Այսպիսով ուրեմն, հավելյալ արժեքի նորման, աշխատանքի շահագործման անփոփոխ աստիճան է դեպքում, կարտահայտվեր շահույթի մի ընկնող նորմայով, որովհետև հաստատուն կապիտալի նյութական ծավալին զուգընթաց, թեև ոչ միևնույն հարաբերությամբ, աճում է հաստատուն կապիտալի, ուրեմն նաև ամբողջ կապիտալի արժեքի ծավալը։
Արդ, եթե ընդունենք այնուհետև, որ կապիտալի կառուցվածքի այս աստիճանական փոփոխությունը կատարվում է ոչ միայն առանձին արտադրական ոլորտներում, այլ ավելի կամ պակաս չափերով արտադրության բոլոր, կամ թե գոնե վճռող ոլորտներում, այնպես որ ուրեմն նա իր մեջ պարփակում է մի որոշ հասարակության պատկանող ամբողջ կապիտալի օրգանական միջին կառուցվածքի փոփոխություններ, ապա հաստատուն կապիտալի՝ փոփոխունի համեմատությամբ կատարվող այս աստիճանական աճման հետևանքը պետք է անհրաժեշտորեն լինի '''շահույթի ընդհանրական նորմայի մի աստիճանական անկում''', անփոփոխ ընդունելով հավելյալ արժեքի նորման կամ աշխատանքի շահագործման աստիճանը կապիտալի կողմից։ Բայց, ինչպես տեսանք, արտադրության կապիտալիստական եղանակի մի օրենք է այն, որ արտադրության այդ եղանակի զարգացմանը զուգընթաց տեղի է ունենում փոփոխուն կապիտալի մի հարաբերական նվազում հաստատուն կապիտալի համեմատությամբ ու ընդսմին՝ շարժման մեջ դրված ամբողջ կապիտալի համեմատությամբ։ Այս լոկ այն է նշանակում, որ բանվորների նույն այն թիվը, բանվորական ուժի նույն այն քանակը, որին կարելի է տիրապետել արժեքային տվյալ մեծությունն ունեցող մի փոփոխուն կապիտալի միջոցով, կապիտալիստական արտադրության ներսում զարգացող արտադրական յուրահատուկ մեթոդների հետևանքով միևնույն ժամանակում շարժման մեջ է դնում, վերամշակում, արտադրողաբար սպառում է աշխատամիջոցների, մեքենաների ու ամեն տեսակի հիմնական կապիտալի, հումքի ու օժանդակ մատերիալի մշտապես աճող մի մասսա, ուրեմն և իր արժեքային մեծությամբ մշտապես աճող մի հաստատուն կապիտալ։ Հաստատուն կապիտալի և ուրեմն ամբողջ կապիտալի համեմատությամբ տեղի ունեցող՝ փոփոխուն կապիտալի այս հարատև հարաբերական նվազումը նույնն է, ինչ որ հասարակական կապիտալի միջին օրգանական կառուցվածքի պրոգրեսիվ բարձրացումը։ Այս նմանապես» նմանապես լոկ մի այլ արտահայտությունն է աշխատանքի հասարակական արտադրողականության պրոգրեսիվ զարգացման, որը երևան է գալիս հենց նրանով, որ մեքենաների ու ընդհանրապես հիմնական կապիտալի աճող գործադրման միջոցով միևնույն ժամանակում բանվորների միևնույն թվի կողմից, այսինքն, ավելի քիչ աշխատանքով, ավելի շատ հումք ու օժանդակ մատերիալ է արդյունքների փոխարկվում։ Հաստատուն կապիտալի արժեքային մեծության այս աճմանը — թեև սա լոկ հեռավոր կերպով է արտահայտում այն սպառողական արժեքների իրական մասսայի աճումը, որոնցից կազմված է հաստատուն կապիտալն իր իրեղեն բովանդակությամբ — համապատասխանում է արդյունքի մի աճող էժանացում։ Ամեն մի անհատական արդյունք, ըստինքյան քննած, աշխատանքի մի ավելի փոքր գումար է պարունակում, քան արտադրության ավելի ցած աստիճանի պայմաններում, երբ աշխատանքի վրա ծախսված կապիտալն անհամեմատ ավելի մեծ համամասնություն է կազմում արտադրամիջոցների վրա ծախսվածի նկատմամբ։ Հետևաբար այս գլխի սկզբում բերված ենթադրական շարքը կապիտալիստական արտադրության իրական տենդենցն է արտահայտում։ Այս արտադրությունը փոփոխուն կապիտալը հաստատունի համեմատությամբ հարատևորեն ու հարաբերաբար նվազեցնելուն զուգընթաց առաջ է բերում ամբողջ կապիտալի մի վերընթաց ավելի բարձր օրգանական կառուցվածք, որի անմիջական հետևանքն է լինում, որ աշխատանքի շահագործման անփոփոխ ու նույնիսկ բարձրացող աստիճանի պայմաններում հավելյալ արժեքի նորման արտահայտվում է շահույթի մշտապես ընկնող մի ընդհանրական նորմայով։ (Ստորև ցույց կտրվի, թե ինչու այս անկումը երևան է գալիս ոչ թե այս բացարձակ ձևով, այլ ավելի շուտ՝ պրոգրեսիվ անկման տենդենցի ձևով)։ Այսպիսով ուրեմն, շահույթի ընդհանրական նորմայի անկման պրոգրեսիվ տենդենցն '''արտադրության կապիտալիստական եղանակի լոկ մի յուրահատուկ արտահայտությունն է''' աշխատանքի հասարակական արտադրողականության պրոգրեսիվ զարգացման համար։ Սրանով դեռ չի ասվում, թե շահույթի նորման ժամանակավորապես չի կարող ընկնել ուրիշ պատճառներից էլ, այլ սրանով իբրև արտադրության կապիտալիստական եղանակի էությունից բխող ու ինքն ըստ ինքյան ինքնըստինքյան հասկանալի մի անհրաժեշտություն ապացուցվում է, որ հավելյալ արժեքի ընդհանրական միջին նորման իր զարգացման ընթացքում պետք է արտահայտվի շահույթի մի ընկնող ընդհանրական նորմայով։ Որովհետև գործադրվող կենդանի աշխատանքի մասսան միշտ նվազում է այդ նույն աշխատանքի միջոցով շարժման մեջ դրվող առարկայացած աշխատանքի, արտադրողաբար սպառվող արտադրամիջոցների մասսայի համեմատությամբ, ապա այս կենդանի աշխատանքի այն, մասն էլ, որն անվճար է և առարկայացած է հավելյալ արժեքի մեջ, պետք է մշտապես նվազող հարաբերության մեջ լինի գործադրվող ամբողջ կապիտալի արժեքային մեծության նկատմամբ։ Բայց հավելյալ արժեքի մասսայի և գործադրված ամբողջ կապիտալի արժեքի այս հարաբերությունն է կազմում շահույթի նորման , որն այսպիսով ուրեմն միշտ պետք է ընկնի։
Մինչև այժմ շարադրածից հետո որքան էլ պարզ է երևում օրենքը բայց և այնպես, ինչպես կտեսնենք հետագա մի բաժնում, մինչայժմյան ամբողջ քաղաքատնտեսությանը չի հաջողվել հայտնագործել այդ օրենքը։ Նա տեսնում էր երևույթը և չարչարվում էր այն բացատրելու հակասական փորձերի վրա։ Բայց նկատի ունենալով այն մեծ կարևորությունը, որ այս օրենքն ունի կապիտալիստական արտադրության համար, կարելի է ասել, որ սա է կազմում այն խորհրդավոր գաղտնիքը, որի լուծման շուրջը պտույտ է գալիս ամբողջ քաղաքատնտեսությունն Ադամ Սմիթից սկսած, և որ Ադամ Սմիթից հետո տարբեր դպրոցների միջև եղած զանազանությունը հենց այս գաղտնիքի լուծման տարբեր փորձերն են կազմում։ Սակայն, մյուս կողմից, եթե նկատի առնենք, որ թեև մինչայժմյան քաղաքատնտեսությունը խարխափելով թրև էր գալիս հաստատուն ու փոփոխուն կապիտալի տարբերության շուրջը, բայց անզոր գտնվեց այդ տարբերությունը որոշակի ձևակերպելու, որ նա հավելյալ արժեքը երբեք չէր պատկերացնում շահույթից անջատ ու ոչ էլ ընդհանրապես շահույթը զուտ կերպարանքով, անընդունակ լինելով զանազանելու շահույթը սրա տարբեր բաղադրամասերից, որոնք ինքնուրույնանում են մեկը մյուսի հանդեպ, ինչպես են՝ արդյունաբերական շահույթը, առևտրական շահույթը, տոկոսը, հողային, ռենտան. որ նա երբեք հիմնովին չի վերլուծել կապիտալի օրգանական կառուցվածքում եղած տարբերությունները, հետևաբար նույնքան քիչ է վերլուծել շահույթի ընդհանրական նորմայի գոյացումը — այս ամենը նկատի առնելով, այլևս չի կարելի առեղծվածային համարել այն պարագան, որ քաղաքատնտեսությանը երբեք չհաջողվեց այս առեղծվածի լուծումը։
Մենք դիտմամբ ենք այս օրենքն ավելի առաջ շարադրում, քան շարադրած կլինեինք շահույթի տրոհումը մեկը մյուսի հանդեպ ինքնուրույնացած տարբեր կատեգորիաների։ Այն հանգամանքը, որ այս օրենքի ձևակերպումը հնարավոր է անկախ շահույթի տրոհումից այն տարբեր մասերի, որոնք բաժին են ընկնում տարբեր կատեգորիաների անձերի, ուղղակի ապացուցում է այն անկախությունը, որ այս օրենքն իր ընդհանրականությամբ ունի հիշյալ տրոհման նկատմամբ ու շահույթի կատեգորիաների այն փոխադարձ հարաբերությունների նկատմամբ, որոնք ծագում են նույն տրոհումից։ Շահույթը, որի մասին մենք այստեղ խոսում ենք, լոկ մի ուրիշ անունն է բուն իսկ հավելյալ արժեքի, որն այստեղ ներկայացվում է ամբողջ կապիտալի նկատմամբ ունեցած առնչությամբ միայն, փոխանակ ներկայացվելու փոփոխուն կապիտալի առնչությամբ, որից ծագում է նա։ Հետևաբար շահույթի նորմայի անկումն արտահայտում է բուն իսկ հավելյալ արժեքի ընկնող հարաբերությունը կանխավճարված ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, ուստի և անկախ է այս հավելյալ արժեքի որևէ բաշխումից տարբեր կատեգորիաների միջև։
