== Գլուխ 22 ==
Հասավ Ջիմի լաց լինելու հերթը։ Մենք ճեղքելով դուրս եկանք աղմկոտ ուրախ ամբոխի միջով, իսկ նրա երեսով հոսում էին դառն արցունքները։ Անարդարացի է, պնդում էր նա ամբողջ ճանապարհին, մինչև հրապարակի անկյունը հասնելը, որտեղ մեղ սպասում էր Ատտիկուսը։ Ատտիկուսը կանգնած էր փողոցի լապտերի տակ, նրա դեմքն այնպիսին էր, ասես ոչինչ չէր պատահել ժիլետը կոճկած, օձիքը և փողկապը տեղը-տեղին, ժամացույցի շղթան փայլում էր, նա միանգամայն հանգիստ էր, անվրդով՝ ինչպես միշտ։
— Դա անարդարացի՛ է, Ատտիկուս,― ասաց Ջիմը։
― Այո, որդիս, անարդարացի է։
Մենք գնացինք տուն։
Ալեքսանդրա հորաքույրը դեռ չէր պառկել։ Նա խալաթով էր, և, ազնիվ խոսք, սեղմիրանն անգամ չէր հանել։
― Ես շատ եմ ցավում, եղբայր,— ոչ բարձր ասաց նա։
Նա դեռ երբեք Ատտիկուսին եղբայր չէր անվանել, և ես հայացքս ուղղեցի Ջիմին, բայց նա չէր լռել։ Նա մեկ նայում էր Ատտիկուսին, մեկ հատակին, գուցե նա մտածում էր, թե Ատտիկուսն էլ է մեղավոր, որ Թոմ Ռոբինսոնին դատապարտեցին։
― Ի՞նչ է պատահել նրան,— հարցրեց հորաքույրը Ջիմի մասին։
― Ոչինչ, նա շուտով կհանգստանա,― պատասխանեց Ատտիկուսը։― Այդ բանը նրա վրա ծանր նստեց։— Հայրս հառաչեց։— Ես գնում եմ քնելու։ Եթե առավոտյան նախաճաշելու չգամ, ինձ չարթնացնեք։
― Նախ և առաջ պետք է ասել, որ խելացի բան չէր, թույլ տալ երեխաներին․․․
― Սա է նրանց հարազատ տունը, քո՛ւյր,— ասաց Ատտիկուսը։— Այսպես ենք նրանց համար կառուցել մենք, թող սովորեն ապրել այդ տան մեջ։
― Սակայն ոչ մի անհրաժեշտություն չկա, որ նրանք դատարան գնան և կեղտոտվեն այդ․․․
― Դա նույնքան բնորոշ է Մեյկոմբ շրջանի համար, որքան և բողոքականների համայնքի ժողովները։
― Ատտիկո՛ւս,— հորաքրոջ աչքերը ահաբեկվեցին,— ես չէի կարծում, որ դու ընդունակ ես դրա հետևանքով դաժան դառնալ։
― Ես դաժան չեմ դարձել, այլ ուղղակի հոգնել եմ։ Ես գնում եմ քնելու։
― Ատտիկո՛ւս․․․— մռայլ ասաց Ջիմը։
― Ի՞նչ է, որդիս։
― Այդ ի՞նչ արին նրանք, ինչպե՞ս կարողացան․․․
― Չգիտեմ ինչպես, բայց կարողացան։ Նրանք այդպես անում էին առաջ և կանեն դեռ շատ անգամ, և այդ դեպքում լալիս են, հավանաբար, միայն երեխաները։ Բարի գիշեր։
Բայց առավոտյան միշտ էլ ամեն ինչ թվում է ոչ այնքան սոսկալի։ Ատտիկուսը սովորականի նման ելավ վաղ առավոտյան, և երբ մենք վհատ տեսքով մտանք հյուրասենյակ, նա արդեն նստած էր խորասուզված «Մոբիլ ռեջիստեր» թերթի ընթերցանությամբ։ Ջիմի քնահար դեմքին դրոշմված էր մի հարց, որը նա դեռ կարգին չէր կարողանում արտահայտել։
