աստված վկա, ― ասում եմ։ ― Կամ շրջանավարտների օրը վերցրու։ Նրանց մոտ այդպիսի օր կա, կոչվում է «Շրջանավարտների օր», երբ բոլոր տականքները, որ ավարտել են Փենսին, սկսած գրեթե 1776 թվականից, հավաքվում են դպրոցում ու թրև են գալիս ամբողջ տերիտորիայում, իրենց կանանց ու երեխաների հետ։ Դու մի տեսնեի՜ր մի ծերուկի, որ մոտ հիսուն տարեկան կլիներ։ Ներս մտավ ուղիղ մեր սենյակը, դուռը ծեծեց, իհարկե, ու հարցրեց՝ կարելի՞ է գնա մեր զուգարանը։ Իսկ զուգարանը միջանցքի ծայրին էր, չհասկացանք, թե ինչու հատկապես մեզ հարցրեց։ Եվ գիտե՞ս ինչ ասաց մեզ։ Ասում է, ուզում եմ տեսնել զուգարանի դռան վրա պահպանվե՞լ է իմ անվան սկզբնատառերը։ Հասկանո՞ւմ ես, նա հարյուր տարի առաջ իր հիմար, ապուշ ապաշնորհ անվանատառերը փորագրել է զուգարանի դռան վրա և ուզում է տեսնել՝ պահպանվե՞լ են դրանք։ Եվ ես ու ընկերս ստիպված եղանք նրան ուղեկցել զուգարան և կանգնել այնտեղ, մինչև նա իր կրետինային անվանատառերը կորոներ բոլոր դռների վրա։ Որոնում է և պատմում, թե Փենսիում անցկացրած տարիները իր կյանքի անցկացրած լավագույն տարիներն են եղել և ինչ֊որ ապուշային խորհուրդներ է տալիս մեզ ապագայի համար։ Տեր աստվա՜ծ, ինչպե՜ս ձանձրացա նրանից։ Եվ ոչ թե ինչ֊որ շատ տհաճ էր դրա համար, չէ՛։ Բոլորովին էլ պարտադիր չէ տհաճ լինել ձանձրույթ պատճառելու համար, վերջ ի վերջո լավ մարդն էլ կարող է տրամադրություն փչացնել։ Բավական է ապաշնորհ խորհուրդներ տալ, այդ ընթացքում սեփական անվանատառերը փնտրելով զուգարանի դռան վրա, ու վերջ։ Չգիտեմ, գուցե այնքան էլ չընկներ տրամադրությունս, եթե այդ տիպը նաև չհևար։ Նա շնչահեղձ էր լինում աստիճանները բարձրանալու հետևանքով։ Փնտրում էր իր այդ անվանատառերն ու ֆսֆսացնում, շնչակտուր լինում։ Ե՛վ մեղք էր, և՛ ծիծաղելի ու միաժամանակ իմ ու Ստրեյդլեյթերի գլուխն էր մտցնում, որ ինչ֊որ հնարավոր է, յուրացնենք Փենսիում։ Տեր աստվա՜ծ, Ֆիբի։ Չեմ կարող քեզ բացատրել։ Ինձ ոչ մի բան դուր չէր գալիս Փենսիում։ Չեմ կարող բացատրել։
Այստեղ Ֆիբին ինչ֊որ բան ասաց, որ ես լավ չլսեցի։ Նա դեմքն այնպես էր թաղել բարձի մեջ, որ ասածը չէր լսվում։
― Ի՞նչ, ― ասում եմ, ― շուռ արի իմ կողմը։ Չեմ լսում ինչ ես ասում, բարձի մեջ ես խոսում։
― Քեզ երբեք ոչինչ դուր չի գալիս։
Ես ավելի շատ տխրեցի, որ նա այդպես ասաց։
― Չէ, դուր է գալիս։ Շատ բան է դուր գալիս։ Այդպես մի՛ ասա։ Ինչո՞ւ ես այդպես ասում։
― Որովհետև դա ճիշտ է։ Քեզ ոչինչ դուր չի գալիս։ Բոլոր դպրոցները դուր չեն գալիս։ Աշխարհում ոչ մի բան դուր չի գալիս։ Դուր չի գալիս, և վերջ։
― Ճիշտ չէ, այստեղ դու սխալվում ես, այո՛, այո՛, սխալվում ես։ Այդ ինչե՞ր ես հորինում իմ մասին, ― նրա ասածից տրամադրությունս սոսկալի ընկավ։
― Չէ, չեմ հորինում։ Դե թեկուզ մի բան ասա, որ դու սիրում ես։