Մենք տեսանք, որ կապիտալիստական զարգացման մի աստիճանի վրա, երբ կապիտալի կառուցվածքն է c : v = 50 : 100, հավելյալ արժեքի 100 %-անոց նորման արտահայտվում է շահույթի 66<math>^2/_3</math>%-անոց նորմայով, և որ զարգացման այն ավելի բարձր աստիճանի վրա, երբ c : v = 400 : 100, հավելյալ արժեքի միևնույն նորման արտահայտվում է շահույթի լոկ 20%-անոց նորմայով։ Ինչ որ վերաբերում է զարգացման այն տարբեր աստիճաններին, որոնք միմյանց հաջորդում են, մի երկրում, վեբաբերում վերաբերում է նույնպես զարգացման այն տարբեր աստիճաններին, որոնք իրար կողքի միաժամանակ գոյություն ունեն տարբեր երկրներում։ Չզարգացած երկրում, որտեղ կապիտալի առաջին, կաոուցվածքն է միջինը հանդիսանում, շահույթի ընդհանրական նորման կլիներ = 66<math>^2/_3</math>%, այնինչ երկրորդ կառուցվածքի, զարգացման շատ ավելի բարձր աստիճանի վրա գտնվող երկրում կլիներ = 20%։
Շահույթի ազգային երկու նորմայի տարբերությունը կարող էր չքանալ ու նույնիսկ գլխիվայր շրջվել, եթե ավելի քիչ զարգացած երկրում աշխատանքն ավելի անարտադրողական լիներ, ուրեմն աշխատանքի մի ավելի մեծ քանակ ներկայանար միևնույն ապրանքի մի ավելի փոքր քանակի մեջ, ավելի մեծ փոխանակային արժեք՝ ավելի քիչ սպառողական արժեքի մեջ, հետևաբար եթե բանվորն իր ժամանակի մի ավելի մեծ մասը գործադրած լիներ իր սեփական կենսամիջոցների կամ թե սրանց արժեքի վերարտադրության համար ու մի ավելի փոքր մասը հավելյալ արժեք ստեղծելու համար, եթե նա հավելյալ աշխատանք ավելի քիչ մատակարարեր, այնպես որ հավելյալ արժեքի նորման ավելի ցած լիներ։ Եթե, օրինակ, ավելի պակաս առաջադեմ երկրում բանվորն իր բանվորական օրվա <math>^2/_3</math>-ում աշխատեր իր իսկ համար, իսկ <math>^1/_3</math>-ում կապիտալիստի համար, ապա վերևի օրինակի ենթադրական պայմաններում միևնույն բանվորական ուժը կվարձատրվեր 133<math>^1/_3</math> և լոկ 66<math>^2/_3</math>-անոց մի հավելույթ կմատակարարեր։ 133<math>^1/_3</math> փոփոխուն կապիտալին կհամապատասխաներ 50-անոց մի հաստատուն կապիտալ։ Հետևաբար հավելյալ արժեքի նորման հիմա արդեն կլիներ 66<math>^2/_3</math> : 133<math>^1/_3</math> = 50%, իսկ շահույթի նորման՝ 66<math>^2/_3</math> : 183<math>^1/_3</math>, կամ մոտավորապես 36½%։
Որովհետև այն տարբեր բաղադրամասերը, որոնց որ տրոհվում է շահույթը, մենք դեռ չենք հետազոտել, ուրեմն նրանք դեռ գոյություն չունեն մեզ համար, ուստի մենք առաջուց հետևյալը պետք է նկատենք՝ լոկ թյուրիմացություններից խուսափելու համար։ Զարգացման տարբեր աստիճանների վրա կանգնած երկրները համեմատելիս, այսինքն՝ այնպիսիները, որոնք զարգացած կապիտալիստական արտադրություն ունեն, ու այնպիսիները, որտեղ աշխատանքը ձևականորեն դեռ չի ենթարկված կապիտալին, թեև. բանվորն իրականում շահագործվում է կապիտալիստի կողմից (օրինակ՝ Հնդկաստանում, որտեղ ռայոտը վարում է իր տնտեսությունն իբրև ինքնուրույն գյուղացի, հետևաբար նրա արտադրությունն իբրև այսպիսին դեռ ենթարկված չի կապիտալին, թեև վաշխառուն տոկոսի ձևով կարող է նրանից կորզել ոչ միայն նրա ամբողջ հավելյալ արժեքը, այլև նույնիսկ — կապիտալիստորեն ասած — նրա աշխատավարձի մի մասը), նման համեմատության դեպքում շատ սխալ կլիներ, եթե մենք ուզենայինք շահույթի ազգային նորմայի բարձրությունը տոկոսի ազգային մակարդակով չափել։ Հիշյալ տոկոսի մեջ պարփակված է ամբողջ շահույթն ու շահույթից մի բան էլ ավելի, փոխանակ, ինչպես այդ տեղի ունի զարգացած կապիտալիստական արտադրություն ունեցող երկրներում, արտահայտելու արտադրված հավելյալ արժեքի կամ շահույթի մի համապատասխան մասը։ Մյուս կողմից, տոկոսադրույքն այստեղ գլխավորապես որոշվում է այնպիսի հարաբերություններով (վաշխառուների փոխատվություններն ազնվականներին, հողային ռենտայի տերերին), որոնք ամենևին կապ չունեն շահույթի հետ, ընդհակառակը, ցույց են տալիս լոկ, թե վաշխառուն ինչ համամասնությամբ է յուրացնում հողային ռենտան։
Կապիտալիստական արտադրության զարգացման տարբեր աստիճանների վրա գտնվող և ուրեմն կապիտալ ի օրգանական տարբեր կաոուցվածք ունեցող երկրներում հավելյալ արժեքի նորման (շահույթի նորման որոշող գործոններից մեկը) կարող է ավելի բարձր կանգնած լինել այն երկրում, որտեղ նորմալ բանվորական օրն ավելի կարճատև է, քան այն երկրում, որտեղ նա ավելի երկարատև է։ '''Առաջին'''. եթե 10-ժամյա անգլիական բանվորական օրն իր ավելի բարձր լարունության շնորհիվ հավասար է 14-ժամյա ավստրիական մի բանվորական օրվա, ապա բանվորական օրվա նույնահավասար բաշխման [կեսօր՝ անհրաժեշտ, կեսօր՝ հավելյալ աշխատանք։— '''Խմբ.'''] դեպքում անգլիական 5 ժամվա հավելյալ աշխատանքը կարող է ավելի բարձր արժեք ներկայացնել համաշխարհային շուկայում, քան 7 ժամվա ավստրիական հավելյալ աշխատանքը։ Եվ '''երկրորդ''', Անգլիայում բանվորական օրվա մի ավելի մեծ մասը կարող է հավելյալ աշխատանքի ժամանակ կազմել, քան Ավստրիայում։
Շահույթի ընկնող նորմայի օրենքը, որի մեջ հավելյալ արժեքի միևնույն կամ նույնիսկ մի բարձրացող նորմա է արտահայտվում, ուրիշ խոսքով ասած, նշանակում է հետևյալը. եթե վեր առնենք հասարակական միջին կապիտալի մի որոշ քանակ, օրինակ, 100-անոց մի կապիտալ, ապա սրա մշտապես մի ավելի ու ավելի մեծ մասն է մարմնանում աշխատամիջոցների մեջ ու նույնի մշտապես մի ավելի ու ավելի փոքր մասը՝ կենդանի աշխատանքի մեջ։ Որովհետև, արտադրամիջոցներին, միակցվող կենդանի աշխատանքի ամբողջ մասսան այսպիսով ուրեմն նվազում է այս արտադրամիջոցների արժեքի համեմատությամբ, ուստի անվճար աշխատանքն ու արժեքի այն մասն էլ, որի մեջ մարմնանում է նա, նվազում է կանխավճարված ամբողջ կապիտալի արժեքի համեմատությամբ։ Կամ թե .— ծախսված ամբողջ կապիտալի մի համապատասխան ավելի ու ավելի փոքր մասն է փոխարկվում կենդանի աշխատանքի, և հետևաբար այս ամբողջ կապիտալը, իր մեծության համեմատությամբ, մշտապես ավելի ու ավելի քիչ հավելյալ աշխատանք է ներծծում, թեև գործադրված աշխատանքի անվճար մասի հարաբերությունը նույնի վճարված մասի նկատմամբ կարող է միաժամանակ աճել։ Փոփոխուն կապիտալի հարաբերական նվազումն ու հաստատունի աճումը, թեև երկու մասն էլ բացարձակորեն աճում են, ինչպես ասել ենք, աշխատանքի բարձրացող արտադրողականության մի ուրիշ արտահայտություն է միայն։
Վերցնենք 100-անոց մի կապիտալ , որ կազմված է 80 c + 20 v-ից, վերջինս = 20 բանվորի։ Հավելյալ արժեքի նորման թող լինի 100%, այսինքն բանվորներն աշխատում են կես օրն իրենց համար, կես օրը՝ կապիտալիստի համար։ Ասենք թե ավելի պակաս զարգացած մի երկրում կապիտալը = 20 c + 80 v, և այս վերջինը = 80 բանվորի։ Բայց այս բանվորները բանվորական օրվա <math>^2/_3</math>-ն են գործադրում իրենց համար, իսկ լոկ <math>^1/_3</math>-ը՝ կապիտալիստի համար։ Մյուս բոլոր պայմանները հավասար ենթադրելով, տեսնում ենք, որ բանվորներն առաջին դեպքում արտադրում են 40-անոց մի արժեք, երկրորդում՝ 120-անոց։ Առաջին կապիտալն արտադրում է 80 c + 20 v + 20 m = 120. շահույթի նորման = 20%. երկրորդ կապիտալը 20 c + 80 v + 40 m = 140. շահույթի նորման = 40%։ Այսպիսով ուրեմն, շահույթի նորման երկրորդ դեպքում երկու անգամ ավելի բարձր է, քան առաջինում, թեև առաջին դեպքում հավելյալ արժեքի նորման = 100%, կրկնապատիկ ավելի բարձր, քան երկրորդում, որտեղ նա 50% է միայն։ Բայց սրա փոխարեն մի նույնահավասար կապիտալ առաջին դեպքում յուրացնում է միմիայն 20 բանվորի, իսկ երկրորդում՝ 80 բանվորի հավելյալ աշխատանքը։