― Պետք չկա առայժմ հուզվելու,— հանգստացրեց նրան Ատտիկուսը, երբ մենք մտանք սեղանատուն։— Մենք դեռ կկռվենք։ Մենք դեռ բողոքարկելու ենք, դեռ ամեն ինչ կորած չէ։ Տեր իմ աստված, Կել, այս ի՞նչ բան է։
Ատտիկուսը հայացքը սևեռել էր իր ափսեին։
― Թոմ Ռոբինսոնի հայրն այսօր ձեզ հավի ճուտ էր ուղարկել, ես էլ տապակեցի։
― Ասա նրան, որ դա ինձ համար մեծ պատիվ է, չէ՞ որ, հավանաբար, առավոտյան նախաճաշին պրեզիդենտին անգամ ճուտ չեն մատուցում։ Իսկ սա ի՞նչ է։
― Դա էլ թխվածք է,— ասաց Կելպուրնիան։— Էսթելլան է ուղարկել, նա, որ հյուրանոցում խոհարարուհի է։
Ատտիկուսը նայեց նրան տարակուսանքով, որին ի պատասխան Կելպուրնիան ասաց․
― Հապա դուք մի խոհանոց գնացեք ու տեսեք, թե է կատարվում, միստեր Ֆինչ։
Մենք նույնպես գնացինք։ Խոհանոցի սեղանը ջարդվում էր ամեն տեսակի ուտելիքների ծանրության տակ։ Ինչ ասես որ չկար այնտեղ․ է՛լ ապխտած խոզի մսի խոշոր կտորներ, է՛լ պոմիդոր, բակլա, նույնիսկ խաղող։ Ատտիկուսը նկատեց մի պուտուկ աղը դրած խոզի տոտիկներ և քմծիծաղ տվեց։
― Ինչ եք կարծում, հորաքույրը թույլ կտա՞, որ ես այդ ուտեմ սեղանատանը։
― Առավոտյան գալիս եմ, և ինչ եմ տեսնում՝ տան ետևի արտասանդուղքի վրա տեղ ու դադար չկա։ Նրանք... նրանք շատ երախտապարտ են ձեզ այն ամենի համար, ինչ դուք արեցիք, միստեր Ֆինչ։ Դա... դա չէ՞ որ նրանց կողմից չի կարելի համարել մեծ հանդգնություն։
Ատտիկուսի աչքերը արցունքով լցվեցին։ Նա անմիջապես չկարողացավ պատասխանել։
― Հաղորդիր նրանց, որ ես շատ երախտապարտ եմ,— վերջապես ասաց նա։— Հաղորդիր նրանց... հաղորդիր, որ նրանք այլևս երբեք այդպիսի բան չանեն։ Ժամանակները շա՜տ ծանր են...
Նա ներս նայեց սեղանատուն, ներողություն խնդրեց հորաքույր Ալեքսանդրայից, գլխարկը դրեց և մեկնեց քաղաք։
Նախասենյակում լսվեց Դիլլի քայլերի ձայնը, և Կելպուրնիան սեղանից չհավաքեց նախաճաշը, որին Ատտիկուսն այդպես էլ ձեռք չէր տվել։ Դիլլը, որն ինչպես միշտ, ծամում էր առջևի ատամներով, ինձ պատմեց, թե երեկվա երեկոյից հետո ինչ է ասել միսս Ռեյչելը։ Նա ասել է՝ Ատտիկուս Ֆինչը ցանկանում է ճակատով պատը փշրել, է՛հ, թող անի, ճակատը հո իրենն է, ուրիշինը չէ։
― Ես նրան, իհարկե, կպատասխանեի,— փնթփնթաց Դիլլը՝ կրծելով հավի բուդը,— բայց այսօր նրա հետ չարժեր վիճել։ Ասում է՝ իմ պատճառով մինչև կեսգիշեր անհանգստացել է, ուզեցել է շերիֆին հայտնել, որ ինձ որոնեն, բայց նա եղել է դատարանում։
― Դու այլևս ոչ մի տեղ մի գնա առանց նրան ասելու։ Դու նրան ավելի ես չարացնում,— ասաց Ջիմը։
