Եվ կրկին փողոց, մեքենաներ, մարդիկ՝ մարդկանց ու մեքենաների հաճելի զգացմունքներ արթնացնող անմասնություն։ Հետո՝ նախասրահ, լայն մարմարե աստիճաններ, ծալքերի տեղում մաշված ուղեգորգեր… Ցուցանակ՝ «Պրոպագանդայի բաժին»։
Լիդան դուռը թակում ու ներս է մտնում։ Բոլորն անսահման ուրախանում են։ Կուլեշովն ասում է հերթական գռեհկությունը։ Վերոչկա Կոտովան ժպտում է՝ առանց հայացքը բարձրացնելու։ Ժժենյա Ժենյա Տյուրինը օգնում է հանել կիսավերարկուն։ Մորալեւիչը հարցնում է․
— Իմացա՞ր հինգշաբթվա մասին։ Ինքը Յուրնան գոհ է քո աշխատանքից։
Շաբլինսկին աշխատում էի «Սովետսկայա Էստոնիա» թերթում։ Լենինգրադում էր արդեն մեկ շաբաթ։ Տալլին գնացող մեքենա կար։
Աեւաստյանովը Սեւաստյանովը կեսբերան առաջարկեց չցրվել։ Մենք հրաժեշտ տվրնք ու դուրս եկանք։ Մտանք խանութ։ Շշերն ուռեցրին մեր գրպանները։ Ես ամառային վերնաշապիկով ու սպորտային կոշիկներով էխ էի։ Անձնագիրս անգամ մոտս չէր։
Տասը րոպեից մի «Վոլգա» մոտեցավ։ Ղեկին մռայլ մի մարդ էր, որին Շաբլինսկին կոչում էր Գրիշանյա։
՛Գրիշանյան Գրիշանյան ամբողջ ճանապարհին լուռ էր։ Օղի չխմեց։ Ինձ նույնիսկ թվաց, թե Շաբլինսկին նրան առաջին անգամ է տեսնում։
Արագորեն անցանք Լենինգրադի հյուսիսարեւմտյան անշուքծայրամասը։ Դրանից հետո միանման գյուղեր էին, գունաթափ խոտ ու դանդաղահոս գետակներ։ Երկաթուղային անցման մոտ Գրիշանյան կանգնեցրեց ավտոմեքենան, դուրս եկավ եւ ուղղվեց դեպի թփերը։ Որպես պայմանականություններից ազատ մարդ, քայլելիս արդեն արձակում էր տաբատի կոճակները։
^յյրամասը։ Դրանից հետո միանման գյուղեր էին— Ինչո՞ւ է այսքան մռայլ, գունաթափ խոտ ու դանդաղահոս գետակներ։ Երկաթուղային անցման մոտ Գրիշանյան կանգնեցրեց ավտոմեքենան, դուրս եկավ եւ ուղղվեց դեպի թփերը։ Որպես պայմանականություններից ազատ մարդ, քայլելիս արդեն արձակում էր տաբատի կոճակները։— հարցնում եմ։ Շաբլինսկին պատասխանեց․
— Ինչո՞ւ է այսքան մռայլ, ֊ հարցնում եմ։ Շաբլինսկին պատասխանեց․Մռայլ չէ։ Քննության տակ է։ Եթե չեմ սխալվում՝ կաշառքի համար։
— Մռայլ չէ։ Քննության տակ է։ Եթե չեմ սխալվում՝ կաշառքի համար։Ի՞նքն է կաշառք տվել։
— Ի՞նքն է կաշառք տվել։Գրիշային մի սրբացրու։ Գրիշան չի տվել, վերցրել է։ Ըստ որում՝ անսահման քանակությամբ։ Ու հիմա էլ քննության տակ է։ Արդեն քաղաքից չբացակայելու ստորագրություն են վերցրել։
— Գրիշային մի սրբացրու։ Գրիշան չի տվելԻնչպե՞ս է, վերցրել է։ Ըստ որում՝ անսահման քանակությամբ։ Ու հիմա էլ քննության տակ է։ Արդեն քաղաքից չբացակայելու ստորագրություն են վերցրել։որ դուրս է եկել։ — Որտեղի՞ց։
— Ինչպե՞ս է, որ դուրս է եկել։
— Որտեղի՞ց։
— Լենինգրադից։
— Ատորագությունը Տալլինում է տվել։
— Իսկ ինչպե՞ս է Տալլինից դուրս եկել։
— Շատ պարզ։ Նստել է մեքենան ու քշել։ Գրիշան կորցնելու ոչինչ չունի այլեւս։ Նրան շուտով ձերբակալելու են։
— Ե՞րբ, ֊ անիմաստ հարց տվի ես։
— Մինչեւ Տալլին հասնելը՝ հազիվ թե…
Գրիշանյան — Ստորագությունը Տալլինում է տվել։ — Իսկ ինչպե՞ս է Տալլինից դուրս եկավ թփերից։ Քայլելիս կոճկում էր տաբատը։ Նրա ամուր դաստակներին ինչ֊որ փայլ նկատեցի։ «Ձեռնաշղթանե՞ր»եկել։ — Շատ պարզ։ Նստել է մեքենան ու քշել։ Գրիշան կորցնելու ոչինչ չունի այլեւս։ Նրան շուտով ձերբակալելու են։ — Ե՞րբ, ֊ մտածեցի։ Հետո տեսա, որ մետաղե շղթաներով ժամացույցներ են՝ եր–— անիմաստ հարց տվի ես։
107— Մինչեւ Տալլին հասնելը՝ հազիվ թե…
կուական Գրիշանյան դուրս եկավ թփերից։ Քայլելիս կոճկում էր տաբատը։ Նրա ամուր դաստակներին ինչ֊որ փայլ նկատեցի։ «Ձեռնաշղթանե՞ր»,— մտածեցի։ Հետո տեսա, որ մետաղե շղթաներով ժամացույցներ են՝ երկուական ամեն դաստակին։
Շարունակեցինք ճանապարհը։
Նարվան անցնելուց հետո բնապատկերը փոխվեց։ Բնությունն արդեն պակաս անկանոն էր։ Տները՝ ավելի կոկիկ ու խիսւո։խիսա։
Շաբլինսկին ննջում էր։ Իսկ ես անդադար մտածում էի՝ ինչո՞ւ։ Ո՞ւր եւ ինչո՞ւ եմ գնում։ Ի՞նչ է ինձ սպասում։ Ի՜նչ հիմար ձեւով է անցնում կյանքս…
Նստատեղի տակ դատարկ շիշը ինչ֊որ մետաղի դիպավ։ Մեքենան կանգ առավ։ Շաբլինսկին արթնացավ։
— Ահա եւ տանն ենք, ֊ ասաց։
— Ահա եւ տանն ենք,— ասաց։ Դուրս եկա մեքենայից։ Թաց փողոցն արտացոլում էր նեոնե տառերը։ Մթության մեջ գծագրվում էին շենքերի հարթ դիմա– պատերը։ դիմապատերը։ Բնապատկերը հիշեցնում էր Անդերսենի գրքերի նկարազարդումները։
Շաբլինսկին ձեռքը մեկնեց ինձ․
— Զանգիր։
Ես չհասկացա։ Հետո նա ասաց․
— Նելկան անհանգստանում է։
Այստեղ արդեն ես իսկապես անհանգստացա։ Նույնիսկ շփոթված հարցրի․
— Ի՞նչ Նելկա։ — Կինս, ֊ — ասաց Շաբլինսկին, ֊ — մոռացե՞լ ես։ Հարսանիքին ա– ռաջին առաջին հարբողը դու էիր…
Շաբլինսկին արդեն վաղուց աշխատում էր կուսակցական թերթում։ Ֆունկցիոների կարգավիճակից չէր նեղվում։ Նույնիսկ ինչ֊որ հմայք էր կարողացել պահպանել։
Առհասարակ նկատել եմ, որ մարդկային հմայքը խիստ դժվար է կորցնել։ Շատ ավելի դժվար, քան բանականությունը, սկզբուքները կամ համոզմունքները։ Երբեմն կուսակցական աշխատանքի տասնամյակներն էլ չեն օգնում։ Պատիվը, ասենք, իսպառ վերանում է, իսկ հմայքը մնում է։ Մորդովիայում կար նույնիսկ հմայքը պահպանած մի բանտապետ…
Կարճ ասած՝ Շաբլինսկին նորմալ մարդ էր։ Եթե անգամ ստորություն էր անում՝ առանց ավելորդ ջանադրության։ Մենքգրեթե ընկերներ էինք։ Իսկ հիմա․
108 գրեթե ընկերներ էինք։ Իսկ հիմա․— Զանգիր, ֊ — կրկնեց։
Տալլինում առաջ էլ եղել էի։ Դրանք, սակայն, ծառայողական գործուղումներ էին։ Այն է՝ համապատասխան փաստաթղթերով, փողով ու հյուրանոցով։ Իսկ գլխավորը՝ գռեհիկ, բայց խելամիտ նպատակի զգացողությամբ։
Շաբլինսկին մտածեց ու ասաց․
— Լսիր, Գնա Բաշի Բուշի մոտ։ Ասա, որ ես եմ ուղարկել։ Բուշը լավ կընդունի քեզ։ — Ո՞վ է Բուշը։
— Բուշը ֆանտաստիկ երեւույթ է։ Ինքդ կտեսնես։ Կարծում եմ, կհավանես նրան։ Հեռախոսը՝ չորս, զրո֊զրո, տասնմեկ։
Այդ պահին դանդաղորեն իջավ լուսամատի ապակին, ու Գրիշանյան ասաց․
— Գուցե փողի կարի՞ք ունես։ — Շնորհակալ են։ Փող ունեմ։
Առաջին անգամ նայեցի Գրիշանյայի դեմքին։ Նա նման էր ջրասուզակ շան՝ նույնպիսի մենության ու անհաղորդության արտահայտությամբ։
Ուզեցի նրան հաճելի ինչ֊որ բան ասել։ Ինձ ապշեցրել էր նրա վեհանձնությունը։ Պարտքով փող առաջարկել ձերբակալությունից առաջ, ի՞նչը կարող է ավելի ասպետաբար արտահայտել ճակատագրին չհնազանդվելը…
— Հաջողություն քեզ, ֊ ասացի։
— Չաո, ֊ ասաց։
Աշխատանքից ինձ հեռացրել էին հոկտեմբերի սկզբին։ Կոնկրետ պատճառ չկար։ Ինձ հեռացրել էին— Հաջողություն քեզ, ինչպես ասում են, «ըստ պատճառների միագումարի»։ Հավանաբար չափից ավե– 1ին էի ինձ թույլ տալիս։— ասացի։
109— Չաո,— ասաց։ Աշխատանքից ինձ հեռացրել էին հոկտեմբերի սկզբին։ Կոնկրետ պատճառ չկար։ Ինձ հեռացրել էին, ինչպես ասում են, «ըստ պատճառների միագումարի»։ Հավանաբար չափից ավելին էի ինձ թույլ տալիս։
Լրագրության մեջ յուրաքանչյուրին թույլատրվում է միայն մեկ բան։ Միայն մեկ տեղում է թույլատրվում խախտել սոցիալիստական բարոյականության սկզբունքները։ Այսինքն՝ մեկին թույլատրվում է խմել։ Մյուսին՝ խուլիգանություն անել։ Երրորդին՝ քաղաքական անեկդոտներ պատմել։ Չորրորդին՝ հրեա լինել։ Հինգերորդին՝ անկուսակցական։ Վեցերորդին՝ անբարո կյանքով ապրել։ Եվ այլն։ Յուրաքանչյուրին, սակայն, կրկնում եմ, թույլատրվում է միայն մեկ բան։ Չի կարելի միաժամանակ հրեա լինել ու հարբեցող։ Խուլիգան եւ անկուսակցական…
Եվ ինձ վռնդեցին։ Կանչեցին կուսկոմիտեի նիստին ու ասացին․
— Բավական է։ Մի մոռացեք, որ լրագրությունը գաղափարա– խոսական գաղափարախոսական ճակատի առաջավոր գիծն է։ Դարծեք Դարձեք իսկական բանվորական թղթակից։ Ձեր թղթակցություններում արտացոլեք ճշմարիտ կյանքը…
Այստեղ չդիմացա։
— ճշմարիտ Այանքի համար, ֊ ասում եմ, ֊ դուք ինձ առանց դատաստանի կգնդակահարեք։
— Ճշմարիտ կյանքի համար,— ասում եմ,— դուք ինձ առանց դատաստանի կգնդակահարեք։ Նիստի մասնակիցները վրդովված իրար նայեցին։ Ինձ ա– զատեցին ազատեցին «սեփական դիմումի համաձայն»։
Դրանից հետո չէի աշխատում։ Խմբագրում էի ինչ֊որ գեներալի հուշերը։ Խալտուրա էի անում ռադիոյում։ Գրեցի «Կոմունիստները նվաճեցին տունդրան» բրոշյուրը։ Անգամ այստեղ, սակայն, կոպիտ քաղաքական սխալ թույլ տվի։ Բրոշյուրում խոսքը Մոնչեգորսկի շինարարության մասին էր։ Իրադարձությունները ծավալվում էրն 30֊ական թվականներին։ Պատասխանատու աշխատողների մեջ կային բազմաթիվ հրեաներ։ Հիշում եմ ինչ֊որ Շիմկուսի, Ֆելդմանի, Ռապոպորտի… Քաղկոմում կարդացին ու ասացին․
— Այս ի՞նչ սիոնիստական թերթիկ է։ Այս ի՞նչ առասպելական հրեաներ են տունդրայում։ Անմիջապես ոչնչացնել ամբողջ տպաքանակը…
110
Հոնորարը, սակայն, հասցրել էի ստանալ։ Գրել եմ նաեւ ներքին զրախոսություններ ամսագրերի համար։ Անանուն կերպով համագործակցում էի հեռուստատեսությունում։ Կարճ ասած՝ վերածվել էի ազատ արվեստագետի։ Ի վերջո, հայտնվեցի Տալլինում…
Հուշանվերների խանութի մոտ հեռախոսի խցիկ տեսա։ Վերհիշեցի թվեՐԸ՝ չոՐս– ԳՐո֊ԳՐՈ․ տասնմեկ։թվերը՝ չորս֊զրո֊զրո֊տասնմեկ։
Զանգում եմ։ Պատասխանում է կանացի ձայն․
— Լսում եմ, սիրելիս։ ֊ սիրելիս։— Նրա խոսքում ստացվեց «սիղելիս»։ ֊
Լսում եմ։
Հեռախոսի մոտ խնդրեցի կանչել էրիկ Էրիկ Բուշին։ Ի պատասխան հնչեց․ — Տանը չէ։ Ես աղդեն անհանգստանում եմ։ Խոստացել էղ չուշանալ։ Այնպես ող, եկեք։ Կզղուցենք, մինչեւ գա։
Կինը տանելի կերպով կարողացավ թելադրել հասցեն։ Բացատրեց, ինչպես տեղ հասնել։
Պստլիկ էստոնական տրամվայը ճոճվում էր շրջադարձերին։ Քսան րոպե անց Կադրիորգում էի։ Հեշտությամբ գտա կիսաքանդ գերանաշար տնակը։
Դուռը բացեց հիսունին մոտ մի կին՝ նիհար, բաց֊կապտա– վուն բաց֊կապտավուն մազերով։ Նրա ալ գիշերազգեստի ժանյակները հասնում էին ոսկեգույն արաբական կոշիկներին։ Դիմափոշու խիտ շերտը ծածկում էր դեմքը։ Այտերը վառվում էին քիմիական կարմրությամբ։ Նա նման էր հետամնաց գավառական օպերետի հերոսուհու։— Էդիկը տանն է, ֊ ասաց, ֊ նեղս անցեք։
Նեղ նախասրահում դժվարությամբ էինք տեղավորվում երկուսով։ Մտա սենյակ ու ապշեցի։ Այսպիսի հրեշավոր թափթփվածություն դեռ չէի տեսել։— Էդիկը տանն է,— ասաց,— նեղս անցեք։
ճաշասեղանի վրա կիտված էր կեղտոտ ամանեղենը։ Կանաչավուն պաստառների պատռված կտորները կախվել֊հաս– նում էին հատակին։ Հնամաշ գորգը ծածկված էր լրագրերի հաստ շերտով։ Անկյունից անկյուն էր թռչում սիամի կատուն։ Դռան մոտ շարված էին դատարկ շշերը։ Փոս ընկած բազմոցից բարձրացավ երեսնամյա մի տղամարդ։ Նա ամերիկյան կինոհերոսի արեւահար Նեղ նախասրահում դժվարությամբ էինք տեղավորվում երկուսով։ Մտա սենյակ ու առնական դեմք ուներ։ Բարձրորակ արտասահմանյան բաճկոնի դարձօ– ձիքը զարդարված էր մեխակով։ Կիսակոշիկները փայլում էին։ Կիսաքանդ բնակարանում էրիկ Բուշը կարծես տիեզերականապշեցի։ Այսպիսի հրեշավոր թափթփվածություն դեռ չէի տեսել։
111Ճաշասեղանի վրա կիտված էր կեղտոտ ամանեղենը։ Կանաչավուն պաստառների պատռված կտորները կախվել֊հասնում էին հատակին։ Հնամաշ գորգը ծածկված էր լրագրերի հաստ շերտով։ Անկյունից անկյուն էր թռչում սիամի կատուն։ Դռան մոտ շարված էին դատարկ շշերը։
Փոս ընկած բազմոցից բարձրացավ երեսնամյա մի տղամարդ։ Նա ամերիկյան կինոհերոսի արեւահար ու առնական դեմք ուներ։ Բարձրորակ արտասահմանյան բաճկոնի դարձօձիքը զարդարված էր մեխակով։ Կիսակոշիկները փայլում էին։ Կիսաքանդ բնակարանում Էրիկ Բուշը կարծես տիեզերական եկվոր լիներ։
Բարեւեցինք միմյանց։ Կցկտուր բացատրեցի, թե ինչու եմ եկել։
Բուշը ժպտաց եւ անսպասելիորեն խոսեց կոկ ու երգեցիկ ո– տանավորներով․ոտանավորներով․
— Ներս եկ, հյուր կեսգիշերային։ Խորդանոցը քեզ է սպասում։ Սրճեփը կրակին է։ Պահարանում է պանիրը հոլանդական։ Ինձ եղբայր կլինես։ Իսկ Գալինային՝ ընկեր։ Սիրի՛ր նրան մոր պես։ Սիրի՛ր նրան որդու պես։ Շուրջը խոզանոց է…
— Քադցղ Քաղցղ կաղկանդակ ունենք, ֊ — խառնվեց Գալինան։ Բաշը նրան ընդհատեց մեղմ, բայց վեհ շարժումով․ — Շուրջը խոզանոց է, դրանից վատն էլ, սակայն, կա։ Պատուհանից փչում է, ա ու կեղտոտ է մեր արտաքնոցը… Փոխարենն այստեղ չկա, եւ փաստ է դա, իշխանություն խորհրդային։ Ազատությանն է իմ կարգախոսը, իմ ֆետիշն ու կուռքը իմ։
Այնպես էի ինձ պահում, թե այդպես էլ պետք է լինի։ Իսկ ի՞նչ անեի։ Թողնեի֊գնայի՞ գիշերվա մեկին։ «Շտապ օգնությո՞ւն» դիմեի։
Կենտրոնացա ու արտասանեցի․
— Պատիվ է մեծ հյուրընկալվելը ձեզ։ Եվ ի սրտե երախտապարտ եմ ես։ Մանավանդ որ մյուսները վաղուց, թքում են վրաս անթաքույց…
Բաժանվեցինք գիշերվա երկուսին։
Բաշի Բուշի ու Գալինայի մոտ ապրեցի երեք շաբաթ։ Օր֊օրի ավելի էին դար գալիս ինձ։ Թեեւ երկուսն էլ անվերադարձ շիզոֆրե– նիկներէին։շիզոֆրենիկներ էին։
էրիկ Բաշը Էրիկ Բուշը հարգարժան ընտանիքի զավակ էր։ Նրա հայրը մաթեմատիկայի պրոֆեսոր էր Ռիգայում։ Մայրը բաժանմունքիվարիչ էր գործվածքեղենի հանրապետական ինստիտուտում։ Յոթ տարեկանում Էրիկն արդեն ատում էր երկուսին էլ։ Ինչ֊որ հրաշքով նա ի ծնե հակասովետական էր ա նոնկոնֆորմիստ։ Ծնողներին անվանում էր «առաջքաշվածներ»։
112Դպրոցն ավարտելուն պես Բուշը լքում է Ռիգան։ Մեկ տարուց ավելի լողում է ձկնորսանավով։ Հետո աշխատում է որպես լողափի լուսանկարիչ։ Ընդունվում է Լենինգրադի կուլտուրայի ինստիտուտի հեռակա բաժինը։ Ավարտելուց հետո դառնում է լրագրող։
վարիչ ԷՐ գործվածքեղենի հանրապետական ինստիտուտում։ Յոթ տարեկանում էրիկն արդեն ատամ Նրա աշխարհայացքով մարդու համար նման գործունեությունը, թվում է թե, հակացուցված պիտի լիներ։ Բուշը, ախր, ոչ թե սոսկ քննադատում էր երկուսին էլ։ Ինչ֊որ հրաշքով նա ի ծնե հակասովետական գոյություն ունեցող կարգերը։ Բուշը հերքում էր ա նոնկոնֆորմիստ։ Ծնողներին անվանում էր «առաջքաշվածներ»։բուն պատմական իրականությունը։ Մասնավորապես՝ հաղթանակը գերմանական ֆաշիզմի նկատմամբ։
Դպրոցն ավարտելուն պես Բաշը լքում է Ռիգան։ Մեկ տարուց ավելի լողում է ձկնորսանավով։ Հետո աշխատում է որպես լողափի լուսանկարիչ։ Ընդունվում է Լենինգրադի կուլտուրայի ինստիտուտի հեռակա բաժինը։ Ավարտելուց Նա պնդում էր, որ անվճար բուժսպասարկում գոյություն չունի։ Հնչեցնում էր կասկածներ տիեզերքում մեր առաջնության վերաբերյալ։ Երրորդ բաժակից հետո դառնում էԲուշը գոռում էր․
լրագրող։ Նրա աշխարհայացքով մարդու համար նման գործունեությունը, թվում է թե, հակացուցված պիտի լիներ։ Բաշը, ախր, ոչ թե սոսկ քննադատում էր գոյություն ունեցող կարգերը։ Բուշը հերքում էր բուն պատմական իրականությունը։ Մասնավորապես՝ հաղթանակը գերմանական ֆաշիզմի նկատմամբ։ Նա պնդում էր, որ անվճար բուժսպասարկում գոյություն չունի։ Հնչեցնում էր կասկածներ տիեզերքում մեր առաջնության վերաբերյալ։ Երրորդ բաժակից հետո Բաշը գոռում էր․— Գագարինը տիեզերք չի՛ թռել։ Տիտո՚վն Տիտովն էլ չի թռել… Եվ բոլոր խորհրդային հրթիռները կավով լցված պահածոյի տափեր տուփեր են…
Այսպիսի մարդը պիտի որ տեղ չունենար խորհրդային լրագրության մեջ։ Բուշը, այդուհանդերձ, ընտրել էր հենց այդ զբաղմունքը։ Նրա վճռական նոնկոնֆորմիզմը ուղեկցվում էր բացարձակ անսկզբունքայնությամբ։ Նրա թղթակցություններից մեկն սկսվում էր այսպես․
Սկզբում Բուշն աշխատում էր շրջանային թեթում։ Սակայն շուտով գավառական կյանքը ձանձրացրեց նրան։ Հյուսիսային փոքր քաղաքի համար նա չափազանց մեծ անհատականության էր։
Երկու տարի առաջ Բաշը Բուշը տեղափոխվել էր Տալլին։ Բնակություն էր հաստատել մի տարեց կնոջ մոտ։
Բուշն ուներ այն, ինչը ճակատագրականորեն էր ազդում ծերացող կանանց վրա։ Այն է աղքատություն, գեղեցկություն, սարկաստիկ հումոր, իսկ ամենակարեւորը՝ բնավորության իս– 113 պառ իսպառ բացակայություն։
Չորս տարվա ընթացքում Բուշը գայթակղել էր չորս ծերացող կնոջ։ Գալինա Արկադիեւնան հինգերորդն էր ու ամենասիրելին։ Մնացած չորսը շարունակում էին Բուշին վերաբերվել երախտագիտությամբ ու հիացմունքով։
Չար լեզուները Բուշին ալֆոնս էին անվանում։ Այդպես չէր; չէր։ Սիրելով ծերացող կանանց, նա ղեկավարվում էր այլասիրական բնույթի դրդապատճառներով։ Բաշը Բուշը բարեհոգաբար նրանց թույլ էր տալիս իր վրա հեղել ուշացած դառը զգացմունքների ջրվեժները։
Աստիճանաբար Բուշի մասին լեգենդներ հյուսվեցին։ Նա անընդհատ պատմությունների մեջ էր ընկնում։
Մի անգամ ուշ գիշերով Բուշն անցնելիս է լինում Կադրիոր– գով։ Կադրիորգով։ Մոտենում են երեք հոգի։ Մեկը մռայլորեն ասում է․ — Ծխելիք տուր։
Ինչպե՞ս է նման իրավիճակում վարվում նորմալ մարդը։ Համեմատաբար խելամիտ վարքագծի երեք տարբերակ կա։
Բուշն ընտրում է ամենակործանիչ, ամենաանսովոր տարբերակը։ Ի պատասխան այդ կոպիտ պահանջի, Բուշն ընդգծված բարեկրթությամբ ասում է․