Շահույթի նորմայի պրոգրեսիվ անկման օրենքը կամ թե կենդանի աշխատանքի կողմից շարժման մեջ դրվող առարկայացած աշխատանքի համեմատությամբ յուրացվող հավելյալ աշխատանքի հարաբերական նվազման օրենքն ամենևին չի բացառում, որ աճի հասարակական կապիտալի կողմից շարժման մեջ դրվող ու շահագործվող աշխատանքի բացարձակ մասսան, ուրեմն և այդ կապիտալի կողմից յուրացվող հավելյալ աշխատանքի բացարձակ մասսան։ Այդ օրենքը նմանապես չի բացառում, որ առանձին կապիտալիստների հրամանատարության տակ գտնվող կապիտալներն իշխեն աշխատանքի և ուրեմն հավելյալ աշխատանքի մի աճող մասսայի վրա — վերջինս նույնիսկ այն դեպքում, եթե կապիտալիստների հրամանատարության տակ գտնվող բանվորների թիվը չի էլ աճում։
Եթե մենք վեր առնենք, օրինակ, երկու միլիոնանոց մի տվյալ բանվոր բնակչություն, այնուհետև իբրև տվյալ ընդունենք միջին բանվորական օրվա տևողությունն ու լարունությունը, ինչպես և աշխատավարձը, իսկ սրա հետ էլ անհրաժեշտ աշխատանքի ու հավելյալ աշխատանքի միջև եղած հարաբերությունը, ապա այս երկ ու երկու միլիոնի ամբողջ աշխատանքը, այս թվում նաև նրա հավելյալ աշխատանքը, որ մարմնանում է հավելյալ արժեքի մեջ, միշտ արժեքային միևնույն մեծությունը կարտադրի։ Բայց այս աշխատանքը շարժման մեջ դնող հաստատուն կապիտալի — հիմնական ու շրջանառու կապիտալի աճող մասսայի հետ ընկնում է այս նորաստեղծ արժեքի մեծության հարաբերությունն այս կապիտալի արժեքի նկատմամբ, որն աճում է այս կապիտալի մասսայի հետ, թեև ոչ միևնույն համամասնությամբ։ Այս հարաբերությունը, ուրեմն նաև շահույթի նորման ընկնում է, չնայած որ կապիտալն առաջվա նման իշխում է կենդանի աշխատանքի միևնույն մասսայի վրա և հավելյալ աշխատանքի նույնահավասար մասսա է ներծծում։ Հարաբերությունը փոխվում է ոչ թե այն պատճառով, որ կենդանի աշխատանքի մասսան է նվազում, այլ այն պատճառով, որ կենդանի աշխատանքի կողմից շարժման մեջ դրվող արդեն առարկայացած աշխատանքի մասսան է աճում։ Նվազումը հարաբերական է, ոչ թե բացարձակ, և շարժման մեջ դրվող աշխատանքի ու հավելյալ աշխատանքի բացարձակ մեծության հետ իրոք ոչ մի կապ չունի։ Շահույթի նորմայի անկումն առաջ է գալիս ամբողջ կապիտալի փոփոխուն բաղադրամասի ոչ թե բացարձակ, այլ լոկ հարաբերական նվազումից, առաջ է գալիս հաստատուն բաղադրամասի համեմատությամբ նրա կրած նվազումից։
Արդ, միևնույնը, ինչ որ ասվեց աշխատանքի տվյալ մի մասսայի ու հավելյալ աշխատանքի մասսայի մասին, իր զորությունը պահպանում է նաև բանվորների մի աճող թվի և ուրեմն, մեր ընդունած ենթադրական պայմաններում, ընդհանրապես կապիտալի հրամանատարության տակ գտնվող աշխատանքի մի աճող մասսայի ու մասնավորապես նրա անվճար մասի, հավելյալ աշխատանքի վերաբերմամբ։ Եթե բանվորական բնակչությունը երկու միլիոնից բարձրանում է երեքի, եթե նրա աշխատավարձի համար վճարվող փոփոխուն կապիտալը, որ առաջ երկու միլիոն էր, հիմա նույնպես երեքի է բարձրանում, իսկ հաստատուն կապիտալը, ընդհակառակը, 4-ից բարձրանում է 15 միլիոնի, ապա տվյալ ենթադրական պայմաններում (հաստատուն բանվորական օր ու հավելյալ արժեքի հաստատուն նորմա) հավելյալ աշխատանքի, հավելյալ արժեքի մասսան աճում է կիսով չափ, 50%-ով, 2 միլիոնից բարձրանալով 3-ի։ Այնուամենայնիվ, չնայած հավելյալ աշխատանքի, ուրեմն նաև հավելյալ արժեքի բացարձակ մասսայի 50%-ով տեղի ունեցած այս աճմանը, փոփոխուն կապիտալի հարաբերությունը հաստատունի նկատմամբ 2 : 4-ից կընկներ 3 : 15-ի, իսկ հավելյալ արժեքի հարաբերությունն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ հետևյալ կերպ կներկայանար (միլիոններով).
Մենք այստեղ բոլորովին մի կողմ ենք թողնում այն պարագան, որ կապիտալիստական արտադրության առաջադիմության ու հասարակական աշխատանքի արտադրողական ուժի այդ առաջադիմությանը համապատասխանող զարգացման պայմաններում, ինչպես և արտադրաճյուդերի, ուրեմն նաև արդյունքների քանակի բազմապատկման դեպքում արժեքի միևնույն մեծությունն սպառողական արժեքների ու վայելքների պրոգրեսիվորեն աճող մի մասսա է ներկայացնում։
Կապիտալիստական արտադրության ու կուտակման զարգացման ընթացքը պայմանավորում է մշտապես ավելի ու ավելի մեծ մասշտաբով ու ընդսմին ավելի ու ավելի մեծ չափեր ունեցող աշխատանքային պրոցեսներ և կապիտալի համապատասխանորեն աճող կանխավճարումներ ամեն մի առանձին ձեռնարկության համար։ Ուստի կապիտալների հարաճուն համակենտրոնացումը (որին միաժամանակ ուղեկցում է կապիտալիստների աճող թիվը, սակայն ավելի փոքր չափով) ներկայացնում է արտադրության այդ եղանակի թե նյութական պայմաններից մեկը և թե նրա առաջ բերած հետևանքներից մեկը։ Համակենտրոնացման հետ ձեռք-ձեռքի տված, նրա հետ փոխադարձ ներգործության մեջ գտնվելով, տեղի է ունենում ավելի կամ պակաս չափով անմիջական արտադրողներ հանդիսացող խավերի հարաճուն սեփականազրկումը։ Այսպիսով առանձին կապիտալիստների նկատմամբ հասկանալի է դառնում, որ նրանք բանվորների ավելի ու ավելի մեծ բանակների վրա են հրամանատարություն անում (որքան էլ որ նրանց փոփոխուն կապիտալն ընկնի հաստատունի համեմատությամբ), որ նրանց կողմից յուրացվող հավելյալ արժեքի և ուրեմն շահույթի մասսան աճ ում աճում է շահույթի նորմայի անկման հետ միաժամանակ ու չնայած այս անկմանը։ Հենց այն պատճառները, որոնք բանվորական բանակների մասսաները համակենտրոնացնում են առանձին կապիտալիստների հրամանատարության տակ, այդ իսկ պատճառները հորդալիորեն բազմացնում են նաև գործադրվող հիմնական կապիտալի, ինչպես և հումքի ու օժանդակ մատերիալների մասսան, բազմացնում են ավելի արագ կերպով, քան գործադրվող կենդանի աշխատանքի մասսան։
Այնուհետև այստեղ հարկավոր է լոկ հիշատակել այն մասին, որ տվյալ բանվորական բնակչության դեպքում, եթե հավելյալ արժեքի նորման աճում է, լինի այս՝ բանվորական օրվա երկարացման կամ թե լարունացման շնորհիվ, թե արժեքային արտահայտությամբ վերցրած աշխատավարձի անկման շնորհիվ, որն առաջանում է աշխատանքի արտադրողական ուժի զարգացման հետևանքով,— հավելյալ արժեքի մասսան, ուրեմն նաև շահույթի բացարձակ մասսան պետք է աճի, չնայած փոփոխուն կապիտալի հարաբերական նվազմանը հաստատունի համեմատությամբ։
Արդ, ի՞նչ ձևով պետք է արտահայտվի միևնույն պատճառներից ծագող այս երկակի օրենքը՝ շահույթի '''նորմայի''' նվազման ու շահույթի բացարձակ '''մասսայի''' համաժամանակյա մեծացման օրենքը։ Այստեղ գործ ունենք մի օրենքի հետ, որը հիմնված է նրա վրա, որ տվյալ պայմաններրում հավելյալ աշխատանքի և ուրեմն հավելյալ արժեքի յուրացվող մասսան աճում է, և որ շահույթն ու հավելյալ արժեքը միևնույն, մեծությունն են ներկայացնում, եթե քննության ենք առնում ամբողջ կապիտալը, կամ թե առանձին կապիտալը դիտում ենք իբրև ամբողջ կապիտալի մի սոսկական մաս։