― Ի՞նչ ասեմ։ Ասեմ, թե ի՞նչ եմ սիրում, խնդրեմ։
Դժբախտաբար, ես ոչ մի կերպ չէի կարողանում կենտրոնանալ։ Երբեմն դա շատ դժվար է։
― Դու ուզում ես ասել, թե ի՞նչն եմ շատ սիրում, ― նորից հարցրի ես։
Նա միանգամից չպատասխանեց։ Ինձնից ետ քաշվեց աստված գիտի թե որքան, մահճակալի մյուս ծայրը, ասես մի հարյուր մղոն։
― Դե պատասխանիր։ Ասեմ ի՞նչն եմ սիրում, թե՞ ընդհանրապես ինձ ինչ է դուր գալիս։
― Ի՞նչ ես սիրում։
― Լավ, կասեմ։ ― Բայց ոչ մի կերպ չէի կարողանում։ Հիշեցի միայն այն երկու միանձնուհիներին, որ փող էին հավաքում մաշված զամբյուղների մեջ։ Հատկապես այն մեկը, պողպատե ակնոցովը։ Հիշեցի նաև մի տղայի, որի հետ սովորում էի Էլքտոն֊հոլլում։ Այնտեղ մի տղա կար՝ Ջեյմս Քասլը, որ ոչ մի կերպ ետ չէր վերցնի իր խոսքը․ նա մի բան էր ասել սոսկալի երևակայող մի տիպի՝ Ֆիլ Սթեյբլի մասին։ Ջեյմս Քասլը նրան անվանել էր ինքնասիրահարված մարդ, և այդ սրիկաներից՝ Սթեյբլի ընկերներից մեկը, լուրը տարել էր նրան։ Սթեյբլը վեց ուրիշ սողունների հետ միասին եկավ Ջեյմս Քասլի սենյակը, փակեց դուռը և փորձեց ստիպել նրան ետ վերցնել իր խոսքերը, բայց Ջեյմսը չհամաձանեց։ Այդ ժամանակ նրանք գործի անցան։ Ես չեմ կարող ասել, թե նրանք ինչ արին, ― սոսկալի ստորություն, ― բայց Ջեյմսը չհամաձայնեց ետ վերցնել իր խոսքերը, ահա թե ինչպիսին էր այդ Ջեյմս Քասլը։ Դու մի տեսնեի՜ք նրան․ նիհարո՜ւկ, փոքրի՜կ, ձեռքերն ասես մատիտներ լինեին։ Եվ ի վերջո, գիտե՞ք, նա ինչ արեց, փոխանակ հրաժարվելու իր խոսքերից։ Դուրս թռավ պատուհանից։ Ես ցնցուղարանում էի և այնտեղից լսեցի, թե ինչպես թմփաց։ Կարծեցի, թե պատուհանից ինչ֊որ բան ընկավ՝ ռադիոընդունիչ կամ պահարանիկ, բայց մտքովս չէր անցնում, թե տղա էր։ Այդ ժամանակ լսեցի, որ բոլորը միջանցքով դեպի աստիճաններն են վազում։ Խալաթս վրաս քաշեցի ու ես էլ վազ տվի, իսկ այնտեղ, աստիճանների վրա, պառկած էր մեր Ջեյմս Քասլը։ Նա արդեն մեռած էր, արնաթաթախ, ատամները դուրս էին թռել, բոլորը վախենում էին մոտենալ։ Իսկ նրա հագին այն սվիտերն էր, որ ես էի տվել։ Այդ սողուններին, որ փակել էին նրան սենյակում, ոչինչ չարին, միայն դպրոցից հեռացրին։ Նույնիսկ բանտ չնստեցրին։
Էլ ուրիշ բան չկարողացա հիշել։ Երկու միանձնուհիներին, որոնց հետ նախաճաշել էի, և այդ Ջեյմս Քասլին, որի հետ սովորել էի Էլքտոն֊հիլլում։ Ամենածիծաղելին այն է, որ ես գրեթե չէի ճաաչում այդ Ջեյմս Քասլին։ Նա շատ սուսիկ֊փուսիկ տղա էր։ Մենք միևնույն դասարանում էինք սովորում, բայց նա մյուս ծայրում էր նստում և հազվադեպ էր դուրս գալիս գրատախտակի մոտ, պատասխանելու։ Իրար հետ զրուցել էինք ընդամենը մեկ անգամ, երբ նա խնդրեց այդ սվիտերը։ Ես քիչ մնաց զարմանքից մեռնեմ, երբ նա խնդրեց, այնքան անսպասելի էր դա։ Հիշում եմ, ատամներս էի լվանում լվացարանում, նա մոտեցավ ինձ ու ասաց, որ զարմիկն իրեն տանելու է սահադաշտ։ Մտքովս էլ չէր անցնում, թե նա գիտի, որ ես տաք սվիտեր ունեմ։ Ես նրա մասին միայն այնքանը գիտեի, որ դասամատյանում նրա անունը իմից անմիջապես առաջ էր՝ Քեյբլ Ռ, Քեյբլ Վ, Քասլ, Քոլֆիլդ, մինչև հիմա էլ հիշում եմ։ Ու եթե ճիշտն ասենք, քիչ էր մնում մերժեի սվիտերս, որովհետև գրեթե չէի ճանաչում նրան։
― Ի՞նչ, ― հարցրեց Ֆիբին, մինչ այդ էլ նա ինչ֊որ բան էր խոսել, բայց ես լավ չէի լսել։ ― Չես կարող ոչ մի բան ասել, ո՛չ մի բան։
―Չէ՛, կարո՛ղ եմ, կարո՛ղ եմ։
― Դե ասա՛։
Ես սիրում եմ Ալլիին, ― ասում եմ։ ― Ինձ դուր է գալիս նաև ա՛յ, այսպես նստել ու զրուցել քեզ հետ և հազար ու մի բան հիշել։
― Ալլին մեռել է, դու միշտ միևնույն բանն ես կրկնում։ Քանի որ մարդը մեռել է ու երկինք համբառնել, ուրեմն հնարավոր չէ նրան իսկականից սիրել։
― Գիտեմ, որ մեռել է։ Ինչ է, քո կարծիքով ես չգիտե՞մ, որ մեռել է։ Եվ միևնույն է, ես կարողանում եմ նրան սիրել։ Չի կարելի դադարել մարդուն սիրելուց միայն այն պատճառով, որ նա մեռել է, գրողը տանի, մանավանդ որ նա լավն էր բոլոր կենդանի մնացածներից, հասկանո՞ւմ ես։
Այստեղ Ֆիբին ոչինչ չասաց։ Երբ ասելիք չունի, նա միշտ լռում է։
― Այ, հիմա էլ ինձ համար հաճելի է այստեղ, ― ասացի ես։ ― Հասկանո՞ւմ ես, հիմա, նստել այստեղ ու խոսել հազար ու մի բաների մասին․․․
― Դե չէ, սա բոլորովին ուրիշ բան է։
― Ինչպե՞ս թե ուրիշ բան է։ Իհարկե, նույնն բանն է։ Ինչո՞ւ է ուրիշ բան, գրողը տանի։ Զահլաս գնացել է։
― Վերջ տուր՝ գրողը, հա՛ գրողը։ Լավ, մեկ ուրիշ բան էլ ասա։ Ասա, թե ինչ կուզենայիր դառնալ։ Դե, ասենք, գիտնակա՞ն, փաստաբա՞ն, թե մեկ ուրիշ բան։
― Ինձնից ի՜նչ գիտնական, ես ընդունակ չեմ գիտությունների հարցում։
― Դե՛, փաստաբան, ինչպես հայրիկը։
― Փաստաբանը, հավանաբար, վատ չէ, բայց ինձ, միևնույն է, դուր չի գալիս, ― ասում եմ։ ― Հականո՞ւմ ես, վատ չէ, երբ նրանք փրկում են անմեղ մարդկանց կյանքը և ընդհանրապես նման գործերով են զբաղվում, բայց բանն էլ հենց այն է, որ փաստաբանները նման բաներով չեն զբաղվում։ Եթե փաստաբան դառնաս, ապա փող պիտի կուտակես, գոլֆ խաղաս, բրիջ, մեքենաներ գնես, չոր կոկտեյլներ խմես և ման գաս պճնամոլի պես։ Եվ ընդհանրապես, եթե ամբողջ ժամանակ միայն մարդկանց կյանք փրկես, որտեղի՞ց իմանաս, թե հանուն ինչի ես դա անում, հանուն այն բանի, որ իսկապես փրկես մարդկանց կյա՞նքը, թե՞ հանուն այն բանի, որ նշանավոր փաստաբան կոչվես, որպեսզի բոլորը թփթփացնեն թիկունքիդ ու շնորհավորեն, երբ շահես այդ երիցս անիծյալ դատը, մի խոսքով, ինչպես կինոներում, անպետք ֆիլմերում։ Ինչպե՞ս իմանալ, որ այդ ամենը ցուցադրաբա՞ր ես անում, թե՞ իսկապես, այդ ամենը կե՞ղծ է, կեղծ չի։ Ոչ մի կերպ չես կարող իմանալ։
Ես շատ համոզված չէի՝ հասկանո՞ւմ էր այդ ամենն իմ Ֆիբին, թե չէ։ Այնուամենայնիվ, նա շատ փոքրիկ է։ Բայց դե գոնե ուշադիր լսում էր ինձ։ Իսկ երբ լսում են քեզ, դա արդեն լավ է։
― Հայրիկը քեզ կսպանի, նա ուղղակի կսպանի քեզ, ― ասում է նորից Ֆիբին։
Բայց ես նրան չէի լսում։ Մի միտք ծագեց գլխումս, միանգամայն վայրենի մի միտք։
― Գիտե՞ս ինչ կուզեյի դառնալ, ― ասում եմ։ ― Գիտե՞ս ինչ։ Եթե կարողանայի ընտրել այն, ինչ ուզում եմ, գրողը տանի։
― Վերջ տուր գրող ասելուն։ Հը, ի՞նչ։
― Գիտե՞ս, մի այսպիսի երգ կա․ «Եթե դու երեկոյան բռնել ես մեկին տարեկանի արտում․․․»
― Այսպես չէ։ Հարկավոր է ասել «Եթե մեկը կանչել է մեկին երեկոյան տարեկանի արտում»։ Դա Ռոբերտ Բերնսի բանաստեղծությունն է։
― Գիտեմ, որ Բերնսի բանաստեղծությունն է։
Նա իրավացի էր։ Այնտեղ իսկապես այդպես է․ «Եթե մեկը կանչել է մեկին երեկոյան տարեկանի արտում»։ Ճիշտն ասած ես մոռացել էի։
― Ինձ թվում էր, թե այնտեղ «բռնել է մեկին երեկայան տարեկանի արտում», ― ասում եմ։ ― Հասկանո՞ւմ ես, ես պատկերացնում եմ, թե ինչպես փոքրիկները երեկոյան խաղում են վիթխարի դաշտում, տարեկանի արտում։ Հազարավոր փոքրիկներ, և շուրջը ոչ մի մարդ, ոչ մի մեծ չկա բացի ինձնից։ Իսկ ես կանգնած եմ զառիթափի եզրին, անդունդի պռնկին, հասկանո՞ւմ ես։ Ու իմ գործն այն է, որ բռնեմ երեխաներին, թույլ չտամ, որ սայթաքեն, անդունդն ընկնեն։ Հասկանո՞ւմ ես, նրանք խաղում են ու չեն տեսնում ուր են գնում, իսկ ես վազում եմ ու բռնում նրանց, որ ցած չընկնեն։ Ահա և իմ ամբողջ աշխատանքը։ Պահպանել երեխաներին տարեկանի արտում, անդունդի եզրին։ Հասկանում եմ, սա հիմարություն է, բայց միակ բանն է, որ ես ուզում եմ իսկապես։ Երևի հիմար եմ։
Ֆիբին նորից լռեց։ Հետո նորից կրկնեց․
― Հայրիկը քեզ կսպանի։
― Թող սպանի, թքած ունեմ ամեն ինչի վրա։ ― Ես վեր կացա անկողնուց, որոշեցի զանգահարել մի մարդու՝ Էլքտոն֊հիլլի իմ անգլերենի ուսուցչին։ Նրան անվանում էին միստր Անտոլինի, հիմա նա ապրում էր Նյու֊Յորքում։ Նա Էլքտոն֊հիլլից դուրս էր եկել և անգլերենի ուսուցչի աշխատանք էր ստացել Նյու֊Յորքի համալսարանում։ ― Ես պետք է զանգահարեմ, ― ասում եմ։ ― Հիմա կգամ։ Չքնես, լսո՞ւմ ես։ ― Բոլորովին չէի ուզում, որ նա քներ, մինչև հեռախոսային խոսակցությունս ավարտելը։ Գիտեի, որ չի քնի, այնուամենայնիվ, խնդրեցի, որ չքնի։
Ես գնացի դեպի դուռը․ Ֆիբին ձայն տվեց ետևիցս․
― Հոլդե՛ն, ― ու շուռ եկավ։
Նա նստել էր մահճակալին սիրունիկ, ուղղակի սքանչելի։
― Ֆիլիս Մարգուլիս անունով մի աղջիկ ինձ սովորեցրել է զկրտալ, ― ասում է նա։ ― Հապա լսիր։
Ես ականջ դրեցի, բայց առանձնապես մի բան չլսեցի։
― Վատ չէ, ― ասում եմ։
Ու գնացի հյուրասենյակ, զանգահարելու անգլերենի իմ նախկին ուսուցչին՝ միստր Անտոլինիին։