— Ինչ ասել է՝ տուր։ Իրար հետ ե՞րբ ենք բրուդերշաֆտ խմել։ Ավելի լավ կաներ հանգերով խոսեր։ Նրան կարող էին
— Ինչ ասել է՝ տուր։ Իրար հետ ե՞րբ ենք բրուդերշաֆտ խմել։ Ավելի լավ կաներ հանգերով խոսեր։ Նրան կարող էին վտանգավոր գժի տեղ դնել։ Իսկ այսպես՝ մի լավ ծեծում են։ Խուլիգաններին, հավանաբար, հունից հանել էր «բրուդերշաֆտ» խորհրդավոր բառը։
Գիտակցությունը կորցնելով, Բուշը շշնջացել էր․
— Ցնծացե՛ք, տականքներ։ Մարմնական գռեհիկ ցնծություն եմ նշմարում ձեր դեմքերին…
Մի շաբաթ պառկեց հիվանդանոցում։ Կողոսկրների կոտրվածքով ու դուրս ընկած մատով։ ճակատին հայտնվել էր ռոմանտիկ սպի…
Բուշն աշխատում էր «Աովետսկայա էստոնիա» «Սովետսկայա Էստոնիա» թերթում։ Տարիուկես արտահաստիքային թղթակից էր։ Խոսում էին նրան մշտական հաստիք տալու մասին։ Գլխավոր խմբագիրը ժպի–ժպիտով նրա կողմն էր նայում։ Աշխատակիցները նրան լավ էին վերաբերվում։ Հատկապես՝ ծերացող կանայք։ Տեսնելով Բուշին, նրանք իրար ականջի շշնջում ու շիկնում էին։
114Հաստիքային աշխատանքը շատ բան էր նշանակում։ Առավել եւս՝ հանրապետական թերթում։ Նախ՝ կայուն աշխատավարձ։ Բացի դրանից՝ բազմաթիվ ու բազմազան սոցիալական արտոնություններ։ Վերջապես՝ անձնական անպատժելիության որոշակի աստիճան։
տով նրա Կողմն Բուշն անհամբերությամբ սպասում էր նայում։ Աշխատակիցները նրան լավ էին վե– ոսյբերվում։ Հատկապես՝ ծերացող կանայք։ Տեսնելով Բուշինհաստիքային նշանակմանը։ Նա, նրանք իրար ականջի շշնջում ու շիկնում Էին։կրկնում եմ, երկյակ անձնավորություն էր։ Ըմբոստությունը նրանում համերաշխորեն գոյակցում էր սկզբունքների բացակայության հետ։ Բուշն ասում էր․
Հաստիքային աշխատանքը — Ռեժիմը տապալելու համար պիտի դառնամ դրա հենասյուներից մեկը։ Այդ ժամանակ շատ բան Էր նշանակում։ Առա– յել եւս՝ հանրապետական թերթում։ Նախ՝ կայուն աշխատավարձ։ Բացի դրանից՝ բազմաթիվ ու բազմազան սոցիալական արտոնություններ։ Վերջապես՝ անձնական անպատժելիության որոշակի աստիճան։շուտով ողջ կառույցը կսասանվի…
Բուշն անհամբերությամբ սպասում Էր հաստիքային նշանակմանը։ Նա, կրկնում եմ, երկյակ անձնավորություն Էր։ Ըմբոստությունը նրանում համերաշխորեն գոյակցում Էր սկզբունքների բացակայության հետ։ Բուշն ասում Էր․— Ռեժիմը տապալելու համար պիտի դառնամ դրա հենասյուներից մեկը։ Այդ ժամանակ շատ շուտով ողջ կառույցը կսասանվի…Մոտենում է նոյեմբերի 7֊ը։ Խմբագիրը կանչում է Բուշին ու ասում․
Մոտենում Է նոյեմբերի 7֊ը։ Խմբագիրը կանչում Է Բուշին ու— Որոշել ենք, Էռնեստ Լեոպոլդովիչ, պատասխանատու հանձնարարություն տալ ձեզ։ Քարտուղարությունից անցագիր եք ստանում։ Գնում եք նավահանգիստ։ Զրուցում եք արեւմտյան կապիտաններից մի քանիսի հետ։ Ընտրում եք սոցիալիզմի գաղափարների նկատմամբ ամենալոյալին։ Հարցեր եք տալիս նրան։ Այնպես եք անում, որ քիչ թե շատ հարմար պատասխաններ է տալիս։ Կարճ ասած՝ հարցազրույց եք անում։ Ցանկալի է, որ նա շնորհավորի մեզ Հոկտեմբերյան հեղափոխության վաթսուներեքերորդ տարեդարձի առթիվ։ Դա չի նշանակում, թե պիտի քաղաքական կոչեր հեգի։ Բոլորովին։ Զուսպ, հարգալից շնորհավորական խոսքը միանգամայն բավական է։ Սա է պահանջվում։ Պա՞րզ է։
ասում․— Որոշել ենքՊարզ է, Էռնեստ Լեոպոլդովիչ, պատասխանատու հանձնարարություն տալ ձեզ։ Քարտուղարությունից անցագիր եք ստանում։ Գնում եք նավահանգիստ։ Զրուցում եք արեւմտյան կապիտաններից մի քանիսի հետ։ Ընտրում եք սոցիալիզմի գաղափարների նկատմամբ ամենալոյալին։ Հարցեր եք տալիս նրան։ Այնպես եք անում, որ քիչ թե շատ հարմար պատասխաններ Է տալիս։ Կարճ ասած՝ հարցազրույց եք ա– նում։ Ցանկալի Է, որ նա շնորհավորի մեզ Հոկտեմբերյան հեղափոխության վաթսուներեքերորդ տարեդարձի առթիվ։ Դա չի նշանակում, թե պիտի քաղաքական կոչեր հեգի։ Բոլորովին։ Զուսպ, հարգալից շնորհավորական խոսքը միանգամայն բավական Է։ Սա Է պահանջվում։ Պա՞րզ Է։— Պարզ Է, ֊ պատասխանում Է է Բուշը։— Ըստ որում, անպայման արեւմտյան նավաստի Է պետք։ Շվեդ, անգլիացի, նորվեգացի, կապիտալիստական համակարգի տիպիկ ներկայացուցիչ։ Եվ՝ լոյալ խորհրդային իշխանության նկատմամբ։— Կգտնեմ, ֊ վստահեցնում Է Բուշը, ֊ այդպիսի մարդիկ լինում են։ Մի անգամ, հիշում եմ, Խաբարովսկում զրուցում Էի շվեյցարական թագավորական նավատորմի մի նավաստու հետ։ Մեր մարդն Էր, անդադար Լենինից Էր մեջբերում։
115— Ըստ որում, անպայման արեւմտյան նավաստի է պետք։ Շվեդ, անգլիացի, նորվեգացի, կապիտալիստական համակարգի տիպիկ ներկայացուցիչ։ Եվ՝ լոյալ խորհրդային իշխանության նկատմամբ։
— Կգտնեմ,— վստահեցնում է Բուշը,— այդպիսի մարդիկ լինում են։ Մի անգամ, հիշում եմ, Խաբարովսկում զրուցում էի շվեյցարական թագավորական նավատորմի մի նավաստու հետ։ Մեր մարդն էր, անդադար Լենինից Էր մեջբերում։ Խմբագիրը բարձրացնում է հոնքերը, մտածում ու հանդիմա– նող հանդիմանող տոնով արտաբերում․ — Շվեյցարհայում, ընկեր Բուշ, ծով չկա, թագավոր չկա, ուստի չկա նաեւ թագավորական նավատորմ։ Դուք, հավանաբար, շփոթում եք։ — Ինչպես թե՞ ծով չկա, ֊ — զարմանում է Բուշը։ ֊ Բուշը։— Իսկ ի՞նչ կա, ձեր կարծիքով։ — Ցամաք, ֊ — պատասխանում է խնբագիրը։ — Ցամաք, հա՞, ֊ — չի հանձնվում Բուշը; ֊ Բուշը։— Հետաքրքիր է։ Շատ հետաքրքիր է։ Կարո՞ղ է լճեր էլ չկան՝ հանրահայտ շվեյցարական լճերը։ — Լճեր կան, ֊ — տխրությամբ համաձայնում է խմբագիրը, ֊ — շվեյցարական թագավորական նավատորմ, այդուհանդերձ, չկա… Սկսեք աշխատել, ֊ — ավարտում է խմբագիրը, ֊ — բայց, խնդրում եմ, ավելի լուրջ եղեք։ Մենք, ինչպես հայտնի է, մտածում ենք ձեզ հաստիքային աշխատանք տրամադրելու մասին։ Այս հանձնարարությունից շատ բան է կախված։ Հաջողություն եմ մաղթում…
Տալլինի նավահանգիստը քաղաքի կենտրոնից հեռու չէ՝ քսան րոպե մեքենայով։
Բուշը գնում է տաքսիով։ Մտնում է նավահանգստի բազմատիրաժ թերթի խմբագրություն։ Իսկ այնտեղ լուսանկարիչ Լյովա Բարանովի քառասնամյակն են նշելիս լինում։ Բուշին մեկնում են լիկյորով լի բաժակը։ Հաճույքով ցմրուր խմում է ու ասում․
— Ինձ չի կարելի։ Աշխատանքի մեջ եմ։
— Ինձ չի կարելի։ Աշխատանքի մեջ եմ։ Մի քիչ էլ խմում է ու զանգում դիսպետչերին։ Դիսպետչերն առաջարկում է մոտենալ արեւմտագերմանական «էդելվեյս» «Էդելվեյս» առեւտրական նավին։
Բուշը մի բաժակ էլ խմելուց հետո ուղղվում է դեպի չորրորդ նավամատույցը։
Կապիտանը Բուշին դիմավորում է նավասանդուղքի վրա։ Տիպիկ ծովագայլ՝ ձիգ, թխամաշկ, արծվաքիթ կիսադեմով։ Ա– նունը՝ Անունը՝ Պաուլ Ռուդի։
Դիսպետչերը նախազգուշացրել էր նրան խորհրդային լրագրողի այցի մասին։ Բուշին հրավիրում է իր նավախցիկը։
Սկսում են զրուցել։ Կապիտանը բավական ընկալելի ռուսերեն է խոսում։ Կոնյակներից գերադասում է ֆրանսիականը։
116— «Կորդոն բլո» է, ֊ — ասում է, ֊ — խորհուրդ եմ տալիս փորձել։ Շիշն արժե երկու հարյուր մարկ։
Հասկանալով, որ հարբելու է, Բուշը հասցնում է հարցնել․
— Ե՞րբ ես մեկնում։ — Վաղը տասնմեկն անց կեսին։
Գործից այլեւս կարելի էր չխոսել։ Մեկնելու նախօրեին կապիտանն ինչ ուզես կարող էր ասած լինել։ Ստուգո՞ղն ով է։ Զրույցը պարզ է լինում ու անկեղծ։
— Կանանց սիրո՞ւմ ես, ֊ հարցնում է կապիտանը։
— Սիրում եմ, ֊ պատասխանում է Բուշը, ֊ իսկ դո՞ւ։
— էն էլ ոնց։ Իմ Լուիզան, սակայն, չի էլ կասկածում։ Սիրում եմ կանանց, խմիչք ու ւիող։ Փող սիրո՞ւմ ես։
— Մոռացել եմ դրա տեսքը։ Գույնզգույն թղթերի հե՞տ ես։
— Կամ մետաղե կլորակների։
— Ֆուտբոլից ավելի եմ սիրում։ Նույնիսկ կանանցից ավելի։ Բայց զուտ պլատոնական սիրով…
— Կանանց սիրո՞ւմ ես,— հարցնում է կապիտանը։ — Սիրում եմ,— պատասխանում է Բուշը,— իսկ դո՞ւ։ — Էն էլ ոնց։ Իմ Լուիզան, սակայն, չի էլ կասկածում։ Սիրում եմ կանանց, խմիչք ու փող։ Փող սիրո՞ւմ ես։ — Մոռացել եմ դրա տեսքը։ Գույնզգույն թղթերի հե՞տ ես։ — Կամ մետաղե կլորակների։ — Ֆուտբոլից ավելի եմ սիրում։ Նույնիսկ կանանցից ավելի։ Բայց զուտ պլատոնական սիրով… Բուշը խմում է, կապիտանն էլ ետ չի մնում։ Նավախցում թեւածում է ամերիկյան ծխախոտի բուրմունքը։ Անտեսանելի ռադիոկետից լսվում է հավայական երաժշտություն։ Զրույցն ա– վելի ավելի ու ավելի է անկեղծանում։ — Եթե իմանայիր, ֊ — ասում է լրագրողը, ֊ — թե ոնց եմ զզվել։ Այս նզովյալ երկրից փախչել է պետք։ — Հասկանում եմ, ֊ — համաձայնում է կապիտանը։ — Դու չես կարող դա հասկանալ։ Քեզ համար, Պաուլ, ազատությունն օդի պես է։ Դու այն չես նկատում։ Դու պարզապես շնչում ես։ Ինձ կարող է հասկանալ միայն ծովից ափն ընկած ձուկը։ — Հասկանում եմ, ֊ — ասում է կապիտանը, ֊ — ելք կա։ Չէ՞ որ գերմանացի ես։ Կարող ես արտագաղթել ազատ Գերմանիա։ — Տեսականորեն դա հնարավոր է։ Գործնականում՝ բացառվում է։ Հայրս, այո, ռուսացած կուրլյանդական գերմանացի է։ Մայրս Լեհաստանից է։ Երկուսն էլ կուսակցության մեջ են 36 թվականից։ Երկուսն էլ առաջքաշվածներ են, ռեժիմի ծառաներ։ Նրանք համապատասխան թղթերը չեն ստորագրի։ — Ես հասկանում եմ, ֊ — պնդում է կապիտանը, ֊ — ուրիշ ելք կա։ Գնա առեւտրական նավատորմ, դարձիր նավաստի։ Այնքան դիմիր, մինչեւ վիզա տան։ Եվ, հայտնվելով արեւմտյան նավա– հանգստում՝ նավահանգստում՝ փախիր։ Ապաստան խնդրիր։ — Դա էլ ֆիկցիա է։ Ես վատ համբավ ունեմ։ Ինձ վիզա չեն տա։ Ես արդեն փորձել եմ… Ավաղ, դատապարտված եմ դանդաղ մահվան։ — Հասկանում եմ… Կարելի է թաքնվել «Էդելվեյսի» վրա։ Բայց դա վտանգավոր Է։ Եթե բռնեն, կդատեն որպես դավաճանի… Կապիտանը շատ առողջ է դատում։ Չափազանց առողջ։ Արտասահմանցու համար, առհասարակ, բացառիկ իրազեկ է լինում։ Սթափ մարդու մեջ դա կասկած կառաջացներ։ Բայց Բուշն արդեն լրիվ հարբել է։ Բուշը հռետորաբանում է․
117— Դա Նա չէ ազատ, ով պայքարում է ընդդեմ ռեժիմի։ Եվ ոչ էլ ֆիկցիա է։ Ես վատ համբավ ունեմ։ Ինձ վիզա չեն տա։ Ես արդեն փորձել եմ…Ավաղնա, դատապարտված եմ դանդաղ մահվան։— Հասկանում եմ… Կարելի ով հաղթահարում է թաքնվել «էդելվեյսի» վրա։ Բայց դա վտանգավոր Է։ Եթե բռնենվախը։ Այլ նա, կդատեն որպես դավաճանի…ով վախ չունի։ Ազատությունը, Պաուլ, օրգանիզմի ֆունկցիա է։ Դու չես հասկանա։ Դու թռչունի պես ազատ ես ծնվել։
Կապիտանը շատ առողջ Է դատում։ Չափազանց առողջ։ Արտասահմանցու համար, առհասարակ, բացառիկ իրազեկ Է լինում։ Աթափ մարդու մեջ դա կասկած կառաջացներ։ Բայց Բուշն արդեն լրիվ հարբել Է։ Բուշը հռետորաբանում Է․— Նա չէ ազատ, ով պայքարում է ընդդեմ ռեժիմի։ Եվ ոչ էլ նա, ով հաղթահարում է վախը։ Այլ նա, ով վախ չունի։ Ազատությունը, Պաուլ, օրգանիզմի ֆունկցիա է։ Դու չես հասկանա։ Դու թռչունի պես ազատ ես ծնվել։— Ես հասկանում եմ, ֊ — պատասխանում է կապիտանը…
Կեսգիշերին մոտ Բուշը իջնում է նավասանդուղքով։ Նա հաճախ դանդաղեցնում է քայլերը, բռունցքը վեր է պարզում՝ «ռոտ ֆրո՛նտ»։ Կամ ցուցամատն ու միջնամատն է բացում՝ «վի՚քթը– րի»։ «վի՛քթըրի»։ Հաղթանա՛կ…
Կապիտանը հասկացող հայացքով ուղեկցում է նրան։
Սկսվում է այսպես․
«Կապիտան Պաուլ Ռուդիին գտա մեքենայական բաժանմունքում։ «Ւդելվեյս» «Էդելվեյս» առեւտրական նավը պատրաստվում է մեկնելու։ Մաշված մեխանիզմները հավելյալ ստուգում են պահանջում։ — Բոսսին հետաքրքրում է միայն եկամուտը, ֊ — բողոքում է կապիտանը։ ֊ կապիտանը։— Քսան անգամ առաջարկել եմ փոխել գլանները։ Իսկ եթե բաց ծովում պայթե՞ն։ Ինքը, պարզ է, զբոսանավով է ճամփորդում։ Իսկ մենք տանջվում ենք, ինչպես սատանաները դժոխքում…»։
Վերջացնում է այսպես․
«Կապիտանը լաթով սրբեց կոշտուկածածկ ձեռքերը։ Մո– րուքը Մորուքը փայլում էր մազութից։ Կավե ծխամորճն էլ ավելի էր ծան–ծանրւսցնամ քառակուսի ծնոտը։ Աչքով արեց ինձ ու ասաց․
118— Հիշի՛ր երիտասարդ։ Ազատությունն օդի պես է։ Շնչում ես ու ես նկատում այն… Սովետական մարդիկ չեն հասկանա։ Չէ՞ որ նրանք թռչունի պես ազատ են ծնվել։ Ինձ կհասկանա միայն ծովից ափն ընկած ձուկը… Եվ ուրեմն ես կվերադառնամ։ Կվերադառնամ, որպեսզի նորից վայելեմ գարեհացի համը։ Ազատության, հավասարության ու եղբայրության արբեցուցիչ համը»…
րւսցնամ քառակուսի ծնոտը։ Աչքով արեց ինձ ու ասաց․— ՀիշԻՐ՛ երիտասարդ։ Ազատությունն օդի պես է։ Շնչում ես ու ես նկատում այն… Սովետական մարդիկ չեն հասկանա։ Չէ" Վատ չէ,— ասում է խմբագիրը,— աշխույժ է, համոզիչ։ Միակ բանը, որտարակուսանք է հարուցում… Նա իրո՞ք նման բաներ է ասել։
նոանք թռչունի պես ազատ են ծնվել։ Ինձ կհասկանա միայն ծո– ւ|ից ափն ընկած ձուկը… Եվ ուրեմն ես կվերադառնամ։ Կվերադառնամ, որպեսզի նորից վայելեմ գարեհացի համը։ Ազատության, հավասարության ու եղբայրության արբեցուցիչ համը»…— Իսկ ուրիշ ի՞նչ կարող էր ասել։
> Վատ չէ, ֊ ասում է խմբագիրը, ֊ աշխույժ է, համոզիչ։ Միակ բանը, որ տարակուսանք է հարուցում…Նա իրո՞ք նման բաներ է ասել։— Իսկ ուրիշ ի՞նչ կարող էր ասել։— Դե, իհարկե, իհարկե, ֊ — զիջում է խմբագիրը։
Հոդվածը տպագրվում է։ Հաջորդ օրը Բուշին կանչում են խմբագրի մոտ։ Առանձնասենյակում նստած է լինում հիսունին մոտ մի անծանոթ տղամարդ։ Դեմքին՝ լիակատար անտարբերություն եւ, միաժամանակ, ծայր աստիճան զգոնություն։
Տղամարդը նայում է Բուշին ու հազիվ լսելի ասում․
— Պատմեք։
Բուշը գրգռված հարցնում է․
— Ի՞նչ պատմեմ։ Ո՞ւմ պատմեմ։ Ընդհանրապես, կներեք, ո՞ւմ հետ պատիվ ունեմ։
Պատասխանը ընդհատ գծի պես կարճ է լինում․
–Հանդիպման – Հանդիպման մասին… Ի՛նձ… Սորոկին… Գնդապետ Սորո– կին…Սորոկին…
Կոչումն ասելով, գնդապետը լռում է ասես սպառելով ուժերը։
Ինչ֊որ բան ստիպում է Բուշին հնազանդվել։ Եվ նա սկսում է վերապատմել կապիտան Ոուդիի Ռուդիի մասին հոդվածը։
Գնդապետն անուշադրությամբ է լսում։ Ավելի ճիշտ՝ ննջելով։ Ինչպես ծույլ ուսանողին հարց տված դասախոսը։ Հարց, որի պատասխանն իրեն վաղուց հայտնի է։
Բուշը խոսում է՝ մնալով հոդվածում շարադրված փաստերի հունի մեջ։ Ավարտում է պաթոսով․
119— Ո՞ւր ես, Պաալ։ Պաուլ։ Ո՞ւր է քշում քեզ հեռավոր ճամփորդությունների քամին։ Որտե՞ղ ես, իմ արտասահմանցի ընկեր… — Բանտում, ֊ — անսպասելիորեն պատասխանում է գնդապետը։ Ձեռքի թերթով հարվածում է սեղանին, կարծես ճանճ է սպանում, ու հստակ արտասանում․ — Պաալ Ոուդին Պաուլ Ռուդին գտնվում է բանտում։ Մենք նրան ձերբակալել ենք որպես հայրենիքի դավաճանի։ Նրա իսկական ազգանունը Րյատտի է։ Այստեղից վսսխած էստոնացի է։ Յոթանասուն թվականին բայդարկայով փախել է Շվեդիա։ Բնակություն է հաստատել Համբարգամ։ Համբարգում։ Ամուսնացել է Լուիզա Ոեյշվիցի Ռեյշվիցի հետ։ Չորրորդ տարին է, ինչ լողում է արեւմտագերմանական առեւտրական նավատորմի նավերով։ Վերջապես առաջին անգամ եկել էր էստոնիա։ Էստոնիա։ Նրան վաղուց էինք սպասում…
Գնդապետը դիմում է խմբագրին։
— Մենք պետք է առանձին խոսենք։
Խմբագիրն անհարմար է զգում, որ իրեն վռնդում են սեփական կաբինետից։ Քթի տակ ասում է․
— Այո, ինքս էլ պատրաստվում էի համարի նկարները նայել։ Ու դուրս է գալիս։
— Այո, ինքս էլ պատրաստվում էի համարի նկարները նայել։ Ու դուրս է գալիս։ Գնդապետը դառնում է Բաշին․Բուշին․ — Ի՞նչ կասեք։ — Ցնցված եմ։ Խոսք չունեմ։ — Ինչպես ասում են՝ չստացվեց։ Բուշը, սակայն, պնդում է նախկին տարբերակի վրա․ — Ես նկարագրեցի այն, ինչ եղել է։ Կապիտան Ռուդիի անցյալի մասին պատկերացում անգամ չունեի։ Նրան ընկալել եմ որպես առաջադեմ մտածողության տեր արտասահմանցու։ — Լավ,— ասում է գնդապետը,— ենթադրենք։ Ամեն դեպքում, ձեզ համար տհաճ դեպք է։ Բիծ է ձեր լրագրողական կարիերայում։ Ես կասեի անգամ՝ գաղափարական վրիպակ։ Զգոնության թուլացում։ Մի բան պետք է անել… — Ի՞նչ։ — Այսպիսի գաղափար կա։ Ուզո՞ւմ եք մեզ օգնել։ Մենք էլ, համապատասխանաբար, կերաշխավորենք, որ ձեզ հաստիք տան։ — ՊԱԿ֊ո՞ւմ,— հարցնում է Բուշը։ — Ինչո՞ւ ՊԱԿ֊ում։ «Սովետսկայա Էստոնիա» թերթում։ Չէ՞ որ դուք վաղուց եք երազում հաստիքային աշխատանքի մասին։ Մենք ի զորու ենք արագացնել այդ որոշումը։ Ժամկետները մենք ենք որոշում։ Բուշը ձգվում է։ Գնդապետ Սորոկինը շարունակում է․ — Դուք կարող եք տալ մեզ հետաքրքրող ցուցմունքները։ — Այսի՞նքն։
Բաշը, սակայն, պնդում է նախկին տարբերակի վրա․— Ես նկարագրեցի այն, ինչ եղել է։Կապիտան Ոուդիի անցյալի մասին պատկերացում անգամ չունեի։ Նրան ընկալել եմ որպես առաջադեմ մտածողության տեր արտասահմանցու։— Լավ, ֊ ասում է գնդապետը, ֊ ենթադրենք։ Ամեն դեպքում, ձեզ համար տհաճ դեպք է։ Բիծ է ձեր լրագրողական կարիերայում։ Ես կասեի անգամ՝ գաղափարական վրիպակ։ Զգոնության թուլացում։ Մի բան պետք է անել…— Ի՞նչ։— Այսպիսի գաղափար կա։ Ուզո՞ւմ եք մեզ օգնել։ Մենք էլ, համապատասխանաբար, կերաշխավորենքԿապիտան Ռուդիի վերաբերյալ… Ցուցմունք տվեք, որ ձեզ հաստիք տան։— ՊԱԿ֊ո՞ւմ, ֊ հարցնում նա փորձել է Բաշը։— Ինչո՞ւ ՊԱԿ֊ում։ «Աովետսկայա էստոնիա» թերթում։ Չէ՞ որ դուք վաղուց եք երազում հաստիքային աշխատանքի մասին։ձեզ… օգտագործել… այլասեռական նպատակներով։