Վեր առնենք կապիտալի համապատասխան մի մաս, որի վրա հաշվում ենք շահույթի նորման, օրինակ, 100։ Այս 100-ը թող ներկայացնի ամբողջ կապիտալի միջին կառուցվածքը, ասենք՝ 80 c + 20 v։ Մենք այս գրքի երկրորդ բաժնում տեսանք, թե ինչպես տարբեր արտադրաճյուղերում շահույթի միջին նորման որոշվում է ոչ թե կապիտալի ամեն մի առանձին ճյուղին հատուկ կառուցվածքով, այլ նրա հասարակական միջին կառուցվածքով։ Հաստատուն կապիտալի համեմատությամբ և ուրեմն 100-անոց ամբողջ կապիտալի համեմատությամբ փոփոխուն կապիտալը հարաբերաբար նվազում է, և այս նվազման հետ միասին ընկնում է շահույթի նորման աշխատանքի շահագործման անփոփոխ ու նույն իսկ բարձրացող աստիճանի պայմաններում, փոքրանում է հավելյալ արժեքի հարաբերական մեծությունը, այսինքն նրա հարաբերությունը կանխավճարված 100-անոց ֊ամբողջ կապիտալի արժեքի նկատմամբ։ Բայց միմիայն այս հարաբերական մեծությունը չի, որ փոքրանում է։ 100-անոց ամբողջ կապիտալի ներծծած հավելյալ արժեքի կամ շահույթի մեծությունը փոքրանում է բացարձակորեն։ Հավելյալ արժեքի 100%-անոց նորմայի դեպքում 60 c + 40 v կառուցվածք ունեցող մի կապիտալ արտադրում է հավելյալ արժեքի և ուրեմն շահույթի 40-անոց մի մասսա. 70 c + 30 v կառուցվածք ունեցող կապիտալը՝ շահույթի 30-անոց մի մասսա. 80 c + 20 v կառուցվածք ունեցող կապիտալի դեպքում շահույթն ընկնում է 20-ի։ Այս անկումը վերաբերում է հավելյալ արժեքի և ուրեմն շահույթի մասսային և բխում է նրանից, որ 100-անոց ամբողջ կապիտալն ընդհանրապես ավելի փոքր քանակությամբ կենդանի աշխատանք է շարժման մեջ դնում, իսկ շահագործման անփոփոխ աստիճանի դեպքում նաև ավելի քիչ հավելյալ աշխատանք, ուստի և ավելի քիչ հավելյալ արժեք է արտադրում։ Եթե վեր առնենք հասարակական կապիտալի, ուրեմն հասարակական միջին կառուցվածք ունեցող կապիտալի մի որևէ համապատասխան մաս և սրանով չափենք հավելյալ արժեքը — իսկ այս արվում է շահույթի ամեն մի հաշվարկման ժամանակ — ապա կտեսնենք, որ հավելյալ արժեքի հարաբերական նվազումն ու նրա բացարձակ նվազումը նույնն են ընդհանրապես։ Վերևի օրինակներում շահույթի նորման 40%-ից ընկնում է 30%-ի ու 20%-ի, որովհետև իրոք որ նույն կապիտալի արտադրած հավելյալ արժեքի և ուրեմն շահույթի մասսան բացարձակապես ընկնում է 40-ից 30-ի ու 20-ի։ Քանի որ կապիտալի արժեքային մեծությունը, որի համեմատությամբ չափվում է հավելյալ արժեքը, տրված է և = է 100, ապա այս անփոփոխ մեծության նկատմամբ հավելյալ արժեքի կազմած հարաբերության նվազումը հավելյալ արժեքի ու շահույթի բացարձակ մեծության նվազելու մի ուրիշ արտահայտությունը միայն կարող է լինել։ Այս մի նույնաբանություն է իսկապես։ Բայց որ այս նվազումը հանդես է գալիս, այս բխում է, ինչպես ապացուցել ենք, արտադրության կապիտալիստական պրոցեսի զարգացման բնությունից։
Բայց մյուս կողմից նույն այն պատճառները, որոնք հավելյալ արժեքի և ուրեմն տվյալ մի կապիտալի բաժին ընկնող շահույթի ու հետևաբար նաև տոկոսապես հաշված շահույթի նորմայի բացարձակ նվազում են առաջ բերում, այդ նույն պատճառներն առաջացնում են հասարակական կապիտալի կողմից (այսինքն կապիտալիստների ընդհանրության կողմից) յուրացվող հավելյալ արժեքի և ուրեմն շահույթի բացարձակ մասսայի աճում։ Արդ, ի՞նչպես պետք է այս արտահայտվի և ի՞նչպես կարող է այս արտահայտվել, կամ թե ի՞նչ պայմաններ կան ներփակված այս երևութական հակասության մեջ։
Եթե հասարակական կապիտալի ամեն մի համապատասխան մաս = 100, և ուրեմն հասարակական միջին կառուցվածք ունեցող ամեն մի 100-անոց կապիտալ մի տվյալ մեծություն է, և հետևաբար նրա համար շահույթի նորմայի նվազումը համընկնում է շահույթի բացարձակ մեծության, նվազման հետ, համընկնում է հենց այն պատճառով, որ այն կապիտալը, որի համեմատությամբ սրանք չափվում են, այստեղ մի հաստատուն մեծություն է, ապա, ընդհակառակը, հասարակական ամբողջ կապիտալի, ինչպես և առանձին կապիտալիստների ձեռքում գտնվող կապիտալի մեծությունը մի փոփոխուն մեծություն է, որը ենթադրված պայմաններին համապատասխանելու համար պետք է փոփոխվի իր փոփոխուն մասի նվազման հակառակ հարաբերությամբ։
Երբ նախընթաց օրինակում կապիտալի տոկոսային կառուցվածքը = էր 60 c + 40 v, սրան բաժին ընկնող հավելյալ արժեքը կամ շահույթը 40 էր, և ուրեմն շահույթի նորման՝ 40%։ Ընդունենք, որ այս կառուցվածքն ունեցող կապիտալի ամբողջ գումարը եղել է մի միլիոն։ Այս դեպքում, ամբողջ հավելյալ արժեքը և ուրեմն ամբողջ շահույթը կկազմեր 400 000։ Եթե հետո կառուցվածքը դառնում է 80 c + 20 v, ապա աշխատանքի շահագործման անփոփոխ աստիճանի պայմաններում ամեն մի 100-ին բաժին ընկնող հավելյալ արժեքը կամ թե շահույթը = է 20։ Բայց որովհետև հավելյալ արժեքը կամ շահույթը, ինչպես ցույց ենք տվել, ըստ իր բացարձակ մասսայի աճում է, չնայած շահույթի այս նվազող նորմային կամ թե ամեն մի, օրինակ, 100-անոց կապիտալի կողմից նվազող չափերով հավելյալ արժեք արտադրելուն, և աճելով հասնում է, ասենք, 400 000-ից 440 000-ի, ապա այս հնարավոր է միմիայն այն պատճառով, որ ամբողջ կապիտալը, որը գոյացել է այս նոր կառուցվածքի հետ միաժամանակ, աճելով հասել է 2 200 000-ի։ Շարժման մեջ դրված ամբողջ կապիտալի մասսան աճել է 22%-ով, այնինչ շահույթի նորման ընկել է 50%-ով։ Եթե կապիտալը միայն կրկնապատկվեր, ապա նա շահույթի 20%-անոց նորմայով կկարողանար հավելյալ արժեքի ու շահույթի լոկ նույնպիսի մի մասսա արտադրել, ինչպիսին կարտադրեր 1 000 000-անոց հին կապիտալը 40%-ով։ Եթե կապիտալը կրկնապատկից պակաս աճեր, ապա նա հավելյալ արժեք կամ թե շահույթ ավելի քիչ կարտադրեր, քան առաջ 1 000 000-անոց կապիտալը, որն իր հավելյալ արժեքը 400 000-ից 440 000-ի բարձրացնելու համար, պահպանելով իր նախկին կառուցվածքը, պետք է 1 000 000-ից աճեր մինչև 1 100 000։
Այստեղ երևան է գալիս արդեն առաջ շարադրած այն օրենքը, թե փոփոխուն կապիտալի հարաբերական նվազման հետ, ուրեմն աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժի զարգացման հետ ամբողջ կապիտալի մի հարաճունորեն ավելի մեծ մասսա է հարկավոր՝ բանվորական ուժի միևնույն քանակը շարժման մեջ դնելու և հավելյալ աշխատանքի միևնույն մասսան ներծծելու համար։ Հետևաբար, նույն այն հարաբերությամբ, որով զարգանում է կապիտալիստական արտադրությունը, զարգանում է մի հարաբերաբար ավելորդ բանվորական բնակչության կարելիությունն էլ, և այդ ոչ թե այն պատճառով, որ հասարակական աշխատանքի արտադրողականությունը '''նվազում է''', այլ այն պատճառով, որ նա '''աճում է'''։ Ուրեմն հիշյալ կարելիությունն առաջ է գալիս ոչ թե աշխատանքի ու կենսամիջոցների կամ թե այս կենսամիջոցների արտադրության միջոցների միջև եղած մի բացարձակ անհամաչափությունից, այլ մի այնպիսի անհամաչափությունից, որն աշխատանքի կապիտալիստական շահագործման ծնունդ է՝ կապիտալի պրոգրեսիվ աճման ու բնակչության աճման նկատմամբ նրա ունեցած հարաբերաբար նվազող պահանջմունքի անհամաչափությունից։
Եթե շահույթի նորման ընկնում է 50%-ով, ապա նա ընկնում է կիսով չափ։ Ուստի որպեսզի շահույթի մասսան նույնը մնա, կապիտալը պետք է կրկնապատկվի։ Որպեսզի շահույթի մասսան շահույթի նվազող նորմայի պայմաններում նույնը մնա, այն բազմապատկիչը, որը ցույց է տալիս ամբողջ կապիտալի աճումը, պետք է հավասար լինի այն բաժանարարին, որը շահույթի նորմայի անկում է ցույց տալիս։ Եթե շահույթի նորման 40-ից ընկնում է 20-ի, ամբողջ կապիտալը, ընդհակառակը, պետք է աճի 20 : 40 հարաբերությամբ, որպեսզի հետևանքը նույնը մնա։ Եթե շահույթի նորման 40-ից ընկներ 8-ի, ապա պետք է կապիտալն աճեր 8 : 40 հարաբերությամբ, այսինքն հնգապատիկ։ 1 000 000-անոց մի կապիտալ 40%-ով արտադրում է 400 000, և 5 000 000-անոց մի կապիտալ 8%-ով արտադրում է նույնպես 400 000։ Կապիտալի այս աճումն անհրաժեշտ է, որպեսզի ստացվի նախկին հետևանքը։ Ընդհակառակը, հետևանքի աճման համար պահանջվում է, որ կապիտալն աճի ավելի մեծ համամասնությամբ, քան շահույթի նորման է ընկնում։ Ուրիշ խոսքով ասած. որպեսզի ամբողջ կապիտալի փոփոխուն բաղադրամասը ոչ միայն բացարձակապես նույնը մնա, այլ և բացարձակորեն աճի, չնայած որ նրա տոկոսային հարաբերությունն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ ընկնում է, ամբողջ կապիտալը պետք է աճի ավելի մեծ համամասնությամբ, քան ընկնում է փոփոխուն կապիտալի տոկոսային հարաբերությունը։ Ամբողջ կապիտալը պետք է այնքան աճի, որ նրա նոր կառուցվածքի դեպքում բանվորական ուժի գնման համար հարկավոր լինի ոչ թե կապիտալի հին փոփոխուն մասը միայն, այլ և մի հավելուրդ։ Եթե 100-անոց կապիտալի փոփոխուն մասը 40-ից ընկնում է 20-ի , ապա ամբողջ կապիտալը պետք է աճի 200-ից ավելի բարձր, որպեսզի կարողանա 40-ից ավելի մեծ փոփոխուն կապիտալ գործադրել։