― Դե, ես նրան քառասուն անգամ ասել եմ, թե ուր եմ գնում․․․ Պարզապես նրա աչքին օձեր են երևում պահարանում։ Արի գրազ գանք, նա ամեն օր նախաճաշին մի պինտա խմում է՝ երկու լիքը բաժակ, հաստատ գիտեմ։ Աչքովս եմ տեսել։
— Այդպես մի ասա, Դիլլ,— խոսեց Ալեքսանդրա հորաքույրը։— Երեխաներին վայել չէ այդպես խոսել։ Դա․․․ դա անամոթություն է։
― Ես անամոթ չեմ, միսիս Ալեքսանդրա։ Մի՞թե ճշմարտությունն ասելը անամոթություն է։
― Այնպես, ինչպես դու ես խոսում, անամոթություն է։
Ջիմը զայրացած նայեց հորաքրոջը, բայց միայն Դիլլին ասաց․
— Գնա՛նք։ Խաղող վերցրու հետդ։
Երբ մենք դուրս եկանք պատշգամբ, միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը միստեր Էյվերիին և միսս Էտկինսոնին շնչակտուր պատմում էր երեկվա դատավարության մասին։ Նրանք մի պահ նայեցին մեզ և նորից շարունակեցին խոսել։ Ջիմը մի ռազմատենչ բացականչություն արձակեց, իսկ ես շատ ցավեցի, որ մոտս զենք չունեի։
― Ատելով ատո՛ւմ եմ, երբ մեծերը նայում են ինձ,— ասաց Դիլլը։— Անմիջապես ինձ թվում է, թե մի վատ բան եմ արել։
― Արի այստեղ, Ջիմ Ֆինչ,— ձայն տվեց միսս Մոդին։
Ծանր հոգոց քաշելով, Ջիմն իջավ ճլորթուց։
― Մենք էլ կգանք,― ասաց Դիլլը։
Միսս Ստիվենին տեղն ու տեղը մեզ վրա նշան բռնեց իր հետաքրքիր քթով։ Այդ ո՞վ է մեզ թույլ տվել, որ դատարան գնանք։ Ինքը, ճիշտ է, մեզ չի տեսել, բայց այսօր առավոտից սկսած հենց միայն այդ մասին են խոսում, որ մենք նստած ենք եղել նեգրերի վերնասրահում։ Այդ ինչ է, Ատտիկուսը նրա համար է մեզ այնտեղ նստեցրել, որ... Այնտեղ, ճիշտ է շնչել անգամ չի կարելի այդ բոլոր տեսակի... Եվ մի՞թե Մեծաչքանին այդ ամենը հասկացել է․․․ Եվ, իհարկե, մեզ ցավ է պատճառել, որ մեր հայրիկի բուրդը այդպես քամուն են տվել․․․
― Լռի՛ր, Ստիվենի,— սառցային ձայնով ասաց միսս Մոդին։— Ես մտադիր չեմ ամբողջ առավոտը ցցվել արտասանդուղքին... Ջիմ Ֆինչ, ես քեզ կանչեցի, որպեսզի իմանամ, արդյոք, չե՞ս ցանկանա դու և քո ընկերակիցները կարկանդակ անուշ անել։ Ես այսօր վեր եմ կացել առավոտյան ժամը հնգին, որպեսզի թխեմ, այնպես որ, ավելի լավ է համաձայնվիր։ Խնդրում եմ մեզ ներել, Ստիվենի։ Ցտեսությո՛ւն, միստեր Էյվերի։
Միսս Մոդիի խոհանոցի սեղանի վրա փայլում էր մի մեծ կարկանդակ, իսկ կողքին երկու փոքրերը։ Փոքրերից հարկավոր էր երեք հատ։ Հազիվ թե կարելի լիներ կարծել, որ միսս Մոդին մոռացած լիներ Դիլլին, և, հավանաբար, մեր դեմքերին զարմանք նշմարվեց։ Բայց հենց այդ ժամանակ, նա մեծ կարկանդակից կտրեց մի կտոր և մեկնեց Ջիմին։
Մենք ուտում էինք և հասկանում, որ միսս Մոդին ուզում է մեզ ասել, որ նրա վերաբերմունքը մեր նկատմամբ մազաչափ անգամ չի փոխվել։ Նա լուռ նստել էր աթոռին և նայում էր մեզ։
Եվ հանկարծ ասաց․
― Մի՛ վշտանա, Ջիմ։ Կյանքում ամեն ինչ այնպես վատ չէ, ինչպես թվում է։
երբ տանը, ոչ թե փողոցում, միսս Մոդին պատրաստվում էր ընդարձակ ճառ արտասանել, նա ձեռքի ափերով հենվում էր ծնկներին և լեզվով ուղղում էր արհեստական ատամները։ Այդպես վարվեց նաև հիմա, իսկ մենք նստել ու սպասում էինք։
― Ահա թե ինչ եմ ուզում ձեզ ասել։ Աշխարհում մարդիկ կան, որոնք ծնվել են հենց այն բանի համար, որպեսզի մեր փոխարեն կատարեն ամենաանշնորհակալ աշխատանքը։ Ձեր հայրը նույնպես այդպիսին է։
― Լա՛վ, բավական է,— վհատ ձայնով ասաց Ջիմը։
― Ո՛չ մի «լավ, բավական է», սը՛ր,— ասաց միսս Մnդին։— Դու դեռ այնքան հասունացած չես, որպեսզի հասկանաս իմ խոսքերը։
Ջիմը հայացքը սևեռել էր իր կարկանդակի մնացորդին։
― Քեզ զգում ես ինչպես թրթուրը բոժոժի մեջ, ահա թև ինչ,— ասաց նա։— Կարծես ընել ես բարուրված մի տաք անկյունում և քամի անգամ չի փչել վրադ։ Ես կարծել եմ, որ մեյկոմբցիներն ամենալավ մարդիկն են աշխարհի երեսին, համենայն դեպս գոնե տեսքով այդպիսին են։
― Աշխարհում մենք ամենաբարեբախտ մարդիկն ենք,— ասաց միսս Մոգին։— Հաճախակի չէ, որ պարագաները մեզ կոչում են ապացուցելու, որ մենք, իրոք, քրիստոնյա ենք, բայց երբ այդ պահանջվում է, դրա համար մենք ունենք մարդիկ ինչպիսին Ատտիկուսն է։
Ջիմը դառը ժպտաց։
— Լավ կլիներ, եթե բոլորը մեր շրջանում այդպես մտածեին։
― Դուք չե՜ք կարող ենթադրել, թե որքան շատ են մեզ նմանները։
― Մի՞թե,— ձայնը բարձրացրեց Ջիմը,— գեթ որևէ մեկը օգնե՞ց Թոմ Ռոբինսոնին, դե՛հ, ասացեք, ո՞վ։
― Ամենից առաջ նրա սևամորթ բարեկամները և մեզ նման մարդիկ, ինչպես դատավոր Թեյլորը, ինչպես միստեր Հեկ Թեյթը։ Դադարիր ծամելուց, Ջիմ Ֆինչ, և ուղեղդ աշխատեցրու։ Դու երբեք չե՞ս մտածել, որ դատավոր Թեյլորը պատահաբար չի Ատտիկուսին նշանակել Թոմին դատապաշտպան։ Դատավոր Թեյլորը ի՞նչ պատճառներից դրդված կարող էր այդ անել։
― Ա՛յ, դա խելքի բան է։ Եթե մեղադրյալը չի կարողանում փաստաբան վարձել, ապա սովորաբար դատապաշտպան նշանակում են Մաքսվել Գրինին՝ մեյկոմբցի փաստաբաններից ամենից երիտասարդին, քանի որ նրան հարկավոր է փորձ ձեռք բերել։ Եվ, նշանակում է, Թոմ Ռոբինսոնին նույնպես պետք է պաշտպաներ Մաքսվել Գրինը։
― Հապա մի փոքր մտածիր այդ մասին,— շարունակեց միսս Մոդին։— Դա հո պատահակա՞ն չէ։ Ես երեկ դռանը նստած սպասում էի։ Ես շարունակ սպասում էի, թե երբ կգաք դատարանից, սպասում էի և մտածում՝ Ատտիկուս Ֆինչը տանուլ կտա գործը, չի կարող շահել, սակայն նա մեր կողմերում միակ մարդն է, որ ընդունակ է ստիպելու ատենակալներին այդքան երկար ժամանակ գլուխ կոտրելու մի այդպիսի գործի վրա։ Եվ ինքս ինձ ասում էի՝ դեհ, ինչ կա որ, մենք առաջ ենք գնում․․․ Դա մի քայլ է միայն, աննշան, մանկական, բայց այդուհանդերձ մի քայլ առաջ։
— Դրանք լոկ խոսակցություններ են․․․ Բայց մի՞թե մեր լուսավորված դատավորները և փաստաբանները չեն կարող այդ վայրենի ատենակալների հախից գալ,— փնթփնթաց Ջիմը։— Ա՛յ, ես կմեծանամ․․․
― Այդ մասին դու ավելի շուտ հորդ հետ խոսիր,— ասաց միսս Մոդին։
Մենք իջանք զովասուն նոր սանդուղքներով, դուրս եկանք արևին և տեսանք, որ միստեր Էյվերին և միսս Ստիվենի Կրոուֆորդը դեռ կանգնած զրուցում են։ Նրանք անցան մայթով և այժմ էլ կանգնեցին միսս Ստիվենիի տան մոտ։ Նրանց մոտ գնաց նաև միսս Ռեյչելը։
― Իսկ երբ ես մեծանամ, հավանաբար ծաղրածու կդառնամ,— ասաց Դիլլը։
Ես և Ջիմը զարմանքից տեղում քար կտրեցինք։
― Այո՛, հենց ծաղրածու,— ասաց նա։— Ես մարդկանց հետ չեմ կարողանում յոլա գնալ, ոչինչ չի ստացվում, ես միայն կարողանում եմ նրանց վրա ծիծաղել, ահա, ես էլ կգնամ կրկես և կծիծաղեմ այնքա՜ն մինչև ուշագնաց լինեմ։
― Դու ամեն ինչ իրար խառնեցիր, Դիլլ,— ասաց Ջիմը։— Ծաղրածուները տխուր են լինում, և բոլորը ծիծաղում են հենց նրանց վրա։
― Էհ, թող այդպես լինի իսկ ես ուրիշ տեսակ ծաղրածու կլինեմ։ Կկանգնեմ բեմի մեջտեղը և կծիծաղեմ բոլորի երեսին։ Հապա մի նայիր այն կողմը,— գլխով արեց նա։― Նրանք մի՞թե մարդիկ են։ Դրանց մնում է միայն հեծնեն ցախավելին ու թռչեն։ Ռեյչել մորաքույրն ահա արդեն թռչում է։
Միսս Ստիվենին և միսս Ռեյչելը ձեռքները թափահարելով անհամբերությամբ կանչում էին մեզ, ճիշտ ասաց Դիիլը, իսկական վհուկներ էին, որ կային։
― Էհ, ձեր ինչն եմ ասել,— հառաչեց Ջիմը։— Չգնալ էլ չի լինի, անքաղաքավարություն է։
Ինչ֊որ բան էր պատահել։ Միստեր Էյվերին կաս-կարմիր էր կտրել, նա այնպես փռշտաց, որ քիչ մնաց մեզ գետին գլորեր, երբ անցնում էինք մոտով։ Միսս Ստիվենին ամբողջովին դողում էր, միսս Ռեյչելը հասավ ու Դիլլի ուսից բռնեց։
― Անմիջապես գնա տուն և քիթդ անգամ դուրս չհանես, փողոցում վտանգավոր է,— ասաց նա։
― Իսկ ինչո՞ւ,— հարցրի ես։
― Դուք ինչ է, չե՞ք լսել։ Ամբողջ քաղաքը միայն այդ մասին է խոսում․․․
Այդ Ժամանակ շեմքի վրա երևաց Ալեքսանդրա հորաքույրը և կանչեց մեզ, բայց արդեն ուշ էր։ Միսս Ստիվենին շնչասպառ լինելով մեզ ասաց, որ այսօր առավոտյան միստեր Բոբ Յուելը փոստի անկյունում կանգնեցրել է Ատտիկուսին, թքել է երեսին և ասել՝ թող ժամանակը գա, նա այդ քնձռոտ փաստաբանի հախից էլ կգա։
== Գլուխ 23 ==