120— Ի՞նչ,— տեղից ելնում է Բուշը։
Մենք Ի զոՐու եսՔ արագացնել այդ որոշումը։ ժամկետները մենք ենք որոշում։— Հանգի՛ստ։
Բաշը ձգվում է։ Գնդապետ Սորոկինը շարունակում է․— Դուք կարող եք տալ մեզ հետաքրքրող ցուցմունքները։— Այսի՞նքն։— Կապիտան Ոուդիի վերաբերյալ… Ցուցմունք տվեք, որ նա փորձել է ձեզ… օգտագործել… այլասեռական նպատակներով։— Ի՞նչ, ֊ տեղից ելնում է Բաշը։— Հանգի՛ստ։— Դուք ինձ ինչի՞ տեղ եք դնում։ Երբեք չէի կարծում, որ ՊԱԿ– ը ՊԱԿ–ը դիմում է նման մեթոդների։
Գնդապետի աչքերի փայլը դառնում է սրիչի պես սառը եւ սուր։ Նա կարմրում ու ուղղվում է տեղում․
— Առանց վերամբարձ խոսքերի, խնդրում եմ։ Խորհուրդ եմ տալիս մտածել։ Դրանից է կախված ձեր ապագան։
Այստեղ Բաշն էլ ուղղում է մեջքը։ Դանդաղորեն գրպանից հանում է ամերիկյան սիգարետների տափը։ Վառում է «Ոոն– սոն» վառիչով։ Ու հանգիստ ասում է․— Ձեր առաջարկությունն անբարոյական է։ Այն հակադրվում է իմ բարոյական սկզբունքներին։ Ինձ միայն այդ էր պակասումԱռանց վերամբարձ խոսքերի, որ դար գայի համասեռականին։ Մի խոսքով, ես հրաժարվում խնդրում եմ։ Այլասեռությունն ինձ համար չէ… Ուզում եք գրեմ, որ ինձ խմեցրել է… Ոչ, թերեւս դա էլ ազնիվ չի լինի…— Դե ինչ, ֊ ասում է գնդապետը, ֊ ինձ համար ամեն բան պարզ է։ Կարծում Խորհուրդ եմ, դուք տանուլ կտաք։— Իսկ մի՞թե հնարավոր տալիս մտածել։ Դրանից է ՊԱԿ֊ին հաղթել, ֊ հռհռում է Բուշը։ Զրույցն այսքանով ավարտվում է։ Գնդապետը գնում է։ Արդեն շեմին անսպասելիորեն ասում է․— Ձեր մասին ավելի վատ կարծիք ունեի։— Գնդապետ, կախված ձեր կերպարից դուրս մի եկեք, ֊ պատասխանում է Բուշը…ապագան։
Նրան զրկում են արտահաստիքային աշխատանքից։ Հնարավոր Այստեղ Բուշն էլ ուղղում է, որ Աորոկինի արածն էր։ Ավելի հավանական մեջքը։ Դանդաղորեն գրպանից հանում է, սակայն, որ խմբագիրն ամերիկյան սիգարետների տուփը։ Վառում է եռանդ ցուցաբերել։ Բուշը կրկին անցնում է ծերացող կանանց խնամքի տակ։ Թեեւ մինչ այդ էլ գրեթե նայն վիճակում էր։«Ռոնսոն» վառիչով։ Ու հանգիստ ասում է․
<ենց այդ օրերին նա ծանոթանում — Ձեր առաջարկությունն անբարոյական է։ Այն հակադրվում է Գալինայի հետ։ Մինչիմ բարոյական սկզբունքներին։ Ինձ միայն այդ էր պակասում, որ դուր գայի համասեռականին։ Մի խոսքով, ես հրաժարվում եմ։ Այլասեռությունն ինձ համար չէ… Ուզում եք գրեմ, որ ինձ խմեցրել է… Ոչ, թերեւս դա էլ ազնիվ չի լինի…
121— Դե ինչ,— ասում է գնդապետը,— ինձ համար ամեն բան պարզ է։ Կարծում եմ, դուք տանուլ կտաք։
այդ նրան սիրում էր Մարիաննա Վիկենտեւնան՝ առեւտրի ոլորտում բարձրաստիճան մի պաշտոնատար։ Նա Բաշի համար վերնաշապիկներ ու փողկապներ էր գնում։ Բուշի փոխարեն վճարում էր ռեստորաններում։ Բուշին կերակրում էր առողջ ու օգտակար սննդով։ Գրպանի փող— Իսկ մի՞թե հնարավոր է ՊԱԿ֊ին հաղթել, սակայն, Բուշին չէր տալիս։ Թե չէ սա անմիջապես սկսում էր սիրահետել ուրիշ կանանց։— հռհռում է Բուշը։
Ստանաւով Զրույցն այսքանով ավարտվում է։ Գնդապետը գնում է։ Արդեն շեմին անսպասելիորեն ասում է․ — Ձեր մասին ավելի վատ կարծիք ունեի։ — Գնդապետ, ձեր կերպարից դուրս մի եկեք,— պատասխանում է Բուշը… Նրան զրկում են արտահաստիքային աշխատանքից։ Հնարավոր է, որ Սորոկինի արածն էր։ Ավելի հավանական է, սակայն, որ խմբագիրն է եռանդ ցուցաբերել։ Բուշը կրկին անցնում է ծերացող կանանց խնամքի տակ։ Թեեւ մինչ այդ էլ գրեթե նույն վիճակում էր։ Հենց այդ օրերին նա ծանոթանում է Գալինայի հետ։ Մինչ այդ նրան սիրում էր Մարիաննա Վիկենտեւնան՝ առեւտրի ոլորտում բարձրաստիճան մի պաշտոնատար։ Նա Բուշի համար վերնաշապիկներ ու փողկապներ էր գնում։ Բուշի փոխարեն վճարում էր ռեստորաններում։ Բուշին կերակրում էր առողջ ու օգտակար սննդով։ Գրպանի փող, սակայն, Բուշին չէր տալիս։ Թե չէ սա անմիջապես սկսում էր սիրահետել ուրիշ կանանց։ Ստանալով հերթական հոնորարը խմբագրությունից, Բուշն անմիջապես անհետանում էր։ Տուն էր գալիս գիշերով՝ տարածելով սոխի ու օծանելիքի բուրմունք։ Մի օր Մարիաննան չի դիմանում ու ճչում է․ — Որտե՞ղ էիր քարշ գալիս, սրիկա։ Ինչո՞ւ ես գիշերվա կեսին տուն գալիս։
Բուշը մեղավոր պատասխանում է․
— Առավոտյան կգայի, պարզապես փողս չհերիքեց։
Ի վերջո, Մարիաննան ընբոստանում է։ Մեկնում է հանգստանալու վերադաս գերատեսչության մի տարեց աշխատակցի հետ։ Վերջինիս կողքին ինքը երիտասարդ ու թեթեւամիտ էր երեւում։ Բուշին բնակարանում միայնակ թողնել, բնականաբար, չի ուզում։
Նրա հետ Բուշը ծանոթացել էր ռոմանտիկ հանգամանքներում՝ լճակի ափին։ Կադրիորգի հենց կենտրոնում մի փոքր, գողտրիկ լճակ կա։ Շուրջը՝ լորենիներով երիզված լայն ծառուղիներ։ Ձեռնասուն սսյառերն անվախ մոտենում են զբոսնողներին։
Լճակում լողում են սեւ կարապներ։ Ինչպես են այստեղ հայտնվել՝ հայտնի չէ։ Բոլորին հայտնի է, փոխարենը, որ էստո– նացիք էստոնացիք սիրում են կենդանիներին։ Ինչ֊որ մեկը կարապների համար փայտե տնակ է կառուցել։ Կադրիորգի այցելուները հացի կտորներով կերակրում են կարապներին…
Մայիսյան մի երեկո Բուշը նստած է լինում լճափի խոտին։ Սիգարետները վերջացել են։ Երկրորդ օրն է փող չունի։ Գիշերն անցկացրել է «Սոյուզպեչատ»–ի լքված կրպակում։ Իր բախտից հատակը ծածկված է եղել հին թերթերով։
122 Նստած ծամում է դառը խոտը։ Գլխում մտքերը կցկտուր են ու լոագնապածտագնապած, ինչպես հեռագրերը․
«…Ուտելիք… Ծխելիք… Մնալու տեղ… Մարիաննան առողջարանում է… Աշխատանք չկա… Ծնողներին դիմելն ամոթ է, իսկ գլխավորը՝ անիմաստ»…
Ե՞րբ եւ որտե՞ղ է կերել վերջին անգամ։ Հիշում է ինքնասպասարկումով խորտկարանի երկու կտոր հացը։ Հետո՝ թթու խնձորներ ուրիշի ցանկապատի տակ։ ճանապարհին Ճանապարհին գտած վանիլային թխվածքաբլիթը։ «Սոյուզպեչատ»–ի կրպակում հայտնաբերված կանաչ լոլիկը…
Կարապները ջրի վրայով սահում էին ինչպես երկու հսկայական ծաղկեփունջ։ Սնունդը ստանում էին առանց տեսանելի ջանքերի։ Կեռ վզիկները պսակող փոքրիկ գլխիկները անընդհատ թեքվում էին դեպի ջուրը…
Բաշը Բուշը մտածում է ուտելիքի մասին։ Մտքերն ավելի ա ավելի կարճ են դառնում․
«…Կարապ… Թռչուն… Ուտելիք…»։
Կինը բարեկազմ է լինում ու չքնաղ։ Նրա գլխավերեւում թեւածում են թիթեռնիկները։ Երկնագույն օդեղեն զգեստը քսվում է խոտին։ Ձեռքին գիրք է։ Աղոթարանի պես կրծքին սեղմած։
Սրատես Բաշը Բուշը հեշտությամբ կարդում է վերնագիրը՝ Ախմա– տովա։ Ախմատովա։ Բանաստեղծություններ։
Դուրս է թքում բերանի խոտն ու հզոր, խուլ բարիտոնով արտասանում․
<poem>
123 Դեռ թեւածում են նրանք, դեռ ճանապարհին են Խոսքերը սիրո եւ ձերբազատման, Իսկ ինձ արդեն տագնապն է համակել աստվածային, Շուրթերս պաղ են սառոցցի սառույցի նման։</poem>
Կինը դանդաղեցնում է քայլերը։ Ձեռքերը սեղմում է քունքերին։ Գիրքը, բացվելով, ընկնում է։ Բուշը շարունակում է․
<poem>
Իսկ հետո՝ անտանելի շռայլ մի լույս,
Ասես քաղցր ու տաք գինի…
Մոխրացած է արդեն գիտակցությունս
Շիկացած քամուց արբունքի…
</poem>
Շիկացած քամուց արբու նքի… Կինը լուռ է։ Դեմքին շփոթ է ու սարսափ։ (Եթե սարսափը կարող է դրսեւորվել որպես կրքոտ ու ուրախալի զգացմունք)։ Խոնարհելով հայացքը, կինը հազիվ լսելի շարունակում է․<poem>
Շուտով, սակայն, այնտեղ ուր կեչիները Խշշում են խուլ հենված պատուհանիս, Ալ պսակներ են հյուսելու վարդերը, Անտես շշուկներ Են են հնչելու ունկիս…</poem>
(Նա ասում է «վաղդեղը»)։ Բուշը ելնում է տեղից։
— Դուք սիրո՞ւմ եք Ախմատովային։ — Ես նրա բոլոր բանաստեղծություններն անգիր գիտեմ, ֊պատասխանում — պատասխանում է կինը։ — Ինչպիսի զուգադիպություն։ Ես նույնպես… Իսկ ծաղիկնե՞ր։ Դուք ծաղիկներ սիրո՞ւմ եք։ — Դա իմ թուլությունն է… Իսկ թղչուններ։ Ի՞նչ կասեք թղչուն– ների թղչունների մասին։
Բուշը նայում է կարապների կողմը, մի պահ լռում է ու ասում․
<poem>
ճայն Ճայն է ճախրում ամպերում ալ, Թե շիկահավերն են ճռվողում… Տիրուհիս, կուզեմ թռչնակ դառնալ Ու կտցել հատիկը քո ափերում…</poem>
124— Դուք բանաստե՞ղծ եք,— հարցնում է կինը։
․ դուք բանաստե՞ղծ եք— Գրում եմ երբեմն տողերի արանքում, ֊ հարցնում — ամոթխած պատասխանում է կինը։Բուշը…<poem>
․ գրում եմ երբեմն տողերի արանքում, ֊ ամոթխած պատասխանում Օրը պաղում է։Մորենիների ստվերները ձգվում են։Ջուրը կորցնում է Բուշը…փայլը։Թփերում արդեն թափառում է աղջամուղջը։</poem>
Օրը պաղում է։ Մորենիների ստվերները ձգվում են։ Ջուրը կորցնում է փայլը։ Թփերում արդեն թափառում է աղջամուղջը։— Սուղճ ուզո՞ւմ եք, ֊ — առաջարկում է կինը։ ֊ կինը։— Տունս մոտիկ է։ — Ներեցեք, ֊ — ասում է Բուշը, ֊ — իսկ երշիկ չունե՞ք։ Ի պատասխան՝ — Ունեմ այն ամենն, ինչ պետք է միայնակ սղտին…
Բուշի ու Գալինայի հետ ապրեցի երեք շաբաթ։ Տարօրինակ, խելագարությամբ լի օրեր էին։
Օրը բացվում էր մեղմ, հուզիչ երգեցողությանբ։ Գալինան տղայական տենորով երգում էր․
<poem>
Հոգնել ու դադղել եմ ես
Գիշեղ, թե ցեղեկ մտքիս դու ես…
</poem>
Նրա սիրեցյալն արձագանքում էր ցածր, խռպոտ բարիտոնով․
<poem>
Հյուսիսային Դվինայում թե խեղդվեմ, Կամ ուրիշ տեղ գտնեմ վախճան, Երկիրը ինձ չի սգալու, գիտեմ, Ընկերներս են լալու անդավաճան…</poem>
Պատահում էր, որ առավոտյան պարում էին խոհանուցում։ Պարելիս յուրաքանչյուրը մի մեղեդի էր երգում։ Թեյի սեղանին Գալինան հայտարարում էր․
— Այսօղ ինձ անվանեք Վեղոչկա։ Իսկ վաղվանից՝ Հազաղան Բլբուլ…
Ցերեկները հաճախ էր խոսում հեռախոսով։ Պատահական համարներ էր հավաքում։ Երբ պատասխանում էին, քնքշորեն ասում էր․
— Այսօղ ձեզ հաճելի անակնկալ է սպասում։ Կամ․
— Զգուշացեք բալի հատիկով զաղդաղված գլխաղկով տիկնոջից։
Հավելումն՝ Գալինան ժամերով վարժեցնում էր թափանցիկ,— Այսօղ ձեզ հաճելի անակնկալ է սպասում։ Կամ․
125— Զգուշացեք բալի հատիկով զաղդաղված գլխաղկով տիկնոջից։
Հավելումն՝ Գալինան ժամերով վարժեցնում էր թափանցիկ, սրընթաց սուսերակիր ձկնիկին։ Շշնջում էր ակվարիումի վրա խոնարհված․ — Չաղություն մի աղա, Ջիմ։ Մայղիկին ձեղքող աղա…
Եվ վերջապես, Գալինան գուշակ էր։ Ինձ, օրինակ, ինչ֊որ գունավոր հուլունքների երկար նայելուց հետո, ասաց․
— Կյանքդ ավաղտելու ես Բղազիլիայում կամ նման մի տեղում։
(Այն ժամանակ՝ յոթանասունհինգ թվականին, ծիծաղեցի։ Այսօր գրեթե համոզված եմ, որ այդպես էլ լինելու է։)
Բուշը ամբողջ օրը ետուառաջ էր անում կանաչ խալաթով, որ Գալինան կարել էր վարագույրից։ Նա պատրաստում էր Նո– բելյան Նոբելյան մրցանակի շնորհման արարողությանն իր արտասանելիք շնորհակալական ճառը։ ճառը Ճառը սկսվում էր այսպես․
«Տիկնայք եւ պարոնայք։ Շնորհակալ եմ պատվի համար։ Ինչպես ասում են՝ լավ է ուշ, քան երբեք…»։
Ասացի Բաշին։ Կարծում էի, թե կհրաժարվի։ Բաշը, սակայն, համաձայնեց եւ անգամ պայծառացավ։
— Հանճարեղ է, ֊ ասաց, ֊ սա հենց այն է, ինչը մեզ համար պարտադիր է։ Վաղուց էր պետք ապրել ժողովրդական զանգվածների կյանքով։ Սնվել, այսպես ասած, ակունքներից։ Մոտենանք բնությանը, ծերուկ։ Մոտենանք պարզ, մարդկային ուրախություններին։ Մոտենանք բնական ամբողջական անձնավո– րություններին։ Կորչի՛ մետաֆիզիկան եւ ամենայն տրանսցեն– դենտալությունը։ Կեցցեն մուրճն ու զնդանը։
— Հանճարեղ է,— ասաց,— սա հենց այն է, ինչը մեզ համար պարտադիր է։ Վաղուց էր պետք ապրել ժողովրդական զանգվածների կյանքով։ Սնվել, այսպես ասած, ակունքներից։ Մոտենանք բնությանը, ծերուկ։ Մոտենանք պարզ, մարդկային ուրախություններին։ Մոտենանք բնական ամբողջական անձնավորություններին։ Կորչի՛ մետաֆիզիկան եւ ամենայն տրանսցենդենտալությունը։ Կեցցեն մուրճն ու զնդանը։ Գալինան Երկչոտ երկչոտ առարկեց․ — Լ֊ղինկաԷ֊ղինկա, դու թույլ ես։
Բուշը աչքերը ոլորեց կնոջ վրա, եւ վերջինս լռեց…
Կաթսայանոցը մի մռայլ ցածր շինություն էր հսկայական խողովակի ստորոտին։ Մուտքի մոտ ածուխի մեծ կույտ էր։ Կողքին՝ բահեր ու երկու դատարկ սայլակ։
Ներսում համաչափ ոռնում էին երեք կաթսա։ Մեկի մոտ մի երիտասարդ էր կանգնած։ Ձեռքին ծանր կրակխառնիչ։ Հրակալներից վեր վարդագույն բոց էր խփում։ Երիտասարդըկնճռոտում ու շրջում էր դեմքը։
126— Ողջույն,— ասաց Բուշը։
կնճռոտում ու շրջում էր դեմքը։— ՈղջույնԲարեւ, ֊ ասաց Բուշը։— Բարեւ, ֊ պատասանեց հնոցապանը, ֊ — նորեկնե՞ր եք։— Հայտարարությամբ ենք եկել։— Ուրախ եմ։ Անունս Օլեգ է։ Ասացինք մեր անունները։— Մտեք դիսպետչերանոց, ֊ ասաց Օլեգը, ֊ ներկայացեք Ցարի–
կովին։— Հայտարարությամբ ենք եկել։ — Ուրախ եմ։ Անունս Օլեգ է։ Ասացինք մեր անունները։ — Մտեք դիսպետչերանոց,— ասաց Օլեգը,— ներկայացեք Ցարիկովին։
Մետաղե դռնով փոքրիկ տաղավարում կաթսաների ոռնոցն ավելի խուլ էր։ Քրքրված սեղանին ինչ֊որ գրաֆիկներ ու ամփոփագրեր էին։ Պատից կախված էր էժանագին բարձրախոս։ Նեղ թախտի վրա պառկած էր զինվորական հագուստով մեկը՝ դեմքը լրագրով ծածկած։ Մյուսը՝ ժոկեյի գլխարկով, սեղանի մոտ նստած աշխատում էր։ Տեսնելով մեզ, բարձրացրեց գլուխը։
— Նորեկնե՞ր եք։
Հետո ելավ ու մեկնեց ձեռքը․
— Տուրիկով, գլխավոր դիսպետչեր։ Նստեք։
Նկատեցի, որ նախկին զինվորն արթնացել է։ Խշշոցով մի կողմ դրեց թերթը։
— Խուդ, ֊ — ներկայացավ։ — Մարդիկ են պետք, ֊ — ասաց դիսպետչերը։ ֊ դիսպետչերը։— Աշխատանքը բարդ չէ։ Գնանք բացատրեմ։
Իջանք երերուն աստիճաններով։ Խուդը գալիս էր մեր ետեւից։ Օլեգը մեզ ձեռքով արեց՝ որպես վաղեմի ծանոթների։
Կանգնեցինք ձախ կաթսայի մոտ։ Այնքան մոտիկ, որ դեմքով զգում էի հուրը։
— Սարքը, ֊ — ասաց Ցուրիկովը, ֊ — չափազանց պարզ է։ Հնոց, հրակալներ, օդամղիչ… Ելքի ջերմաստիճանը պետք է լինի յոթանասուն աստիճան, ետ գալիս՝ քառասունհինգ։ Հերթափոխի սկզբում ապահովում եք ածուխը։ Սայլակները լրիվ բեռնել խորհուրդ չեմ տալիս, շուռ կգան… Գնալուց առաջ հարկավոր է մաքրել հրակալները, հեռացնել շլակը… Այսքանը, թերեւս։ Գրաֆիկը նույնչափ պարզ է․ մեկ օր աշխատում ենք, երեք օր հանգստանում ենք։ Վճարումը գործարքային։ Կարելի է հանգիստ ամսական հարյուր հիսուն ռուբլի վաստակել…
Ցուրիկովը մեզ տարավ տղաների մոտ ու ասաց․
— Հուսով եմ, իրար հետ լեզու կգտնեք։ Թեեւ մերոնք բավական տարօրինակ մարդիկ են։ Օլեժկան, օրինակ, բուդդիստ է։
127— Հուսով եմ, իրար հետ լեզու կգտնեք։ Թեեւ մերոնք բավական տարօրինակ մարդիկ են։ Օլեժկան, օրինակ, բուդդիստ է։ «Ձեն» դպրոցի հետեւորդ։ Հանգստություն է որոնում սեփական հոգու վանքում… Խուդը գեղանկարիչ է՝ համաշխարհային ավանգարդի ձախթեւային։ Աշխատում է մետաֆիզիկական սինթետիզմի ավանդույթներով։ Նկարում է հիմնականում արկղեր, տակառներ, տուփեր…
«Ձեն» դպրոցի հետեւորդ։ Հանգստություն է որոնում սեփական հոգու վանքում… Խուդը գեղանկարիչ է՝ համաշխարհային ա– վասգարդի ձախթեւային։ Աշխատում է մետաֆիզիկական սինթետիզմի ավանդույթներով։ Նկարում է հիմնականում արկղեր, տակառներ, ւոուփեր…— Շարքը կոչվում է«Մեռյալ է «Մեռյալ ճշմարտություններ», ֊ — շշուկով բացատրեց Խուդը՝ շփոթված շիկնելով։
Ցուրիկովը շարունակեց․
— Դե, իսկ ես սովորական մարդ եմ։ Ազատ ժամերին զբաղվում եմ երաժշտության տեսությամբ։ Ի դեպ, ի՞նչ եք մտածում Բրիտտենի ստեղծագործություններում կիսատոնային վրադրումների մասին։
Բուշը մինչեւ այս պահը լուռ էր։ Այստեղ, սակայն, նրա դեմքը անսպասելիորեն այլայլվեց։ Հատու ու կարճ ասաց․
— Գնացինք այստեղից։
Ցարիկովն ու իր գործընկերները շփոթված հայացքներով ուղեկցում էին մեզ։
Դուրս ելանք փողոց։ Բուշը պայթեց վրդովված մենախոսությամբ․
— Աա Սա կաթսայատուն չէ։ ԱաՍա, հազար ներողություն, ինչ֊որ Աորբոննա Սորբոննա է… Ես երազում էի ընկղմվել ժողովրդական կյանքի մեջ։ Ամրանալ բարոյապես եւ ֆիզիկապես։ Սնվել կենսատու ա– կանքներից… ակունքներից… Եվ ի՞նչ։ Ինչ֊որ ձենբուդդիստներ ու մետաֆիզիկներ, պոռնկական կիսատոնային վրադրումներ։ Մի խոսքով՝ տուն ենք գնում…
Ի՞նչ կարող էի անել։
Գալինան մեզ դիմավորեց ուրախության բացականչություններով։
— Այնպես էի լալիս, ֊ ասաց, ֊ այնպես էի լալիս։ Այնպես էի ձեզ խղճում…
Երեք օր էլ անցավ։ Գալինան մի քանի գիրք վաճառեց բուկինիստական խանութին։ Ես եղա Տալլինի բոլոր խմբագրություններում։ Պայմանավորվեցի արտահաստիքային աշխատանքի վերաբերալ։ Հարցազրույց վերցրի ինչ֊որ փականագործից։ Ռեպորտաժ գրեցի արդյունաբերական ցուցահանդեսից։ Ապագա հոնորարների հաշվին պարտքով քսան ռուբլի վերցրի Շաբ– լինսկուց։ Կիսաքաղց մահը նահանջեց։— Այնպես էի լալիս,— ասաց,— այնպես էի լալիս։ Այնպես էի ձեզ խղճում…
Ավելին, ես հաջողություն ունեի։ Եթե Լենինգրադում շարքա–Երեք օր էլ անցավ։ Գալինան մի քանի գիրք վաճառեց բուկինիստական խանութին։ Ես եղա Տալլինի բոլոր խմբագրություններում։ Պայմանավորվեցի արտահաստիքային աշխատանքի վերաբերալ։ Հարցազրույց վերցրի ինչ֊որ փականագործից։ Ռեպորտաժ գրեցի արդյունաբերական ցուցահանդեսից։ Ապագա հոնորարների հաշվին պարտքով քսան ռուբլի վերցրի Շաբլինսկուց։ Կիսաքաղց մահը նահանջեց։
128Ավելին, ես հաջողություն ունեի։ Եթե Լենինգրադում շարքային լրագրող էի համարվում, այստեղ՝ գրեթե ռահվիրա էի։ Ինձ ավելի ու ավելի պատասխանատու հանձնարարություններ էին տալիս։ Գրում էի լույս տեսած գրքերի ու թատերական նորույթների մասին, վարում էի ամենօրյա «Այլ կարծիք» խորագիրը, վերջապես ֆելիետոններ էի գրում։ Իսկ ֆելիետոնն, ինչպես հայտնի է, ամենապահանջված ժանրն է թերթում։ Կարճ ասած, արագորեն վեր էի բարձրանում։
յին լրագրող էի համարվում, այստեղ՝ գրեթե ռահվիրա էի։ Ինձ ավելի ու ավելի պատասխանատու հանձնարարություններ էին տալիս։ Գրում էի լույս տեսած գրքերի ու թատերական նորույթների մասին, վարում էի ամենօրյա «Այլ կարծիք» խորագիրը, վերջապես ֆելիետոններ էի գրում։ սկսեցին հրավիրել խմբագրական թռուցքաժողովներին։ Իսկ ֆելիետոնն, ինչպես հայտնի է, ամենապահանջված ժանրն է թերթում։ Կարճ ասած, արագորեն վեր էի բարձրանում։մեկ ամիս էլ անց՝ կոլեկտիվի ընկերական քեֆերին։ Իմ հրապարակումների մասին խոսում էին Էստոնիայի Կենտկոմում։
Ինձ սկսեցին հրավիրել խմբագրական թռուցքաժողովներին։ Իսկ մեկ ամիս էլ անց՝ կոլեկտիվի ընկերական քեֆերին։ Իմ հրապարակումների մասին խոսում էին էստոնիայի Կենտկոմում։ Այդ ժամանակ արդեն վաղուց Բաշի Բուշի ու Գալինայի մոտ չէի ապրում։ Խմբագրությունը ինձ սենյակ էր հատկացրել Տոմպի փողոցում՝ աննախադեպ արտոնություն արտահաստիքային աշխատակցի համար։ Դա նշանակում էր, որ մտադիր են մոտ ապագայում ինձ հաստիքային աշխատանք տալ։ Իրոք, մեկ ա– միս ամիս անց հրամանագրեցին որպես հաստիքային աշխատող։
Խմբագիրն ինձ ասում էր․
— Դուք ցնցող հումորի զգացում ունեք։ Ձեր ասույթներից շատերն անգիր եմ հիշում։ Օրինակ սա․ «Երբ անվախը լռում է, վախկոտը սսկվում է…»։ Ձեր ֆելիետոնները պատմում եմ տնային աշխատողիս։ Նա, իմիջիայլոց, գերմանական գիմնազիա է ավարտել։ — Հիմա, ֊ — ասացի, ֊ — հասկանամ եմ, թե որտեղից է գալիս ձեր անթերի շարժուձեւը։
Խմբագիրը չէր վիրավորվում։ Նա ազատական մտածողության տեր մտավորական էր։ Ամբողջ իրավիճակն այն ժամանակ ազատական էր։ Մերձբալթիկայում՝ հատկապես։
Հայտնված ընկերներս էլ համապատասխան էին․ երիտասարդ գրողներ, նկարիչներ, գիտնականներ, բժիշկներ։ Լիարժեք, լավ վաստակող մարդիկ։ Լինում էին ռեստորաններում ու թատրոններում, կղզիներ էին գնում։ Կարճ ասած՝ ապրում էինք ստեղծագործական մտավորականության համար նորմալ կյանքով։
Բուշը չէր նախանձում իմ հաջողությանը։ Հակառակը, ուրախ կրկնում էր․ «Գործիր, ծերուկ։ Մեր մարդիկ պետք է ա– ռանցքային առանցքային պաշտոններ գրավեն պետության մեջ»։
129Պարտքով փող էի տալիս Բուշին։ Մի քսան անգամ նրա փոխարեն վճարել եմ Մյանդի֊բարում։ Այսինքն, ինձ պահում էի ինչպես հարկն է։ Ուրիշ ի՞նչ կարող էի անել։ Հո պաշտոնս իրեն չէ՞ի զիջելու։
Պարտքով փող էի տալիս Բաշին։ Մի քսան անգամ նրա փոխարեն վճարել Երդվում եմ Մյանդի֊բարում։ Այսինքն, ինձ պահում էի ինչպես հարկն է։ Ուրիշ ի՞նչ կարող էի անել։ Հո պաշտոնս իրեն չէ՞ի զիջելու։Բուշին հանդիպելուց չէի խուսափում։ Պարզապես հիմա մենք պատկանում էինք տարբեր սոցիալական խմբերի։
Երդվում եմԵս պնդեցի, Բաշին հանդիպելուց չէի խուսափում։ Պարզապես հիմա մենք պատկանում էինք տարբեր սոցիալական խմբերի։որ Բուշին կրկին օգտագործեն որպես արտահաստիքային աշխատող։ Անկեղծ ասած, հարկ եղավ նշանակալի դիմադրություն հաղթահարել։ Կապիտան Ռուդիի պատմությանը դեռ չէր մոռացվել։
Ես պնդեցիԲուշին, որ Բաշին կրկին օգտագործեն որպես արտահաստիքային աշխատող։ Անկեղծ ասածհասկանալի է, հարկ եղավ նշանակալի դիմադրություն հաղթահարել։ Կապիտան Ոուդրի պատմությանը դեռ չէր մոռացվել։քաղաքական երանգ ունեցող նյութեր այլես չէին վստահում։ Նա գրում էր կենցաղային, մշակութային, մարզական տեղեկատվության։ Թռուցկաժողովներին աշխատում էի գովել նրա ամեն մի հրապարակումը։ Նա սկսել էր ավելի հաճախ երեւալ խմբագրության միջանցքներում։
Բաշին, հասկանալի է, քաղաքական երանգ ունեցող նյութեր այլես չէին վստահում։ Նա գրում այդ ժամանակ արդեն բավական խամրել էր։ Տաբատը փայլում էր կենցաղայինծնկներին։ Բաճկոնն ակնհայտորեն մաքրման կարիք ուներ։ Ծերացող կանայք, մշակութայինսակայն (իսկ այդպիսիք կան բոլոր խմբագրություններում), մարզական տեղեկատվության։ Թռուցկաժողովներին աշխատում էի գովել շարունակում էին Բուշին տեսնելիս տանջահար շիկնել։ Ուրեմն նրա ամեն մի հրապարակումը։ Նա սկսել առավելությունը ներքին էր ա– վելի հաճախ երեւալ խմբագրության միջանցքներում։, ոչ թե արտաքին։
Նա այդ ժամանակ արդեն բավական խամրել էր։ Տաբատը փայլում էր ծնկներին։ Բաճկոնն ակնհայտորեն մաքրման կարիք ուներ։ Ծերացող կանայքՀիշում եմ, սակայն (իսկ այդպիսիք կան բոլոր խմբագրություններում), շարունակում էին Բաշին տեսնելիս տանջահար շիկնել։ Ուրեմն նրա առավելությունը ներքին խմբագրությունում նշվում էր, ոչ թե արտաքին։մեքենագրական բյուրոյի վարիչ Լորեյդա Ֆիլիպովնա Կոժիչի վաթսունամյակը։ Բուշը նրան նվիրեց հրաշալի փոքրիկ ոտանավոր․<poem>
Հիշում Սիրտս տրոփում է, երբ տեսնում եմԼորեյդային, խմբագրությունում նշվում էր մեքենագրական բյուրոյի վարիչ Լորեյդա Ֆիլիպովնա Կոժիչի վաթսունամյակը։ Բաշը նրան նվիրեց հրաշալի փոքրիկ ոտանավոր․Ի՞նչ է նշանակում դա ըստ Ֆրեյդի։</poem>
Սիրտս տրոփում էՄեկ շաբաթ Լորեյդան պայծառ ու գունատ էր՝ միաժամանակ։ Նոմենկլատուրային աշխատողները մի ուշագրավ հատկանիշ ունեն։ Նրանք հիշաչար չեն թեկուզ այն պատճառով, երբ տեսնում եմ Լորեյդային, Ի նչ որ ծույլ են։ Վրեժխնդրաթյան եռանդի համար ուժները չի հերիքում։ Ճշմարիտ չարության համար նրանց պակասում է նշանակում ճշմարիտ խանդավառությանը։ Բարեկեցության երկար տարիների ընթացքում նրանց զգացմունքները բթանամ են մինչեւ մեծահոգության։ Նրանց մտքերն այնքան անկյանք են, որ դա ըստ Ֆրեյդի։երբեմն նմանվում է բարության։
Մեկ շաբաթ Լորեյդան պայծառ ու գունատ էր՝ միաժամանակ։ Նոմենկլատուրային աշխատողները մի ուշագրավ հատկանիշ ունեն։ Նրանք հիշաչար չեն թեկուզ «Սովետսկայա Էստոնիայի» խմբագիրը բարեհոգի մարդ էր։ Մինչեւ այն պատճառովպահը, որ ծույլ են։ Վրեժխնդրաթյան եռանդի համար աժները չի հերիքում։ ճշմարիտ չարության համար նրանց պակասում անշուշտ, երբ դառնում էր կոշտ ու չար։ Քանի դեռ հարկադրված չէր լինում հետեւել համապատասխան ցուցումների։ Հայտնի է ճշմարիտ խանդավառությանը։ Բարեկեցության երկար տարիների ընթացքում նրանց զգացմունքները բթանամ են մինչեւ մեծահոգության։ Նրանց մտքերն այնքան անկյանք են, որ դա երբեմն նմանվում կարգին ու օրինավոր է բարության։համարվում այն մարդը, ով ստորություն անելուց հաճույք չի ստանում։
«Սովետսկայա էստոնիայի» խմբագիրը բարեհոգի մարդ Էր։ Մինչեւ այն պահը, անշուշտ, երբ Կարճ ասած՝ Բուշին թույլատրեց տպագրվել։ Սկզբնական շրջանում նրա թղթակցությունները խմբագրվում էին առանձնահատուկ զգոնությամբ։ Աստիճանաբար դրանք դառնում Էր կոշտ ու չար։ Քա–էին ավելի ծավալուն եւ նշանակալի։ Բուշի որոշ ակնարկներ փոքրիկ սենսացիաներ առաջացրին։
130Դեկտեմբերին խմբագիրը կրկին սկսեց խոսել Բուշին հաստիքային տեղ տրամադրելու մասին։ Հավելումն՝ Բուշի համար բարեխոսում էին տեղկոմի բոլոր ծերացող կանայք։ Շաբլինսկին ու ես էլ պաշտպանում էինք նրան։ Թռացկաժողովներից մեկին ասացի․ «Անհրաժեշտ է լիարժեքորեն օգտագործել Բուշին։ Այլապես նրան կմղենք դեպի դիսիդենտության սայթաքուն ուղին»։
սի դեռ հարկադրված չէր լինում հետեւել համապատասխան ցուցումների։ Հայտնի է, որ կարգին ու օրինավոր է համարվում այն մարդը, ով ստորություն անելուց հաճույք չի ստանում։ Կարճ ասած՝ Բուշին թույլատրեց տպագրվել։ Սկզբնական շրջանում նրա թղթակցությունները խմբագրվում էին առանձնահատուկ զգոնությամբ։ Աստիճանաբար դրանք դառնում էին ա– վելի ծավալուն եւ նշանակալի։ Բաշի որոշ ակնարկներ փոքրիկ սենսացիաներ առաջացրին։ Դեկտեմբերին խմբագիրը կրկին սկսեց խոսել Բուշին հաստիքային տեղ տրամադրելու մասին։ Հավելումն՝ Բուշի համար բարեխոսում էին տեղկոմի բոլոր ծերացող կանայք։ Շաբլինս– կին ու ես էլ պաշտպանում էինք նրան։ Թռացկաժողովներից մեկին ասացի․ «Անհրաժեշտ է լիարժեքորեն օգտագործել Բուշին։ Այլապես նրան կմղենք դեպի դիսիդենտաթյան սայթաքուն ուղին»։ Բաշին աշխատանքի տեղավորելը ստացել էր գաղափարական միջոցառման բնույթ։ Գլխավոր խմբագիրը բազմանշանակ ժպիտով էր նայում նրան։ Նրա ճակատագիրը կարող էր վճռվել արդեն տեսանելի ապագայում։
Մոտենամ էր Նոր տարին։ Խմբագրությունում նշելու էինք։ Ինչպես միշտ նկատելիորեն ակտիվացել էին անկյալները։ Գրաշարներից երկուսը (երկուսն էլ հարբեցող) գնացին օղի բերելու։ Նամակների բաժնի հաստահետույք աղջիկները բուտերբրոդներ էին պատրաստում։
Աշխատանքն այդ օրը շուտ ավարտեցինք։ Արտահաստիքային հեղինակներին խնդրել էին չգնալ։ Խնբագիրը կանչել էր Բաշին Բուշին ու ասել․— Հուսով եմ, երեկոյան կհանդիպենք։ Ուզում եմ հաճելի նորություն հայտնել ձեզ։
— Հուսով եմ, երեկոյան կհանդիպենք։ Ուզում եմ հաճելի նորություն հայտնել ձեզ։ Աշխատակիցները դեգերում էին միջանցքներում։ Ամենաան– համբերները Ամենաանհամբերները փակվել էին կենցաղի բաժնում։ Դռան ետեւից բաժակների զրնգոց էր լսվում։
Մի քանիսը գնացել էին տուն՝ տոնական զգեստներ հագնելու։ Վեցի կողմերը վերադարձան։ Բուշը հագել էր ծխախոտագույն արտասահմանյան կոստյում։ Լաքապատ կոշիկները փայլում էին։
— Հիանալի տեսք ունես, ֊ ասացի։ Բուշը շփոթված ժպտաց․
131— Հիանալի տեսք ունես,— ասացի։ Բուշը շփոթված ժպտաց․ — Գալինան երեկ ատամները ծախեց։ Երկու պլատինե շապիկ տարավ ոսկեգործին։ Եվ ինձ համար այս հագուկապն ա– ռավ։ առավ։ Այսքանից հետո կարո՞ղ եմ լքել նրան…
Տեղավորվեցինք քարտուղարության մեծ սենյակում։ Բոլորը բարձրաձայն զրուցում էին, ծխում, ծիծաղում։
Խմբագրական քեֆերին, առհասարակ, ժողովրդավարության մթնոլորտ է տիրում։ Կարելի կատակել գլխավոր խմբագրի հետ։ Որոշել, թե ով է դարաշրջանի ամենահանճարեղ լրագրողը։ Արտասանել անչափ հաճոյախոսություններ։ Կարելի է, օրինակ, լսել․
— Ծերուկ, դու հսկա ես։ Դու լուսանկարչական ռեպորտաժի Պագանինին ես։ — Իսկ դու, ֊ — սովորաբար լինում է պատասխանը, ֊ — տնտեսական առաջնորդողի Շեքսպիրն ես…
Այստեղ են հանգուցալուծվում ընթացիկ սիրային կոնֆլիկտները։ Խարդավանքներ են հյուսվում։ Առաջադրվում են Պատվո տախտակի թեկնածուներ։
Վերջապես սեղան նստեցինք։ Խմբագիրը սպասելով, որ բոլորը լռեն, ասաց․
— Բարեկամներս։ Ահա աշխատանքով հագեցած մեկ տարի էլ անցավ։ Մենք հիշելու բան ունենք։ Ե՛վ ուրախություններ են եղել, եւ՛ տխրություններ։ Ե՛վ ձեռքբերումներ, եւ՛ անհաջողություններ։ Մեր հրապարակումներում ավելացել են լուրջ, վառ ու խորը նյութերը։ Պակասել են բացթողումներն ու սխալները։ Համոզված եմ, որ եկող տարի ավելի համերաշխ ու համախումբ ենք աշխատելու… Այսօր ինձ զանգեցին Կենտրոնական կոմիտեից։ Իվան Գուստավովիչ Կեբինը իր շնորհավորանքն է հղում ձեզ։ Թույլ տվեք ի սրտե միանալ դրան։ Շնորհավո՛ր Նոր տարի, բարեկամներս․․
Հետո բազմաթիվ այլ կենացներ եղան։ Գլխավոր խմբագրի եւ պատասխանատու քարտուղարի— Բարեկամներս։ Ահա աշխատանքով հագեցած մեկ տարի էլ անցավ։ Մենք հիշելու բան ունենք։ Ե՛վ ուրախություններ են եղել, համեստ աշխատավորներեւ՛ տխրություններ։ Ե՛վ ձեռքբերումներ, եւ՛ անհաջողություններ։ Մեր հրապարակումներում ավելացել են լուրջ, վառ ու խորը նյութերը։ Պակասել են բացթողումներն ու սխալները։ Համոզված եմ, որ եկող տարի ավելի համերաշխ ու համախումբ ենք աշխատելու… Այսօր ինձ զանգեցին Կենտրոնական կոմիտեից։ Իվան Գուստավովիչ Կեբինը իր շնորհավորանքն է հղում ձեզ։ Թույլ տվեք ի սրտե միանալ դրան։ Շնորհավո՛ր Նոր տարի, բարեկամներս․․․
132 սրբագրԻչնեՐԻ Հետո բազմաթիվ այլ կենացներ եղան։ Գլխավոր խմբագրի եւ պատասխանատու քարտուղարի, համեստ աշխատավորներ սրբագրիչների ու մեքենագրուհիների։ Խմեցինք արտահաստիքային թղթակիցների ու ակտիվ բանվորական թղթակիցների եենացը։ Ինչ֊որ մեկը խոսեց քաղաքական զգոնության մասին։ Եոավ Եղավ ֆուտբոլի թիմ ստեղծելու առաջարկ։ Խմբագրության «ստուկաչ» Իգոր Գասպլը միասնաբար աշխատելու կոչ արեց։ Շաբլինսկին առաջարկեց խմել հմայիչ կանանց կենացը…
Սենյակը լցվել էր ծխով։ Մարդիկ բաժակները ձեռքներին բաժանվել էին առանձին խմբերի։ Ուտելիքն արագորեն չքանում էր։
Կենցաղի բաժնի Տորշինան համոզում էր, որ բոլորս միասին երգենք։ Ֆրմա Ֆիմա Բիկովերը պարտքերն էր բաժանում։
Շուտով հայտնվեց հավաքարար Հիլդան։ Հարկավոր էր ցրվել։
— Եվս տասը րոպե, ֊ — ասաց խմբագիրն ու շամպայնի բաժակն անձամբ մեկնեց Հիլդային։
Դռան մեջ հայտնվեց խմբագրի տիկինը՝ Զոյա Սեմյոնովնան։ Նա զգուշությամբ բերում էր մի հսկայական մելքիորե սկուտեղ՝ սուրճով լի գավաթներով։
Իսկ հիմա բարձրացավ տեղից։ Լայն ժպիտով մոտեցավ Զոյա Սեմյոնովնային։ Անսպասելիորեն ինչ֊որ ֆուտբոլային շարժում արեց։ Ու լաքապատ կոշիկի հզոր հարվածով վայր գցեց սկուտեղն ապշած կնոջ ձեռքից։
Սենյակն իրար անցավ։ ճչում Ճչում էին նրանք, ում վրա թափվել էր եռման սուրճը։ Լյուբա Տորշինան ուշագնաց եղավ…
Չորս արտահաստիքային աշխատողներ բռնեցին Բուշին։ Բուշը չէր դիմադրում։ Երջանիկ ժպիտը սառել էր դեմքին։
Միլիցիա էին զանգում, «Շտապ օգնություն»…
Երեք օր անց Բուշին զննեց հոգեբուժական հանձնաժողովը։ Նրան միանգամայն մեղսունակ ճանաչեց։ Բուշին դատապար– տեցին դատապարտեցին որպես խուլիգանի։ Տվին երկու տարի՝ պայմանական։
Լավ է, որ խմբագիրը չկամեցավ հասնել ավելի խիստ պատժի։ Բուշը հեշտ պրծավ, լրագրության մասին, սակայն, մտածելն իսկ արդեն ծիծաղելի էր…
Սոտ Մոտ մեկ ամիս Բուշին կորցրի տեսադաշտիցս։ Գնացել էի Լենինգրադ՝ ընտանեկան գործերս կարգավորելու։ Վերադարձիս զանգեցի, բայց նրա հեռախոսը չէր աշխատում։
Բուշին չէի մոռացել։ Հուսով էի, որ քաղաքում կտեսնեմ։ Այդպես էլ եղավ։
133Բուշը կանգնած էր լուսանկարչատան ցուցափեղկի մոտ ու նայում էր ժպտացող հրեշներին։ Ձեռքի ֆրանսիական բուլկու կեսն արդեն կերել էր։ Ամբողջ տեսքը վկայում էր, որ բացարձակապես պարապ է։
Բաշը կանգնած էր լուսանկարչատան ցուցափեղկի մոտ ու նայում էր ժպտացող հրեշներին։ Ձեռքի ֆրանսիական բուլկա կեսն արդեն կերել էր։ Ամբողջ տեսքը վկայում էր, որ բացարձակապես պարապ է։Ես առաջարկեցի մտնել «Կունգլա» բարը։ Բուշն ասաց․
Ես առաջարկեցի մտնել «Կունգլա» բարը։ Բաշն ասաց․— Այնտեղ պարտք եմ։— Շա՞տ։— Վեց ռուբլի։— Լավ է, ֊ ասում եմ, ֊ համ էլ պատքը կտանք։ Վերարկուները հանեցինք, բարձրացանք երկրորդ հարկ,
նստեցինք պատուհանի մոտ։— Շա՞տ։
— Վեց ռուբլի։ — Լավ է,— ասում եմ,— համ էլ պատքը կտանք։ Վերարկուները հանեցինք, բարձրացանք երկրորդ հարկ, նստեցինք պատուհանի մոտ։ Ես ուզում էի իմանալ, թե ինչ էր պատահել։ Հանուն ինչի" ինչի՞ նա կատարեց այդ անհեթեթ արարքը։ Նյարդային ցնցո՞ւմ էր, գիտակցության մթագնո՞ւմ։
Բուշն ինքը խոսք բացեց․
— Հասկացիր, ծերուկ։ Խմբագրությունում բոլորը բորենիներ են… Անմիջապես ճշտեց․
— Բացի քեզանից, Շաբլինսկուց եւ չորս դժբախտ պառավներից… Մի խոսքով, խոզերը գերակշռում են։ Եվ այդ հիմար քեֆը։ Իսկ ես նստած սպասում Եմեմ, թե երբ է այդ թանձրահետույք խմբագիրն ինձ երջանկացնելու իր բարերարությամբ։ Ու հայտնվում է ծուռթաթ Զոյկան իր սկուտեղով։ Բոլորը միայն մի ցանկություն ունեն՝ քացով խփել֊ջարդել այդ բոզական սկուտեղը։ Այդտեղ հասկացա, որ հասել է պատասխանատու պահը։ Վճռվելու է, թե ով եմ ես։ Ասպե՞տ, ինչպես համարում է Գալկան, թե՞ քաք, ինչպես պնդում են մնացածները։ Ես էլ ելա ու…
Բարում նստեցինք մոտ մեկ ժամ։ Ես պետք է խմբագրություն գնայի։ Ինչ֊որ առաջադեմ ֆրանսիացու հետ հարցազրույց պիտի անեի։
Հարցրի․
— Ինչպե՞ս է Գալինան։
— Ոչինչ, ֊ ասաց Բաշը, ֊ վիրահատություն տարավ… Ինչ֊որ կանացի բաներ…
Դրանից հետո հազվադեպ էինք հանդիպում։ Խիստ զբաղված էի խմբագրությունում։ Պատմվածքներիս ժողովածուն էի նախապատրաստում տպագրության։— Ինչպե՞ս է Գալինան։
Մի անգամ Բուշին հանդիպեցի ձիարշավարանում։ Հատակին հասած մարդու տեսք ուներ։ Մի քիչ փող տվեցի։ Շնորհա–— Ոչինչ,— ասաց Բաշը,— վիրահատություն տարավ… Ինչ֊որ կանացի բաներ…
134Դրանից հետո հազվադեպ էինք հանդիպում։ Խիստ զբաղված էի խմբագրությունում։ Պատմվածքներիս ժողովածուն էի նախապատրաստում տպագրության։
կսսլությռւն Մի անգամ Բուշին հանդիպեցի ձիարշավարանում։ Հատակին հասած մարդու տեսք ուներ։ Մի քիչ փող տվեցի։ Շնորհակալություն հայտնեց ու անմիջապես գնաց խմիչք բերելու։
Չսպասեցի– •■Չսպասեցի...
Ամռանն ինձ ուղարկեցին Բուլղարիա՝ կինոփառատոնը լուսաբանելու։ Դա իմ առաջին արտասահմանյան գործուղումն էր։ Այսինքն՝ իմ նկատմամբ քաղաքական վստահության նշան, եւ իմ լոյալության վկայություն։
Վերադարձիս ապշեցուցիչ պատմություն լսեցի։
Տալլինամ տոնում են Նոյեմբերի 7֊ը։ Շքերթավորների շա– ոասյունեոը շարասյունեոը ձգվում են դեպի քաղաքի կենտրոնը։ Կառավարական տրիբունան Կենտրոնական կոմիտեի շենքի առջեւ է։ Երաժշտություն է հնչում։ Օդում գույնզգույն փուչիկներ։ Հաղորդավարը ռադիոյով անվերջ շնորհավորանքներ ու կեցցեներ է հռչակում։
Մարդկանց ձեռքերում տրանսպարանտներ են ու առաջնորդների դիմանկարներ։ Միլիցիոներները հետեւում են կարգուկանոնին։ Բոլորը բարձր տրամադրության մեջ են։ Ինչ էլ լինի, տոն է։
Բուշը չի դիմադրում։ Նրան փակ ավտոմեքենայով տանում են Պագարի փողոց։ Երեք րոպե անց նրան հարցաքննում է անձամբ գեներալ Պորկը։
Հարցերին Բաշը պատասխանում է հանգիստ ա հակիրճ։ Իր մեղքը կտրականապես չի ընդանամ։ ընդունում։ Ասում է, թե պատահածը թյուրիմացության է, անաշադրաթյան անուշադրաթյան հետեւանքով սպրդած սխալ։
Գեներալը Բաշի Բուշի հետ զրուցում է մեկակես ժամ։ Երբեմն շատ կիրթ, երբեմն՝ անակնկալ կոպիտ։ Բաշին Բուշին մեկ դիմում է «Էռնեստ Լեոպոլդովիչ»–ով, մեկ էլ վրան գոռում․ «Կգնդակահարեմ, շո՛ւն»։
Ի վերջո, Բաշը Բուշը ձանձրանում է արդարանալուց։ Թուղթ ու մատիտ է խնդրում։ Թեթեւացած գեներալը նրան է մեկնում ինքնահոսը․— Անկեղծ խոստովանությանը կարող է մեղմացնել ձեր ճա–
135 կատագիրը…— Անկեղծ խոստովանությանը կարող է մեղմացնել ձեր ճակատագիրը…
Բուշը որոշ ժամանակ լուսամուտից դուրս է նայում։ Հետո ժպտում է ու գեղեցիկ, թեք ձեռագրով շարադրում․
Հայտարարություն։ Այնուհետեւ․
1․ Խորը մտահոգություն եմ հայտնում Մերձբալթիկայի եւ Անդրկովկասի քրիստոնյա֊մկրտականների ճակատագրի նկատմամբ։
2․ Ամերիկյան մտավորականությանը կոչ եմ անում անմիջապես արձագանքել Կրեմլի չարաշահումներին մարդու ազատությունների ոլորտում։
Յ․Պահանջում Եմ 3․ Պահանջում եմ իմ պատմական հայրենիքը՝ Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետություն, անխոչընդոտ արտագաղթելու իմ իրավունքը։
Ստորագություն՝ Էռնեստ Բուշ, խղճի կալանավոր։
Ավելի ուշ գեներալը պատմել է․
Իմ կաբինետում ինչ ասես, որ չի եղել։ Մարդիկ սեփական ե– րակներն երակներն են բացել։ Մոխրամանում նոթատետրեր են վառել։
136Փորձել են լուսամատից դուրս թռչել։ Քնելը, սակայն, առաջին դեպքս էր–
Փորձել են լուսամատից դուրս թռչել։ Քնելը, սակայն, առաջին դեպքս ԷՐ– Բուշին տանում են հոգեբուժական կլինիկա։ Կատարվածը գեներալին ներկայանում է որպես հոգեկան հիվանդության բացահայտ ախտանիշ։ Հնարավոր է, որ նա այնքան էլ չէր սխալվում։
Բաց են թողնում Բուշին միայն կես տարի անց։ Այդ ընթացքում իմ կյանքում փոփոխություններ եղան։
Դժվարանում եմ հիշել, թե ինչից սկսվեց։ Մի քանի անգամ ավելորդ բաներ ասացի։ Կռվեցի համապատասխան մարմինները ներկայացնող Գասպլի հետ։ Մի անգամ հարբած մտա Կենտկոմ։ էստոնիայի Էստոնիայի գրողների կոնֆերանսում առարկեցի անձամբ ընկեր Լիպպոյին…
Հիշեցին, որ աշխատում եմ առանց Տալլինի գրանցման։ Պարզեցին իմ մասնակի հրեական ծագումը։ Բուշի հետ կապերն էլ դրական ազդեցություն չունեցան հեղինակությանս վրա։
Հենց այդ ժամանակ էստոնիայում Էստոնիայում քաղաքական անկարգություններ սկսվեցին։ Մի խումբ դիսիդենտներ խնդրագրով դիմեցին Վալդհայմին։ Երեք օրից նրանց հուշագիրը հաղորդվեց արեւմտյան ռադիոյով։ Մեկ շաբաթ էլ անց Մոսկվայից ցուցում ստացվեց՝ ուժեղացնել դաստիարակչական աշխատանքը։ Դա նշանակում էր, որ ինչ֊որ մարդկանց հարկավոր է վռնդել, ստորացնել, պաշտոնանկ անել։ Այդ ամենը, բնականաբար, հուշագրի հեղինակների նկատմամբ հետաքննությունից զատ։
Խմբագրության տնտեսվար Մելեշկոն ասում էր․
— Կարող էին դիմել սեփական ղեկավարությանը։ Թե չէ հնա– րել ինչ֊որ Խաիմ…
ճնշումների — Կարող էին դիմել սեփական ղեկավարությանը։ Թե չէ հնարել ինչ֊որ Խաիմ… Ճնշումների համար ես հարմար թեկնածու էի։ Եվ ինձ հեռացրին։ Միաժամանակ տպարանում ոչնչացվեց պատմվածքներիս գրեթե պատրաստ ժողովածուն։ Եվ այդ ամենը միայն Կրեմլի բոսսերին զեկուցելու համար՝ միջոցներ ձեռնարկվել են։
Ես, իհարկե, միակ զոհը չէի։ Այդ օրերին փակվեց ձիարշավարանը՝ բոտժուական բուրժուական տրամադրությունների բույնը։ ժուռնա– փստների Ժուռնալիստների միության բուֆետում արգելեցին ոգելից խմիչքի վաճառքը։ Խանութներից չքացավ խոզապուխտը։ ՄաՍա, թերեւս, արդեն ուրիշ թեմա է…
Մի խոսքով էստոնական ազատականությունը վերջացավ։
137Ժողովրդի լավագույն մասը՝ երկու երիտասարդ գիտնական՝ անցավ ընդհատակ…
ժողովրդի լավագույն մասը՝ երկու երիտասարդ գիտնական՝ անցավ ընդհատակ… Ես զրկվեցի հաստիքային պաշտոնից։ Առաջարկեցին հեռանալ «սեփական դիմումի համաձայն»։ Խորհուրդ տվեցին կրկին դառնալ բանվորական թղթակից; թղթակից։ Հրաժարվեցի։
Լենինգրադ վերադառնալու ժամանակն էր։ Առավել եւս՝ ընտանեկան կյանքս սկսել էր կարգավորվել։ Բաժանումը մարդկանց ավելի խելամիտ է դարձնում…
Կոմպի փողոցի բնակարանում իրերս էի հավաքում։ Հեռախոսը զանգեց։ ճանաչեցի Բաշի ձայնը։
— Ծերուկ, կսպասես ինձ։ Գալիս եմ։ Ոտքով։ Փող բոլորովին չունեմ։ Փոխարենը քեզ արժեքավոր նվեր եմ բերում…
Իջա գինի առնելու։ Քառասուն րոպեից եկավ։ Տեսքն ավելի լավ էր, քան վեց ամիս առաջ։ Հարցրի․
— Գործերդ ինչպե՞ս են։ — Ոչինչ։
Բուշն ինձ պատմեց, որ իրեն հաշվառման մեջ են պահում հոգեբուժարանում։ Հետն էլ պարբերաբար քարշ են տալիս ՊԱԿ։ Քիչ անց աշխուժացավ ու, ձայնն իջեցնելով, ասաց․
— Հուշանվեր եմ բերել քեզ։
Արձակեց բաճկոնի կոճակները։ Ծոցից հանեց քառածալ մի թուղթ։ Գոհ տեսքով մեկնեց ինձ։
— Սա ի՞նչ է, ֊ հարցրի։
— Պատի թերթ։
— Ի՞նչ պատի թերթ։
— ՊԱԿ֊ի տեղական բաժանմունքի։ Տեսնում ես՝ «Վահան եւ սուր»։ Լիքը հետաքրքիր բան կա։ Ինչ֊որ մեկին պարսավում են լակեւու համար։ Սպեկուլյանտների մասին հոդված կա։ Իսկ սա բանաստեղծություն է խուլիգանների մասին․
— Սա ի՞նչ է,։ հարցրի։ — Պատի թերթ։ — Ի՞նչ պատի թերթ։ — ՊԱԿ֊ի տեղական բաժանմունքի։ Տեսնում ես՝ «Վահան եւ սուր»։ Լիքը հետաքրքիր բան կա։ Ինչ֊որ մեկին պարսավում են լակելու համար։ Սպեկուլյանտների մասին հոդված կա։ Իսկ սա բանաստեղծություն է խուլիգանների մասին․<poem> Ստիլյագը շշով խփեց Շքանշանակիր ծերուկին։ Աւեհեր կնճռոտ ծոծրակից Արյուն է խփում, ինչպես աղբյուրից…</poem> — Իսկ ինչ, ֊ — ասաց Բուշը, ֊ — վատ չէ…
Հետո սկսեց պատմել, թե ինչպես է տիրացել պատի թերթին։
— Կանչում է ինձ ցնդած Սորոկինը։ Սկսում է իր տխմար խո–
138— Կանչում է ինձ ցնդած Սորոկինը։ Սկսում է իր տխմար խոսակցությունները։ Իր բոլոր փաստարկները հերքում եմ Մարքսից մեջբերումներով։ Սորոկինը հեռանում է։ Ինձ մենակ է թողնում պեդեռաստի իր կաբինետում։ Իսկ ես մտածում եմ, թե ինչ նվիրեմ Սերյոժային ի հիշատակ։ Տեսնեմ պահարանի գլխին պատի թերթ է ընկած։ Վերցրի, դրի ծոցս։ Նվիրում եմ որպես հուշանվեր…
սւսկցությունները։ Իր բոլոր փաստարկները հերքում եմ Աարքսից ․ե9բերումներով։ Սորոկինը հեռանում է։ Ինձ մենակ է թողնում աեդեռաստի ԻՐ կաբինետում։ Իսկ ես մտածում եմ, թե ինչ նվիրեմ Սեոյոժային ի հիշատակ։ Տեսնեմ պահարանի գլխին պատի թերթ է ընկած։ Վերցրի, դրի ծոցս։ Նվիրում եմ որպես հուշանվեր…— Արի, ֊ — ասում եմ, ֊ — վառենք։ Շառից֊փորձանքից հեռու։ — Արի, ֊ — համաձայնում է Բուշը։ Պատառոտեցինք թերթն ու վառեցինք զուգարանում։ Ուշանում էի։ Տաքսի կանչեցի։ Բուշը հետս եկավ կայարան։ Կառամատույցին բռնեց ձեռքս․ — Ի՞նչ կարող եմ անել քեզ համար։ Ինչո՞վ կարող եմ օգնել։ — Ամեն ինչ կարգին է։
Բուշը մի պահ մտքերի մեջ ընկավ ինչ֊որ տանջալի որոշում ընդունելով։
— Ուզում ես, ֊ — ասաց, ֊ — ամուսնացիր Գալինայի հետ։ Ընկերաբար զիջում եմ։ Նա կարող է ծաղիկներ նկարել ու նկարները վաճառել։ Սի շաբաթից սիամի կատուն ձագեր է բերելու։ Ա– մուսնացիրԱմուսնացիր, չես փոշմանի։ — Ես, ֊ — ասում եմ, ֊ — ճիշտն ասած, ամուսնացած եմ արդեն։ — Դո՛ւ գիտես։
Գրկեցի նրան, հետո բարձրացա վագոն։ Բուշը մնաց կառամատույցին կանգնած։ Կարծես դեռ չեմ ասել, որ նա կարճահասակ էր…
Մտանք մոտակա ռեստորանը։ Գրիշանյան պատմեց, որ այն ժամանակ նստել է ընդամենը վեց ամիս։ Հաջողվել էր ինչ֊որ մեկին կաշառել ու դուրս գալ։
— Վերցնել գիտես՝ տալ էլ իմացիր, ֊ — փիլիսոփայորեն ասաց Գրիշանյան։
Հարցրի, թե ինչպես է Բուշը։ Ասաց․
— Պատկերացում չունեմ։ Շաբլինսկուն նշանակել են պատասխանատու քարտուղար…
139— Պատկերացում չունեմ։ Շաբլինսկուն նշանակել են պատասխանատու քարտուղար…
Պայմանավորվեցինք, որ հեռախոսով կկապվենք։ Այդպես էլ չզանգեցի։ Ինքը նույնպես…
Մեկ ամիս առաջ թերթերում կարդացի կապիտան Ռուդիի մասին։ Չորս տարի անցկացրել էր Մորդովիայում։ Հետո նրա պաշտպանությամբ հանդես են եկել ինչ֊որ կազմակերպություններ։ Կապիտանին ժամանակից շուտ ազատ են արձակել։ Հի– մա Հիմա ապրում է Համբուրգում։
Բուշի մասին հարցուփորձ եմ անում բոլորին, ով կարող է որեւէ բան իմանալ։ Ըստ որոշ տեղեկությունների, Բուշը բանտում է։ Կան նաեւ տեղեկություններ, թե ամուսնացել է ձկնարդյունաբերության նախարարի այրու հետ։ Երկու տարբերակն էլ ճշմարտանման են։ Եվ երկուսն էլ դառը զգացմունքներ են հարուցում։
==Կոմպրոմիս տասնմեկերորդ==
(«Սովետսկայա էստոնիա»։ Էստոնիա»։ Օգոստոս։ 1976 թ․) «ՏԱԼԼԻՆԸ ՀՐԱԺԵՇՏ է ՏԱԼԻՍ ՀՈՒԲԵՐՏ ԻԼՎԵՍԻՆ։ ԵրեկԼիննամետսա գերեզմանատանը տեղի ունեցավ էստոնական ժողովրդի հավատարիմ զավակ, հեռուստաստուդիայի անփոփոխ տնօրեն, Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս Հուբերտ Վոլդեմարի Իլվեսի հուղարկավորությունը։
Լիննամետսա գերեզմանատանը տեղի ունեցավ էստոնական ժողովրդի հավատարիմ զավակ, հեռուստաստուդիայի անփոփոխ տնօրեն, Սոցիալիստական աշխատանքի հեիոս Հուբերտ Վոլդեմարի Իլվեսի հուղարկավորությունը։ողջ կյանքը կոմունիզմի գործին անձնուրաց ծառայության օրինակ էր։
Հուբերտ Իլվեսի ողջ կյանքը կոմունիզմի գործին անձնու– իաց ծառայության օրինակ էր։Նրա համար հատկանշական էին բարձր պատասխանատվության զգացումը, ուշադիր վերաբերմունքը մարդկանց նկատմամբ եւ զարմանալի անձնական պատասխանատվությունը…
Նրա համար հատկանշական էին բարձր պատասխանատվության զգացումը, ուշադիր վերաբերմունքը մարդկանց նկատմամբ եւ զարմանափ անձնական պատասխանատվությունը… Ագո Սգո քայլերգի ներքո հասարակայնության ականավոր ներկայացուցիչները տանում են բազմաթիվ ծաղկեպսակներով զարդարված դագաղը։
Թարմ գերեզմանի մոտ հնչում են հրաժեշտի հանդիսավոր խոսքեր…
140 Ագո Սգո միտինգին մասնակցեցին երեւելի կուսակցական ու սովետական աշխատողներ, հանգուցյալի գործընկերները, էստոնական ռադիոյի, հեռուստատեսության, խոշոր թերթերի աշխատակիցները։
Հուբերտ Իլվեսի հիշատակը հավերժ վառ կմնա մեր սրտերում»։
— Ընկեր Դովլաթով, դուք սեւ կոստյում ունե՞ք։ Խմբագիրը դժգոհ խոժոռում է հոնքերը։ Նա տհաճությամբ է
— Ընկեր Դովլաթով, դուք սեւ կոստյում ունե՞ք։ Խմբագիրը դժգոհ խոժոռում է հոնքերը։ Նա տհաճությամբ է նման հարց տալիս հանրապետական կուսակցական թերթի աշխատակցին։ Խմբագիրը նորածնի բեժ դեմք ունի, լայն գոտկատեղ ու մանկական ազգանուն՝ Տուրոնոկ։ — Չունեմ, ֊ ասացի։ ֊ — ասացի։— Սրանով եմ ման գալիս։ — Ոչ թե այս պահին, այլ տանը։ — Ես առհասարակ կոստյում չունեմ, ֊ — ասում եմ։
Կարող էի բացատրել, որ տուն էլ չունեմ, ապաստան, բնակավայր։ Որ սենյակ եմ վարձում Աստված գիտի որտեղ…
— Իսկ թատրոն ինչպե՞ս եք հաճախում։
Կարող էի ասել, որ թատրոն չեմ հաճախում։ Բայց հենց նոր թերթում տպագրվել էր «Անօժիտը» ներկայացման իմ գրախոսությունը։ Գրել էր Դիմա Շերի պատմածով։ Գրախոսությունը գովում էին բանավիճային բնույթի համար…
— Դե լավ, Եկեք եկեք խոսենք ըստ էության, ֊ — հոգնած ասաց խմբագիրը։ ֊ խմբագիրը։— Վախճանվել է Իլվեսը։
Տուրք տալով կեղծավորության ստոր սովորությանս, տրտում տեսք ընդունեցի։
— Դուք նրան ճանաչո՞ւմ էիք, ֊ հարցրեց խմբագիրը։
— Ոչ, ֊ ասում եմ։
— Իլվեսը հեռուստաստուդիայի տնօրենն էր։ Նրա թաղումը ւուրջ միջոցառում է։ Հուսով եմ, հասկանում եք։
–Այո։— Դուք նրան ճանաչո՞ւմ էիք,— հարցրեց խմբագիրը։ — Ոչ,— ասում եմ։ — Իլվեսը հեռուստաստուդիայի տնօրենն էր։ Նրա թաղումը լուրջ միջոցառում է։ Հուսով եմ, հասկանում եք։ – Այո։
— Մեր խմբագրությունն էլ պետք է ներկայացված լինի։ Պատրաստվում էինք ուղարկել Շաբլինսկուն։
— Եվ ճիշտ է, ֊ — ասում եմ, ֊ — Միշկան այնտեղից անընդհատ ինչ֊որ փողեր է ստանում։
Խմբագիրը կնճռոտեց դեմքը։
— Միխայիլ Բորիսովիչը զբաղված է։ Նա մեկնում է Սաարե– մաա կղզի՝ գործուղման։ Կլենսկին բացառվում է։ Այստեղ ներ–
141— Միխայիլ Բորիսովիչը զբաղված է։ Նա մեկնում է Սաարեմաա կղզի՝ գործուղման։ Կլենսկին բացառվում է։ Այստեղ ներկայացուցչական արտաքինով մարդ է պետք։ Բուշը երրորդ օրն է խմում է եւ այդպես շարունակ։ Կանգ ենք առել ձեր թեկնածության վրա։ Աղաչում եմ, խայտառակ չանեք։ Հարկավոր է հանդես գալ հակիրճ, ջերմ խոսքով։ Հարկավոր է… Մի խոսքով, պահեք ձեզ այնպես, իբր լավ ճանաչել եք հանգուցյալին…
կայացուցչական արտաքինով մարդ է պետք։ Բուշը երրորդ օրն է խմում է եւ այդպես շարունակ։ Կանգ ենք առել ձեր թեկնածության վրա։ Աղաչում եմ, խայտառակ չանեք։ Հարկավոր է հանդես գալ հակիրճ, ջերմ խոսքով։ Հարկավոր է… Մի խոսքով, պահեք ձեզ այնպես, իբր լավ ճանաչել եք հանգուցյալին…— Մի՞թե ես ներկայացուցչական արտաքին ունեմ։ — Դուք բարձրահասակ եք, ֊ — խոստովանեց Տուրոնոկը, ․ — Կլյուխինայի հետ եմ խորհրդակցել։
Ըհը, մտածում եմ, Գալոչկան։ Դե լավ…
— Հենրիխ Ֆրանցովիչ, ֊ — ասացի, ֊ — սրտովս չէ դա։ Միստիֆիկացիայի հոտ է գալիս։ Իլվեսին չեմ ճանաչել։ Կեղծ ողբալ չեմ ուզում։ Ուղարկեք Շաբլինսկուն։ Իսկ ես, համոզեցիք, կգնամ Սաարեմաա։ — Դա բացառվում է։ Դուք պրոբլեմային նյութեր չեք գրում։ — Չեք հանձնարարում՝ չեմ գրում։ — Ձեզ հանձնարարում էինք գերմանացիների մասին նյութը, հրաժարվեցիք։ — Ես գտնում եմ, որ նրանց պետք է թողնել, որ գնան։ — Դուք միամիտ մարդ եք։ Մեղմ ասած։
— Ինչո՞ւ։ Միությունում ավելի շատ գերմանացի կա, քան հայ։ Բայց գերմանացիները նույնիսկ ինքնավարությունից են զուրկ։
— Նրանք ի՞նչ գերմանացի։ Դա գաղութարարների երրորդ սերունդն է։ Նրանք վաղուց էստոնացի են դարձել։ Լեզուն, մշակույթը, մտածելակերպը… Տիպիկ էստոնացիներ են։ Հայրերն ու պապերը էստոնիայում են ապրել…
— Բորյա Ռոյբլատի պապն էլ Ւստոնիայում է ապրել։ Հայրը նույնպես էստոնիայում Է ապրել։ Իսկ Բորյան այդպես Էլ հրեա մնաց։ Ու առանց աշխատանքի…
— Գիտեք, Դովլաթով, ձեզ հետ խոսել չի լինում։ Դեմագոգիայի նուրբ հնարքներ ունեք։ Ձեզ աշխատանք ենք տվել, ընդառաջել ենք։ Կարծում Էինք՝ կհասունանաք։ Ավելի լուրջ կպահեք ձեզ…
— Աշխատում եմ, չէ՞։ Գրում եմ։
— Եվ նույնիսկ լավ եք գրում։ Յուրնան ինքը վերջերս մեջբերեց ձեր գրածը․ «… կառուցողական գաղափարը կորավ անպատասխանատու էքսպերիմենտի քաոսում»… Խոսքն այդ մասին չէ։ Ձեր ապաքաղաքականությունը, ձեր մանկամտությունը… ձեզանից ամեն բան սպասելի է։ Դուք երկու հարյուր հիսուն ռուբլի վաստակում եք։ Վերաբերմունքը ծեր նկատմամբ լավ է,
142— Նրանք ի՞նչ գերմանացի։ Դա գաղութարարների երրորդ սերունդն է։ Նրանք վաղուց էստոնացի են դարձել։ Լեզուն, մշակույթը, մտածելակերպը… Տիպիկ էստոնացիներ են։ Հայրերն ու պապերը Էստոնիայում են ապրել…
— Բորյա Ռոյբլատի պապն էլ Էստոնիայում է ապրել։ Հայրը նույնպես Էստոնիայում է ապրել։ Իսկ Բորյան այդպես էլ հրեա մնաց։ Ու առանց աշխատանքի… — Գիտեք, Դովլաթով, ձեզ հետ խոսել չի լինում։ Դեմագոգիայի նուրբ հնարքներ ունեք։ Ձեզ աշխատանք ենք տվել, ընդառաջել ենք։ Կարծում էինք՝ կհասունանաք։ Ավելի լուրջ կպահեք ձեզ… — Աշխատում եմ, չէ՞։ Գրում եմ։ — Եվ նույնիսկ լավ եք գրում։ Յուրնան ինքը վերջերս մեջբերեց ձեր գրածը․ «… կառուցողական գաղափարը կորավ անպատասխանատու էքսպերիմենտի քաոսում»… Խոսքն այդ մասին չէ։ Ձեր ապաքաղաքականությունը, ձեր մանկամտությունը… ձեզանից ամեն բան սպասելի է։ Դուք երկու հարյուր հիսուն ռուբլի վաստակում եք։ Վերաբերմունքը ծեր նկատմամբ լավ է, գնահատում են ձեր հումորը, ձեր ոճը։ Իսկ դուք ինչո՞վ եք փոխ– հսււոու9ուս։ փոխհատուցում։ Ինչո՛ւ պետք է ես ժամանակ վատնեմ նման անպտուղ խոսակցությունների վրա։ Ես պնդում եմ Շաբլինսկուն փոխարինելու խնդրանքս։ Նա ժամանակավորապես ձեզ է տալիս իր բաճկոնը։ Փորձեք։ Կախիչի վրա է…
Փորձեցի։
, — Ի՜նչ դարձօձիքներ են, ֊ — ասում եմ, ֊ — Կարմիր աստղի շքանշանն է պակասում… — Վե՛րջ, ֊ — ընդհատեց խմբագիրը, ֊ — գնացե՛ք։
Ատում եմ գերեզմանատնային արարողությունները։ Ոչ թե այն պատճառով, որ դա մահվան հետ է կապված, մերձավոր, փառք Աստծո, չեմ թաղել։ Իսկ օտարների նկատմամբ անտարբեր եմ։ Այդուհանդերձ թաղումներն ատում եմ։ Մահվան կողքին ցանկացած շարժում անբարոյական է թվում։ Թաղումներն ա– տում ատում եմ ցուցադրական լինելու չափ գեղեցիկ, համոզիչ վշտի զգացողության համար։ Ուրիշ, օտար մարդկանց արցունքների համար։ Դժվարությամբ ճնշվող ուրախության զգացման համար՝ «Ոչ թե դու, այլ ուրիշն է մահացել»։ Քիչ անց խմելու առիթով բարձրացող գաղտնի հուզմունքի համար։ Հանգուցյալի մասին չափը անցնող հաճոյախոսությունների համար։ (Միշտ ցանկացել եմ գոռալ․ «Նա թքած ունի։ Կենդանի մնացածների նկատմամբ ներողամիտ Եղեք։ եղեք։ Օրինակ, իմ նկատմամբ»)։
Եվ ահա պետք է Շաբլինսկու փոխարեն մասնակցեմ սգո հանդիսությունների, վիշտ ու կսկիծ խաղամ։
Զանգում եմ հեռուստաստուդիա․
— Թաղման հարցերով ո՞վ է զբաղվում։ — Ինքը Իլվեսը։
Աթոռից քիչ մնաց ընկնեի։
— Ոանդո Ռանդո Իլվեսը, հանգուցյալի որդին։ Եվ թաղման հանձնաժողովը։
— Հեռախոսի համարը կասե՞ք։ Գրում եմ… Շնորհակալ եմ։ Զանգում եմ։ Պատասխանում են մերձբալթյան առոգանությամբ․
— Դուք հանգուցյալի ազգականների՞ց եք։ — Գործընկերներից։
— Ձեր ազգանունը Շաբլինսկի՞ է։ Քիչ էր մնում ասեի՝ «Այո»։
— Շաբլինսկին գործուղման մեջ է։ Ինձ հանձնարարված է փոխարինել նրան։
143— Եկեք։ Երրորդ հարկ, տասներկուերորդ սենյակ։— Գալիս եմ։ Տասներկուերորդ սենյակում հավաքված բոլոր մարդիկ թԱ–
կապներով — Գալիս եմ։ Տասներկուերորդ սենյակում հավաքված բոլոր մարդիկ թևկապներով էին։ Ինձ ծանոթ մարդ չկար։ Շաբլինսկու բաճկոնը, որ հիշում էր տիրոջ ուվագծերը, նեղում ու կաշկանդում էր ինծ։ Ինձ անհարմար էի զգում, ինչպես սատկած կետաձուկը լողավազանում։ Ձին՝ շան բնում։
Ոտքս կախ գցեցի՝ գրի առնելու այս փոխաբերությունները։
Սեղանի մոտ նստած կինը դիմեց ինձ․
— Շաբլինսկին դո՞ւք եք։
— Ոչ։
— «Սովետսկայա էստոնիայից» պետք է լինի Շաբլինսկին։ –Նա գործուղման մեջ է։ Ինձ հանձնարարված է փոխարինել
— Շաբլինսկին դո՞ւք եք։ — Ոչ։ — «Սովետսկայա Էստոնիայից» պետք է լինի Շաբլինսկին։ – Նա գործուղման մեջ է։ Ինձ հանձնարարված է փոխարինել նրան։ — Պարզ է։ Ելույթի տեքստը պատրաստե՞լ եք։ — Տե՞քստը։ Ես կարծում էի, դա… հուզախառն իմպրովիզացիա պետք է լինի։ — Կանոնակարգ կա… Տեքստը հարկավոր է համաձայնեցնել։ — Կարո՞ղ եմ վաղը ներկայացնել։ — Նեղություն մի կրեք։ Ահա Շաբլինսկու պատրաստած տեքստը։ — Հրաշալի է, ֊ — ասում եմ, ֊ — շնորհակություն։ Նրանց տված թերթիկներին կարդում եմ․
«Ընկերներ։ Ինչպե՜ս եմ նախանձում Իլվեսին։ Այո, այո, մի զարմացեք։ Ինձ համակել է սպիտակ նախանձը։ Ի՜նչ բովանդակալի կյանք։ Ի՜նչ պատկառելի արդյունքներ։ Երազողի ու մարտիկի ինչպիսի՜ նախանձելի ճակատագիր»…
Դիմեցի սեղանի առջեւ նստած կնոջը․
— Կուզենայի իմ կողմից էլ մի բան ավելացնել… Որոշ փոփոխություններ կատարել… Ես այդ աստիճան զգացմունքային չեմ…
— Հիմնականը հարկ կլինի թողնել։ Արդեն վիզան կա…
144— Կուզենայի իմ կողմից էլ մի բան ավելացնել… Որոշ փոփոխություններ կատարել… Ես այդ աստիճան զգացմունքային չեմ… — Հիմնականը հարկ կլինի թողնել։ Արդեն վիզան կա… — Բնական է։
․ Բնական է։
— Տվյալներն արտագրեք։
Շեղվում է մի պահ՝ կնոջն ասելու համար՝ «Գարիկ Լերները խոստացել է երեք տուփ լուծվող սուրճ դասավորել»…
145
Խոհանոցից կինը գոռում է՝ «Ինչպե՞ս թե։ Լերներին դեռ չե՞ն ձերբակալել»։
Հեռուստատեսությունից գնացի Մարինայի մոտ։ Սի ամբողջ տարի էր արդեն մեր միջեւ մտավոր մոտիկության պես հարաբերություններ էին։ Թշնամանքի ու այլասերության երանգներով։
Սարինան Մարինան աշխատում էր մեր թերթի քարտուղարությունում։ Աշխատանքից առաջ եւ հետո նրա մեջ գերակշռում էին երեսնամյա չամուսնացած կնոջ թերահավատությունն ու փոքր֊ինչ կոպիտ ուղղախոսությունը։
ժամանակին Ժամանակին Շաբլինսկու ընկերուհին էր։ Ինչպես որ մեր թերթի բոլոր մյուս աշխատակցուհիները։ Բոլորն անխտիր վաղ թե ուշ զիջում էին նրա համառ նկրտումներին։ Նման հաջողության գաղտնիքը երկար ժամանակ չէի կարողանում հասկանալ։ Հետո, սակայն, հասկացա։ Շաբլինսկին սպանում էր իր ոտնձգությունների աներկիմաստությամբ։ Լիտվացի պրակտիկանտ աղջկան, օրինակ, որի հետ կարգին ծանոթ էլ չէր, ասել էր․— Ես ձեզ սիրում եմ։ Եվ անգամ չբացառված տրիպերը ինձ ետ չի պահի։
Սի — Ես ձեզ սիրում եմ։ Եվ անգամ չբացառված տրիպերը ինձ ետ չի պահի։ Մի օր ասում եմ․ — ՍիշկաՄիշկա, ես կեղծ բարեպաշտ չեմ։ Բայց դու չորս ընկերուհի ունես։ Շուտով Նոր տարի է։ Հո չե՞ս կարող չորսին էլ հրավիրել։ — Ինչո՞ւ չեմ կարող, ֊ — հարցրեց Շաբլինսկին։ — Սկանդալ կլինի։ — Չի բացառվում, ֊ — մտորումների մեջ ընկավ նա։ — Ի՞նչ ես անելու։
Շաբլինսկին մտածեց֊մտածեց, հետո հոգոցով ասաց․
— Եթե միայն պատկերացնեիր, թե ինչ լրջագույն խնդիր է դա…
146Մարինային թողեց, որովհետեւ որոշել էր ամուսնանալ։ Մարինան որպես կին պիտանի չէր։ Նա, կրկնում եմ, մոտ երեսուն տարեկան էր, ծխող ու շատ իմացող։ Միշային հետաքրքրում էր ամուսնության հրեական ավանդական տարբերակը։ Մաքուր աղջիկ՝ տնային տնտեսությամբ զբաղվելու հակումներով։ Մեկի հետ ծանոթացրել էին։ Իրոք, սքանչելի Ռոզոչկա էր, բեղիկներով։ Կարդացող, մտածող։ Առեւտրական հայրիկ… Ռոզան աչքերը միամիտ֊միամիտ թարթում էր, կրկնելով․
Սսւրինային թողեց— Օ՜յ, որովհետեւ որոշել էր ինչպե՞ս թե ամուսնանալ։ Սա– ոհնան որպես կին պիտանի չէր։ ՆաԵս, կրկնում եմախր, մոտ երեսուն տարեկան էր, ծխող ու շատ իմացող։ Սիշային հետաքրքրում էր ամուսնության հրեական ավանդական տարբերակը։ Սաքուր աղջիկ՝ տնայի տնտեսությամբ զբաղվելու հակումներով։ Սեկի հետ ծանոթացրել էին։ Իրոք, սքանչելի Ռոզոչկա էր, բեղիկներով։ Կարդացող, մտածող։ Առեւտրական հայրիկ…փորձ չունեմ…
Ոոզան աչքերը միամիտ֊միամիտ թարթում էր, կրկնելով․— Օ՜յ, ինչպե՞ս թե ամուսնանալ։ Ես, ախր, փորձ չունեմ…— Ինչ չունե՞ս, ֊ — հռհռում էր Շաբլինսկին։
Իսկ Սարինային Մարինային լքեց։ Այստեղ էր, որ հայտնվեցի ես։ Ստած– կոտՄտածկոտ, բարեկիրթ, ազնիվ։ Նա ինձ, կարծես, առաջին անգամ տեսավ։ Առաջին անգամ գնահատեց։
Իմ բարեմասնությունները մի հետաքրքիր հատկանիշ ունեն։ Դրանք ծաղկում ու նկատելի են դառնում ուրիշների այլանդակության համեմատությամբ։ Դրա համար էլ ինձ լքված կանայք են սիրում։
Սկզբում անվերջ Շաբլինսկուց էր խոսում։
— Գիտես, յուրովի նա սիրում էր ինձ։ Սի օր կշտամբեցի՝ «Չես սիրում»։ Գիտե՞ս ինչ արեց։ Վերցրեց հագուստս, պայուսակս ու կախեց…
— Որտե՞ղից։
— Չե՞ս հասկանում… Գիշեր էր։ Պառկած էինք։ Ասացի՝ «Չես սիրում»։ Վերցրեց շորերս, պայուսակս ու կախեց։ Հենց այն բանից։ Որ ապացուցի, թե ինչ ուժ ունի։ Ու ինչպես է ինձ սիրում…
Սի խոսքով— Գիտես, հեռուստատեսությունից գնում եմ Սարինայի մոտ։ Նորակառուց թաղամասի նրա շենքում ապրում են գոր– ծընկեր֊լրագրողներ։ Տրոլեյբուսից իջնում ես՝ ամայի տարածքում հսկայական շենք էյուրովի նա սիրում էր ինձ։ Մի օր կշտամբեցի՝ «Չես սիրում»։ Գիտե՞ս ինչ արեց։ Վերցրեց հագուստս, եւ յուրաքանչյուր պատուհանից մի գործընկեր է նայում։պայուսակս ու կախեց…
Բարձրանում եմ չորրորդ հարկ, զանգում եմ։ Ու նոր հիշում եմ, որ Շաբլինսկու բաճկոնով եմ։ Դուռը բացվում է։ Սարինան ապշած ինձ է նայում։ Գուցե մտքով անցնում է, թե ես Շաբլինս– կուն մորթել եմ (խանդից), իսկ շորերը՝ գողացել։— Որտե՞ղից։
(Կանայք ինչ֊որ գերբնական հիշողություն ունեն հագուստի ա– ռումով։ Կինս մեկի մասին ասում էր․ «Ախր դու նրան հիշում ես։ Տհաճ մարդ էր՝ սեւ կոշիկներով — Չե՞ս հասկանում… Գիշեր էր։ Պառկած էինք։ Ասացի՝ «Չես սիրում»։ Վերցրեց շորերս, պայուսակս ու դարչնագույն կոշկաքուղերով»։)կախեց։ Հենց այն բանից։ Որ ապացուցի, թե ինչ ուժ ունի։ Ու ինչպես է ինձ սիրում…
Լավ մարդու հարաբերությունները կանանց հետ միշտՄի խոսքով, հեռուստատեսությունից գնում եմ Մարինայի մոտ։ Նորակառուց թաղամասի նրա շենքում ապրում են գործընկեր֊լրագրողներ։ Տրոլեյբուսից իջնում ես՝ ամայի տարածքում հսկայական շենք է, եւ յուրաքանչյուր պատուհանից մի գործընկեր է նայում։
147Բարձրանում եմ չորրորդ հարկ, զանգում եմ։ Ու նոր հիշում եմ, որ Շաբլինսկու բաճկոնով եմ։ Դուռը բացվում է։ Մարինան ապշած ինձ է նայում։ Գուցե մտքով անցնում է, թե ես Շաբլինսկուն մորթել եմ (խանդից), իսկ շորերը՝ գողացել։
դժվարությամբ են հաստատվում։ Իսկ ես լավ մարդ եմ։ Ասում եմ առանց դույզն իսկ շփոթմունքի, որովհետեւ դրանում հպարտանալու ոչինչ չկա։ Լավ մարդուց ակնկալում են համապատասխան պահվածք։ Նրան բարձր պահանջներ են ներկայացնում։ Նա իր ուսերին կրում է ազնվության, խելքի, ջանադրության, խղճի, հումորի ամենօրյա բեռը։ Եվ այդքանից հետո (Կանայք ինչ֊որ գերբնական հիշողություն ունեն հագուստի առումով։ Կինս մեկի մասին ասում էր․ «Ախր դու նրան լքում են մի անհույս տականքի համար։ Որին ծիծաղելով պատմում են լավ մարդու ձանձրալի բարեմասնությունների մասին։հիշում ես։ Տհաճ մարդ էր՝ սեւ կոշիկներով ու դարչնագույն կոշկաքուղերով»։)
Լավ մարդու հարաբերությունները կանանց հետ միշտ դժվարությամբ են հաստատվում։ Իսկ ես լավ մարդ եմ։ Ասում եմ առանց դույզն իսկ շփոթմունքի, որովհետեւ դրանում հպարտանալու ոչինչ չկա։ Լավ մարդուց ակնկալում են համապատասխան պահվածք։ Նրան բարձր պահանջներ են ներկայացնում։ Նա իր ուսերին կրում է ազնվության, խելքի, ջանադրության, խղճի, հումորի ամենօրյա բեռը։ Եվ այդքանից հետո նրան լքում են մի անհույս տականքի համար։ Որին ծիծաղելով պատմում են լավ մարդու ձանձրալի բարեմասնությունների մասին։ Կանայք միայն սրիկաներին են սիրում, դա հանրահայտ է։ Ոչ բոլորին է, սակայն, բախտ վիճակված սրիկա լինել։ Ակուլա ա– նունով անունով մի ծանոթ վալյուտչիկ ունեի։ Կնոջը բահի կոթով էր ծեծում։ Սիրուհու շամպունը մի անգամ նվիրել էր կնոջը։ Սպանել էր կատվին։ Կյանքում միակ անգամ կնոջ համար պանրով բուտերբրոդ էր սարքել։ Կինն ամբողջ գիշեր լացել էր՝ խանդաղատանքից ու հուզմունքից։ Տասը տարի պահածո էր ուղարկում Սորդովիա։ Մորդովիա։ Սպասում էր…
Իսկ լավ մարդը ո՞ւմ է պետք, մի հարցնող լինի…
Եվ այսպես, ես՝ ուրիշի բաճկոնով։
— Ի՞նչ է եղել, ֊ ասում է Սարինան, այդ զգեստափոխությունը դիտելով որպես սեռական կտտանքի տարատեսակ։ Որպես զգացմունքների վիրավորական նենգափոխում…
— Սա Սիշկայի բաճկոնն է, ֊ ասում եմ, ֊ ժամանակավորապես, հանդիսավորության համար։
— Պատրաստվում ես ինձ առաջարկությո՞ւն անել (լեղախառն հումոր)։
— Եթե լուրջ մարդ լինեի՝ կանեի։
— Սի վախեցիր։
— Պետք է խոսեմ թաղման ժամանակ։ Իլվեսն է մեռել։
— Իլվե՞սը։ Հեռուստատեսությունի՞ց։ Սոսկալի է… Կերե՞լ ես։
— Չեմ հիշում։ Ես Իլվեսին երբեք չեմ տեսել։
— Կարկանդակով արգանակ կա եւ բադ։
— Բեր։ Չգնա՞մ խանութ։
— Ունեմ։ Շշի տակ մնացել է։
Այս կուլտուրական տները լավ գիտեմ։ Սրբապատկերներ— Ի՞նչ է եղել, ին– քաեռներ— ասում է Մարինան, Նեֆերտիտի… Ինչ֊որ բազմանշանակ կավե բեկորներ… Բազմաթիվ գրքեր, եւ բոլորը կուսականորեն նոր… Իսկ օ– ղին՝ շշի տակ։ Սիշտ շշի տակ։ Որտեցի՞ց էլ հայտնվում է։ Ո՞վ է բերել։ Ինչո՞ւ մինչեւ վերջ չի խմել։ Ավելի կարեւոր գո՞րծ է առաջացել։այդ զգեստափոխությունը դիտելով որպես սեռական կտտանքի տարատեսակ։ Որպես զգացմունքների վիրավորական նենգափոխում…
148— Սա Միշկայի բաճկոնն է,— ասում եմ,— ժամանակավորապես, հանդիսավորության համար։ — Պատրաստվում ես ինձ առաջարկությո՞ւն անել (լեղախառն հումոր)։ — Եթե լուրջ մարդ լինեի՝ կանեի։ — Մի վախեցիր։ — Պետք է խոսեմ թաղման ժամանակ։ Իլվեսն է մեռել։ — Իլվե՞սը։ Հեռուստատեսությունի՞ց։ Սոսկալի է… Կերե՞լ ես։ — Չեմ հիշում։ Ես Իլվեսին երբեք չեմ տեսել։ — Կարկանդակով արգանակ կա եւ բադ։ — Բեր։ Չգնա՞մ խանութ։ — Ունեմ։ Շշի տակ մնացել է։ Այս կուլտուրական տները լավ գիտեմ։ Սրբապատկերներ, ինքնաեռներ, Նեֆերտիտի… Ինչ֊որ բազմանշանակ կավե բեկորներ… Բազմաթիվ գրքեր, եւ բոլորը կուսականորեն նոր… Իսկ օղին՝ շշի տակ։ Միշտ շշի տակ։ Որտեցի՞ց էլ հայտնվում է։ Ո՞վ է բերել։ Ինչո՞ւ մինչեւ վերջ չի խմել։ Ավելի կարեւոր գո՞րծ է առաջացել։
Խանդելու իրավունք չունեմ։ Կին, ալիմենտ… Երկար պատմություն է։ Կոմպոզիցիան կխաթարվի…
— Որտեղի՞ց օղի, ֊ հարցնում եմ, ֊ ո՞վ էր եկել։ Չեմ խանդում։ Անտարբեր եմ։ Խաղ է պարզապես։
— Էդիկն էր եկել։ Դեպրեսիայի մեջ է։
— Որտեղի՞ց օղի,— հարցնում եմ,— ո՞վ էր եկել։ Չեմ խանդում։ Անտարբեր եմ։ Խաղ է պարզապես։ — Էդիկն էր եկել։ Դեպրեսիայի մեջ է։ Նկատի ունի բանաստեղծ Բոգատիրեւին։ Ձգձգված ազգանուն, ակնոց, խելահեղ քրքիջ։ Նրա բանաստեղծությունների գիՐՔՕ գիրքը տեսել եմ՝ «Բարու ներքնաձիգ», կամ «Սրտի կիսորդ», սրա պես մի բան։ Անհանգ բանաստեղծություններ են։ Վստահ չեմ, սակայն։ Գրում է, օրինակ․
Գնում էինք կողք֊կողքի, ինչպես արցունքի զույգ կաթխ, Ու չէինք միանալու երբեք…
Իսկ վերջում նշում կար՝ «Դեկտեմբերի լույս 22֊ի գիշեր։ Լե– նինգրադ ֊ Լենինգրադ — Տալլին ճեպընթաց»։
— Նա ե՞րբ դեպրեսիայի մեջ չէ։ Իր աշխատանքային վիճակն է։ Իսկ Բուշի համար աշխատանքայինը հարբած վիճակն է…
— Սի չարացիր։
— Լավ…
— Ուզո՞ւմ ես տեսնել օրագրումս ինչ եմ գրել։ Քո մասին։
Սուգ կարմիր մի նոթատետր բերեց։ Շապիկին ոսկեզօծ տառերով գրված էր․ «Տալլինի կուսակցական կոնֆերանսի պատգամավոր»։— Սա մի կարդա։ Սա էլ մի կարդա։ Սա կարդա։Մի չարացիր։
«Նա մարմնիս տոնն էր ու հոգուս հյուրը։ Գիշեր, օգոստոսի— Լավ…
19֊20։ 1975 թ․»։— Ուզո՞ւմ ես տեսնել օրագրումս ինչ եմ գրել։ Քո մասին։
Մուգ կարմիր մի նոթատետր բերեց։ Շապիկին ոսկեզօծ տառերով գրված էր․ «Տալլինի կուսակցական կոնֆերանսի պատգամավոր»։ — Սա մի կարդա։ Սա էլ մի կարդա։ Սա կարդա։ «Նա մարմնիս տոնն էր ու հոգուս հյուրը։ Գիշեր, օգոստոսի 19—20։ 1975 թ․»։ Կարդացի ու ցնցվեցի։ Սենյակն անտանելի շոգեց։ Երկնագույն պատերը սկսեցին լողալ։ Աչքիս ամեն բան ճոճվում էր։ Շնչահեղձ չլինելու համար դուրս փախա։ Պատերին քսվելով ինձ գցեցի լողասենյակ։ Խոնարհվեցի լվացարանի վրա՝ հենվե– 1ով հենվելով հաղճապակե սառը կողերին։ Փսխեցի։ Գլուխս դեմ տվի սառը ջրին։
Սարինան բարեկրթորեն սպասում էր միջանցքում։ Հետո հարցրեց․
— Երեկ խմե՞լ ես։ ՜Նորից մի սկսիր…
— Ցավալի է տեսնել, թե ինչպես ես կործանվում։
149— Երեկ խմե՞լ ես։ Նորից մի սկսիր… — Ցավալի է տեսնել, թե ինչպես ես կործանվում։ — Գիտես, ֊ — ասում եմ, ֊ — պարտվելը մեր պայմաններում գուցե ավելի արժանապատիվ է, քան հաղթելը։ — Դու ըմբոշխնում ես քո պակասավոր վիճակը։ Դու հիանում ես քո անհաջողություններով, սեթեւեթում ես… — Կիտրոն ունե՞ս։
— Հիմա։
Նստած կիտրոն եմ ծամում։ Դեմքիս համապատասխան արտահայտությամբ։ Մարինան իր էշն է քշում․
— ճշմարիտ Ճշմարիտ տաղանդը մի օր հարթում է իր ճանապարհը։ Վաղ թե ուշ կայանում է։ Գրիր, աշխատիր, համառ եղիր… — Համառ եմ։ Ու համառությունս կարծես թե արդեն փոխհատուցվում է։ Ինձ արդեն խիստ նկատողություններ է անում Կենտկոմի մշակույթի գծով հրահանգիչը։ Լսիր, ի՞նչ եղավ։ Ա– սում Ասում էիր՝ շշի տակ…
Ինչ֊որ արտասահմանյան տխմար բան բերեց ու երկու բաժակ։ Երաժշտություն միացրեց։ Բնականաբար՝ Վիվալդի։ Արդեն վաղուց խմելու ձայնային ֆոն է դարձել…
— Գիտես, ֊ — ասում եմ, ֊ — երազում էի մի փոքր ապրել նորմալ պայմաններում։ — Ես ուզում եմ քեզ տեսնել ուժեղ, պայծառ ու նպատակամղված։ — Քո ասածը Շաթլինսկին է։ — Բնավ ոչ։ Բնական եղիր։
Ինձ համար, երեւի, անբնական լինելն է բնական։
— Դու ամեն ինչ բարդացնում ես։ Կարգին մարդ լինելը այնքան էլ մեծ նվաճում չէ։
— Իսկ դու փորձիր։
— Կոպտելը պարտադիր չէ։
ճիշտ — Դու ամեն ինչ բարդացնում ես։ Կարգին մարդ լինելը այնքան էլ մեծ նվաճում չէ։ — Իսկ դու փորձիր։ — Կոպտելը պարտադիր չէ։ Ճիշտ է ասում, մտածում եմ, ինչ եմ վրա տվել… Գեղեցիկ կին է։ Բավական է ձեռքս մեկնեմ։ Մեկնեցի։ Երաժշտությունն անջատեցի։ Բաժակը վայր գցեցի…
Լսում եմ․ «Միշկա, սպանում ես ինձ»։ Ու հազիվ լսելի ձայն․ Մարինան ազատ ձեռքով բաժակն է բարձրացնում…
— Միշկան, ֊ — ասում եմ, ֊ — գործուղման մեջ է։ — Տեր Աստված․․Աստված․․․
Զզվեցի ու գնացի։ Ավելի ճիշտ՝ մնացի։
Առավոտյան ելույթիս տեքստը պատրաստ էր․
150«Ընկերներ։ Վշտալի առիթով ենք այստեղ հավաքվել։ Վախճանվել է Հուբերտ Իլվեսը՝ հայտնի վարչարարը, կուսակցական պարտքի զգացումով ապրող մարդը»… Հետո գալիս էր յասսսսկն ու ծառայությունների թվարկումը։ Աշխատանքային գրքույկի գրականացված տարբերակը։ Եվ վերջում՝ «Նրա հիշատակը կապրի մեր սրտերում»…
«Ընկերներ։ Վշտալի առիթով ենք այստեղ հավաքվել։ Վախ– ճսւնվեւ է Հուբերտ Իլվեսը՝ հայտնի վարչարարը, կոաակցակա– ըո պարտքի զգացումով ապրող մարդը»… Հետո գալիս էր յասսսսկն ու ծառայությունների թվարկումը։ Աշխատանքային գրքույկի գրականացված տարբերակը։ Եվ վերջում՝ «Նրա հիշատակը կապրի մեր սրտերում»…Այս թղթով էլ գնացի հեռուստատեսություն։ Կարդացին ու՝
Այս թղթով ԷԼ Գնացի հեռուստատեսություն։ Կարդացին ու՝— Փոքր֊ինչ վերացական է։ Դա, թերեւս, նույնիսկ լավ է։ Ավելի պաշտոնական ելույթների համեմատությամբ։
Զանգեցի խբագրություն։ Ասացին․
— Դու հուղարկավորության հանձնաժողովի տրամադրության տակ ես։ Մինչեւ վաղը։ Չաո։
Հուղարկավորության հանձնաժողովում աշխատանքային ի– րարանցում էր, որ նման էր խմբագրությունների մթնոլորտին՝ կեղծ մտահոգությամբ ու բարձրագոչ տենդագին անպտղությամբ։ Միջանցքում կանգնած ծխում էի հրշեջ արկղի մոտ։ Ինձ մոտեցավ Բիկովերը։ Ամեն մի խմբագրությունում այդպիսի արտասովոր մեկը կա՝ հրեա, խելագար, շատ խելոք։ Ինչպես ամեն մի բնակավայրում՝ սեփական հանրածանոթ խենթը։ Ուշագրավ է Բիկովերի ճակատագիրը։ Նա Ոեվելի մի գործարանատիրոջ կրտսեր որդին էր։ Ավարտել էր Քեմբրիջը։ Հետո բուրժուական էստոնիան տապալվեց։ Որպես առաջադեմ մտածող հրեա, Ֆի– ման հեղափոխության կողմնակից էր։ Ակսեց աշխատել հանրապետական թերթի արտասահմանյան բաժնում։ (Լեզուների ի– մացությունը օգնեց)։ Եվ ահա պատասխանատու հանձնարարություն է ստանում․ Զանգել Բուլղարիա՝ Դիմիտրովին։ էստոնիայի Խորհրդային Հանրապետության հոբելյանի առթիվ շնորհավորական ուղերձ պատվիրելու։ Բիկովերը զանգում է Սո– ֆիա։ Հեռախոսը վերցնում է Դիմիտրովի քարտուղարը։— Ես Տալլինից եմ, ֊ հայտարարում է Բիկովերը։ Ի պատասխան լսվում է․— «Սիրելի ընկեր Ստալին։ Ազատատենչ բուլղար ժողովուրդը ջերմորեն ողջունում է ձեզ։ Թույլ տվեք աշխատավորների ա– նունից զեկուցել…»։— Ես Ստալինը չեմ, ֊ բարեհոգաբար ուղղում է Բիկովերը; ֊Ես Բիկովերն եմ։ Իսկ զանգել եմ ասելու, որ վատ չէր լինի հոբելյանի հետ կապված մի փոքրիկ շնորհավորագիր կազմակեր–Դու հուղարկավորության հանձնաժողովի տրամադրության տակ ես։ Մինչեւ վաղը։ Չաո։
151Հուղարկավորության հանձնաժողովում աշխատանքային իրարանցում էր, որ նման էր խմբագրությունների մթնոլորտին՝ կեղծ մտահոգությամբ ու բարձրագոչ տենդագին անպտղությամբ։ Միջանցքում կանգնած ծխում էի հրշեջ արկղի մոտ։ Ինձ մոտեցավ Բիկովերը։ Ամեն մի խմբագրությունում այդպիսի արտասովոր մեկը կա՝ հրեա, խելագար, շատ խելոք։ Ինչպես ամեն մի բնակավայրում՝ սեփական հանրածանոթ խենթը։ Ուշագրավ է Բիկովերի ճակատագիրը։ Նա Ռեվելի մի գործարանատիրոջ կրտսեր որդին էր։ Ավարտել էր Քեմբրիջը։ Հետո բուրժուական էստոնիան տապալվեց։ Որպես առաջադեմ մտածող հրեա, Ֆիման հեղափոխության կողմնակից էր։ Ակսեց աշխատել հանրապետական թերթի արտասահմանյան բաժնում։ (Լեզուների իմացությունը օգնեց)։ Եվ ահա պատասխանատու հանձնարարություն է ստանում․ Զանգել Բուլղարիա՝ Դիմիտրովին։ Էստոնիայի Խորհրդային Հանրապետության հոբելյանի առթիվ շնորհավորական ուղերձ պատվիրելու։ Բիկովերը զանգում է Սոֆիա։ Հեռախոսը վերցնում է Դիմիտրովի քարտուղարը։
պեինք… Բառացիորեն մեկ֊երկու տող…— Ես Տալլինից եմ,— հայտարարում է Բիկովերը։ Ի պատասխան լսվում է․
Քառասուն րոպեից Բիկովերին ձերբակալում են։ Սրբապիղծ համադրության համար։ Սրբությունը ծադրելու համար։ Ապուշ լինելու համար։— «Սիրելի ընկեր Ստալին։ Ազատատենչ բուլղար ժողովուրդը ջերմորեն ողջունում է ձեզ։ Թույլ տվեք աշխատավորների անունից զեկուցել…»։
— Ես Ստալինը չեմ,— բարեհոգաբար ուղղում է Բիկովերը։— Ես Բիկովերն եմ։ Իսկ զանգել եմ ասելու, որ վատ չէր լինի հոբելյանի հետ կապված մի փոքրիկ շնորհավորագիր կազմակերպեինք… Բառացիորեն մեկ֊երկու տող… Քառասուն րոպեից Բիկովերին ձերբակալում են։ Սրբապիղծ համադրության համար։ Սրբությունը ծաղրելու համար։ Ապուշ լինելու համար։ Դրանից հետո շատ բան եղավ։ Հետաքննություն, կարճատեւ ճամբար, ռազմաճակատ… Հետո վերադառնում է։ Ընդունվում է ինչ֊որ գրադարան։ Դիպլոմ չուներ (Քեմբրիջը հաշիվ չի); ։ Ստանում էր ութսուն ռուբլի։ Այդ ընթացքում ամուսնանում է։ Կինը միշտ հիվանդ էր, բայց պարբերաբար ծնում էր։ Թշվառ, ահաբեկված, կիսախելագար Բիկովերը խմբագրությունների ընդունարաններից դուրս չէր գալիս։ Գրում էր կոպեկանոց ինֆորմացիաներ՝ բացառիկ խղճուկ բովանդակությամբ։ ««Կալեւ» ֆաբրիկայի մոտ որմզդեղն են տեսել»։ «Պաշտոնաթող մայորի տանը ծաղկել է հսկայական կակտուսը»։ «Լույս է տեսել Գրիգո– րովիչի Գրիգորովիչի հերթական հատորյակը»։ Եվ այլն։ Բիկովերը ամեն օր զանգում էր ծննդատուն՝ եռյակ հո չի՞ ծնվել։ Ամսեամիս ներկայացնում էր լայն սպառման ապրանքների նորույթները։ Տարեցտարի տեղեկացնում էր որսաշրջանի բացման մասին։ Նրան բոլորս սիրում էինք։ — Ողջույն, Ֆիմա, ֊ — ասացի՝ սրբապղծորեն կայտառ ձայնով։ — Ի՜նչ դժբախտություն, ի՜նչ դժբախտություն, ֊ — պատասխանեց Բիկովերը։ — Ասում են, հանգուցյալը ստահակ էր։ — Մեղմ ասած, մեղմ ասած… — Լսիր, Ֆի՛մա, ֊ — ասում եմ, ֊ — դու երբեւէ փորձե՞լ ես մեջքդ ուղղել։ Լիաթոք խոսե՞լ։
Այնպիսի հայացքով նայեց վրաս, որ կարմրեցի։
— Գիտե՞ս ինչ կուզեի, ֊ ասաց։ ֊ — ասաց։— Կուզեի անտեսանելի լինել։ Որ առհասարակ գոյություն չունենայի։ Հաճույքով տեղս Իլվեսի հետ կփոխեի, բայց երեխաներ ունեմ։ Երեք երեխա։ Եվ բոլորին ոտնաման է պետք։ — Ինչո՞ւ ես եկել։
— Ես չէի ուզում։ Մտածում էի այսպես, ենթադրենք, Բիկովերն է մահացել։ Իլվեսը թաղմանը կգա՞ր։ Կյանքում չհավատաս։ Ուրեմն՝ ես էլ չեմ գնա։ Բայց կինս ասաց․ «Գնա, Ֆիմա։ Այնտեղ բոլորը կլինեն։ Այնտեղ պիտանի մարդիկ կլինեն»…
— Իսկ ես պիտանի՞ մարդ եմ։
— Չէի ասի։ Բայց դու լավ մարդ ես…
152— Իսկ ես պիտանի՞ մարդ եմ։
Դռնից ԴՈՓՍ նսյյե9 ԱԳո թեւկապով մի աղջիկ․— Շւսբլիսսկին այստեղ ո՞վ է։— Ես եմ, ֊ ասացի։— Ուրեմն այսպես։ Իլվեսը դիարանում է։ Նրան կարգին հագցրել են։ Մուգ կապույտ կոստյում։ Չէի ասի։ Բայց փողկապ չկա։ Զարմիկը սոր է բերել։ Եվ հարկավոր է ժուռնալիստների միության կրծքանշանը ամրացնել դարձածալին…դու լավ մարդ ես…
Դռնից դուրս նայեց սգո թեւկապով մի աղջիկ․ — Շաբլինսկին այստեղ ո՞վ է։ — Ես եմ,— ասացի։ — Ուրեմն այսպես։ Իլվեսը դիարանում է։ Նրան կարգին հագցրել են։ Մուգ կապույտ կոստյում։ Բայց փողկապ չկա։ Զարմիկը սնր է բերել։ Եվ հարկավոր է ժուռնալիստների միության կրծքանշանը ամրացնել դարձածալին… Ինքս փողկապով էի։ Մեկ տարի առաջ ֆարցովշչիկ Ակու– լան Ակուլան էր նվիրել։ Ինքն էլ կապել էր ինչ֊որ արտակարգ ձեւով։ Ա– լյա Ա–լյա Ֆրենկ Սինատրա։ Դրանից հետո այդ փողկապը չեմ արձակել։ Հանգույցը թուլացնում եմ, օղակը լայնացնում, զգուշությամբ հանում՝ ականջներս տրորելով։ Հակառակ գործողություններով կրկին հագնում եմ… — Ես, երեւի, չկարողանամ… — Ես կարող եմ, ֊ — ասաց Բիկովերը։ — Հրաշալի է, ֊ — ուրախացավ աղջիկը, ֊ — բեռնատարը ներքեւում է։ Վարորդն ու հնչյունային օպերատոր Ալտմյաեն այնտեղ են։ Ահա փողկապն ու կրծքանշանը։ Հանգուցյալին կբերեք այստեղ։ Այստեղ արդեն ամեն ինչ պատրաստ կլինի։ Արարողությունը սկսվելու է ուղիղ երեքին։ Ալտմյաեին կասեք, որ ֆոնը պետք է ցայտուն լինի։ Ինքը գիտի…
Հագնվեցինք, վերելակով իջանք։ Բիկովերն ասաց․
— Ես էլ պիտանի եղա։
Ներքեւում փակ բեռնատար էր կանգնած։ Հնչյունային օպերատոր Ալտմյաեն ննջում էր խցիկում։
— Ողջույն, Օսկար, ֊ — ասում եմ, ֊ — նկատի ունեցիր, ֆոնը պետք է ցայտուն լինի։ — Ի՞նչ ֆոն, ֊ — զարմացավ Ալտմյաեն։ — Դու գիտես։ — Ի՞նչ գիտեմ։ — Աղջիկը խնդրեց, որ քեզ ասեմ։ — Ի՞նչ աղջիկ։ — Դե լավ, ֊ — ասում եմ, ֊ — քնիր։
Նստեցինք փակ թափքում։ Բիկովերն ուրախ էր․
— Լավ է, որ կարող եմ օգտակար լինել։ Իլվեսը պիտանի մարդ է։
— Ո՞վ է պիտանի, ֊ ապշեցի։
153— Լավ է, որ կարող եմ օգտակար լինել։ Իլվեսը պիտանի մարդ է։ — Ո՞վ է պիտանի,— ապշեցի։ — Կրտսեր Իլվեսը, որդին։ — Իսկ ի՞նչով է զբաղվում։ — Պրոպագանդայի բաժնում է աշխատում։ — Այս կողմում նստիր, ֊ — ասում եմ, ֊ — ավելի քիչ է թափ տալիս;տալիս։ — Ինձ ամեն տեղ միատեսակ են թափ տալիս։ ժամանակին Ժամանակին ճամբարում պահակ եմ եղել։ Հենց այսպիսի փակմեքենաներով կալանավորներ եմ տեղափոխել։ Մեքենան ավտոզակ էր կոչվում։ Դրանում, բացի ընդհանուր «սրահից», երկու նեղ մետաղապատ պահարաններ կային։ Բաժակ էին կոչվում։ Դրանցում՝ արմունկներն ու ծնկները պատերին հենելով, մեկ մարդ կարող էր տեղավորվել։ Պահակները դրսում էին։ Երկաթե դուռը նեղ դիտանցք ուներ։ Կալանավորները դրան ասում էին՝ «Ես քեզ տեսնում եմ, դու ինձ՝ չէ»։ Հանկարծ զգացի երկաթե բաժակում լինելու տհաճությանը։ Թեեւ տասնվեց տարի է անցել… Թափքի մետաղե տանիքին ճյուղեր քսվեցին։ Բեռնատարը կանգ առավ։ Լույս աշխարհ ելանք։ Ճյուղերի միջով երեւում էր դիահերձարանի դեղին պատը։ Դռան աջ կողմում զանգի կոճակն էր։ Սեղմեցի։ Դուռը բացեց մոմլաթե խալաթով մի տղամարդ։ Ալտմյաեն փաստաթղթեր հանեց ու էստոներեն մի քանի բառ ասաց։ Հերթապահը ձեռքի շարժումով մեզ ներս հրավիրեց։ — Ես չեմ գալիս,— ասաց Բիկովերը,— կուշաթափվեմ։ — Ես էլ չեմ գալիս,— ասաց Ալտմյաեն,— հետո մղձավանջային երազներ կտեսնեմ։ — Լավ եք անում,— ասում եմ,— սկզբից ասեիք։ — Հույսներս քո վրա էր։ Բոյիդ֊բուսաթիդ նայիր։ — Ես փողկապ կապել չգիտեմ։ — Կսովորեցնեմ,— ասաց Բիկովերը,— ցույց կտամ, թե ինչպես են կապում «Քեմբրիջյան լոտոսը»։ Այստեղ կվարժվես ու ներսում կկապես։ — Ես կգայի,— ասաց Ալտմյաեն,— բայց չափազանց զգայուն եմ։ Առհասարակ մեռելներին չեմ հարգում։ Իսկ դո՞ւ։ — Մեռելների համար,— ասում եմ,— խելքս իմը չէ։ — Նայիր ու սովորիր,— ասաց Բիկովերը,— ընկալիր հայելակերպ։ Նեղն այստեղ, լայնն այստեղ։ Փաթաթում ես երկու անգամ։ Ծայրը հանում ես։ Այստեղ պահում ես ու աստիճանաբար ձգում։ Տես։ Սիրուն է, չէ՞։
մեքենաներով կալանավորներ եմ տեղափոխել։ Մեքենան ավտո– զակ էր կոչվում։ Դրանում— Վատ չէ, բացի ընդհանուր «սրահից», երկու նեղ մետաղապատ պահարաններ կային։ Բաժակ էին կոչվում։ Դրան– ցում՝ արմունկներն ու ծնկները պատերին հենելով, մեկ մարդ կարող էր տեղավորվել։ Պահակները դրսում էին։ Երկաթե դուռը նեղ դիտանցք ուներ։ Կալանավորները դրան — ասում էին՝ «Ես քեզ տեսնում եմ, դու ինձ՝ չէ»։ Հանկարծ զգացի երկաթե բաժակում լինելու տհաճությանը։ Թեեւ տասնվեց տարի է անցել…եմ։
Թափքի մետաղե տանիքին ճյուղեր քսվեցին։ Բեռնատարը կանգ առավ։ Լույս աշխարհ ելանք։ ճյուղերի միջով երեւում էր դիահերձարանի դեղին պատը։ Դռան աջ կողմում զանգի կո– ճակն էր։ Սեղմեցի։ Դուռը բացեց մոմլաթե խալաթով մի տղամարդ։ Ալտմյաեն փաստաթղթեր հանեց ու էստոներեն մի քանի բառ ասաց։ Հերթապահը ձեռքի շարժումով մեզ ներս հրավիրեց։— Ես չեմ գալիս, ֊ ասաց Բիկովերը, ֊ կուշաթափվեմ։— Ես էլ չեմ գալիս, ֊ ասաց Ալտմյաեն, ֊ հետո մղձավանջային երազներ կտեսնեմ։— Լավ եք անում, ֊ ասում եմ, ֊ սկզբից ասեիք։— Հույսներս քո վրա էր։ Բոյիդ֊բուսաթիդ նայիր։— Ես փողկապ կապել չգիտեմ։— Կսովորեցնեմ, ֊ ասաց Բիկովերը, ֊ ցույց կտամ, թե ինչպես են կապում «Քեմբրիջյան լոտոսը»։ Այստեղ կվարժվես ու ներ– սում կկապես։— Ես կգայի, ֊ ասաց Ալտմյաեն, ֊ բայց չափազանց զգայուն եմ։ Առհասարակ մեռելներին չեմ հարգում։ Իսկ դո՞ւ։— Մեռելների համար, ֊ ասում եմ, ֊ խելքս իմը չէ։— Նայիր ու սովորիր, ֊ ասաց Բիկովերը, ֊ ընկալիր հայելակերպ։ Նեղն այստեղ, լայնն այստեղ։ Փաթաթում ես երկու անգամ։ Ծայրը հանում ես։ Այստեղ պահում ես ու աստիճանաբար ձգում։ Տես։ Աիրուն է, չէ՞։— Վատ չէ, ֊ ասում եմ։— «Քեմբրիջյան լոտոսի» առավելությունն այն է, որ հեշտ էարձակվում։ Այս ծայրից թեթեւ ձգում ես՝ վերջ։
154— Իլվեսը երջանիկ կլինի,— ասաց Ալտմյաեն։
արձակվում։ Այս ծայրից թեթեւ ձգում ես՝ վերջ։ ․ Իլվեսը երջանիկ կլինի, ֊ ասաց Ալտմյաեն։
— Հասկացա՞ր ոնց պիտի անես։
— Ոնց որ, ֊ ասում եմ։
— Մի հատ փորձիր։
Բիկովերը պատրաստակամությամբ դեմ տվեց պզուկա–— Ոնց որ,— ասում եմ։
ծածկ — Մի հատ փորձիր։ Բիկովերը պատրաստակամությամբ դեմ տվեց պզուկածածկ վիգը։ — Դե լավ, ֊ — ասում եմ, ֊ — հիշում եմ։
Դիարանում ցուրտ էր, մեր քայլերին խուլ արձագանք էր հետեւում։ Շագանակագույն, ցեմենտե պատեր, հրշեջ վահանակ՝ աչք ծակելու աստիճան կարմիր կրակմարիչ։
— Այս մեկն է, ֊ — ցույց տվեց հերթապահը։
Դագաղը դրված էր պատուհանի մոտի ալ պատվանդանին։ Ոչ թե սովոր դարչնագույն (անկիզելի պահարանի գույնի), այլ սեւ՝ մետաղաթիթեղե եզրակարերով։
Իլվեսը հաստատ մեռած էր։ Տեսքն անկենդան էր ու անբնական։
Հերթապահին ցույց տվի փողկապը; փողկապը։ Պարզվեց, որ սա ռուսերեն վարժ խոսում է։ — Ես բարձրացնեմ, դուք կապեք։
Դին գերանի պես բարձրացրեց։ Հետո՝ թեթեւ իրարանցում… «Այդպես… Մի քիչ էլ»… Ցից մնացած օձիք, ճմրթված ժանյակներ…
— Օքեյ, ֊ — ասաց հերթապահը, դիպչելով հանգուցյալի մազերին։
Հանեցի կրծքանշանն ու ամրացրի մուգ շեւիոտե դարձածալին։ Հերթապահը բերեց կափարիչն ու վեց պտուտակ։ Հարմարեցրինք, ձգեցինք։
— Տղաներին կանչեմ։
Ալտմյաեն ու Բիկովերը ներս եկան։ Ֆիման ամուր փակել էր աչքերը։ Ալտմյաեն գունատ ժպտում էր։ Դուրս բերեցինք դագաղը, զզվելի ճռռոցով հրեցինք թափքի մեջ։
Ալտմյաեն նստեց խցիկում։ Բիկովերը ամբողջ ճանապարհին լուռ էր։ Իսկ երբ տեղ հասանք, փիլիսոփայորեն նկատեց․
— Ապրում էր մարդն, ապրում էր ու մեռավ։
— Իսկ ի՞նչ էիր ուզում, ֊ ասացի։
Նախասրահում մարդիկ էին հավաքված։ Խոսում էին կիսաձայն։ Պատերին «Մոլորակի պատանեկությունը» լուսանկարչական ցուցահանդեսի ցուցանմուշներն էին։— Ապրում էր մարդն,— ապրում էր ու մեռավ։
155— Իսկ ի՞նչ էիր ուզում,— ասացի։ Նախասրահում մարդիկ էին հավաքված։ Խոսում էին կիսաձայն։ Պատերին «Մոլորակի պատանեկությունը» լուսանկարչական ցուցահանդեսի ցուցանմուշներն էին։
Ինծ անծանոթ մեկը՝ թեւկապով, բարցրածայն ասաց․
— Ծխել կարելի է։
Մարդասիրական այդ աննշան անօրինականությունը բավականություն պատճառեց սգացող հանրությանը։
Անձայն ինչ֊որ կարեւոր գործերով գնում֊գալիս էին կարգադրիչները։ Նրանցից ոչ մեկին չէի ճանաչում։ Հուղարկավորության հանդիսությունները, հավանաբար, խախտում են սովորական աստիճանակարգը։ Առաջին պլան են մղվում անանուն մարդիկ։ Կամավոր կերպով դրանով զբաղվել ցանկացողների թվից։
Մոտեցա նրանցից մեկին։
— Դագաղը բերել ենք։ — Իսկ կաբե՞լը։ — Կաբե՞լը։ Առաջին անգամ եմ լսում։ — Լավ, ֊ — ասաց, — կարծես թերացումս այնքան էլ լուրջ չէր։ Հետո բարձր, բայց վշտալի երանգները պահպանած ձայնով՝ ֊Նստեք — Նստեք մեքենաները, ընկերներ։
Երկու կին շտապելով եւ ուշացումով հատակին էին գցում եղեւնու ճյուղեր։
— Մենք, կարծես թե, այլեւս պետք չենք, ֊ ասաց Ալտմյաեն։
— Ես պետք է այնտեղ խոսեմ։
— Վերջում ես խոսելու։ Նախ խոսելու են Կենտկոմի ընկերները։ Իսկ հետո՝ ով չի ալարի։ Բոլոր ցանկացողները։
— Ի՞նչ է նշանակում՝ բոլոր ցանկացողները։ Ինձ հանձնարա– րել են։ Տեքստս հաստատել։
— Բնականաբար; Քեզ հանձնարարել են լինել ցանկացողներից։ Ես ցուցակը տեսել եմ։ Դու ութերորդն ես։ Լեմբիտից հետո։ Մա ուզում է, որ բոլորը երգեն։ Այդպիսի երգ կա՝ «Կռունկներ»։ «Երբեմն ինձ թվում է, թե զինվորները…» եւ այլն։ Լեմբիտն առաջարկելու է միասին երգել այն՝ ի պատիվ Իլվեսի։
— Այդ ո՞վ կերգի։ Այն էլ՝ ցրտին։
— Բոլորն էլ կերգեն։ Կտեսնես։
— Դու, օրինակ, կերգե՞ս։
— Ոչ, ֊ ասաց Ալտմյաեն։
— Իսկ դո՞ւ, ֊ դարձա Բիկովերին։
— Պետք եղավ՝ կերգեմ, ֊ պատասխանեց Ֆիման… Մարդիկ շարժվում էին դեպի ելքը։ Շատերը՝ ծաղկեպսակնե–
156— Մենք, կարծես թե, այլեւս պետք չենք,— ասաց Ալտմյաեն։ — Ես պետք է այնտեղ խոսեմ։ — Վերջում ես խոսելու։ Նախ խոսելու են Կենտկոմի ընկերները։ Իսկ հետո՝ ով չի ալարի։ Բոլոր ցանկացողները։ — Ի՞նչ է նշանակում՝ բոլոր ցանկացողները։ Ինձ հանձնարարել են։ Տեքստս հաստատել։ — Բնականաբար։ Քեզ հանձնարարել են լինել ցանկացողներից։ Ես ցուցակը տեսել եմ։ Դու ութերորդն ես։ Լեմբիտից հետո։ Նա ուզում է, որ բոլորը երգեն։ Այդպիսի երգ կա՝ «Կռունկներ»։ «Երբեմն ինձ թվում է, թե զինվորները…» եւ այլն։ Լեմբիտն առաջարկելու է միասին երգել այն՝ ի պատիվ Իլվեսի։ — Այդ ո՞վ կերգի։ Այն էլ՝ ցրտին։ — Բոլորն էլ կերգեն։ Կտեսնես։ — Դու, օրինակ, կերգե՞ս։ — Ոչ,— ասաց Ալտմյաեն։ — Իսկ դո՞ւ,— դարձա Բիկովերին։ — Պետք եղավ՝ կերգեմ,— պատասխանեց Ֆիման… Մարդիկ շարժվում էին դեպի ելքը։ Շատերը՝ ծաղկեպսակներով, ծաղկեփնջերով ու անգամ ծաղկամաններով։ Մուտքի մոտ մեր բեռնատարից բացի ավտոբուսներ էին կանգնած։ Կարգադրիչն մոտեցավ ինձ․ — Ընկեր Շաբլի՞նսկի։
ոոԱ ծաղկեփնջերով ու անգամ ծաղկամաններով։ Մուտքի մոտ մեր՛ բեռնատարից բացի ավտոբուսներ էին կանգնած։ Կարգադրիչն մոտեցավ ինձ․ ․ Ընկեր Շաբլի՞նսկի։
— Նա գործուղման մեջ է։
— Բայց դո՞ւք եք «Աովետսկայա էստոնիայից»։«Սովետսկայա Էստոնիայից»։ — Ես եմ։ Ինձ հանձնարարված է… — Դին դո՞ւք եք բերել։ — Երեքով։
— Հետագայում էլ կուղեկցեք։ Իսկ սա՝ որ չմրսեք։
Ինձ մեկնած փաթեթը կլկլաց։ Դա քողարկված հոնորար էր։ Հարյուր գրամ՝ հարձակումից առաջ։ Շփոթվեցի, բայց ոչինչ չա– սացի։ չասացի։ Փաթեթը գրպանս դրեցի։ Պատմեցի Բիկովերին ու Ալտ– մյաեին։ Ալտմյաեին։ Մտանք բուֆետ, բաժակներ խնդրեցինք։ Ալտմյաեն ե– րեք երեք հատ բուտերբրոդ գնեց։ Նախասրահը դատարկվել էր։ Դեղնավուն հատակը ծածկված էր եղեւնու ճյուղերով։ Մոտեցանք բեռնատարին։ Վարորդն ասաց․ — Խցիկում տեղ կա։ — Ոչինչ, ֊ — ասում է Ալտմյաեն։ — Սրան մի քիչ լցնե՞մ, ֊ — շշնջացի։ — Երբե՛ք, ֊ — կտրեց Բիկովերը։
Դագաղը նույն տեղում էր։ Որոշ ժամանակ նստեցինք կիսախավարում։ Հետո շարժիչն աշխատեց։ Ալտմյաեն բուտերբրոդները դրեց դագաղի կափարիչին։ Ես հանեցի խմիչքը։ Ֆիման ատամներով բացեց շիշը։ Հազիվ լսելի զնգացին բաժակները։ Մեքենան շարժվեց։
— Ողորմի, ֊ տխուր ասաց Բիկովերը։ Ալտմյառն մոռացավ որտեղ ենք ու բացականչեց․ –Լավ է։
Խմեցինք։ Շիշը դրեցինք նստարանի տակ։ Թուղթը լուսամու– տից դուրս գցեցինք։— Բաժակները վերադարձնել է պետքՈղորմի, ֊ ասում եմ։— Դեռ պետք կգան, ֊ նկատեց Բիկովերը։ …Բեռնատարը անցավ երկաթգիծը։— Հասնում ենք, ֊ տխուր ասաց Բիկովերը։
Նրա ձայնը կյանքի ունայնության երանգներ էր պարունակում։Ալտմյառն մոռացավ որտեղ ենք ու բացականչեց․
փննամետսի գերեզմանատունը գտնվում էր կեչեպատ ու– Լավ է։
157Խմեցինք։ Շիշը դրեցինք նստարանի տակ։ Թուղթը լուսամուտից դուրս գցեցինք։ — Բաժակները վերադարձնել է պետք,— ասում եմ։ — Դեռ պետք կգան,— նկատեց Բիկովերը։ …Բեռնատարը անցավ երկաթգիծը։ — Հասնում ենք,— ասաց Բիկովերը։ Նրա ձայնը կյանքի ունայնության երանգներ էր պարունակում։
Լիննամետսի գերեզմանատունը գտնվում էր կեչեպատ ու մամռոտած մեծ քարաբեկորներով ծածկված բլուրների վրա; վրա։ Նայելով այդ դեկորատիվ քարերին, լրագրողները շտապում են ասել․ «Սառցադաշտային դարաշրջանի մնացորդները»։ Կարծես տեսել ու լավ հիշում են անդրպատմական ժամանակները։
Այստեղ ամեն բան համապատասխանում էր ամնահության ու հանգստության գաղափարին։ Բլուրները նման էին հինավուրց ամրոցի ավերակների։ Հեռվում աղմկում էր անտեսանելի ծովը։ Թեթեւ քամին ճոճում էր կեչիների գագաթները։ Դրանց զուգահեռ բների վրա կեղեւը խավանման ծլեպներ էր տվել։
Իսպառ բացակայում էին հայտարարությունների տախտակները, ցուցապաստւսռներըցուցապաստառները, կրպակներն ու աղբամանները։ Ջրի ու քարի հանդիսավոր միասնություն։ Լռություն։
Մեքենան շարժվում էր գերեգմանատան գերեզմանատան գլխավոր ծառուղով։ Վարորդն արգելակեց։ Բացվեց երկաթե դուռը։ Մեր ետեւից շարվել էին ավտոբուսները։ Մոտեցավ կարգադրիչը․— Քանի՞ հոգի եք։— Երեք, ֊ ասում եմ։— Եվս երեք հոգի է պետք։ Հասկացա, որ դագաղը մեր վրա է։
— Քանի՞ հոգի եք։ — Երեք,— ասում եմ։ — Եվս երեք հոգի է պետք։ Հասկացա, որ դագաղը մեր վրա է։ Ավտոբուսների մոտ խմթված֊կանգնած էին ծաղկեպսակներով ու ծաղկեփնջերով մարդիկ։ Անսպասելիորեն ու խլացուցիչ հնչեց երաժշտությունը։ Առաջին ակորդը արձագանք տվեց։ Ե– րեք Երեք հաղթանդամ երիտասարդներ միացան մեզ։ Երիտասարդական թերթի արտահաստիքային թղթակիցներ էին։ Նրանցից մեկի հետ հաճախ պինգ֊պոնգ էի խաղում։ Հանեցինք դագաղը։ Շրջադարձ կատարեցինք ու տեղ գրավեցինք շարասյան գլխամասում։ Հնչում էր Շոպենի թաղման քայլերգը։ Ծանր բեռով դանդաղ քայլելը փորձություն է։ Հոգնել էի։
Բիկովերը ատամների արանքից ասաց․
— Ծանր է սրիկան… — Արի արագացնենք․ ֊ արագացնենք— ասում եմ։
Քայլն արագացրինք։ Նվագախումբը արագացրեց տեմպը։ Ավելի արագացրինք։ Քայլում֊ղեկավարում ենք նվագախումբը։ Բիկովերն ասում է․
— Հիմա վայր կընկնեմ։ Եվ բարձրաձայն․ — Փոխարինեք մեզ, ընկերներ… Լսո՞ւմ եք։ Նրան փոխարինեց ռադիոմեկնաբան Օյան։
158
Ծառուղու վերջում սեւին էր տալիս նոր փորած քառանկյուն գերեզմանը։ Կողքին՝ հողի թարմ թումբ։ Երաժիշտները կիսաշրջան կազմեցին։ Երբ երաժշտությունը լռեց, վերջապես ցած դրինք դագաղը։ Հավաքվածները շրջապատեցին շիրմափոսը։ Կարգադրիչն ու նրա օգնականները հանեցին դագաղի կափարիչը։ Տեսա, որ փողկապը տեղում է, ու մի կողմ քաշվեցի։
Հեռուստատեսության տղաները սկսեցին տեղագրել տեղադրել սարքերը։ Լամպերի վառ լույսը անհարիր էր թվում։ Խոտի մեջ ձգվում էին սեւ լարերը։ Բիկովերն ու Ալտմյաեն մոտեցան ինձ։ Մեզ միավորել էր, թերեւս, միասին խմած օղին։ Ծխեցինք։ Կարգադրիչը լռության հրավիրեց։ Սկսեց խոսել առաջին հռետորը վել– վետե վելվետե նոր գլխարկը ձեռքին։ Ես չէի լսում։ Նրան հետեւեցին մյուսները։ — Ուղիղ եթեր է, ֊ — ասաց Բիկովերը։ Հետո ավելացրեց․ ֊ ավելացրեց— Անձամբ ինձ շան պես են թաղելու։ — Սանէպիդկայանը թույլ չի տա, ֊ — ասաց Ալտմյաեն։ ֊ Ալտմյաեն։— Մահվանդ ճամփան սալահատակված է բովանդակազուրկ ինֆորմացիաներով։ — Շատ էլ բովանդակալի, ֊ — վրդովվեց Բիկովերը։ Խոսքը տրվեց «Իխտու լեխտ» թերթի մի պատասխանատու աշխատակցի։ Մի նախադասություն հասավ ականջիս․ «Նրա հայրն ու պապը պայքարել են էստոնական ինքնակալության դեմ»։ — Ի՞նչ է ասում,— ապշեց Ալտմյաեն։— Էստոնիայում ինքնակալության չի եղել։ — Դե, ցարիզմի դեմ,— ասաց Բիկովերը։ — Էստոնական ցարիզմ էլ չի եղել։ Եղել է ռուսական ցարիզմ։
Խոսքը տրվեց «Իխտու լեխտ» թերթի մի պատասխանատու աշխատակցի։ Մի նախադասություն հասավ ականջիս․ «Նրա հայրն ու պապը պայքարել Են էստոնական ինքնակալության դեմ»։— Ի՞նչ է ասում, ֊ ապշեց Ալտմյաեն։ ֊ էստոնիայում ինքնակալության չի եղել։— Դե, ցարիզմի դեմ, ֊ ասաց Բիկովերը։— էստոնական ցարիզմ էլ չի եղել։ Եղել է ռուսական ցարիզմ։— Այ, հրեական ցարիզմ իրոք չի եղել, ֊ — նկատեց Ֆիման, ֊ — ինչը չի եղել՝ չի եղել։
Մոտեցավ կարգադրիչը։
— Դո՞ւք եք Շաբլինսկին։
— Նա գործուղման մեջ է։
■Հա— Հա, ճիշտ է… Պատրա՞ստ եք։ Հաջորդը չէ, մյուսը դուք եք…
Ալտմյաեն ծխախոտ հանեց։ Վառիչը չէր գործում, բենզինը վերջացել էր։ Բիկովերը գնաց լուցկի բերելու։ Մի րոպեից վերադարձավ ու շշնջաց․
— Հիմա ծիծաղից կմեռնեք։ Այնտեղ Իլվեսը չէ։ Ծխախոտը Ալտմյաեի ձեռքից ընկավ։
159— Այսի՞նքն, ֊ — հարցրի։ — Իլվեսը չէ։ Ուրիշ մարդ է։ Ավելի ճիշտ՝ ուրիշ հանգուցյալ… — Ֆիմա, խելքդ գլխի՞դ է։
— Քեզ ասում եմ՝ Իլվեսը չէ։ Նման էլ չէ։ Ես, ինչ է, Իլվեսին չե՞մ ճանաչում։
— Գուցե սադրա՞նք է, ֊ — ասաց Ալտմյաեն։ — Երեւի դու ես շփոթել։ — Հերթապահն է շփոթել։ Ես Իլվեսին կյանքում չեմ տեսել։ Հարկավոր է մի բան անել, ֊ — ասում եմ։ — Այդ էր պակաս, ֊ — ասաց Բիկովերը, ֊ — իսկ ուղիղ եթե՞րը։ — Բայց չէ որ խայտառակություն է։ — Գնամ նայեմ, ֊ — ասաց Ալտմյաեն։ Գնաց, եկավ ու ասում է․ — Իրոք, Իլվեսը չէ։ Բայց նմանություն կա… — Իսկ հարազատնե՞րը, մերձավորնե՞րը, ֊ — հարցնում եմ։ — Իլվեսը, ըստ էության, հարազատներ ու մերձավորներ չունի, ֊ — ասաց Ալտմյաեն, ֊ — նրան, անկեղծ ասած, չէին սիրում։ — Բա ասում էին՝ որդի, զարմիկ…
— Քեզ նրանց տեղը դիր։ Ուղիղ եթերով հաղորդվում է։ Եվ առհասարակ՝ պատասխանատու միջոցառում է…
Գերեզմանի մոտ սկսեցին երգել։ Առանձնանում էր կենցաղի բաժնի Լյուբա Տրոշինայի ճղճղան ձայնը։ Կարգադրիչն ինձ գլխով արեց։ Մոտեցա գերեզմանին։ Երգեցողությունը, վերջապես, դադարեց։
— Հրաժեշտի խոսք ունի… Ազգանունս, իհարկե, աղավաղեց․
— Հրաժեշտի խոսք անի ընկեր Դոլմաթովը։ Կյանքում ով ասես չեմ եղել՝ Դոկլադով, Զապլատով… Բաց գերեզմանում ջրափոսեր կային, երեւում էին մերկացած
ծառարմատները։ Կողքին հատուկ փայտե պատվանդանի վրա դագաղն էր։ Անհայտ հանգուցյալը ծածկված էր ծաղիկներով։ Թրաշուշաններով ու խոլորձով շրջապատված նրա խեղճուկրակ դեմքը հազիվ էր երեւում։ Անվանափոխ հանգուցյալը այլեւս առարկա էր։ Նայեցի կեչիների ծայրերին հենվող երկնագույն գմբեթին։ Թռչունները ճախրում էին— Հրաժեշտի խոսք ունի… Ազգանունս, ինչպես հեռուստացույցի էկրանին։ Մուստամյաեի շենքերի վրա իշխող եկեղեցու շլացուցիչ դեղին սրաձողը էլ ավելի էր ընդգծում դրանց գորշ ու–իհարկե, աղավաղեց․
160— Հրաժեշտի խոսք անի ընկեր Դոլմաթովը։
քաւնությունը։ Կյանքում ով ասես չեմ եղել՝ Դոկլադով, Զապլատով… Բաց գերեզմանում ջրափոսեր կային, երեւում էին մերկացած ծառարմատները։ Կողքին հատուկ փայտե պատվանդանի վրա դագաղն էր։ Անհայտ հանգուցյալը ծածկված էր ծաղիկներով։ Թրաշուշաններով ու խոլորձով շրջապատված նրա խեղճուկրակ դեմքը հազիվ էր երեւում։ Անվանափոխ հանգուցյալը այլեւս առարկա էր։ Նայեցի կեչիների ծայրերին հենվող երկնագույն գմբեթին։ Թռչունները ճախրում էին, ինչպես հեռուստացույցի էկրանին։ Մուստամյաեի շենքերի վրա իշխող եկեղեցու շլացուցիչ դեղին սրաձողը էլ ավելի էր ընդգծում դրանց գորշ ու–քաւնությունը։ Շիրմի շուրջը կանգնած էին անծանոթ մարդիկ մուգ վերարկուներով։ Զգացի ծաղիկների ու եղեւնու սուր բուրմունքը՛ բուրմունքը։ Անհարմար դագաղի պատերը ճնշում էին ուսերս։ Ծա– ոհկների Ծաղիկների թերթիկները խտղտացնում էին կրծքիս հանգչող էստերս՜ էստերս։ Գլխավերեւումս կանգնած հեռուստաօպերատորը անկիրք ԷՐ ՈԼ էր ու գործնական։ Հնչում էր հեռվից եկող, ինքնահիացման երանգներ կրող ձայնը․
«… Ես այս մարդուն չեմ ճանաճել։ Ծանոթ չեմ եղել նրա հոգուն, նրա մղումներին, նրա տոկունությանն ու խիզախությանը, հուսախաբություններին ու հույսերին։ Չեմ հավատում, որ ճշմարտությանն առանց որոնումների է հասել։ Չեմ կարծում, թե նրա հանգչող հայացքին հասու է դարձել ունայն կյանքի, անսքող խորամանկության, չուրախացնող հաղթանակների ու չդառնացնող պարտությունների չափանիշը։ Չեմ կարծում, թե հասկացավ՝ ուր ենք գնում եւ ինչով է ուրախալի ու արժեքավոր մեր տենդագին նահանջը։ Եվ, այդուհանդերձ, նա այստեղ է… իր իսկ ընտրությամբ…»։
«Ինչի՞ մասին եմ մտածում այստեղ կանգնած։ Մարդկային հոգու գաղտնիքների մասին։ Մահն ու հոգեկան վիշտը հաղթահարելու մասին։ Կեցության օրենքների մասին, որ ծնվել են հազարամյակների խորքում ու կապրեն, քանի դեռ չի մարել արեւը»…
— Չհասկացա, ֊ ասաց Ալտմյաեն, ֊ ասածդ ի՞նչ էր։
— Ինքս էլ չհասկացա, ֊ ասում եմ, ֊ ինչ֊որ քաոս է շուրջս։
— Ես ամեն բան պարզեցի, ֊ ասաց Բիկովերը։ Նրա դեմքը լուսավորված էր գաղնիքին հասու խորամանկ ժպիտով։ ֊ Աա ձկնորսական կոլտնտեսության հաշվապահ Գասպլն է։ Իլվեսին որպես Գասպլ այս պահին թաղում են Մերիվիլյա գերեզմանա– տանը։։ Այնտեղ մեծ սկանդալ է։ Քիչ առաջ զանգել են… Ընտանիքը հիստերիայի մեջ է… Որոշվել է թաղել ինչպես կա…
— Կարելի է վաղը կամ անգամ այսօր փոխել գերեզմանաքա– Րերը, ֊ ասաց Ալտմյաեն։
— Չի կարելի, ֊ առարկեց Բիկովերը, ֊ Իլվեսը նոմենկլատուրային աշխատող է։ Նա պետք է թաղված լինի այս գերեզմանա–
161— Չհասկացա,— ասաց Ալտմյաեն,— ասածդ ի՞նչ էր։
տանը։ — Ինքս էլ չհասկացա,— ասում եմ,— ինչ֊որ քաոս է շուրջս։ — Ես ամեն բան պարզեցի,— ասաց Բիկովերը։ Նրա դեմքը լուսավորված էր գաղտնիքին հասու խորամանկ ժպիտով։— Սա ձկնորսական կոլտնտեսության հաշվապահ Գասպլն է։ Իլվեսին որպես Գասպլ այս պահին թաղում են Մերիվիլյա գերեզմանատանը։։ Այնտեղ մեծ սկանդալ է։ Քիչ առաջ զանգել են… Ընտանիքը հիստերիայի մեջ է… Որոշվել է թաղել ինչպես կա… — Կարելի է վաղը կամ անգամ այսօր փոխել գերեզմանաքարերը,— ասաց Ալտմյաեն։ — Չի կարելի,— առարկեց Բիկովերը,— Իլվեսը նոմենկլատուրային աշխատող է։ Նա պետք է թաղված լինի այս գերեզմանատանը։ Անսասան կարգ գոյություն ունի։ Գիշերը դագաղներն են փոխելու…
Հանկարծ կորցրի իրականության զգացողությունը։ Նորաբաց աշխարհում հեռանկար չկար։ Ապագան մնացել էր թիկունքում։ Հորիզոնը փակել էր անցյալը։ Սկսեցի մտածել, որ ներդաշնակությունը բանաստեղծներն են հորինել՝ մարդկանց սրտերը հուզելու համար…
— Գնանք, ֊ — ասաց Բիկովերը, ֊ — հարկավոր է տեղ զբաղեցնել ավտոբուսում։ Թե չէ ստիպված կլինենք երկաթե տուփի մեջ վերադառնալ…
==Կոմպրոմիս տասներկուերորդ==