Նույնիսկ այն դեպքում, եթե բանվորական բնակչության շահագործվող մասսան անփոփոխ մնար, և բանվորական օրվա տևողությունն ու լարունությունը միայն բարձրանային, ապա գործադրվող կապիտալի մասսան պետք է մեծանար, որովհետև նա պետք է նույնիսկ մեծանար հենց նրա համար, որ շահագործման հին հարաբերությունների ու կապիտալի փոփոխված կառուցվածքի պայմաններում կարողանար գործադրել աշխատանքի միևնույն մասսան։
Այսպիսով ուրեմն, աշխատանքի հասարակական արտադրողական ուժի միևնույն զարգացումն արտադրության կապիտալիստական եղանակի առաջադիմության պրոցեսում արտահայտում է մի կողմից շահույթի նորմայի պրոգրեսիվորեն աճող տնկման անկման տենդենցի մեջ ու մյուս կողմից՝ յուրացվող հավելյալ արժեքի կամ թե շահույթի բացարձակ մասսայի մշտական աճման մեջ, այնպես որ, ընդհանրապես վերցրած, փոփոխուն կապիտալի ու շահույթի հարաբերական նվազմանը համապատասխանում է սրանց երկուսի բացարձակ մեծացումը։ Ինչպես ցույց տվինք, այս երկկողմանի ներգործությունը կարող է արտահայտվել միայն նրանում, որ ամբողջ կապիտալը պրոգրեսիվորեն ավելի արագ է աճում, քան ընկնում է շահույթի նորման։ Կապիտալի ավելի բարձր կառուցվածքի դեպքում կամ թե հաստատուն կապիտալի հարաբերաբար ավելի ուժեղ մեծացման միջոցին, մի բացարձակորեն աճած փոփոխուն կապիտալ գործադրելու համար ամբողջ կապիտալը պետք է աճի ոչ միայն ավելի բարձր կառուցվածքի համեմատ, այլ էլ ավելի արագ։ Սրանից հետևում է, որ ինչքան ավելի է զարգանում արտադրության կապիտալիստական եղանակը, այնքան կապիտալի միշտ ավելի ու ավելի մեծ քանակ է պահանջվում, որպեսզի հնարավոր լինի բանեցնել թե միևնույն առկա բանվորական ուժը և թե սրա համեմատությամբ ավելի աճած մի բանվորական ուժ։ Այսպիսով, ուրեմն, աշխատանքի բարձրացող արտադրողականությունը կապիտալիստական հիմքի վրա անհրաժեշտորեն ստեղծում է պերմանենտ ու երևութական բանվորական մի գերբնակչություն։ Եթե փոփոխուն կապիտալը կազմում է ամբողջ կապիտալի <math>^1/_6</math>-ը միայն՝ առաջվա ½-ի փոխարեն, ապա միևնույն բանվորական ուժը բանեցնելու համար ամբողջ կապիտալը պետք է եռապատկվի, իսկ որպեսզի կրկնապատիկ բանվորական ուժ բանեցվի, նա պետք է վեցապատկվի։
Մինչայժմյան քաղաքատնտեսությունը, որն անզոր գտնվեց շահույթի ընկնող նորմայի օրենքը բացատրելու, մատնանշում է ինչպես առանձին կապիտալիստի, այնպես էլ հասարակական ամբողջ կապիտալի վերաբերմամբ շահույթի աճող մասսան, շահույթի բացարձակ մեծության աճումն՝ իբրև մի տեսակ մխիթարության հիմունք, բայց այս էլ հիմնվում է լոկ ընդհանուր դատողությունների ու կարելիությունների վրա։
Որ շահույթի մասսան որոշվում է երկու գործոնով, առաջին՝ շահույթի նորմայով, ու երկրորդ՝ այն կապիտալի մասսայով, որը գործադրվում է շահույթի տվյալ նորման ստանալու համար,— այս նույնաբանություն է միայն։ Որ, հետևաբար, շահույթի մասսան ըստ հնարավորության կարող է աճել, չնայած որ շահույթի նորման միաժամանակ ընկնում է, այս էլ նույն այդ նույնաբանության մի արտահայտությունն է լոկ և չի նպաստում մի քայլ անգամ առաջ գնալու, որովհետև նույնպես հնարավոր է և այնպիսի դեպք, երբ կապիտալն աճում է՝ առանց շահույթի մասսայի աճելուն և երբ նա կարող է աճել նույնիսկ շահույթի մասսայի ընկնելու դեպքում։ 100-ը 25%-ով տալիս է 25, 400-ը 5%-ով տալիս է միայն 20<ref>«Մենք կարող էինք սպասել նաև, որ ինչքան էլ կապիտալի շահույթի նորման ընկնի, որպես կապիտալի կուտակման հետևանք հողագործության մեջ և որպես աշխատավարձի բարձրացման հետևանք, այնուամենայնիվ շահույթի ընդհանուր քանակը պետք է աճի։ Այսպես, օրինակ, ենթադրելով, որ ամեն մի 100 000 ֆունտ ստերլինգի հաջորդականն կուտակման ժամանակ նորման, մշտապես ընկնելով, 20 տոկոսից կիջնի 19-ի, 18-ի, 17-ի և այլն, պետք է սպասել, որ շահույթի ամբողջ գումարը, որը ստանում են կապիտալի այս հաջորդական տերերը, միշտ պետք է աճեր, որ նա 200 000 ֆ. ստ. կապիտալի դեպքում ավելի մեծ կլիներ, քան 100 000 ֆ. ստ. կապիտալի դեպքում, էլ ավելի մեծ կլիներ 300 000 ֆ. ստ. կապիտալի դեպքում և այլն, մեծանալով կապիտալի յուրաքանչյուր աճման դեպքում, չնայած իջնող նորմային։ Սակայն այս պրոգրեսիան ճիշտ է միայն որոշ ժամանակաշրջանների համար, այսպես, օրինակ, 19 տոկոսը 200 000 ֆ. ստ.-ից ավելի է, քան 20 տոկոսը 100 000 ֆ. ստ.-ից և 13 տոկոսը 300 000 ֆ. ստ.-ից նույնպես ավելի է, քան 19 տոկոսը՝ 200 000 ֆ. ստ.-ից, բայց երբ կուտակվող կապիտալը մի ինչ-որ գումարի է հասնում և շահույթն ընկնում է, հետագա կուտակումը նվազեցնում է շահույթի ընդհանուր գումարը։ Ենթադրենք, օրինակ, որ կուտակումը հասել է 1 000 000 ֆ. ստ. և շահույթը = 7 տոկոսի, այս դեպքում շահույթի ամբողջ գումարը կանի 70 000 ֆ. ստ., հիմա եթե միլիոնանոց կապիտալի վրա ավելացվի 100 000 ֆ. ստ., և շահույթն իջնի մինչև 6 տոկոս, ապա կապիտալի տերերը կստանան 66 000 ֆ. ստ. շահույթ կամ 4 000 ֆ. ստ. ավելի պակաս, թեև կապիտալի ամբողջ գումարն աճելով 1 000 000 ֆ. ստ.-ից հասել է 1 100 000 ֆ. ստ.-ի։ [„On the Principles of Political Economy“, գլ. VII] (Works, ed. by Mac Culloch, 1852. էջ 68—69) [տես ռուս. հրատարակություն. Д. Рикардо. „Начала политич. экономии“. 1935, գլ. VI, էջ 69]։ Իրապես այստեղ Ռիկարդոն ընդունել է, որ կապիտալը 1 000 000-ից բարձրանում է 1 100 000 ի, ուրեմն աճում է 10%-ով. այնինչ շահույթի նորման 7-ից ընկնում է 6-ի, ուրեմն 14<math>^2/_7</math>-ով։ Hinc illae lacrimae [ահա թե նա ինչու է արցունք թափում]։<br>* [„Die grundlagen der Nationalökonomie“ — «Քաղաքատնտեսության հիմունքները» — Stuttgart, 1857, էջ 190։— '''Խմբ.''']։</ref>։ Բայց եթե նույն այն պատճառները, որոնք շահույթի նորման գցում են, զարկ են տալիս կուտակմանը, այսինքն լրացուցիչ կապիտալ կազմվելուն, և եթե ամեն մի լրացուցիչ կապիտալ լրացուցիչ աշխատանք է շարժման մեջ դնում ու լրացուցիչ հավելյալ արժեք է արտադրում, եթե մյուս կողմից շահույթի նորմայի սոսկական անկումը ենթադրում է, որ հաստատուն կապիտալն ու ընդսմին ամբողջ հին կապիտալն աճել է, ապա այս ամբողջ պրոցեսը դադարում է խորհրդավոր լինելուց։ Հետագայում կտեսնենք, թե հաշվարկման ինչ դիտավորյալ կեղծիքների էին դիմում, որ խաբեբայությամբ ազատվեն այն դրույթից, ըստ որի շահույթի մասսայի մեծացումը հնարավոր է շահույթի նորմայի նվազման հետ միաժամանակ։
Մենք ցույց տվինք, թե ինչպես նույն այն պատճառները, որոնք առաջ են բերում շահույթի ընդհանրական նորմայի անկման տենդենցը, պայմանավորում են կապիտալի արագացած կուտակում ու հետևապես նրա կողմից յուրացվող հավելյալ աշխատանքի (հավելյալ արժեքի, շահույթի) բացարձակ մեծության կամ ամբողջ մասսայի աճում։ Ինչպես մրցման մեջ և ուրեմն մրցման գործակալների գիտակցության մեջ ամեն ինչ այլաշրջված է ներկայանում, այնպես էլ այլաշրջված է ներկայանում այս օրենքը, որի տակ ես հասկանում եմ արտաքուստ միմյանց հակասող երկու երևույթների միջև, եղած ներքին ու անհրաժեշտ այս կապը։ Ակներև է, որ վերևում շարադրված համամասնությունների դեպքում այն կապիտալիստը, որն ավելի մեծ կապիտալ ունի իր տրամադրության տակ, շահույթի ավելի մեծ մասսա է ձեռք բերում, քան մի փոքր կապիտալիստ, որն ըստ երևույթին ավելի բարձր շահույթ է հայթայթում։ Մրցման ամենամակերևութային քննությունը ցույց է տալիս այնուհետև, թե որոշ հանգամանքներում, ինչպես, օրինակ, ճգնաժամի ժամանակաշրջաններում, եթե ավելի խոշոր կապիտալիստն ուզում է տեղ նվաճել շուկայում, վտարել ավելի փոքրերին, ապա նա հենց այսպես էլ վարվում է գործնականորեն, այսինքն իր շահույթի նորման դիտմամբ գցում է՝ ավելի փոքր կապիտալիստներին ասպարեզից վտարելու համար։ Հատկապես նաև վաճառականական կապիտալը, որի մասին հետո կխոսենք ավելի մանրամասն, հանդես է բերում երևույթներ, որոնք շահույթի անկումը ներկայացնում են իբրև գործի ու ընդսմին կապիտալի ընդարձակման հետևանք։ Սխալ ըմբռնման փոխարեն իրոք գիտական արտահայտությունը մենք կտանք հետագայում։ Նման մակերևութային հայացքները ստացվում են շահույթի այն նորմաների համեմատությամբ, որոնք ձեռք են բերվում արտադրության առանձին ճյուղերում, նայած թե ինչ չափով են նրանք ենթարկված ազատ մրցման կամ թե մոնոպոլիայի ռեժիմին։ Այն ամբողջ տափակ պատկերացումը, որն իշխում է մրցման գործակալների գլուխներում, մենք գտնում ենք մեր (Ռոշերի մոտ, որի կարծիքով, շահույթի նորմայի այս իջեցումն «ավելի խելացի ու մարդավայել է»* [''Տես 1 ծան. հետո'']։ Շահույթի նորմայի նվազումն այդտեղ ներկայացված է իբրև կապիտալի աճման '''հետևանք''' ու սրա հետ շաղկապված՝ կապիտալիստների այն հաշվառքի '''հետևանք''', թե շահույթի ավելի փոքր նորմայի դեպքում իրենց գրպանած շահույթի մասսան ավելի մեծ կլինի։ Այս ամենի (բացի Ա. Սմիթի ասածներից, որոնց մասին՝ հետո) հիմքն այն է, որ կապիտալի իդեոլոգները բոլորովին գաղափար չունեն այն մասին, թե ինչ է առհասարակ շահույթի ընդհանրական նորման, ինչպես և այն բիրտ պատկերացումը, թե գներն իրապես որոշվում են նրանով, որ ապրանքների իրական արժեքի վրա կամայական կերպով ավելացվում է շահույթի մի ավելի կամ պակաս մեծություն ներկայացնող մասը։ Որքան էլ բիրտ են այս պատկերացումները, սակայն և այնպես նրանք անհրաժեշտորեն բխում են այն այլաշրջված ձևից ու այլաշրջված եղանակից, որով կապիտալիստական արտադրության իմանենտ օրենքները երևան են գալիս մրցման մեջ։
<br>
Այն օրենքը, թե շահույթի նորմայի անկմանը, որի պատճառն արտադրողականության զարգացումն է, շահույթի մասսայի մի աճում է ուղեկցում, այս օրենքն արտահայտվում է և նրանում, որ կապիտալի կողմից արտադրված ապրանքների գնի անկմանն ուղեկից է նրանց մեջ պարունակվող ու նրանց վաճառքի միջոցով իրացվող շահույթի մասսայի մի հարաբերական բարձրացում։
Որովհետև արտադրողականության զարգացումն ու այդ զարգացմանը համապատասխանող կապիտալի ավելի բարձր կառուցվածքն արտադրամիջոցների մշտապես ավելի ու ավելի մեծ քանակ է շարժման մեջ դնում աշխատանքի մշտապես ավելի ու ավելի փոքր քանակի միջոցով, ուստի ամբողջ արդյունքի համապատասխան ամեն մի մաս, յուրաքանչյուր առանձին ապրանք կամ թե արտադրված ամբողջ մասսայի համար ապրանքաչափի դեր խաղացող ապրանքի մի որոշ քանակ ավելի քիչ կենդանի աշխատանք է կլանում և այնուհետև ավելի քիչ առարկայացած աշխատանք է պարունակում թե գործադրված հիմնական կապիտալի մաշվածքի և թե գործածված հումքի ու օժանդակ մատերիալի ձևով։ Հետևաբար ամեն մի առանձին ապրանք արտադրամիջոցների մեջ առարկայացած ու արտադրության ժամանակ նոր միակցված աշխատանքի մի ավելի փոքր գումար է պարունակում։ Ուստի առանձին ապրանքի գինն ընկնում է։ Բայց և այնպես շահույթի այն մասսան, որ պարունակվում է առանձին ապրանքի մեջ, կարող է աճել, եթե բացարձակ կամ թե հարաբերական հավելյալ արժեքի նորման աճում է։ Ապրանքը ավելի քիչ նոր միակցված աշխատանք է պարունակում, բայց նրա անվճար մասն աճում է վճարված մասի համեմատությամբ։ Սակայն այս տեղի է ունենում որոշ սահմաններում միայն։ Արտադրության զարգացման ընթացքում առանձին ապրանքի մեջ նոր միակցած կենդանի աշխատանքի վիթխարիորեն սաստկացած բացարձակ նվազման հետ բացարձակորեն կնվազի նույն ապրանքի մեջ պարունակվող անվճար աշխատանքի մասսան էլ, որքան էլ որ սա աճի հատկապես հենց վճարովի մասի համեմատությամբ։ Չնայած հավելյալ արժեքի նորմայի աճմանը, ամեն մի առանձին ապրանքի բաժին ընկնող շահույթի մասսան շատ կնվազի աշխատանքի արտադրողականության զարգացմանը զուգընթաց. և այս նվազումը ճիշտ այնպես, ինչպես շահույթի նորմայի անկումը, միմիայն կդանդաղի հաստատուն կապիտալի տարրերի էժանանալու և այս գրքի առաջին բաժնում մեջբերված այն մյուս հանգամանքների հետևանքով, որոնք շահույթի նորման բարձրացնում են, հավելյալ արժեքի տվյալ ու նույն իսկ նույնիսկ իջնող նորմայի պայմաններում։
Այն հանգամանքը, որ ընկնում է առանձին ապրանքների գինը, որոնց գումարից կազմված է կապիտալի ամբողջ արդյունքը, ուրիշ ոչինչ չի նշանակում, քան այն, որ աշխատանքի մի տվյալ քանակ իրացվում է ապրանքների մի ավելի մեծ մասսայի մեջ, ուրեմն ամեն մի առանձին ապրանք առաջվանից ավելի քիչ աշխատանք է պարունակում։ Այս տեղի է ունենում նույնիսկ այն ժամանակ, երբ հաստատուն կապիտալի մի մասի, հումքի և այլոց գինը բարձրանում է։ Բացի առանձին դեպքերից (օրինակ, եթե աշխատանքի արտադրողականությունը համաչափորեն էժանացնում է ինչպես հաստատուն, այնպես և փոփոխուն կապիտալի բոլոր տարրերը), չնայած հավելյալ արժեքի բարձրացած նորմային շահույթի նորման կընկնի 1) այն պատճառով, որ նոր միակցված աշխատանքի մի ավելի փոքր ընդհանուր գումարի նույնիսկ մի ավելի մեծ անվճար մասն ավելի փոքր է, քան մի ավելի մեծ ընդհանուր գումարի համապատասխանորեն մի ավելի փոքր անվճար մասն էր, և 2) այն պատճառով, որ կապիտալի ավելի բարձր կառուցվածքը նրանով է արտահայտվում առանձին ապրանքի մեջ, որ սրա արժեքի այն մասը, որը ներկայացնում է նոր միակցված աշխատանքն ընդհանրապես, ընկնում է արժեքի այն մասի համեմատությամբ, որը հումքի, օժանդակ մատերիալի, այլ և հիմնական կապիտալի մաշվածքի մեջ է ներկայանում։ Առանձին ապրանքի գնի տարբեր բաղադրամասերի հարաբերության այս փոփոխությունը գնի այն մասի նվազումը, որի մեջ ներկայանում է նոր միակցված կենդանի աշխատանքը, ու գնի այն մասի աճումը, որի մեջ ներկայանում է առաջուց առարկայացած աշխատանքը,— այս փոփոխությունն այն ձևն է, որով առանձին ապրանքի գնի մեջ արտահայտվում է փոփոխուն կապիտալի նվազումը հաստատունի համեմատությամբ։ Ինչպես որ այս նվազումը բացարձակ է տվյալ մեծության կապիտալի, օրինակ, 100-ի համար, այնպես էլ նա բացարձակ է նաև, յուրաքանչյուր առանձին ապրանքի, իբրև վերարտադրված կապիտալի համապատասխան մասի համար։ Սակայն շահույթի նորման, եթե հաշվվում է առանձին ապրանքների գնատարրերի վերաբերմամբ միայն, այլ կերպ կներկայանար, քան, իրապես է։ Եվ ահա ինչ պատճառով—պատճառով.—
[Շահույթի նորման հաշվվում է գործադրված ամբողջ կապիտալի վերաբերմամբ, բայց մի որոշ ժամանակվա, փաստորեն մի տարվա համար։ Մի տարում արտադրած ու իրացրած հավելյալ արժեքի կամ թե շահույթի հարաբերությունն ամբողջ կապիտալի նկատմամբ, տոկոսապես հաշված շահույթի նորման է։ Հետևաբար շահույթի այս տարեկան նորման անհրաժեշտորեն հավասար չի շահույթի այն նորմային, որի հաշվարկման հիմքը կազմում է ոչ թե տարին, այլ տվյալ կապիտալի պտույտի ժամանակաշրջանը. միմիայն այն դեպքում, եթե այս կապիտալը տարվա մեջ ճիշտ մի անգամ է պտույտ գործում, շահույթի երկու նորմաները համընկնում են։
I. 8 000 ֆ. ստ.-անոց կապիտալն արտադրում և ծախում է տարեկան 5 000 հատ ապրանք, հատը 30 շիլլինգով, ուրեմն նրա տարեպտույտն անում է 7 500 ֆ. ստ.։ Ապրանքի ամեն մի հատին ստացվում է 10 շիլլինգ շահույթ = 2 500 ֆ. ստ. տարեկան շահույթ։ Հետևաբար ամեն մի հատի մեջ պարունակվում է 20 շիլլինգ կանխավճարած կապիտալ ու 10 շիլլինգ շահույթ, ուրեմն շահույթի նորման հատին անում է <math>\frac{10}{20}</math> = 50%։ Պտույտ գործած 7 500 ֆ. ստ. գումարին գալիս է 5 000 ֆ. ստ. կանխավճարած կապիտալ ու 2 500 ֆ. ստ. շահույթ. պտույտին ընկնող շահույթի նորման` <math>\frac{p}{k}</math>-ն նմանապես = 50%։ Ընդհակառակը, ամբողջ կապիտալի վրա հաշվելով, շահույթի նորման <math>\frac{p}{C} \ = \ \frac{2 \ 500}{8 \ 000} \ = \ 31\frac{1}{4}</math>%։
II. Թոդ Թող կապիտալը բարձրանա 10 000 ֆ. ստ.-ի։ Ենթադրենք, աշխատանքի բարձրացած արտադրողականության հետևանքով նա կարողանում է տարեկան արտադրել 10 000 հատ ապրանք, յուրաքանչյուրը 20 շիլլնգ շիլլինգ արտադրության ծախքով։ Թող նա այդ ապրանքը ծախի 4 շիլլնգ շիլլինգ շահույթով, ուրեմն հատը 24 շիլլինգով։ Այն ժամանակ տարեկան արդյունքի գինը = է 12 000 ֆ. ստ., որից 10 000 ֆ. ստ.-ը՝ կանխավճարած կապիտալ ու 2 000 ֆ. ստ.՝ -ը՝ շահույթ։ Հատին ընկնող <math>\frac{p}{k}</math>-ն = է <math>\frac{4}{20}</math>, տարեպտույտինը = <math>\frac{2 \ 000}{10 \ 000}</math>, ուրեմն երկու դեպքում էլ = 20%, և որովհետև ամբողջ կապիտալը հավասար է արտադրության ծախքերի գումարին, այն է 10000 10 000 ֆ. ստ., ապա <math>\frac{p}{C}</math>-ն իրական շահույթի նորման էլ այս անգամ = 20%։
III. Թող աշխատանքի մշտապես աճող արտադրողականության պայմաններում կապիտալը բարձրանա 15 000 ֆ. ստ.-ի և հիմա տարեկան արտադրի 30 000 հատ ապրանք, յուրաքանչյուրը 13 շիլլինգ արտադրության ծախքով, որոնք ծախվեն 2 շիլլինգ շահույթով, ուրեմն հատը 15 շիլլինգով։ Այսպիսով տարեպտույտը = 15 շիլլինգ × 30 000 = 22 500 ֆ. ստ., որից 19 500-ը՝ կանխավճարած կապիտալ ու 3 000 ֆ. ստ.-ը՝ շահույթ։ Ուրեմն
<math>\frac{p}{C} \ = \ \frac{3 \ 000}{15 \ 000} \ = \ 20%</math>։
Ինչպես տեսնում ենք, միմիայն II դեպքում, որտեղ պտույտ գործած կապիտալային արժեքը հավասար է ամբողջ կապիտալին, ապրանքի մի հատին կամ թե պտուտագումարին բաժին ընկնող շահույթի նորման նույնն է, ինչ որ ամբողջ կապիտալի վրա հաշված շահույթի նորման։ I դեպքում, որտեղ պտուտագումարն ամբողջ կապիտալից ավելի փոքր է, շահույթի նորման, ապրանքի արտադրության ծախքի վրա հաշված, ավելի բարձր է։ III դեպքում, որտեղ ամբողջ կապիտալը պտուտագումարից ավելի փոքր է, շահույթի նորման ավելի ցածր է իրական, ամբողջ կապիտալի վրա հաշված՝ հաշված շահույթի նորմայից։ Այս դրույթն ընդհանրական նշանակություն ունի։
Վաճառականական պրակտիկայում պտույտը սովորաբար ճիշտ չի հաշվվում։ Ընդունում են, որ կապիտալն արդեն մի պտույտ է գործել, հենց որ իրացվող ապրանքագների գումարը հասնում է գործադրված ամբողջ կապիտալի գումարին։ Բայց '''կապիտալը''' լոկ այն ժամանակ կարող է մի լրիվ պտույտ ավարտել, երբ իրացած ապրանքների '''արտադրության ծախքի''' գումարը հավասարվում է ամբողջ կապիտալի գումարին։— Ֆ. Է.]։
Այստեղ ևս նորից երևան է գալիս, թե կապիտալիստական արտադրության պայմաններում որքան կարևոր է առանձին ապրանքը կամ թե մի որևէ ժամանակամիջոցի ապրանքային արդյունքը դիտել ոչ թե ինքնըստինքյան, մեկուսացած, իբրև սոսկական ապրանք, այլ իբրև կանխավճարված կապիտալի արդյունք ու այն ամբողջ կապիտալի հարաբերությամբ վերցրած, որն արտադրում է այս ապրանքը։
Արդ, թեև շահույթի '''նորման''' պետք է հաշվվեր, համեմատելով արտադրված ու իրացված հավելյալ արժեքի մասսան ոչ միայն կապիտալի սպառված մասի հետ, որը վերահայտնվում է ապրանքների մեջ, այլ համեմատելով կապիտալի նշած մասի հետ, պլյուս կապիտալի չսպառված, բայց գործադրված այն մասը, որը շարունակում է ծառայել արտադրության մեջ,— սակայն և այնպես շահույթի '''մասսան''' կարող է հավասար լինել շահույթի կամ թե հավելյալ արժեքի այն մասսային միայն , որը պարունակվում է բուն իսկ ապրանքների մեջ և պետք է իրացվի այդ ապրանքների վաճառքի միջոցով։ Եթե արդյունաբերության արտադրողականությունը բարձրանում է, ապա առանձին ապրանքի գինն ընկնում է։ Նրա մեջ հիմա ավելի քիչ աշխատանք է պարունակվում, ավելի քիչ՝ թե վճարված ու թե անվճար աշխատանք։ Ասենք թե միևնույն աշխատանքը հիմա արտադրում է, օրինակ, եռապատիկ արդյունք. այս դեպքում առանձին արդյունքին <math>^2/_3</math>-ով ավելի քիչ աշխատանք է ընկնում։ Եվ որովհետև շահույթն առանձին ապրանքի մեջ պարունակվող աշխատանքի այս մասսայի լոկ մի մասը կարող է կազմել, ուստի առանձին ապրանքին բաժին ընկնող շահույթի մասսան պետք է նվազի և այս էլ որոշ սահմաններում, նույնիսկ այն դեպքում եթե հավելյալ արժեքի նորման բարձրանում է։ Համենայն դեպս ամբողջ արդյունքին բաժին ընկնող շահույթի մասսան շահույթի սկզբնական մասսայից ցած չի իջնի, եթե միայն կապիտալը գործադրում է բանվորների միևնույն մասսան, ինչ որ առաջ, ու շահագործման աստիճանը մնում է անփոփոխ։ (Այս կարող է տեղի ունենալ նաև այն դեպքում, եթե շահագործման ավելի բարձրացած աստիճանի պայմաններում ավելի սակավաթիվ բանվորներ են գործադրվում)։ Որովհետև միևնույն հարաբերությամբ, որով նվազում է առանձին արդյունքին բաժին ընկնող շահույթի մասսան, ավելանում է արդյունքների թիվը։ Շահույթի մասսան մնում է միևնույնը, միայն թե այլ կերպ է բաշխվում ապրանքների գումարի վրա. և այս ամենևին չի փոխում նոր միակցված աշխատանքի միջոցով ստեղծված արժեքի քանակի բաշխումը բանվորների ու կապիտալիստների միջև։ Աշխատանքի միևնույն մասսան կիրառելու պրոցեսում շահույթի մասսան լոկ այն դեպքում կարող է բարձրանալ, եթե անվճար հավելյալ աշխատանքն աճում է, կամ թե աշխատանքի շահագործման անփոփոխ աստիճանի դեպքում՝ եթե բանվորների թիվն աճում է։ Կամ թե չէ այն դեպքում, եթե այս երկու պայմանն էլ միասին են ներգործվում։ Այս բոլոր դեպքերում — որոնք սակայն մեր նախադրյալի համաձայն ենթադրում են հաստատուն կապիտալի աճում փոփոխունի համեմատությամբ ու գործադրված ամբողջ կապիտալի մեծության աճում — առանձին ապրանքը շահույթի ավելի փոքր մասսա է պարունակում, և շահույթի նորման ընկնում է նույնիսկ այն դեպքում, եթե առանձին ապրանքի վրա է հաշվվում. նոր միակցված աշխատանքի մի տվյալ քանակ ներկայացվում է ապրանքների մի ավելի մեծ քանակի մեջ. առանձին ապրանքի գինն ընկնում է։ Վերացականորեն քննած՝ առանձին ապրանքի գնի անկման դեպքում, որն առաջ է գալիս աճած արտադրողականության հետևանքով, և ուրեմն այս ավելի էժան ապրանքների թվի միաժամանակյա շատացման դեպքում շահույթի նորման կարող է նույնը մնալ, եթե, օրինակ, արտադրողականության բարձրացումը համաչափորեն ու միաժամանակ է ներգործում ապրանքների բոլոր բաղադրամասերի վրա, այնպես որ ապրանքների ամբողջ գինն ընկնում է նույն հարաբերությամբ, որով աշխատանքի արտադրողականությունն է բարձրանում, և մյուս կողմից ապրանքի գնի տարբեր բաղադրամասերի փոխադարձ հարաբերությունը մնում է միևնույնը։ Շահույթի նորման կարող էր բարձրանալ նույնիսկ այն ժամանակ, եթե հավելյալ արժեքի նորմայի բարձրացման հետ շաղկապված լիներ հաստատուն ու մանավանդ հիմնական կապիտալի տարրերի արժեքի մի զգալի նվագում։ Բայց իրականում, ինչպես արդեն տեսանք, շահույթի նորման ժամանակի ընթացքում ընկնում է։ Սակայն առանձին ապրանքի գնի անկումը ոչ մի դեպքում չի թույլատրում որևէ եզրակացություն անելու շահույթի նորմայի մասին։ Ամեն ինչ հանգում է այն բանին, թե որքան մեծ է ապրանքի արտադրությանը մասնակցող կապիտալի ամբողջ գումարը։ Թող, օրինակ, մի կանգուն գործվածքի գինը 3 շիլլինգից ընկնի 1<math>^2/_3</math> շիլլինգի. եթե մենք գիտենք, որ գնի այդպիսի անկումից առաջ նրա 1<math>^2/_3</math> շիլլինգը հաստատուն կապիտալ էր, մանվածք և այլն, <math>^2/_3</math> շիլլինգը՝ աշխատավարձ , <math>^2/_3</math> շիլլինգը՝ շահույթ, իսկ գնի անկումից հետո 1 շիլլինգը հաստատուն կապիտալ է, <math>^1/_3</math> շիլլինգը՝ աշխատավարձ, և <math>^1/_3</math> շիլլինգը՝ շահույթ, ապա մենք դեռ չգիտենք, արդյոք շահույթի նորման միևնույնն է մնացել, թե՞ ոչ։ Այս կախված է նրանից, թե աճե՞լ է արդյոք ու որչափ՝ կանխավճարված ամբողջ կապիտալը, և սա քանի կանգուն ավելի է արտադրում տվյալ ժամանակում։
Արտադրության կապիտալիստական եղանակի բնությունից առաջացող Եթե արդյունաբերության արտադրողականությունը բարձրանում է, ապա առանձին ապրանքի գինն ընկնում է։ Նրա մեջ հիմա ավելի քիչ աշխատանք է պարունակվում, ավելի քիչ՝ թե վճարված ու թե անվճար աշխատանք։ Ասենք թե միևնույն աշխատանքը հիմա արտադրում է, օրինակ, եռապատիկ արդյունք. այս դեպքում առանձին արդյունքին <math>^2/_3</math>-ով ավելի քիչ աշխատանք է ընկնում։ Եվ որովհետև շահույթն առանձին ապրանքի մեջ պարունակվող աշխատանքի այս մասսայի լոկ մի մասը կարող է կազմել, ուստի առանձին ապրանքին բաժին ընկնող շահույթի մասսան պետք է նվազի և այս էլ որոշ սահմաններում, նույնիսկ այն երևույթըդեպքում եթե հավելյալ արժեքի նորման բարձրանում է։ Համենայն դեպս ամբողջ արդյունքին բաժին ընկնող շահույթի մասսան շահույթի սկզբնական մասսայից ցած չի իջնի, եթե միայն կապիտալը գործադրում է բանվորների միևնույն մասսան, ինչ որ առաջ, ու շահագործման աստիճանը մնում է անփոփոխ։ (Այս կարող է տեղի ունենալ նաև այն դեպքում, եթե շահագործման ավելի բարձրացած աստիճանի պայմաններում ավելի սակավաթիվ բանվորներ են գործադրվում)։ Որովհետև միևնույն հարաբերությամբ, որով նվազում է առանձին արդյունքին բաժին ընկնող շահույթի մասսան, ավելանում է արդյունքների թիվը։ Շահույթի մասսան մնում է միևնույնը, միայն թե այլ կերպ է բաշխվում ապրանքների գումարի վրա. և այս ամենևին չի փոխում նոր միակցված աշխատանքի աճող արտադրողականության միջոցով ստեղծված արժեքի քանակի բաշխումը բանվորների ու կապիտալիստների միջև։ Աշխատանքի միևնույն մասսան կիրառելու պրոցեսում առանձին ապրանքի շահույթի մասսան լոկ այն դեպքում կարող է բարձրանալ, եթե անվճար հավելյալ աշխատանքն աճում է, կամ թե աշխատանքի շահագործման անփոփոխ աստիճանի դեպքում՝ եթե բանվորների թիվն աճում է։ Կամ թե չէ այն դեպքում, եթե այս երկու պայմանն էլ միասին են ներգործվում։ Այս բոլոր դեպքերում — որոնք սակայն մեր նախադրյալի համաձայն ենթադրում են հաստատուն կապիտալի աճում փոփոխունի համեմատությամբ ու գործադրված ամբողջ կապիտալի մեծության աճում — առանձին ապրանքը շահույթի ավելի փոքր մասսա է պարունակում, և շահույթի նորման ընկնում է նույնիսկ այն դեպքում, եթե առանձին ապրանքի վրա է հաշվվում. նոր միակցված աշխատանքի մի տվյալ քանակ ներկայացվում է ապրանքների մի ավելի մեծ քանակի մեջ. առանձին ապրանքի գինն ընկնում է։ Վերացականորեն քննած՝ առանձին ապրանքի գնի անկման դեպքում, որն առաջ էգալիս աճած արտադրողականության հետևանքով, և ուրեմն այս ավելի էժան ապրանքների թիվը մեծանում, առանձին ապրանքին հասնող թվի միաժամանակյա շատացման դեպքում շահույթի մասսան նորման կարող է նույնը մնալ, եթե, օրինակ, արտադրողականության բարձրացումը համաչափորեն ու ապրանքի միաժամանակ է ներգործում ապրանքների բոլոր բաղադրամասերի վրա, այնպես որ ապրանքների ամբողջ գումարին հասնող գինն ընկնում է նույն հարաբերությամբ, որով աշխատանքի արտադրողականությունն է բարձրանում, և մյուս կողմից ապրանքի գնի տարբեր բաղադրամասերի փոխադարձ հարաբերությունը մնում է միևնույնը։ Շահույթի նորման կարող էր բարձրանալ նույնիսկ այն ժամանակ, եթե հավելյալ արժեքի նորմայի բարձրացման հետ շաղկապված լիներ հաստատուն ու մանավանդ հիմնական կապիտալի տարրերի արժեքի մի զգալի նվազում։ Բայց իրականում, ինչպես արդեն տեսանք, շահույթի նորման նվազում ենժամանակի ընթացքում ընկնում է։ Սակայն առանձին ապրանքի գնի անկումը ոչ մի դեպքում չի թույլատրում որևէ եզրակացություն անելու շահույթի նորմայի մասին։ Ամեն ինչ հանգում է այն բանին, բայց թե որքան մեծ է ապրանքի արտադրությանը մասնակցող կապիտալի ամբողջ գումարին բաժին ընկնող գումարը։ Թող, օրինակ, մի կանգուն գործվածքի գինը 3 շիլլինգից ընկնի 1<math>^2/_3</math> շիլլինգի. եթե մենք գիտենք, որ գնի այդպիսի անկումից առաջ նրա 1<math>^2/_3</math> շիլլինգը հաստատուն կապիտալ էր, մանվածք և այլն, <math>^2/_3</math> շիլլինգը՝ աշխատավարձ , <math>^2/_3</math> շիլլինգը՝ շահույթ, իսկ գնի անկումից հետո 1 շիլլինգը հաստատուն կապիտալ է, <math>^1/_3</math> շիլլինգը՝ աշխատավարձ, և <math>^1/_3</math> շիլլինգը՝ շահույթ, ապա մենք դեռ չգիտենք, արդյոք շահույթի նորման միևնույնն է մնացել, թե՞ ոչ։ Այս կախված է նրանից, թե աճե՞լ է արդյոք ու որչափ՝ կանխավճարված ամբողջ կապիտալը, և սա քանի կանգուն ավելի է արտադրում տվյալ ժամանակում։
Արտադրության կապիտալիստական եղանակի բնությունից առաջացող այն երևույթը, որ աշխատանքի աճող արտադրողականության պրոցեսում առանձին ապրանքի կամ թե ապրանքի տվյալ մի քանակի գինն ընկնում է, ապրանքների թիվը մեծանում, առանձին ապրանքին հասնող շահույթի մասսան ու ապրանքի ամբողջ գումարին հասնող շահույթի նորման նվազում են, բայց ապրանքի ամբողջ գումարին բաժին ընկնող շահույթի մասսան աճում է — այս երևույթը մակերևութորեն քննելիս միմիայն հետևյալն է ներկայացնում. առանձին ապրանքին հասնող շահույթի մասսայի անկում, ապրանքի գնի անկում, շահույթի մասսայի աճում, այն ապրանքների աճած ամբողջ քանակի համար, որ արտադրում է հասարակական ամբողջ կապիտալը և կամ առանձին կապիտալիստը։ Այս երևույթը տվյալ դեպքում այնպես է ըմբռնվում, իբր թե կապիտալիստն իր ազատ կամեցողությամբ է ավելի քիչ շահույթ վերցնում առանձին ապրանքներից, բայց իրեն փոխհատուցում է, արտադրելով ապրանքների ավելի մեծ քանակ։ Այս հայացքը հիմնվում է այն պատկերացման վրա, իբր թե շահույթը ծագում է վաճառքից, օտարացումից (profit upon alienation) մի պատկերացում, որն իր հերթին հետևցրած է վաճառականական կապիտալի հայացքներից։
Մենք առաջ, առաջին գրքի չորրորդ ու յոթերորդ բաժնում, տեսանք, որ աշխատանքի արտադրողականության հետ աճող ապրանքային մասսան ու առանձին ապրանքի էժանացումն իբրև այսպիսիք (որչափով այս ապրանքները չեն մտնում բանվորական ուժի գնի մեջ իբրև որոշիչ տարրեր), չեն ազդում առանձին ապրանքի մեջ եղած վճարովի ու անվճար աշխատանքի հարաբերության վրա, չնայած գնի անկմանը։
Որովհետև մրցման մեջ ամեն ինչ կեղծ, այլաշրջված ձևով է պատկերանում, ուստի առանձին կապիտալիստը կարող է երևակայել, 1) որ նա առանձին ապրանքին բաժին ընկնող իր, շահույթը քչացնում է՝ ապրանքի գինն իջեցնելով, բայց ավելի մեծ շահույթ է ձեռք բերում ապրանքային այն ավելի մեծ մասսայի շնորհիվ, որ ինքը վաճառում է. 2) որ նա ինքը սահմանում է առանձին ապրանքների գինը և ամբողջ արդյունքի գինը որոշում է բազմապատկման միջոցով, այն ինչ սկզբնական պրոցեսը բաժանումն է (տես I գիրք, X գլուխ, 282—284 էջ), բազմապատկումը ճիշտ է լոկ երկրորդ հերթին, քանի որ ենթադրվում է նրան նախորդող բաժանում։ Գռեհիկ տնտեսագետն ուրիշ բան չի անում իրոք, բայց եթե մրցման մեջ ընդգրկված կապիտալիստների տարօրինակ պատկերացումները թարգմանում է մի առերևույթ ավելի թեորետիկ, ընդհանրականացնող լեզվի և կաշվից դուրս է գալիս՝ այս պատկերացումների ճշտությունը կերտելու համար։
Ապրանքային գների անկումն ու էժանացած ապրանքների աճող մասսային բաժին ընկնող շահույթի մասսայի մեծացումն իրապես լոկ մի այլ արտահայտություն է այն օրենքի, ըստ որի շահույթի նորման ընկնում է շահույթի մասսայի մեծանալու հետ միաժամանակ։
Այն խնդրի հետազոտությունը, թե շահույթի ընկնող նորման որքան կարող է համընկնել բարձրացող գների հետ, նույնքան քիչ է վերաբերում այստեղին, որքան այն կետը, որ քննված է ավելի առաջ, I գիրք, 282—284 էջերում, հարաբերական հավելյալ արժեքի առնչությամբ։ Այն կապիտալիստը, որը կիրառում է արտադրության ավելի կատարելագործված, բայց դեռ չընդհանրացած եղանակներ, ծախում է շուկայի գնից ցածր, բայց իր անհատական արտադրության գնից բարձր. այսպիսով շահույթի նորման նրա համար բարձրանում է, մինչև որ մրցումը հավասարեցնում է այս. հավասարեցման այս ժամանակաշրջանում առաջ է գալիս ծախսված կապիտալը մեծացնելու, մի նոր պահանջ. նայած այս մեծացման աստիճանին, նոր պայմաններում կապիտալիստը հիմա ի վիճակի կլինի մինչև այդ զբաղեցրած բանվորական մասսայի մի մասը, գուցե և ամբողջ մասսան կամ թե բանվորների մի ավելի մեծ մասսա աշխատեցնելու, հետևաբար շահույթի միևնույն կամ թե մի ավելի մեծ մասսա արտադրելու։
===ՏԱՍՆՉՈՐՍԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՀԱԿԱԶԴՈՂ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐ===