Changes

― Լավ, ձայնդ կտրիր,― ասաց մի կողմի վրա լուռ կանգնած Հասմիկը, ― ավելի լավ է՝ գնաս զամբյուղդ բերես։ — Հետո դառնալով դեպի Մանուշը, հարցրեց. ― Հը՛, Մանուշ, տւսնո՞ւմ տանո՞ւմ ենք։

― Ե՞ս չգիտեմ... Ես նրան լավ գիտեմ, նաև գիտեմ, որ դուք նրան լավ չեք ճանաչում։ Որքան որ համառ է, նույնքան էլ բարի է ու փւսփկասիրտ։փափկասիրտ։

Հիմա կհարցնեք, թե այդ ովքե՞ր են, որ քնում են ծառերի ճյուղերից կախված։ Կհարցնեք, բայց մի՞թե այդքան դժվար է գլխի ընկնել, որ խոսքը կախարդների մասին է։ Այո, Ծիպիլին ու Տիմբական կախարդ պառավներ են, բայց շատ ծերացած, ուղղակի ուժասպառ եղած։ Ուժասպառ լինելը դեռ ոչինչ, նրանք կորցրել են կախարդելու ընդունակությունը։ Ուրիշ պատվարժան կախարդներն ինչ ասես կարողանում են անել՝ կերպարանափոխվել, ցանկացած մարդուն կամ կենդանուն կերպարանափոխել, մի վայրկյանում ցախավելին նստած օդ թռչել և դեռ վերևում մեռյալ օղակներ անել։ Ուրիշ խոսքով, նրանք անում են այն ամենը, ինչ որ պիտի անեն իրենց հարգող իսկական կախարդները։ Իսկ սրանք՝ չէ, սրանք արդեն անպետք կախարդներ են, մեջքացավով ու հոդացավով տառապող պառավներ, որոնք հազիվ են բարձրանում կաղնու ճյուղերի վրա և ւսյնքան այնքան թեթև են, որ նույնիսկ ամենաբարւսկ ամենաբարակ չորացած ճյուղը նրանց ծանրությունից չի կոտրվում։ Եվ հիմա նրանք խորը քնած են։ Ծիպիլին երազ է տեսնում, Տիմբական էլ է երազ տեսնում։ Եվ որքան էլ տարօրինակ թվա, երկուսն էլ տեսնում են նույն երազը։ Դա դեռ ոչինչ, նրանք տեսնում են այն երազը, որի մասին երազում էին արթուն ժամանակ։ Իսկ նրանք երազում էին թռչել... Նստել ցախավելի վրա, բարձրանալ օդ և, ինչպես շատ տարիներ առաջ, թռչել անտառների ու. դաշտերի, գյուղերի ու քաղաքների, գետերի ու ծովերի վրայռվ... Ահա այսպիսի քաղցր երազի մեջ են նրանք, այնպես որ չարժե պառավներին քնից արթնացնել։ Թող թռչեն, քանի երազի մեջ են, իսկ մենք երեսուն տարով ետ գնանք, տեսնենք, թե ինչպես եղավ, որ նրանք կորցրին իրենց զրնգուն փառքը և թե ինչպես դարձան ամենասովորական պառավներ։

Ծիպիլին երկու հարյուր տարով Տիմբակայից մեծ էր, նրա ականջները բավական ծանրացած էին և լավ չէր լսում, մանավանդ որ հիմա ինքը առջևից էր գնում, ու քամին փչում էր դիմացից։ Բայց պարան հյուսելու մասին նա լսեց, ավելի ճիշտ, ականջին հասավ միայն «պարան» բառը, իսկ մնացածը նա անմիջապես գլխի ընկավ, քանի որ գիտեր՝ պարան հյուսելը Տիմբակայի ամենասիրած սպառնալիքն է։ Նա մի արհամարհական հայացք նետեց հետևից եկող Տիմբակայի վրա և ավելի արագ սլացավ։ «Հարամ կաթնակեր, ― մտածեց նա, ― դե հիմա կտեսնենք, թե ով ումից պարան կհյուսի, հիմա այնքան ձգվես, որ իրեն-իրեն պարան դւսռնաս»։ դառնաս»։ Բայց բարձրաձայն ասաց.

― Սրւս՜ն Սրա՜ն տես, հիմար է գտել, հազիվ եմ ցախավելիս արագությունը ժամում երկու հազար կիլոմետրի հասցրել... Կաթնակեր կախարդ, կարող ես հասիր ինձ, փոխանակ խրատներ տալու։

― Նայիր, օվկիանոսն արդեն վերջացավ, երկրի վրայով ենք թռչում, տես, թե ինչ կանաչ են ափերը,., երեի հասանք Աֆրիկա... Հա, է՛լի, Աֆրիկւսն Աֆրիկան է...

― Էյ, Ծիպիլի, տես, թե քո Կանաչ կղզին ինչ դւսռավ։ դառավ։ Ամեն տեղ ձյուն է ու սառույց... երևվի հասանք Հյուսիսային բևեռ։

― Զարմանալո՞ւ ինչ կւսկա, մարդիկ են հավաքվել, իսկ որտեղ մարդիկ, այնտեղ իրարանցում։

Սկզբում ոչինչ չէր տեսնում, ճեղքը բավական խորն էր ու ներքևում երևում էր սևին տվող ջուրը։ Հետո նա երեխայի լացի ձայն լսեց և թեքվելով ձախ՝ տեսավ Ծիպիլիին, որը մի ձեռքով բռնել էր էսկիմոս փոքրիկ մի տղայի, իսկ մյուսով փորձում էր սառույցների արանքում լռված ցախավելն ազատել։ Տիմբական երեխային վերցրեց, և միայն դրանից հետո Ծիաիլհն կարողացավ սառույցներից ազատել իր ցախավելը։ Երբ նա ճեղքից դուրս եկավ, վերևում ցնծություն էր։ Փոքրիկ էսկիմոսի մայրիկը կրծքին էր սեղմել երեխւսյին երեխային և դեռ շարունակում էր լալ, այս անգամ, իհարկե, ուրախությունից։ Նա իսկի չէր էլ հետաքրքրվում, թե սառցի անդունդից ով հանեց իր մինուճարին, միայն համբուրում էր տղային ու լալիս։ Իսկ Տիմբական մի կողմի վրա կանգնած նայում էր երջանիկ մայրիկին, ու նրա դեմքը դարձել էր բարի՜-բարի՜։ Ծիպիլին էլ կանգնեց Տիմբակայի կողքին, ու նրանք երկար նայում էին ուրախացող մարդկանց։ Հետո նա կարծես ուշքի եկավ և ցախավելի պոչով խփելով Տիմբակային՝ սլացավ վեր։ Տիմբական հետևեց նրան։

Երկար ժամանակ նրանք թռչում էին կողք, կողքի, բայց այլևս չէին խոսում։ Խուսափում էհն իրար աչքերի մեջ նայելուց անգամ և մեկ-մեկ էին միայն աչքի պոչով նայում իրար ու նորից շարունակում իրենց թռիչքը՝ ամեն մեկը խորասուզված իր մտքերի մեջ։ Իսկ նրանց մտքերը տարբեր չէին։ Երկուսն էլ նույն բանն էին մտածում։ Նրանք զգում էին, որ ակամա մեծ հանցանք են գործել, բայց կարգին չէին գիտակցում իրենց արածի ողջ լրջությունը։ Միայն Ատլանտյան օվկիանոսի վրա, երբ հանկարծ նկատեցին, որ բարձրությունը չեն կարողանում պահել, նրանք ահավոր խուճապի մեջ ընկան։ Եվրոպայի վրւսյով վրայով թռչելիս բավական ցածրացել էին, իսկ երբ հասան Կովկասյան լեռներին՝ համարյա քսվում էին լեռնագագաթներին։

Տիմբական շատ համառ, ինքնասածի կախւսրդ կախարդ էր։ Նա նստեց կանաչների վրա ու կտրուկ ասաց,

Բայց Ծիպիլին ցախավելի համար շատ էր վիրավորված, դրա համար էլ կպել էր Տիմբակայի կեղծամից ու պոկ չէր գալիս, թող խայտառակվի, մտածում էր նա, թող բոլորը իմանան։ Ստիպված Տիմբական կծեց նրա թևը։ Բերանի ձախ անկյունում նա մի պինդ ու երկար ատամ ուներ, հենց դա էլ խրեց Ծիպիլիի թևի մեջ, որից սա սոսկալի վայնասուն բարձրացրեց, սակայն մազերը չթողեց, ընդհակառակը, նրան, այնուամենայնիվ, հաջողվեց կեղծամը մի կողմի վրա թեքել։ Տիմբական փորձեց երկրորդ անգամ կծել, թւսյց բայց Ծիպիլին ժամանակին խույս տվեց և ցախավելից բավական հեռու նստելով կանաչների վրա, սկսեց եռանդով փզել կծած տեղը։

― Դեռ ազգական էլ ենք գալիս, մորաքրոջդ խնւսմու խնամու յոթերորդ պապի տասներեքերորդ տատն եմ։

Ուզում էր ասել, եթե դուք այդքւսն այդքան անշնորհակալ եք, ես ձեզ ոչինչ չեմ ասի... Ես կտուժեմ, բայց դուք էլ ինձ հետ կտուժեք։

― Տիմբո, բումա Կումայնի՜.․. Ես դեռ մի բան կւսրողանում կարողանում եմ անել։ Տիմբական ձւսյնը ձայնը ցածրացնելով հարցրեց.

― Ի՞նչ եթե... Սրան տես, ինձ վրա է խոսում, բայց երբ տեղն է գալիս, ինքն է խանգարում։ Տասը տարի առաջ էլ մի հարմար դեպք եղավ, էլի դու խւսնգւսրեցիր։խանգարեցիր։

Հանկարծ Տիմբական կւսնգ կանգ առավ․

― Ղա՜, ղա՜... ղա՛, ղա՛, ղա՜, — ասաց Ագռավը և թևերով մի քանի անգամ ծափ տալով, թռավ մւսրգագետնի մարգագետնի կողմ, երեխաներին ընդառաջ։

Մանուշն անցավ դարավոր կաղնիների մոտով, անցավ հաճարուտն ու հացենիների պուրակը անընդհատ «Տարո՜ն, Տարո՜ն» գոռալով, բայց պատասխան չէր ստանում, նրան պատասխանում էր միայնակ մի ագռավ, որը կարծես առջևից ընկած ճանապարհ էր ցույց տալիս Մանուշին։ Այսպես նւս նա հասավ ձորակին և զառիթափով իջավ ցած, հասավ աղբյուրին, նայեց աղբյուրի մոտի մեծ-մեծ քարերի ետևը, բայց Տարոնը չկար ու չկար։ Մի պահ շվար կանգնել էր, նայելով մթին ծմակներին և չգիտեր, թե որ կողմը գնա, երբ Ագռավը ձորակի մյուս կողմում այնպիսի մի աղմուկ բարձրացրեց, որ Մանուշը ստիպված շարժվեց աղմուկի կողմը։ Եվ երբ ձորակն անցավ ու բարձրացավ վեր, հանկարծ նրան այնպես թվաց, թե անտառի խորքում մեկը մի ծառից մյուսը նետվեց։ «Երևի Տարոնն էր, ― մտածեց նա, ― տեսնո՞ւմ ես այդ անպիտանին, թե ուր է հասել»։ Եվ նա ձեռքի ափերը բերանին մոտեցնելով արդեն խզված ձայնով կանչեց. «Տարո՜ն, Տարո՜ն... տեսա քեզ, Տարո՜ն»։

Իսկ այդ ի՞նչ ագռավ էր. ինչո՞ւ էր հետևում երեխաներին, ի՞նչ գործ ուներ կախարդ պառավների հետ ինչո՞ւ էր այդքան հլու-հնազւսնդ հնազանդ ծառայում նրանց։

Այսքան ինչուների պատասխանը տալու համար մենք պետք է մի անգամ ևս երեսուն տարով ետ գնանք, հասնենք այն երանելի ժամանակները, երբ Ծիպիլին ու Տիմբական դեռևս տիրապետում էին կախարդանքի բոլոր հնարներին և ապրում էին ինչպես իսկական կախարդներ, կախարդների շրջանում պատիվ ու հարգանք ունեին, իսկ Ծիպիլին իր անվանը կարողացել էո ավելացնել նաև «Պինդո» մականունը, որը ամենաբարձր կոչումն էր կախարդների մոտ։ Դրա համար կախարդը պիտի մի երևելի բան արած լիներ։ Ծիպիլին էլ, դե գիտեք, կախարդների մւսրաթոնի մարաթոնի չեմպիոն էր և հենց դրա համար էլ ստացել էր «Պինդո» կոչումը։ Ահա հենց այդ օրերին էլ Ծիպիլին ու Տիմբական որոշեցին իրենց համար նոր խրճիթներ շինել։ Հներն արդեն խարխլվել էին, բացի դրանից, այն բացատը, որտեղ նրանց հին խրճիթներն էին, արդեն հայտնաբերվել էր մարդկանց կողմից, իսկ կախարդները դա չեն սիրում։ Ամենակարևորն, իհարկե, այն էր, որ տնակները շատ էին խարխլվել, հնարավոր չէր նրանց մուտքը ցանկացած ուղղությամբ շուռ տալ։ Իսկ էլ ի՞նչ կախարդի տուն, որ շուռ չգա։ Ախր կախարդներն իրենց խրճիթները շինում են ժայռերի տակ և երբ գիշերները պառկում են քնելու, խրճիթի մուտքը շուռ են տալիս ժայռի կողմը, որպեսզի ապահով քնեն։ Իսկ առավոտյան բավական է. որ ասեն, «խրճիթ իմ խրճիթ, պտտվիր»՝ տնակը մուտքով շուռ կգա մարգագետնի կողմը։

Աշխարհում ամեն ինչ սակայն վերջ է ունենում, և Ծիպիլիի տնակն էլ ավարտվեց։ Դա մեծ ուրախություն էր Փայտահատի համար։ Վերջապես իրեն կտանեին իր հարազատ Տանձուտը, և նա, փոխանակ այդ անսիրտ կախարդների համար քոսոտ տնակներ շինելու, կզբաղվի իր սիրած գործով, մարդկանց համար շերեփ ու հավանգ կշինի, գուշ ու աղաման։ Ախ, ինչքա՜ն էր նա սիրում իր արհեստը։ Նրա կարծիքով՝ աշխարհի ամենամաքուր, ամենահետաքրքիր և ամենահանգիստ արհեստը։ Ախր իրենից բացի ո՞վ է այդպես հասկանում փայտի լեզուն և ո՞վ գիտի, որ իր պատրաստած իրերն աշխարհ են գալիս իր և. փայտի այդ կտորի համաձայնությամբ, որ փայտը իր բարեկամն է և երբ ինքը իր կեռ դանակով մտնում է փայտի մարմնի մեջ, ամենևին էլ ցւսվ ցավ չի պատճառում նրան, այլ թեթևություն։ Փւսյտն Փայտն ուրախ է, որ ազատվում է ավելորդությունից և ընդունում է այն կերպարանքը, ինչի համար որ աշխարհ է եկել։ Փայտը շատ լավ գիտի, որ եթե չլինի փայտահատ վարպետը, կգան ուրիշ փայտահատներ, և այն ժամանակ ինքը կդառնա ընդամենը վառելիք։ Իսկ նախշերը... այն նախշերը, որ ինքը դնում էր հավանգների կամ գուշի վրա, շերեփների պոչերին՝ ուղղակի հիացմունք էին պատճառում։ Այդ էր պատճառը, որ հենց հասնում էր շուկա, նրա պատրաստած իրերն անմիջապես թռցնում էին։

― Մեր պւսյմանի պայմանի համաձայն...

Մանուշի գնալուց հետո Հասմիկն, այնուամենայնիվ, սկսեց մեկ-մեկ նայել մոտակա թփերի տակ։ Նա այդպես էլ չհավատաց, թե Տարոնը կւսրող կարող էր հեռու գնացւսծ գնացած լինել։ Եվ ինչպե՛ս հավատար, երբ իսկապես շատ քիչ ժամանակ էր անցել։ Մեկը որ հեռվից նայեր, կզարմանար, ախր Հասմիկը նույնիսկ խոտերի մեջ էր Տարոնին փնտրում, կարծես նա մկնիկ էր, որ խոտերի մեջ պահվեր։ Փնտրում էր ու ինքն իրեն հանդիմանում, որ չկարողացավ կարգին դիմադրել ու թույլ տվեց, որ Տարոնին հետները վերցնեն։ Ախր նույնիսկ մոտակա թփուտները գնալիս նա հոգի էր հանում, ուր մնաց մեծ անտառում։ Այս մտքերի հետ էր, երբ թփի տակ տեսավ Տարոնր զամբյուղներից մեկը։

― Էլ ոնց պիտի խոսես, երբ բերանդ լիքը հաղարջ է... Կուլ տուր, կուլ տուր, թե չէ կխեղդվես... Սրան տես, կարծես մեր ներկւսյությամբ ներկայությամբ չի կարող հավաքել իր հաղարջը, որ թաքնվել է։

― Դու հասկանո՞ւմ ես, թե ինչ ես ասում... չէ՛, չէ՛, դու քեզ հաշիվ տալի՞ս ես, ախր մենք քեզ համար պատասխան ենք տալու... Չտեսա՞ր, եթե մենք չուզենայինք կամ չխոստւսնայինքչխոստանայինք, որ քեզ կհետևենք, մայրդ չէր թողնի գաս։ Իսկ դո՞ւ փոխանակ հաղարջ հավաքելու՝ փորդ ես լցնում։

― Տատիկ, — հւսրցրեց հարցրեց նա, ― այստեղ մի աղջիկ կար, չտեսա՞ր.

― Ի՞նչ տնակ... աշտարակո՞վ... Օ՜, մեծ կախարդ, դու ողորմւսծ ողորմած ես, մի դուռը որ փակում ես, մյուսն ես բացում։ Հօյյսկացա, հասկացա՜... ― Տիմբական սկսեց վեր-վեր թռչել ու ծափ տալ. Գտա՛նք, գտա՛նք...

Մանուշը այնքան էր տարվել ծառի կատարից բացվւսծ բացված գեղեցիկ տեսարաններով, որ կուզենար էլի մնալ, բայց հասկանում էր՝ պիտի իջնի, դեռ պիտի ընկերներին գտներ, անտառից դուրս գար... Հանկարծ անսպասելի աղմուկ բարձրացրեց Ագռավը։ Նույնիսկ կախարդները զարմացան, տեսնելով, թե ինչպես է նա ճղճղում, թռչում Մանուշի շուրջը, թևերով զարկում նրան։