Changes

Նախընթաց բաժնում ցույց է տրված ի միջի այլոց, թե ինչպես, հավելյալ արժեքի անփոփոխ նորմայի պայմաններում, շահույթի նորման կարող է փոփոխվել՝ բարձրանալ կամ ընկնել։ Այս գլխում ենթադրվում է, որ աշխատանքի շահագործման աստիճանը, ուրեմն և հավելյալ արժեքի նորման ու բանվորական օրվա երկարությունը հավասար մեծություն ունեն, հավասար բարձրության վրա են կանգնած արտադրության այն բոլոր ոլորտներում, որոնց տրոհվում է հասարակական աշխատանքը տվյալ երկրում։ Արդեն Ա. Սմիթն արտադրության տարբեր ոլորտներում եղած աշխատանքի շահագործման բազմաթիվ տարբերությունների նկատմամբ հանգամանորեն ցույց է տվել, որ նրանք ամեն տեսակի իրական կամ թե նախապաշարմունքից թելադրված համակշռող պարագաների շնորհիվ համահարթվում են, ուստի և ընդհանրական հարաբերությունները հետազոտելու դեպքում այդ տարբերություններն, իբրև լոկ երևութական ու աննշան տարբերություններ, հաշվի չեն առնվում։ Մյուս տարբերությունները, օրինակ, աշխատավարձի բարձրության տարբերությունները, մեծ մասամբ հիմնվում են հասարակ ու բարդ աշխատանքի միջև եղած այն տարբերության վրա, որ արդեն հիշատակված է I գրքի սկզբում, էջ 12—13։ Սրանք ամենևին չեն շոշափում աշխատանքի շահագործման աստիճանն արտադրության տարբեր ոլորտներում, չնայած որ շատ անհավասար են դարձնում բանվորների վիճակն այս տարբեր ոլորտներում։ Եթե, օրինակ, մի ոսկերչի աշխատանքն ավելի թանկ է վարձատրվում, քան մի օրամշակինը, ապա ոսկերչի հավելյալ աշխատանքն էլ նույն հարաբերությամբ ավելի մեծ հավելյալ արժեք է ներկայացնում, քան օրամշակինը։ Եվ եթե արտադրության տարբեր ոլորտների միջև, նույնիսկ արտադրության հենց միևնույն ոլորտում ներդրած տարբեր կապիտալների միջև աշխատավարձի ու բանվորական օրերի, ուրեմն և հավելյալ արժեքի նորմաների հավասարեցումը կասեցվում է տեղական բազմատեսակ արգելքներ արգելքների կողմից, այնուամենայնիվ այդ հավասարեցումը քանի գնում, ավելի ու ավելի է իրականանում կապիտալիստական արտադրության առաջադիմելու հետ միասին և տնտեսական բոլոր հարաբերություններն արտադրության այս եղանակին ենթարկելուն զուգընթաց։ Որքան էլ որ կարևոր լինի այսպիսի շփահարումների ուսումնասիրությունն աշխատավարձին վերաբերող ամեն մի մասնագիտական աշխատության համար, սակայն և այնպես նրանք, իբրև պատահական ու անէական երևույթներ, կապիտալիստական արտադրության ընդհանրական հետազոտության ժամանակ չպետք է հաշվի առնվեն։ Առհասարակ, այսպիսի ընդհանրական հետազոտության մեջ միշտ ենթադրվում է, որ իրական հարաբերությունները համապատասխանում են իրենց գաղափարին, կամ, որ միևնույնն է, իրական հարաբերությունները ներկայացվում են այն չափով միայն, որչափով նրանք իրենց սեփական ընդհանրական տիպն են արտահայտում։

Տարբեր երկրներում եղած հավելյալ արժեքի նորմաների, ուրեմն և աշխատանքի շահագործման ազգային աստիճանների տարբերությունը ներկա հետազոտության համար որևէ նշանակություն չունի։ Մենք այս բաժնում հենց ճիշտ այն ենք ուզում ներկայացնել, թե տվյալ մի երկրի ներսում ինչ եղանակով է կազմվում շահույթի ընդհանրական նորման։ Սակայն պարզ է, որ շահույթի. ազգային տարբեր նորմաների համեմատության ժամանակ պետք է լոկ առադրել վերև շարադրածն այստեղ շարադրելիքի հետ։ Նախ հարկ կլինի քննել հավելյալ արժեքի ազգային նորմաների տարբերությունը և ապա, հավելյալ արժեքի այս տվյալ նորմաների հիման վրա, շահույթի ազգային նորմաների տարբերությունը։ Որչափով որ վերջին տարբերությունը չի բխում հավելյալ արժեքի ազգային նորմաների տարբերությունից, պետք է հիշյալ տարբերությունը վերադրվի այն պայմաններին, որոնց շրջանակներում, ինչպես այդ ընդունվում է այս գլխի հետազոտության մեջ, հավելյալ արժեքն ամենուրեք ենթադրվում է որպես միահավասար և հաստատուն։

Ինչպես առաջին բաժնում տեսանք, աշխատանքի շահագործման աստիճանի անփոփոխության դեպքում շահույթի նորման փոփոխվում է հաստատուն կապիտալի բաղադրամասերի արժեքի փոփոխության, նույնպես և կապիտալի պտուտաժամանակի փոփոխության, հետ միասին։ Այստեղից ինքնըստինքյան հետևում է, որ միաժամանակ կողքեկողքի գոյություն ունեցող տարբեր արտադրական ոլորտների շահույթի նորմաները պետք է նույնպես տարբեր լինեն, եթե, այլ հավասար պարագաներում, գործադրվող կապիտալների պտուտաժամանակը տարբեր է, կամ եթե այս կապիտալների օրգանական բաղադրամասերի միջև եղած արժեքային հարաբերությունը տարբեր է արտադրության տարբեր ճյուղերում։ Ինչ որ առաջ մենք քննում էինք իբրև այնպիսի փոփոխություններ, որոնց ենթարկվում էր միևնույն կապիտալը ժամանակական հաղորդականությամբ, հիմա քննում ենք որպես արտադրության տարբեր ոլորտներում միաժամանակ գոյություն ունեցող տարբերություններ կապիտալի կողք-կողքի գտնվող ներդրումների միջև։

Այնուհետև քանի որ ենթադրվում է, թե հավելյալ արժեքի նորման ու բանվորական օրը հաստատուն են, քանի որ այս ենթադրությունը նաև աշխատավարձի հաստատունություն է պարունակում, ապա ուրեմն փոփոխուն կապիտալի մի որոշ քանակն արտահայտում է շարժման մեջ դրված բանվորական ուժի մի որոշ քանակ, ուրեմն և առարկայացած աշխատանքի մի որոշ քանակ։ Հետևաբար, եթե 100 ֆ. ստ. 100 բանվորի շաբաթավարձ է արտահայտում, ուրեմն իրականում 100 բանվորի ուժ է ցույց տալիս, ապա 100 ֆ. ստ. × n արտահայտում է 100 × n բանվորի աշխատավարձ ու <math>\frac{100 \ ֆ. \ ստ.}{n} = \frac{100}{n}</math> բանվորի աշխատավարձը։ Այսպիսով ուրեմն, փոփոխուն կապիտալն այստեղ (ինչպես այդ միշտ տեղի ունի աշխատավարձի տվյալ մեծության դեպքում) ծառայում է իբրև մի որոշ ամբողջական կապիտալի կողմից շարժման մեջ. դրված աշխատանքի քանակի ցուցանիշ, հետևաբար գործադրվող փոփոխուն կապիտալի մեծության տարբերությունները ծառայում են որպես կիրառվող բանվորական ուժի քանակի տարբերության ցուցանիշներ։ Եթե 100 ֆ. ստ. շաբաթական 100 բանվոր է ցույց տալիս, և ուրեմն շաբաթական 60 ժամ աշխատանքի դեպքում 6 000 բանվորական ժամ է ներկայացնում, ապա 200 ֆ. ստ. ներկայացնում է 12 000, իսկ 50 ֆ. ստ. միմիայն 3 000 բանվորական ժամ։

Այդ հարաբերություններից մեկը հիմնվում է տեխնիկական պատվանդանի վրա և արտադրողական ուժերի զարգացման մի որոշ աստիճանի վրա պետք է դիտվի իբրև տրված։ Արդյունքի մի որոշ մասսա, օրինակ, մի օրում արտադրելու համար և հետևաբար — մի բան, որ ինքնըստինքյան հասկանալի է,— արտադրության միջոցների, մեքենաների, հումքի և այլոց մի որոշ մասսա շարժման մեջ դնելու, արտադրողաբար սպառելու համար պահանջվում է բանվորական ուժի մի որոշ մասսա, որ ներկայանում է հանձին բանվորների մի որոշ թվի։ Արտադրամիջոցների մի որոշ քանակին ընկնում է բանվորների մի որոշ թիվ, և ուրեմն արտադրամիջոցների մեջ արդեն առարկայացած աշխատանքի մի որոշ քանակին՝ կենդանի աշխատանքի մի որոշ քանակ։ Այս հարաբերությունը շատ տարբեր է արտադրության տարբեր ոլորտներում, հաճախ հենց միևնույն արդյունաբերության տարբեր ճյուղերում, թեև նա պատահաբար կարող է միմյանցից շատ հեռու, ընկած արդյունաբերական ճյուղերում միանգամայն, կամ թե մոտավորապես միևնույնը լինել։

Բայց հնարավոր է նաև այն, որ հիշյալ հարաբերությունը արդյունաբերության տարբեր ճյուղերում միևնույնը լինի, որչափով որ փոփոխուն կապիտալը բանվորական ուժի սոսկական ցուցանիշն է, իսկ հաստատուն կապիտալը արտադրամիջոցների այն մասսայի սոսկական ցուցանիշը, որ շարժման մեջ է դրվում տվյալ բանվորական ուժի կողմից։ Օրինակ, պղնձի ու երկաթի վրա կատարվող որոշ աշխատանքներ կարող են միահավասար հարաբերություն ենթադրել բանվորական ուժի ու արտադրամիջոցների մասսայի միջև։ Բայց որովհետև պղինձն ավելի թանգ է, քան երկաթը, ուստի փոփոխուն ու հաստատուն կապիտալի արժեքների միջև հարաբերությունը երկու դեպքում տարբեր կլինի, ինչպես տարբեր կլինի նաև երկու ամբողջական կապիտալների արժեքային կառուցվածքը։ Տեխնիկական կառուցվածքի ու արժեքային կառուցվածքի միջև եղած տարբերությունն ամեն մի ճյուղում երևում է նրանով, որ տեխնիկական կառուցվածքի անփոփոխության դեպքում կապիտալի երկու մասերի արժեքային հարաբերությունը կտրող կարող է փոխվել, այնինչ տեխնիկական կառուցվածքի փոփոխման դեպքում արժեքային հարաբերությունը կարող է նույնը մնալ. վերջինս իհարկե կարող է տեղի ունենալ այն դեպքում միայն, եթե արտադրամիջոցների ու բանվորական ուժի գործադրվող մասսաների հարաբերության փոփոխությունը համակշռվում է նրանց արժեքների կրած հակադարձ փոփոխությամբ։

Կապիտալի արժեքային կառուցվածքը, որչափով որ այն որոշվում է նրա տեխնիկական կառուցվածքով և արտացոլում է այս վերջինը, մենք անվանում ենք կապիտալի '''օրգանական''' կառուցվածք<ref>Այս կետը արդեն համառոտ շարադրված է աոաջին առաջին գրքի երրորդ հրատարակության մեջ, 628 էջում։ էջում, XXIII գլխի սկզբին (հայերեն հրատարակ. էջ 581), որովհետև աոաջին երկու հրատարակությունը չէին պարունակում հիշյալ հատվածը, ուստի սրա կրկնությունն այստեղ էլ ավելի է հարկավոր։ — Ֆ. Է.։</ref>։

Ենթադրենք 100 ֆ. ստ. 100 բանվորի շաբաթական աշխատավարձն է։ Ենթադրենք, շաբաթական բանվորական ժամանակը 60 ժամ է։ Այնուհետև ենթադրենք, հավելյալ արժեքի նորման = 100%։ Այս դեպքում բանվորները 60 ժամից 30 ժամն աշխատում են իրենց համար, ու 30 ժամը՝ ձրիաբար կապիտալիստի համար։ 100 ֆ. ստ. աշխատավարձի մեջ իրապես լոկ 100 բանվորի 30 բանվորական ժամը կամ թե ընդամենը 3 000 բանվորական ժամ է մարմնացած, մինչդեռ նրանց բանած մյուս 3 000 ժամը մարմնացած է 100 ֆ. ստ. հավելյալ արժեքի, համապատասխան դեպքերում՝ շահույթի մեջ, որ գրպանում է կապիտալիստը։ Ուստի, չնայած որ 100 ֆ. ստ. աշխատավարձը չի արտահայտում այն արժեքը, որի մեջ առարկայանում է 100 բանվորի շաբաթական աշխատանքը, սակայն և այնպես նա (քանի որ բանվորական օրվա երկարությունն ու հավելյալ արժեքի նորման տրված են) ցույց է տալիս, որ այս կապիտալի կողմից 100 բանվոր է շարժման մեջ դրվել, ընդամենը 6 000 բանվորական ժամվա ընթացքում։ 100 ֆ. ստ. կապիտալը ցույց է տալիս այս, նախ որովհետև նա ցույց է տալիս շարժման մեջ դրված բանվորների թիվը, քանի որ 1 ֆ. ստ. վճարվում է շաբաթական 1 բանվորի, ուրեմն 100 ֆ. ստ. 100 բանվորի, և երկրորդ՝ որովհետև շարժման մեջ դրված ամեն մի բանվոր, հավելյալ արժեքի տվյալ 100%-ի նորմայի պայմաններում, կրկնապատիկ ավելի աշխատանք է կատարում, քան պարունակում է իր աշխատավարձը. հետևաբար 1 ֆ. ստ., նրա աշխատավարձը, որը կես շաբաթվա աշխատանքի արտահայտությունն է, մի ամբողջ շաբաթ է աշխատանքը շարժման մեջ դնում, և նույնպես էլ 100 ֆ. ստ. թեև միմիայն 50 .շաբաթվա աշխատանք է պարունակում, 100 բանվորական շաբաթվա ընթացքում է աշխատանքը շարժման մեջ դնում։ Ուստի պետք է մի շատ էական տարբերություն դնել աշխատավարձի վրա ծախսված փոփոխուն կապիտալի միջև, որչափով որ նրա արժեքը, աշխատավարձի գումարը, առարկայացած աշխատանքի մի որոշ քանակ է ներկայացնում, և մյուս կողմից, նույն կապիտալի միջև, որչափով որ նրա արժեքը սոսկական ցուցանիշ է կենդանի աշխատանքի այն մասսայի, որ նա շարժման մեջ է դնում։ Այս վերջինս միշտ ավելի մեծ է, քան փոփոխուն կապիտալի մեջ պարունակված աշխատանքը, և այս պատճառով էլ ներկայանում է մի ավելի բարձր արժեքի մեջ, քան փոփոխուն կապիտալի արժեքն է, մի արժեքի մեջ, որը մի կողմից որոշվում է այն բանվորների թվով, որոնց շարժման մեջ է դնում փոփոխուն կապիտալը, ու մյուս կողմից՝ հավելյալ աշխատանքի այն. քանակով, որ նրանք կատարում են։

Եթե արտադրության A ոլորտում ներդրած ամբողջ կապիտալի ամեն մի 700-՚ից միմիայն 100-ն է ծախսվում փոփոխուն կապիտալի վրա ու 600-ը՝ հաստատունի վրա, այնինչ արտադրության B ոլորտում 60006 000-ը ծախսվում է փոփոխունի և միմիայն 100-ը՝ հաստատունի վրա, ապա 700-անոց A ընդհանուր կապիտալը շարժման մեջ է դնում միմիայն 100-ով արտահայտվող բանվորական ուժ, ուրեմն, քիչ առաջ մեր ենթադրածի համաձայն, միմիայն 100 բանվորական շաբաթ կամ կենդանի աշխատանքի 6 000 ժամ է շարժման մեջ դնում, մինչդեռ նույնահավասար B ընդհանուր կապիտալը 600 բանվորական շաբաթ կամ կենդանի աշխատանքի 36 000 ժամ է շարժման մեջ դնում։ Հետևաբար A ոլորտում գտնվող կապիտալը միմիայն 50 բանվորական շաբաթվա կամ 3 000 ժամվա հավելյալ արժեք կյուրացներ, այնինչ նույնահավասար կապիտալը B ոլորտում կյուրացներ 300 բանվորական շաբաթվա կամ 18 000 ժամվա հավելյալ արժեք։ Փոփոխուն կապիտալը ոչ միայն անմիջաբար իր մեջ պարունակվող աշխատանքի ցուցանիշը, այլև,— հավելյալ արժեքի տվյալ նորմայի պայմաններսւմ— իր միջոցով այս չափից վեր շարժման մեջ դրված հավելութային աշխատանքի կամ հավելյալ աշխատանքի ցուցանիշն է միաժամանակ։ Աշխատանքի շահագործման միահավասար նորմայի դեպքում շահույթն առաջին օրինակում կկազմեր <math>\frac{100}{700}</math> = <math>\frac{1}{7}</math> = 14<math>^2/_7</math>%, իսկ երկրորդ օրինակում = <math>\frac{600}{700}</math> = 85<math>^5/_7</math>%, այսինք շահույթի վեցապատիկ նորմա։ Բայց փաստորեն այս դեպքում ինքը շահույթն էլ վեց անգամ ավելի մեծ կլիներ, A-ի համար ստացած 100-ի դիմաց՝ B-ի համար ստացած 600, որովհետև միևնույն կապիտալի միջոցով վեց անգամ ավելի շատ կենդանի աշխատանք է շարժման մեջ դրվում, հետևաբար աշխատանքի շահագործման միահավասար աստիճանի դեպքում նաև վեց անգամ ավելի շատ հավելյալ արժեք, ուրեմն վեցապատիկ ավելի շատ շահույթ է արտադրվում։

Միևնույն հետևանքն է ստացվում փաստորեն, եթե արտադրության մի ոլորտում տեխնիկական հարաբերությունները նույնն են, ինչ որ մյուսում, բայց գործադրվող հաստատուն կապիտալի տարրերի արժեքն ավելի մեծ կամ թե ավելի փոքր է։ Ընդունենք, որ երկու ոլորտն, էլ 100 ֆ. ստ. են ծախսում իբրև փոփոխուն կապիտալ և ուրեմն շաբաթական 100 բանվոր է պահանջվում միևնույն քանակով մեքենաներ ու հումք շարժման մեջ դնելու համար, բայց վերջիններս B-ում ավելի թանգ են, քան A-ում։ Թող այս դեպքում 100 ֆ. ստ. փոփոխուն կապիտալի դիմաց A ոլորտում գործադրվի, օրինակ, 200 ֆ. ստ. հաստատուն կապիտալ, իսկ B-ում՝ 400։ Այն ժամանակ, ընդունելով հավելյալ արժեքի նորման = 100%, արտադրված հավելյալ արժեքը երկու դեպքում էլ հավասար է 100 ֆ. ստ., ուրեմն շահույթն էլ երկու դեպքում հավատար է 100 ֆ. ստ.։ Բայց A-ում մենք ունենք <math>\frac{100}{200c+100v}</math> = <math>\frac{1}{3}</math> = 33<math>^1/_3</math>%. սրա դիմաց B-ում <math>\frac{100}{400c+100v}</math> = <math>\frac{1}{5}</math> = 20%։ Իրոք, եթե մենք երկու դեպքում էլ վերցնում ենք ամբողջ կապիտալի մի որոշ պատկական մասը, տպա B-ում յուրաքանչյուր 100 ֆ. ստ.-ից միմիայն 20 ֆ. ստ. կամ <math>^1/_5</math> է կազմում փոփոխուն կապիտալ, այնինչ A-ում յուրաքանչյուր 100 ֆ. ստ.-ից 33<math>^1/_3</math> կամ <math>^1/_3</math>-ն է փոփոխուն կապիտալ։ B-ն ամեն մի 100 ֆ. ստ.-ին ավելի քիչ շահույթ է արտադրում, որովհետև ավելի քիչ կենդանի աշխատանք է շարժման մեջ դնում, քան A-ն։ Այսպիսով ուրեմն, շահույթի նորմայի տարբերությունն այստեղ կրկին հանգում է ներդրած կապիտալի յուրաքանչյուր 100-ի արտադրած հավելյալ արժեքի մասսաների տարբերությանը, ուրեմն նաև շահույթի մասսաների տարբերությանը։

Այսպես, ուրեմն, տոկոսային հարաբերությամբ տարբեր մեծության կապիտալները, կամ որ այստեղ միևնույնին է հանգում, հավասար մեծության կապիտալները — հավասար բանվորական օրվա ու աշխատանքի շահագործման միահավասար աստիճանի դեպքում — շահույթի շատ տարբեր քանակներ են արտադրում, որովհետև տարբեր են նրանց արտադրած հավելյալ արժեքի քանակները, և այս այն պատճառով, որ արտադրության տարբեր ոլորտներում, կապիտալի տարբեր օրգանական կառուցվածքի համաձայն՝ նրանց փոփոխուն մասը տարբեր է, հետևաբար տարբեր է սրանց կողմից շարժման մեջ գրված դրված կենդանի աշխատանքի քանակը, ուրեմն և նրանց յուրացրած հավելյալ աշխատանքի քանակը, որը հավելյալ արժեքի, ուրեմն և շահույթի սուբստանցն է։ Արտադրության տարբեր ոլորտներում ամբողջ կապիտալի հավասարամեծ կտորները հավելյալ արժեքի անհավասար մեծության աղբյուրներ են պարունակում, իսկ հավելյալ արժեքի միակ աղբյուրը կենդանի աշխատանքն է։ Աշխատանքի շահագործման միահավասար աստիճանի դեպքում, 100-ի հավասար մի կապիտալի կողմից շարժման մեջ դրված աշխատանքը և ուրեմն նրա յուրացրած հավելյալ աշխատանքն էլ կախված է նրա փոփոխուն բաղադրամասի մեծությունից։ Եթե մի կապիտալ, որ տոկոսապես կազմված է 90 c + 10 v-ից, աշխատանքի շահագործման միահավասար աստիճանի դեպքում նույնքան հավելյալ արժեք կամ թե շահույթ արտադրեր, որքան մի այլ կապիտալ, որ կազմված է 10 c + 90 v-ից, ապա լույսի պես պարզ կլիներ, որ հավելյալ արժեքը և ուրեմն ընդհանրապես արժեքը պետք է մի բոլորովին այլ աղբյուր ունենային, քան աշխատանքն է, և որ ընդսմին կվերանար քաղաքատնտեսության ամեն մի ռացիոնալ հիմք։ Եթե, ինչպես վերևում, ընդունենք, որ 1 ֆ. ստ. հավասար է մի բանվորի 60 բանվորական ժամի համար տրվող շաբաթավարձին, և հավելյալ արժեքի նորման = 100%-ի, ապա պարզ է, որ արդյունքի այն ամբողջ արժեքը, որ մի բանվորը կարող է մատակարարել մի շաբաթում, = 2 ֆ. ստ., հետևաբար 10 բանվորը չէին կարող 20 ֆ. ստ.-ից ավելի մատակարարել. և որովհետև այս 20 ֆ.ղ ստղստ.-ից 10 ֆ. ստ.-ն աշխատավարձն է փոխհատուցում, ապա 10 բանվորը չէին կարող ավելի մեծ հավելյալ արժեք ստեղծել, քան 10 ֆ. ստ., մինչդեռ 90 բանվորը, որոնց ամբողջ արդյունքը 180 ֆ. ստ. և որոնց աշխատավարձը = 90 ֆ. ստ., կստեղծեին 90 ֆ. ստերլինգ հավելյալ արժեք։ Հետևաբար շահույթի նորման առաջին դեպքում կլիներ 10%, մյուսում՝ 90%։ Հակառակ դեպքում արժեքն ու հավելյալ արժեքը պետք է մի ինչ-որ ուրիշ բան լինեին, և ոչ թե առարկայացած աշխատանք։ Այսպիսով, ուրեմն, քանի որ արտադրության տարբեր ոլորտներում տոկոսապես հաշված կապիտալները — կամ թե հավասարամեծ կապիտալները — անհավասար չափով են բաժանվում հաստատուն ու փոփոխուն տարրի, անհավասար չափով են կենդանի աշխատանք շարժման մեջ դնում և հետևաբար անհավասար հավելյալ արժեք, ուրեմն անհավասար շահույթ են արտադրում, ուստի շահույթի նորման, որը ոչ այլ ինչ է, բայց եթե հավելյալ արժեքի տոկոսային հարաբերությունն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, հիշյալ կապիտալների մոտ տարբեր է լինում։

Բայց եթե արտադրության տարբեր ոլորտների տոկոսապես արտահայտված կապիտալները ուրեմն հավասարամեծ կապիտալներն արտադրության տարբեր ոլորտներում իրենց օրգանական տարբեր կառուցվածքի հետևանքով, անհավասար շահույթ են արտադրում, ապա այստեղից հետևում է, որ արտադրության տարբեր ոլորտներում անհավասար կապիտալների շահույթները չեն կարող կապիտալների համապատասխան մեծությունների նկատմամբ հաստատուն հարաբերություն ունենալ և որ ուրեմն արտադրության տարբեր ոլորտներում շահույթները համամասնական չեն նրանց մեջ գործադրվող համապատասխան կապիտալների մեծություններին։ Որովհետև շահույթի այս աճումը pro rata (համապատասխան) գործադրվող կապիտալի մեծության կենթադրեր, թե տոկոսային արտահայտությամբ շահույթները հավասար են, թե ուրեմն արտադրության տարբեր ոլորտներում հավասարամեծ կապիտալները շահույթի միահավասար նորմաներ ունեն, անկախ իրենց տարբեր օրգանական կառուցվածքից։ Միմիայն արտադրության միևնույն ոլորտում, ուրեմն լոկ այնտեղ, որտեղ կապիտալի օրգանական կառուցվածքը տրված է, կամ թե արտադրության այն տարբեր ոլորտներում, որոնք ունեն կապիտալի միահավասար օրգանական կառուցվածք (, շահույթի մասսաներն ուղիղ հարաբերական են գործադրված կապիտալների մասսայի նկատմամբ։ Որ անհավասար կապիտալների շահույթները համամասնական են իրենց մեծությունների նկատմամբ, այս ուրիշ ոչինչ չի նշանակում ընդհանրապես, բայց եթե այն, որ հավասարամեծ կապիտալները հավասարամեծ շահույթներ են տալիս կամ որ շահույթի նորման հավասար է բոլոր կապիտալների համար, անկախ այդ կապիտալների մեծությունից ու նրանց օրգանական կառուցվածքից։

Շարադրածս տեղի է ունենում այն ենթադրության պարագայում, թե ապրանքները ծախվում են իրենց արժեքով։ Ապրանքի արժեքը հավասար է նրա մեջ պարունակված հաստատուն; կապիտալի արժեքին, պլյուս՝ նրանում վերարտադրված փոփոխուն կապիտալի արժեքը, պլյուս՝ այս փոփոխուն կապիտալի աճը՝ արտադրված հավելյալ արժեքը։ Հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայի դեպքում նրա մասսան ակներևորեն կախված է փոփոխուն կապիտալի մասսայից։ 100-ով արտահայտվող կապիտալի արդյունքը մի դեպքում է՝ 90 c + 10 v + 10 m = 110, մյուս դեպքում՝ 10 c + 90 v + 90 m = 190։ Եթե. ապրանքները ծախվում են իրենց արժեքներով, ապա առաջին արդյունքը կծախվի 110-ով, որից 10-ն է հավելյալ արժեք կամ անվճար աշխատանք ներկայացնում . իսկ երկրորդը կծախվի 190-ով, որից 90-ն է հավելյալ արժեք կամ անվճար աշխատանք։

Այս հատկապես կարևոր է , երբ շահույթի ազգային նորմաներն են համեմատվում միմյանց հետ։ Թող մի եվրոպական երկրում հավելյալ արժեքի նորման լինի 100%, այսինքն բանվորը կես օր աշխատի իր համար ու կես օր՝ իր գործատուի համար. թող մի ասիական երկրում հիշյալը լինի = 25%, այսինքն բանվորն օրվա <math>^4/_5</math>-ն աշխատի իր համար ու <math>^1/_5</math>-1/5-ը՝ իր գործատուի համար։ Բայց թող եվրոպական երկրում ազգային կապիտալի կառուցվածքը լինի 84 c + 16 v։ Իսկ v, իսկ ասիական երկրում, որտեղ քիչ մեքենաներ և այլն են գործադրվում, և տվյալ մի ժամանակաշրջանում բանվորական ուժի տվյալ քանակի կողմից համեմատաբար ավելի քիչ հումք է սպառվում արտադրողաբար, կապիտալի կառուցվածքը լինի 16 c + 84 v։ Այս պարագայում մենք կունենանք հետևյալ հաշիվը. — Արդյունքի արժեքը եվրոպական երկրում = 84 c + 16 v + 16 m = 116. շահույթի նորման = <math>\frac{16}{100}</math> = 16%։

Իսկ ինչ վերաբերում է այն հարաբերությանը, որով կապիտալն ըստ իր կառուցվածքի տրոհվում է հիմնական ու շրջանառու մասերի, ապա, ինքնըստինքյան վերցրած, այդ հարաբերությունն ամենևին չի ազդում շահույթի նորմայի վրա։ Նա կարող է ազդել վերջինիս վրա կամ այն ժամանակ միայն, երբ այս տարբեր կառուցվածքը համընկնում է փոփոխուն ու հաստատուն մասի միջև, գոյություն ունեցող տարբեր հարաբերության հետ, երբ ուրեմն այս տարբերությունն է շահույթի նորմայի տարբերության պատճառը, և ոչ թե շրջանառու և հիմնական մասերի տարբերությունը,— կամ թե այն ժամանակ, երբ հիմնական ու շրջանառու բաղադրամասերի միջև եղած տարբեր հարաբերությունով է պայմանավորվում այն պտուտաժամանակի տարբերությունը, որի ընթացքում մի որոշ շահույթ է իրացվում։ Եթե կապիտալները տարբեր համամասնությամբ են տրոհվում հիմնական ու շրջանառու մասերի, ապա այս հանգամանքը, ճիշտ է, միշտ ազդեցություն կունենա՝ նրանց պտուտաժամանակի վրա և սրա մի տարբերություն առաջ կբերի. բայց սրանից չի հետևում, թե այն պտուտաժամանակը, որի ընթացքում նույն կապիտալներն իրացնում են շահույթը, տարբեր է։ Արդյոք A-ն, օրինակ, պետք է արդյունքի մի ավելի մեծ մասը փոխարկի հումքի և այլն, մինչդեռ B-ն ավելի երկար ժամանակվա ընթացքում միևնույն մեքենաները և այլն գործ է ածում ավելի քիչ հումքով, միևնույն է, երկուսն էլ, որչափով որ նրանք արտադրում են, իրենց կապիտալի մի մասը միշտ ներդրած են ունենում. մեկը հումքի, ուրեմն շրջանառու կապիտալի մեջ, մյուսը՝ մեքենաների և այլոց, ուրեմն հիմնական կապիտալի մեջ։ A-ն մշտապես իր կապիտալի մի մասն ապրանքի ձևից փոխարկում է փողի ձևի և սրանից էլ ետ է փոխարկում հումքի ձևի, այնինչ B-ն իր կապիտալի մի մասն առանց այսպիսի փոփոխման ենթարկելու ավելի երկար ժամանակամիջոցում գործ է ածում իբրև աշխատագործիք։ Եթե երկուսն էլ հավասարաչափ աշխատանք են կիրառում, տպա ապա նրանք տարվա ընթացքում թեև անհավասար արժեքի արդյունքային մասսաներ կծախեն, բայց արդյունքների երկու մասսան էլ հավասար քանակի հավելյալ արժեք կպարունակեն, և նրանց շահույթի նորմաները, որոնք կանխավճարված ամբողջ կապիտալի նկատմամբ են հաշվվում, միևնույնը կլինեն, թեև հիմնական ու շրջանառու կապիտալից բաղկացած նրանց կառուցվածքը, նմանապես և նրանց պտուտաժամանակը տարբեր է։ Երկու կապիտալն էլ հավասար ժամանակում միահավասար շահույթ են իրացնում, չնայած որ տարբեր ժամանակամիջոցներում են պտույտ գործում<ref>[Ինչպես IV Գլխից հետևում է, վերոգրյալը ճիշտ է լոկ այն դեպքի նկատմամբ, երբ A ու B կապիտալներն ունեն տարբեր արժեքային կաոուցվածք. բայց երբ տոկոսապես արտահայտված նրանց փոփոխուն բաղադրամասերը միմյանց հարաբերում են այնպես, ինչպես իրենց պտուտաժամանակները, կամ թե հակառակ հարաբերական են իրենց պտույտների քանակների նկատմամբ։ Թող A կապիտալը տոկոսապես կազմված լինի 20 c հիմնական + 70 c շրջանառու մասերից. ուրեմն 90 c + 10 v = 100։ Հավելյալ արժեքի 100%-անոց նորմայի դեպքում 10 v-ն մի պտույտում արտադրում է 10 m։ Շահույթի նորման մի պտույտի համար = 10%։ Սրա դիմաց B կապիտալը լինի = 60 c հիմնական + 20 c շրջանառու մասերի, ուրեմն 80 c + 20 v = 100։ Հավելյալ արժեքի վերևի նորմայի դեպքում 20 v-ն մի պտույտի ընթացքում արտադրում է 20 m, շահույթի նորման մի պտույտի համար = 20%, ուրեմն A-ի համեմատությամբ՝ կրկնակի։ Բայց եթե A-ն մի տարում երկու անգամ է պտույտ գործում, իսկ B-ն՝ միմիայն մի անգամ, ապա այս տալիս է A-ի համար մի տարում նույնպես 10 × 2 = 20 m, և շահույթի տարեկան նորման երկուսի համար էլ միահավասար է, այսինքն 20%։ — Ֆ. Է.]։</ref>։ Պտուտաժամանակի տարբերությունն ինքնըստինքյան նշանակություն ունի այն չափով միայն, որչափով նա ազդում է հավելյալ աշխատանքի այն մասսայի վրա, որը տվյալ ժամանակամիջոցում կարող է յուրացվել ու իրացվել միևնույն կապիտալի կողմից։ Հետևաբար, եթե շրջանառու և հիմնական կապիտալից բաղկացած անհավասար մի կառուցվածք անհրաժեշտորեն չի պարունակում պտուտաժամանակի մի անհավասարություն, որն իր հերթին շահույթի նորմայի անհավասարություն է պայմանավորում, ապա պարզ է, որ շահույթի նորմայի անհավասարությունը, որչափով որ նա տեղի է ունենում, առաջ է գալիս ոչ թե ինքնըստինքյան կապիտալի անհավասար տրոհումից շրջանառու և հիմնական կապիտալի, այլ ընդհակառակը, նրանից, որ կապիտալի այդ տրոհումն այստեղ ցուցանշում է միմիայն պտուտաժամանակների մի անհավասարություն, որն ազդում է շահույթի նորմայի վրա։

Այսպիսով ահա մենք ցույց տվինք, որ արդյունաբերության տարբեր ճյուղերում, կապիտալների տարբեր օրգանական կառուցվածքի համապատասխան ու որոշ սահմանափակ շրջանակներում — նաև իրենց տարբեր պտուտաժամանակների համապատասխան, շահույթի անհավասար նորմաներ են իշխում և որ հետևաբար նույնիսկ հավելյալ արժեքի միահավասար նորմայի դեպքում — պտուտաժամանակները հավասար ենթադրելով — միմիայն օրգանական միահավասար կառուցվածք ունեցող կապիտալների վերաբերմամբ է ճիշտ այն օրենքը (իր ընդհանուր տենդենցով), թե շահույթները միմյանց հարաբերում են այնպես, ինչպես կապիտալների մեծությունները, և ուրեմն իրենց մեծությամբ հավասար կապիտալները հավասար ժամանակամիջոցներում իրենց մեծությամբ հավասար շահույթներ են տալիս տալիս։ Մեր այս դատողությունը հիմնվում է այն պատվանդանի վրա, որը մինչև հիմա մեր կողմից զարգացրած մտքերի պատվանդանն է եղել ընդհանրապես, այսինքն՝ թե ապրանքները ծախվում են իրենց արժեքներով։ Մյուս կողմից՝ ոչ մի կասկածի ենթակա չի այն, որ իրականում, անէական, պատահական ու միմյանց վերացնող տարբերությունները մի կողմ թողած, արդյունաբերության տարբեր ճյուղերի համար շահույթի միջին նորմաների տարբերություն գոյություն չունի և չի կարող գոյություն ունենալ առանց ոչնչացնելու կապիտալիստական արտադրության ամբողջ սիստեմը։ Այսպիսով թվում է, թե արժեքի թեորիան այստեղ անհամատեղելի է իրական պրոցեսի հետ, անհամատեղելի է արտադրության փաստական երևույթների հետ, և որ ուրեմն պետք է վերջիններս ըմբռնելու հույսից հրաժարվել ընդհանրապես։

Այս գրքի առաջին բաժնից հետևում է, որ արտադրության ծախքը միևնույնն է արտադրության այն տարբեր ոլորտների արդյունքների համար, որոնց արտադրության համար կապիտալի հավասարամեծ մասեր են կանխավճարված, որքան էլ որ այս կապիտալների օրգանական կառուցվածքը տարբեր լինի։ Կապիտալիստի համար փոփոխուն ու հաստատուն կապիտալի տարբերությունը չքանում է արտադրության ծախքի մեջ։ Մի ապրանք, որի արտադրության համար նա պետք է 100 ֆ. ստ. ծախսի, նրա համար միևնույն հախսն ծախսն է ներկայացնում և այն դեպքում, երբ կապիտալի կառուցվածքն է 90 c + 10 v և այն դեպքում, երբ այդ կառուցվածքն է 10 c + 90 v։ Երկու դեպքում էլ ապրանքը նրա վրա 100 ֆ. ստ. է նստում, ոչ ավելի, ոչ պակաս։ Արտադրության ծախքը միևնույնն է լինում տարբեր ոլորտներում տրված կապիտալի հավասարամեծ ծախսումների համար, որքան էլ որ տարբեր լինեն արտադրված արժեքներն ու հավելյալ արժեքները։ Արտադրության ծախքերի այս հավասարությունը կազմում է կապիտալների ներդրումների մրցման հիմքը, մրցման, որի հետևանքով գոյանում է միջին շահույթը։

===ԻՆՆԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՇԱՀՈՒՅԹԻ ԸՆԴՀԱՆՐԱԿԱՆ ՆՈՐՄԱՅԻ (ՇԱՀՈՒՅԹԻ ՄԻՋԻՆ ՆՈՐՄԱՅԻ) ԳՈՅԱՑՈՒՄԸ ԵՎ ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ ԱՐԺԵՔՆԵՐԻ ՓՈԽԱՐԿՈՒՄՆ ԱՐՏԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԳՆԵՐԻ===