Տափակաձկան մեջքամիսը

Աննորմալ երեխա է, բոլոր գրպանները լցված են խխունջներով։

Լոուրենս Դարրել, 1931 թ․

Դեֆեկտավոր երեխա է․ լուցկու տուփերով կարիճներ է բերում։

Լոուրենս Դարրել, 1935 թ․

Տղան խելքը թռցրել է, աշխատանքի է վարձվել կենդանաբանական խանութում։

Լոուրենս Դարրել, 1939 թ․

Տղան բոլորովին խախտվել է, ցանկանում է աշխատել կենդանաբանական այգում։

Լոուրենս Դարրել, 1945 թ․

Այս մարդը խենթացել է, թափառում է ջունգլիներում, ուր օձեր են վխտում:

Լոուրենս Դարրել, 1952 թ․

Այս խելապակասը ցանկանում է իր կենդանաբանական այգին ունենալ։

Լոուրենս Դարրել, 1958 թ․

Սա մտագար է։ Հրավիրում եք նրան ձեզ մոտ, և նա արծվին խցկում է գինու մառանը։

Լոուրենս Դարրել, 1967 թ․

Նա պարզապես խելագար է։

Լոուրենս Դարրել, 1972 թ․

1939 թվականի վերջին, երբ պատերազմի անխուսափելիությունը դարձավ ակնհայտ, մեր ընտանիքը հեռացավ Կորֆու կղզուց և վերադարձավ Անգլիա։ Մենք ժամանակավորապես բնակարան գտանք Լոնդոնում, և մայրս սիստեմատիկ կերպով գնում էր գյուղական վայրերը՝ տուն որոնելու։ Իսկ ես այդ ընթացքում սկսեցի ազատ թափառել Լոնդոնում։ Երբեք մեծ քաղաքների սիրահար չեմ եղել․ բայց այդ ժամանակ Լոնդոնն ինձ ուղղակի հիացնում էր։ Չէ՞ որ ամենամեծ մայրաքաղաքը, որ ես տեսել էի կյանքումս, դա Կորֆու քաղաքն էր, որն իր չափերով ավելին չէր, քան Անգլիայի մի գավառական փոքրիկ քաղաքը։ Ինձ համար Լոնդոնի անծայրածիր վիթխարիության մեջ հարյուրավոր գրավիչ հայտնագործություններ էին թաքնված։

Հասկանալի է, որ ես դարձա բնապատմության թանգարանի մշտական այցելուն, իսկ կենդանաբանական այգում դարձա ուղղակի տանու մարդ, նույնիսկ հասցրի բարեկամանալ աշխատակիցների հետ։ Ես ավելի էի համոզվում այն բանում, որ կենդանաբանական այգում աշխատելը միակ արժանի զբաղմունքն է մարդու համար, և ավելի հաճախ էի մտածում սեփական կենդանաբանական այգու մասին։

Մեր տնից ոչ հեռու մի խանութ կար, որի կողքից երբեք չէի կարողանում հանգիստ անցնել։ Այն կոչվում էր «Ակվարիում», և նրա ցուցափեղկերում դրված էին վիթխարի ակվարիումներ, որոնք լիքն էին փայլատակող ձկնիկներով, բայց ավելի հետաքրքիր էին տերարիումների շարքերը, ուր ապակե պատերի ետևում սողում էին իժեր, խոշոր զմրուխտե մողեսներ և դուրս պրծած աչքերով դոդոշներ։ Քանի՜ անգամ եմ կանգնել ցուցափեղկի առաջ, կախարդվածի պես աչքս չկտրելով այս հիասքանչ արարածներից, և ինչքան եմ երազել, որ դրանք իմը լինեն։ Բայց ես արդեն մեր բնակարանն էի բերել փոքր թռչունների մի ամբողջ երամ, երկու կաչաղակ և կապիկ, և ուրիշ կենդանու հայտնվելը, ինչ էլ որ նա լիներ, իմ գլխին կթափեր ամբողջ ընտանիքի իրավացի զայրույթը․ այնպես որ ինձ մնում էր միայն կարոտով նայել այս հրապուրիչ սողուններին։

Մի անգամ առավոտյան, երբ անցնում էի խանութի մոտով, աչքս զարնեց ակվարիումի պատին փակցված հայտարարությունը՝ պահանջվում է երիտասարդ, հուսալի օգնական։

Ես վերադարձա տուն և սկսեցի մտածել գրավիչ առաջարկության մասին։

― Կենդանաբանական խանութում աշխատանք են առաջարկում, ― ասացի մորս։

― Իսկապե՞ս սիրելիս, ― ասաց նա, մտածելով մի այլ բանի մասին։

― Այո։ Նրանց հարկավոր է երիտասարդ, հուսալի օգնական։ Ես կուզեի նրանց մոտ աշխատել, ― անփութորեն սացի ես։

― Փայլուն միտք է, ― նկատեց Լարրին։ ― Այնժամ դու կարող ես այնտեղ տանել քո ամբողջ գազանանոցը։

― Հազիվ թե նրան թույլ տան, սիրելիս, ― ասաց մայրս։

― Ի՞նչ ես կարծում, որքան կվճարեն այդ աշխատանքի համար, ― հարցրի ես։

― Երևի չնչին բան, ― պատասխանեց Լարրին։ ― Եվ քեզ այնքան էլ չի սազում «հուսալի» բառը, ― կարծեմ, այնտեղ այդպե՞ս է գրված։

― Բայց հո նրանք գոնե ինչ֊որ բան կվճարե՞ն, ― հարցրի ես։

― Իսկ քո տարիքում աշխատելու իրավունք ունե՞ս։

― Դե ինչ, գնա փորձիր, ― խորհուրդ տվեց Լարրին։

Եվ ահա հաջորդ առավոտյան ես գնացի կենդանաբանական խանութ, բացեցի դուռը և ներս մտա։ Միջահասակ, հսկայական ակնոցով թուխ մարդը խանութի մյուս ծայրից ոստյուններ գործելով՝ թռավ ինձ մոտ։

― Բարի լույս, բարի լույս, սըր, ― ասաց նա։ ― Ինչով կարող եմ ծառայել։

― Դուք․․․ ը․ ը․ ը․․․ ձեզ օգնակա՞ն է հարկավոր, ― հարցրեցի ես։

Նա գլուխը մի կողմ թեքեց, և նրա աչքերը ապակու ետևում կլորացան։

― Օգնակա՞ն, ― կրկնեց նա, ― դուք, ինչ է, ուզո՞ւմ եք այստեղ աշպխատել։

― Ը՜ըըը՜ը, այո, ― ասացի ես։

― Իսկ դուք փորձ ունե՞ք, ― անվստահորեն հարցրեց նա։

― Օ՜, վիթխարի փորձ, ― ասացի ես, ― միշտ զբաղվել եմ սողուններով, ձկներով ու ամեն֊ամեն ինչով։ Իմ բնակարանը հիմա էլ լեփ֊լեցուն է դրանցով։

Փոքրիկ մարդուկը նայեց ինձ։

― Քանի՞ տարեկան եք։

― Տասնվեց․․․ գրեթե տասնյոթ, ― ասացի ես։

― Գիտեք ինչ, ― ասաց նա, ― ձեզ շատ վճարել մենք չենք կարող։ Այս խանությում այնքան ընթացիկ ծախսեր կան, ուղղակի անասելի․․․ Բայց սկզբնական շրջանում ձեզ կարող եմ առաջարկել մեկուկես ֆունտ։

― Համաձայն եմ, ― պատասխանեցի ես, ― երբ պետք է սկսեմ։

― Ավելի լավ է երկուշաբթի օրվանից, ― ասաց նա։ ― Երկուշաբթի օրվանից հարմար կլինի․ ես կհասցնեմ ձևակերպել ձեր փաստաթղթերը։ Թե չէ մեզ մոտ դրանց պատճառով այնպիսի խառնաշփոթություն կարող է սկսվել․․․ Հա՜, ինձ կոչում են միստր Ռոմիլի։

Ես տվեցի իմ անունը, մենք բավականին հանդիսավոր սեղմեցինք իրար ձեռք և այդպես էլ կանգնեցինք, լուռ նայելով իրար։ Ինձ համար միանգամայն պարզ էր, որ միստեր Ռոմիլին մինչև հիմա առիթ չի ունեցել որևէ մեկին աշխատանքի վարձելու, և նա ամենևին էլ համոզված չէր, թե բոլոր ձևականությունները պահպանված են։ Հարկավոր էր նրան օգնել։

― Գուցե, դուք ինձ ուղղակի ցո՞ւյց տաք խանութը, ― շարունակեցի։ ― Ու մեկ էլ ասեք, թե ես ինչ պետք է անեմ։

― Ա՜յ, դա հիանալի միտք է, ― բացականչեց միստեր Ռոմիլին, ― սքանչելի միտք։

Նա սկսեց ճախրել խանութում, ձեռքերը թափահարելով թիթեռի պես, և ինձ ցույց տվեց ինչպես պետք է մաքրեմ մեծ ակվարիումը, ինչպես ալրաորդերին գցեմ գորտերի ու դոդոշների վանդակը, որտեղ են դրված խոզանակներն ու ավելները, որոնցով մաքրում են հատակը։ Խանութի տակի ընդարձակ նկուղում պահվում էր ձկնակերի պաշարը, ցանցորսիչներն ու այլ իրեր, և էլի այնտեղ, ծորակի տակ, որից կաթում էր ջուրը, մեծ բանկայի մեջ դրված էր առաջին հայացքից ոչխարի հում սրտի նման մի բան։ Մոտիկից նայելիս պարզվեց, որ դա թելանման որդերի կույտ էր։ Այդ բաց կարմիր որդերը ոչ միայն ձկների, այլև մի շարք սողունների ու երկկենցաղների սիրած կերն են։

Պարզվում է, որ բացի ցուցափեղկը զարդարող հրապուրիչ արարածներից, խանութում կային նաև բազմաթիվ այլ կենդանիներ, զանազան արկղներում նստած էին դոդոշներ, մողեսներ, կրիաներ և փայլուն, ասես լաքապատ, օձեր, իսկ ակվարիումում ուռած֊փքված նստել էին լպրծուն գորտերը, և հուշադրոշի նմանվող իրենց ծոպավոր պոչերն էին շարժում տրիտոնները։ Չոր, փոշոտ ու անպտուղ Լոնդոնում անցկացրած մի քանի ամիսներից հետո այս խանութն ինձ թվաց իսկական դրախտ։

― Ահա և բոլորը, ― ասաց միստեր Ռոմիլին, երբ մենք ամեն ինչ նայեցինք։ ― Կսկսեք երկուշաբթի օրվանից, այո՞։ Ուղիղ ժամը իննին։

Եվ ահա, երկուշաբթի օրը, իննից տասը պակաս ես արդեն զբոսնում էի խանութի լուսամուտների տակ, մինչև որ միստեր Ռոմիլին հայտնվեց երկար վերարկուով ու սև գլխարկով, ներդաշնակորեն զրնգացնելով բանալիների կապուկը։

― Բարի լո՜ւյս, բարի լո՜ւյս, ― ծոր տվեց նա։ ― Շատ ուրախ եմ, որ ձեզ ժամանակին եմ տեսնում։ Գերազանց սկիզբ է։

Մենք մտանք խանութ, և ես անմիջապես սկսեցի աշխատել, նախ հարկավոր էր մաքրել գրեթե մաքուր հատակը, իսկ հետո ձկնիկներին կերակրել գալարուն որդերի գնդիկներով։ Շատ շուտով ես հասկացա, որ բարեհամբույր միստեր Ռոմիլին ոչ մի պատկերացում չունի իր խնամարկյալների սովորությունների ու կարիքների մասին։ Գրեթե բոլոր վանդակները կառուցված էին բնակիչների համար ծայրաստիճան անհարմար և, ճիշտն ասած, ակվարիումները նույնպես։ Բացի այդ միստեր Ռոմիլին այն տեսությունն էր առաջ քաշում, որ եթե կենդանին ինչ֊որ կեր է ընդունել թեկուզ մեկ անգամ, ապա նրան կարելի է այդ կերով պահել ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Ես որոշեցի, որ պետք է զբաղվել վանդակների ձևավորմամբ և ընդհանրապես պետք է մի քիչ թեթևացնել մեր խնամարկյալների կյանքը, բայց հասկանում էի, որ այստեղ անհրաժեշտ է զգուշություն, որովհետև միստեր Ռոմիլին (որպեսզի նոր բառ չորոնեմ) համոզված պահպանողական էր։

― Միստեր Ռոմիլի, իսկ ինչ կլինի, եթե մողեսներին ու դոդոշներին ալրաորդերի փոխարեն մի նոր բան տանք, ― հարցրեցի մի օր ես։

― Նո՞ր բան, ― կրկնեց միստեր Ռոմիլին, և նրա աչքերը ակնոցների ետևում ավելի կլորացան։

― Իսկ ի՞նչ հատկապես։

― Զանազանության համար կարելի է փորձել թեկուզ և նեպուկ, ես իմ երկկենցաղներին միշտ նեպուկներով էի կերակրում։

― Դուք դրանում համոզվա՞ծ եք, ― հարցրեց միստեր Ռոմիլին։

― Միանգամայն համոզված, ― ասացի ես։

― Բայց նրանց դա չի՞ վնասի, հը՞, ― հարցրեց նա վախեցած։

― Ո՛չ, նրանք պաշտում են նեպուկներին։ Բազմատեսակ սնունդն առհասարակ շատ օգտակար է։

― Բայց որտեղից այն գտնենք, ― ընկճված հարցրեց միստեր Ռոմիլին։

― Ամեն մի այգում դրանից լիքն է։ Ուզո՞ւմ եք, ես մի քիչ կհավաքեմ։

― Դե լավ, ― անվստահ ասաց միստեր Ռոմիլին։ ― Միայն եթե դուք միանգամայն վստահ եք, որ նրանց չի վնասի։

Ճաշից հետո գնացի բուսաբանական այգի և վերադարձա նեպուկներով բերնեբերան լիքը մի մեծ բանկա ձեռքիս։ Պահեցի նրանց նկուղում, թաց տերևների մեջ։ Երբ ինձ թվաց, որ գորտերն ու դոդոշները հոգնել են արլաճիճուներից, ես նրանց տվեցի ալրաբզեզներ, իսկ երբ այս կերն էլ ձանձրացրեց, ես նրանց նեպուկ առաջարկեցի։ Սկզբում միստեր Ռոմիլին վանդակների մեջ էր նայում այնպիսի ահաբեկված տեսքով, ասես վախենում էր, որ սատկած կտեսնի մեր բոլոր երկկենցաղներին ու սողուններին, և երբ համոզվեց, որ նրանք ոչ միայն չեն սատկում, այլև սկսել են կռկռալ իրենց վանդակներում, նրա հիացմունքը սահման չուներ։

Դրանից հետո ես զբաղվեցի երկու շատ խոշոր ու խոնարհ ընձառյուծային դոդոշներով, որ բերված էին Հյուսիսային Աֆրիկայից։ Բանն այն է, որ միստեր Ռոմիլին Հյուսիսային Աֆրիկան պատկերացնում էր իբրև անծայրածիր տափաստան, որի վերևում օր ու գիշեր այրում է արևը, և ջերմաստիճանը երբեք չի իջնում ութսուն աստիճանից՝ ստվերում, եթե այնտեղ առհասարակ ստվեր լինում է։ Ուստի նա այդ խեղճերին բանտարկել էր ապակե պատով փոքրիկ տերարիումում, որի վերևում կուրացուցիչ փայլում էին երկու հզոր էլեկտրական լամպ։ Դժբախտ դոդոշները նստել էին սպիտակ, լերկ ավազի վրա, ուր ոչ մի հատիկ քար չկար, որ կարողանային թաքնվել այրող լույսից, և միայն գիշերը, երբ խանութում ամենուրեք մարում էինք լույսերը, նրանք մի քիչ ավելի հեշտ էին շնչում։ Այս ամենից նրանց աչքերը պղտորվել էին, թվում էր, թե նրանք տառապում են կատարակտով, մաշկը չորացել էր ու ճաքճքել, իսկ թաթերի ներբանները բորբոքվել էին։

Ես գիտեի, որ միայն հիշեցումն իսկ այնպիսի աղաղակող նորամուծությունների մասին, ինչպիսին դոդոշներին տեղափոխելն էր մի ուրիշ վանդակ, ուր խոնավ մամուռ կլիներ, միստեր Ռոմիլիին կհասցներ ահեղ սարսափի, ուստի փորձեցի որքան հնարավոր է տանելի պայմաններ ստեղծել դոդոշների համար։ Նախ ես մայրիկիս խոհանոցից մի քիչ ձիթապտղի յուղ թռցրի, սպասեցի, որ միստեր Ռոմիլին նախաճաշելու գնար, ու յուղով տրորեցի երկու դոդոշներին։ Նրանց մաշկը դադարեց ճաքճքել։ Հետո դեղատնից քսուկ բերեցի (ստիպված էի դեղագործին բացատրել, ― որը նրան քիչ հաճույք չպատճառեց, ― թե ում համար է քսուկը), քսեցի դոդոշների թաթերին։ Դա մի քիչ օգնեց, բայց այնուամենայնիվ, նրանց թաթերը դեռ ցավում էին։ Ես ձեռք բերեցի նաև «Ոսկեաչիկ» քսուկը, որը սովորաբար քսում են շների աչքերին, և դրանով մշակեցի դոդոշների աչքերը։ Քսուկը հրաշագործ դուրս եկավ։

Ամեն օր, երբ միստեր Ռոմիլին ճաշելու էր գնում, ես դոդոշներին ցնցուղ էի տալիս, ու նրանք ուղղակի երանության մեջ էին ընկնում։ Նրանք նստում էին, բարեհոգաբար ուռցնելով կոկորդները ու աչքերը թարթելով, և եթե ես թեթև շարժում էի շիթը, իրենք էին սողում վանդակի մեջ, որպեսզի նորից հասնեն ցնցուղին։ Մի անգամ վանդակում մի բուռ մամուռ դրեցի, և երկու դոդոշներն էլ անմիջապես խրվեցին նրա մեջ։

― Նայեցեք ապա, միստեր Ռոմիլի, ― ասացի ես իբր զարմացած, ― ես պատահմամբ դոդոշների վանդակի մեջ մամուռ գցեցի, իսկ դա նրանց, ինչպես երևում է, դուր եկավ։

― Մամո՞ւռ, ― ասաց միստեր Ռոմիլին։ ― Մամո՞ւռ, բայց չէ՞ որ նրանք ապրում են անապատում։

― Ինձ թվում է, որ անապատում տեղ֊տեղ երբեմն մի քիչ կանաչ լինում է, ― ասացի ես։

― Բայց ես կարծում էի, թե այնտեղ համատարած ավազ է, որքան աչքդ կտրում է։

― Օ՜, ոչ․․․ Իմ կարծիքով, այնտեղ կակտուսներ էլ են աճում, և ընդհանրապես․․․ ― ասացի ես, ― դուք միայն նայեք, թե ինչպես է նրանց դուր գալիս մամուռը։

― Դուր գալը դուր է գալիս, ― ասաց միստեր Ռոմիլին։ ― Այսպես, ուրեմն դուք գտնում եք, որ մամուռը հարկավոր է թողե՞լ այնտեղ։

― Իհարկե, ― ասացի ես։ ― Իսկ գուցե էլի մի քիչ դնենք։

― Հուսով եմ, դա նրանց չի վնասի։ Ախր նրանք կարող են դա կուլ տալ ու խեղդվել, ― հարցրեց նա երկյուղած։

― Ո՛չ, չեմ կարծում, ― հանգստացրի ես նրան։

Եվ հենց այդ օրից իմ սիրելի դոդոշները կարողանում էին ոչ միայն մխրճվել մամուռի մեջ, այլև նստել խոնավ տակդիրի վրա, և նրանց թաթերը շատ շուտով ապաքինվեցին։

Դրանից հետո ես ուշադրություն դարձրի ձկներին։ Իհարկե, ձկները պաշտում էին խողովակաորդերին, բայց ես զգում էի, որ նրանց էլ չի խանգարի սննդի բազմազանությունը։

― Իսկ ինչ կլինի, եթե ձկնիկներին մի քիչ դաֆնի տանք, ― զգուշորեն առաջարկեցի միստեր Ռոմիլիին։

Դաֆնիները փոքրիկ ջրային խեցգետիններ են, որոնց մենք սովորաբար ստանում էինք մեր խանութին սպասարկող ֆերմայից․ այդ ֆերման վաճառքի համար մեր խանութն էր ուղարկում ջրիմուռներ, խխունջներ և քաղցրահամ ջրերի ձկներ։ Մարդիկ մեզանից էին միշտ փոքրիկ տուփերով դաֆնի գնում իրենց ձկնիկներին կերակրելու համար։

― Դաֆնինե՞ր, ― նորից հարցրեց միստեր Ռոմիլին, ― կերակրե՞լ նրանց դաֆնիներով, իսկ մի՞թե նրանք դա կուտեն։

― Իսկ եթե չեն ուտում, ապա ինչու ենք այն վաճառում մարդկանց իբրև ձկների կեր։

Միստեր Ռոմիլին այս պատասխանից պարտվեց։

― Բայց դուք իրավացի եք, ― ասաց նա, ― դուք իրավացի եք։ Մենք նկուղում մի քիչ ունենք։ Վաղը արդեն նորերը կուղարկեն։ Փորձեցեք նրանց մի քիչ տալ և տեսեք, թե ինչ կստացվի։

Ես մոտավորապես մի ճաշի գդալ դաֆնի գցեցի յուրաքանչյուր ակվարիումի մեջ, և ձկնիկները նետվեցին նրանց վրա այնպիսի ոգևորությամբ, ինչպես դոդոշներն ու գորտերը՝ նեպուկների վրա։

Ես մի գործի մասին էլ էի մտածում, բայց այստեղ նուրբ հաշվարկ էր պահանջվում, ես ուզում էի որքան հնարավոր է գեղեցիկ ձևավորել ակվարիումները։ Իսկ այդ աշխատանքը միստեր Ռոմիլին անձեռնամխելիորեն ինքն էր կատարում։ Իմ կարծիքով, դա նրան այնքան էլ դուր չէր գալիս, բայց նա, երևի, ենթադրում էր, որ իր պարտականությունների մեջ է մտնում, իբրև «ֆիրմայի» ավագ աշխատակցի։

― Միստեր Ռոմիլի, ― ասացի մի անգամ։ ― Հիմա ես անելիք չունեմ, և գնորդներ էլ չկան, չէի՞ք թույլ տա, որ ակվարիումներից մեկը զարդարեի։ Ցանկանում եմ սովորել դա անել այնպես լավ, ինչպես դուք։

― Ի՜նչ եք ասում, ― ասաց միստեր Ռոմիլին և նույնիսկ կարմրեց, ― ես այնքան էլ լավ չեմ կարողանում․․․

― Օ՜, ես գտնում եմ, որ ձեզ մոտ հիանալի է ստացվում․․․ Ես շատ եմ ցանկանում սովորել։

― Ի՜նչ եք ասում, ― ասաց միստեր Ռոմիլին և նույնիսկ կարմրեց, ― ես այդքան էլ լավ չեմ կարողանում․․․

― Օ՜, ես գտնում եմ, որ ձեզ մոտ հիանալի է ստացվում․․․ Եվ ես շատ եմ ցանկանում սովորել։

― Դե, գուցե փոքր ակվարիումը․․․ ― ասաց միստեր Ռոմիլին, ― ես ձեզ մի քանի խորհուրդներ կտամ գործի ընթացքում։ Այսպես․․․ տեսնենք, տեսնենք․․․ Ա՜յ, այնտեղ մի ակվարիում կա՝ մոլինեզիաներով, վաղուց հարկավոր էր մաքրել։ Դրանց տեղափոխեցեք մի այլ ակվարիում, իսկ ջուրը թափեք և լավ լվացեք։ Սկսենք սկզբից, լա՞վ։

Փոքրիկ ուռկանով բռնեցի բոլոր ձկնիկներին, որոնք նման էին խոշոր ու փայլուն ձիթապտուղների, և տեղափոխեցի ազատ ակվարիումի մեջ։ Հետո ջուրը թափեցի, մաքուր քերեցի ակվարիումը ու կանչեցի միստեր Ռոմիլիին։

― Այսպես․․․ ― սկսեց նա, ― հատակին մի քիչ ավազ ցանեցեք, ըմ, ըմ, ըեմ, և մի քանի քար դրեք․․․ Թերևս, մի քիչ էլ ըմ․․․ ըմ․․․ ըմ․․․ վալիսներ։ Օրինակ, այ այն անկյունում։

― Իսկ չի՞ կարելի, որ ինքս փորձեմ, ― հարցրեցի ես։ ― Ես․․․ ինձ թվում է, ավելի լավ կսովորեմ, եթե ամեն ինչ ինքս կատարեմ։ Իսկ երբ կվերջացնեմ, դուք կնայեք և կասեք, թե ինչը ճիշտ չի արված։

― Սքանչելի՜ միտք, ― ասաց միստր Ռոմիլին և մոտեցավ դրամարկղին, թողնելով ինձ մենակ։

Դա ընդամենը մի փոքրիկ ակվարիում էր, բայց ես նրա վրա քափ֊քրտինք թափեցի։ Ես բարձր ավազաթմբեր սարքեցի արծաթավուն ավազից։ Ես խաղալիքային ժայռեր սարքեցի։ Ես վալիսների թավուտներ տնկեցի, որոնց մեջ կխայտան մոլինեզիաների վտառներ։ Հետո ակվարիումի մեջ զգուշությամբ ջուր լցրի, և երբ այն տաքացավ մինչև անհրաժեշտ ջերմաստիճանը, տեղափոխեցի այնտեղ ձկնիկներին ու կանչեցի միստեր Ռոմիլիին՝ տեսնելու իմ աշխատանքը։

― Աստվա՜ծ իմ, ― ասաց նա, նայելով ակվարիումին։ ― Ամենազո՜ր աստված։

Նա ինձ վրա այնպիսի հայացք նետեց, որի մեջ նույնիսկ հուսախաբության նման բան կար։ Ինձ նույնիսկ թվաց, թե նրան դուր չի գալիս, որ այդքան լավ է ստացվել։ Ես զգացի, որ հարկավոր է փրկել դրությունը։

― Ձեզ․․․ ձեզ իսկապե՞ս դուր է գալիս, ― հարցրի ես։

― Դա․․․ դա հիանալի է։ Հիանալի։ Գլուխս չի մտնում, թե ինչպես եք արել։

― Ես դա կարողացա անել, որովհետև սովորել եմ ձեզանից, միստեր Ռոմիլի, ― ասացի ես։ ― Եթե դուք չլինեիք, ինձ մոտ պարզապես ոչինչ չէր ստացվի։

― Դե ինչ եք ասում, ինչ, ― ասաց միստեր Ռոմիլին, շառագունելով։ ― Ինչպես ես տեսնում եմ, դուք ինչ֊որ բան ավելացրել եք ձեր կողմից։

― Այո, ես դա արել եմ, հետևելով ձեզ, ― ասացի ես։

― Հըմ։ Չափազանց գովելի է, չափազանց գովելի, ― ասաց միստեր Ռոմիլին։

Հաջորդ օրը նա ինձ հարցրեց՝ չեմ ուզում ձևավորել մի ակվարիում ևս։ Ու ես հասկացա, որ ճակատամարտը տարել եմ, և, ընդ որում, չվիրավորելով միստեր Ռոմիլիի ինքնասիրությունը։

Բայց ես հանդգնորեն ցանկանում էի ձևավորել այն վիթխարի ակվարիումը, որ դրված է խանութի ցուցափեղկում։ Նա մոտ չորսուկես ոտնաչափ երկարություն և երկու ոտնաչափ խորություն ուներ, և այնտեղ լողում էին բազմաթիվ գույնզգույն ձկնիկներ։ Բայց ես հաստատ գիտեի նաև, որ որոշ ժամանակ չպետք է դուրս գամ թույլատրելիության սահմաններից։ Ուստի սկզբից սկսեցի ձևավորել մի քանի փոքրիկ ակվարիումներ, իսկ երբ միստր Ռոմիլին վերջնականապես վարժվեց այն բանին, որ ես դրանով զբաղվեմ, խոսք բացեցի ցուցափեղկի մեծ ակվարիումի մասին։

― Միստր Ռոմիլի, կարելի է, որ այս մեկը փորձեմ ձևավորել, ― հարցրի ես։

― Ի՞նչ։ Ցուցափեղկը զարդարե՞լ, ― զարմացավ նա։

― Հենց այդպես, ― պատասխանեցի ես։ ― Այն վաղուց․․․ վաղուց արդեն ժամանակն է գոնե մաքրելու։ Այ ես էլ մտածեցի, որ դուք գուցե ինձ թույլ կտաք ինչ֊որ բան վերափոխել։

― Դե չգիտեմ, ― ասաց միստեր Ռոմիլին տարակուսած ձայնով։ ― Ճիշտն ասած, չգիտեմ։ Չէ՞ որ դա հասարակ գործ չէ, գիտե՞ք։ Այդ ակվարիումը ամենաաչքի ընկնող տեղում է ու ամենից շատ է գրավում գնորդներին։

Այստեղ նա միանգամայն իրավացի էր, թե գնորդներին գրավում էին ձկնիկների վտառները, որոնք փողփողում էին ծիածանի բոլոր գույներով։ Հազիվ թե նրանց փոխարինեին միստեր Ռոմիլիի դեկորատիվ հնարավորությունները, որոնցից ակվարիումի հատակը ավելի շատ նմանվում էր տակնուվրա եղած պարապուտի։

― Ես միայն կփորձեմ, կարելի՞ է, ― ասացի ես։ ― Իսկ եթե չստացվի՝ ամեն ինչ կդարձնեմ առաջվա նման։ Ես․․․ ես նույնիսկ պատրաստ եմ աշխատել հանգստյան օրը։

― Դե ինչո՜ւ, ― միստեր Ռոմիլին նույնիսկ զայրացավ։ ― Չի կարելի ամբողջ օրը նստել չորս պատի մեջ։ Դուք դեռ շատ ջահել եք։ Դուք պետք է վազվզեք, զվարճանաք։ Դե լավ, փորձեք, կտեսնենք ինչ կստացվի։

Այս գործի վրա ես գրեթե մի ամբողջ օր կորցրի ու դեռ հասցրի սպասարկել զանազան գնորդների, որոնք մեզնից գնում էին խողովկաորդեր, դաֆնիներ, իսկ երբեմն էլ անտառային գորտեր, որպեսզի դրանց բաց թողնեն իրենց լճերի մեջ, կամ էլ ինչ֊որ մի ուրիշ բան։ Ես այդ վիթխարի ակվարիումի վրա աշխատում էի խելագարի պես։ Թեք լանջերով ավազաթմբեր սարքեցի, սքանչելի գրանիտից ժայռեր կանգնեցրի։ Գրանիտե ժայռերի միջև ընկած հովիտներում փռեցի վալիսների և էլ ավելի նուրբ ու փարթամ ջրիմուռների անտառները։ Քարերի ու ավազների մեջ գցեցի շողշողացող կարմիր սվինակիրներին, փայլուն սև մոլինեզիաներին, արծաթափայլ սկալյարիներին և տոնական հրավառության նման վառվող նեոններին ու կողքից նայեցի իմ ստեղծածին, պետք է խոստովանեմ, որ խորապես ցնցված էի սեփական հանճարեղությամբ։ Ռոմիլիի հիացմունքն աննկարագրելի էր։

― Ապշեցուցի՜չ, ապշեցուցիչ է, ― կրկնում էր նա, ― պարզապես ապշեցուցիչ։

― Իզուր չեն ասում, միստեր Ռոմիլի, որ լավ ուսուցչի աշակերտը լավը կլինի, ― ասացի ես։

Օ՜, դուք ինձ շողոքորթում եք, շողոքորթում, ― ասաց նա, կատակով սպառնալով ինձ մատով։ ― Տվյալ դեպքում աշակերտը գերազանցեց ուսուցչին։

― Ես դա չէի ասի։ Բայց հույս ունեմ, որ երբևէ կկարողանամ համեմատվել ձեզ հետ։

Այդ օրվանից ինձ թույլատրվեց ձևավորել բոլոր ակվարիումները և բոլոր վանդակները։ Մեր մեջ ասած, ես կարծում եմ, որ միստեր Ռոմիլին մեծ թեթևություն զգաց, երբ ազատվեց այդ հոգնեցուցիչ զբաղմունքից՝ տանջել իրեն ինչ֊որ բան հնարելու համար, բացարձակապես զուրկ լինելով գեղարվեստական ճաշակից։

Ոչ երկար որոնումներից հետո ես գտել էի մի փոքրիկ սրճարան, որը հեռու չէր մեր խանութից, ու սովորաբար այնտեղ էի ճաշում, մանավանդ որ այնտեղ կար մի փառահեղ մատուցողուհի։ Նա իմ մի քանի հաճելի խոսքերի դիմաց ինձ համար ավելի շատ էր բերում նրբերշիկ և անպայման զգուշացնում էր մահացու վտանգի մասին, որ թաքնված էր այդ օրվա իռլանդական ռագուի մեջ։ Մի անգամ ճաշելու գնալիս ես հայտնաբերեցի սրճարան տանող ամենակարճ ճանապարհը։ Դա մի նեղ, փոքրիկ փողոց էր, որի երկու կողմից բարձրանում էին մեծ խանութներ ու բարձր տներ։ Փողոցը սալարկված էր գետաքարով, և հենց որ ես մտնում էի այդ փողոցը, իսկույն զգում էի ինձ դիկկենսյան ժամանակներում․ փողոցի մի մասը երիզված էր ծառերով, իսկ այնուհետև ձգվում էր փոքրիկ խանութների շարքը։ Հենց այդ ժամանակ էլ ես հայտնաբերեցի, որ մենք այս թաղամասի միակ կենդանաբանական խանութը չենք։ Ես հայտնվեցի Հենրի Բելլոուի տերությունում։

Նրա փոքրիկ խանութի կեղտոտված լուսամուտը զբաղեցնում էր մոտ վեց քառակուսի տարածություն և մոտ երկու ոտնաչափ խորություն ուներ։ Վերից վար այն լցված էր փոքրիկ վանդակներով, և նրանցից յուրաքանչյուրի մեջ նստած էին մեկ֊երկու թռչնակներ՝ սերինոսներ, դրախտապաններ, ազնվասարեկներ, դեղձանիկներ, ալիքավոր թութակներ։ Վանդակների տակի պատուհանը ծածկված էր կճեպների և թռչնաղբի հաստ շերտով, բայց վանդակները բծախնդրորեն մաքրված էին․ նրանցից յուրաքանչյուրի մեջ դրված էր մի փունջ սալաթ, աստղածաղկի ճյուղ, ինչպես նաև սպիտակ ցուցանակ, որի վրա անհավասար գլխատառերով գրված էր․ «Վաճառված է»։ Խանութի ապակե դուռը վարագուրված էր հնությունից դեղնած շղարշով, իսկ ապակու ետևում կախված էր ստվարաթուղթ՝ գոթական մակագրությամբ՝ «Բարի գալուստ»։ Այս ստվարաթղթի հակառակ կողմը, ինչպես ինձ վիճակվեց իմանալ, նույն քաղաքավարությամբ տեղեկացնում էր․ «Ցավում ենք, բայց այսօր փակ է»։

Խորդուբորդ փողոցով շտապելով նրբերշիկներիս մոտ, ես ոչ մի անգամ չտեսա, որ գոնե մի գնորդ այդ դռնով ներս մտնի ու դուրս գա։ Ընդհանրապես կարելի էր մտածել, որ այս խանութում բոլորը մեռել են, և միայն թռչուններն էին ժամանակ առ ժամանակ քնկոտ ոստոստում թառից թառ։ Անցավ մի քանի շաբաթ, ու իմ հետաքրքրությունը շարժվեց․ ինչո՞ւ այս մարդիկ չեն տանում իրենց գնած թռչուններին։ Չէր կարող պատահել, որ երեսունից ավելի տարբեր թռչունների տարբեր տերերը հանկարծ բոլորը մեկ մարդու նման որոշեն, որ դրանք իրենց պետք չեն։ Իսկ եթե արդեն տեղի է ունեցել նման քիչ հավանական իրադարձություն, ապա ինչո՞ւ չի հանված «վաճառված է» մակագրությունը։ Կեսօրվա ընդմիջմանը ժամանակ չէի ունենում այդ խորհրդավոր հանգամանքը հետազոտելու համար։ Բայց մի անգամ, վերջապես, իմ բախտը բերեց։ Այդ օրը միստեր Ռոմիլին ճախրում էր ամբողջ խանութով մեկ, քթի տակ մռթմռթալով․ «Ես աշխատավոր մեղու եմ․․․», իսկ հետո իջավ նկուղ, և այնտեղից հանկարծ լսվեց մի հոգեմաշ ճիչ։ Ես ցած նայեցի, մտածելով, թե ի՞նչ կարող էի ես այնտեղ արած լինել։

― Ի՞նչ է պատահել, միստեր Ռոմիլի։

Միստեր Ռոմիլին երևաց ներքևում, գլուխը ձեռքերի մեջ առած ու լրիվ հուսահատված։

― Ա՜խ, ես դմբո՜ եմ, ― ասում էր նա, երկարացնելով, ― անուղեղ, անուղեղ, ԱՆՈՒՂԵ՜Ղ, դմբո՜։

Հասկանալով, որ ես այստեղ մեղք չունեմ, մի քիչ սրտապնդվեցի։

― Իսկ ի՞նչ է պատահել, ― հարցրի հոգատարությամբ։

― Խողովակաորդերն ու դաֆնիները․․․ ― ողբերգական ձայնով բացականչեց միստեր Ռոմիլին, հանելով ակնոցները և տենդագին սրբելով ապակիները։

― Երևի պաշարները սպառվե՞լ են։

― Հենց այդպես, ― բացականչեց միստեր Ռոմիլին, անդրշիրիմյան ձայնով։ ― Ի՜նչ անփութություն իմ կողմից։ Ինչպիսի՜ աղաղակող անփութություն։ Հեռացնե՛լ է ինձ հարկավոր։ Ո՛չ, այսպիսի մեկ ուրիշ դմբո չկա։

― Մի՞թե դրանց չի կարելի ձեռք բերել մի ուրիշ տեղում, ― հարցրի ես, ընդհատելով միստեր Ռոմիլիի բանավոր ինքնաձաղկումը։

― Բայց դրանց մեզ միշտ ուղարկում են ֆերմայից, ― ճչաց միստեր Ռոմիլին, ասես ես այստեղ կողմնակի մարդ էի և կարիք ունեի բացատրության, ― դրանց ուղարկում են ամեն շաբաթ, երբ ես պատվիրում եմ։ Իսկ ես, անհուսալի ապուշս, մոռացել եմ պատվիրել։

― Բայց մի՞թե մեկ ուրիշ տեղից չենք կարող ձեռք բերել, ― հարցրեցի ես։

― Իսկ գուպպիները, սվինակիրները և սև մոլինեզաները անհամբեր սպասում են իրենց խողովակաորդերին, ― շարունակում էր միստեր Ռոմիլին, համակվելով իր իսկ նկատմամբ հիստերիկ կարեկցանքով։ ― Նրանք այնպե՜ս են երազում դրանց մասին։ Ո՛չ, ես չեմ համարձակվի երևալ նրանց աչքին։ Պատառը դեմ կառնի կոկորդումս, երբ ապակիների ետևում տեսնեմ նրանց խղճուկ դնչիկները․․․

― Միստեր Ռոմիլի, ― վճռականորեն ընդհատեցի ես։ ― Չի՞ կարելի արդյոք մեկ ուրիշ տեղից ճարել այդ խողովակաորդերը։

― Հը՞, ― ասաց միստեր Ռոմիլին, աչքերը հառելով վրաս։ ― Մեկ ուրիշ տեղի՞ց։ Բայց չէ՞ որ միշտ ֆերմայից են ուղարկում․․․ Սպասեցեք, սպասեցեք․․․ Ես սկսում եմ հասկանալ։

Ես զգացի, որ նախաձեռնությունն իմ ձեռքը վերցնելու ժամանակն է արդեն։

― Գուցե Բելլոուի՞ց, ― ասացի ես։

― Բելլոո՞ւ։ Բելլոո՞ւ, ― կրկնեց նա։ ― Բացարձակապես անգործունակ մարդ է։ Թռչուններ է վաճառում։ Հազիվ թե նրա մոտ մի բան գտնվի։

― Բայց դե փորձել հո կարելի՞ է, ― ասացի ես։ ― Գուցե ես գնամ, իմանամ։

Միստեր Ռոմիլին մտածմունքի մեջ ընկավ։

― Դե, լավ, ― ասաց նա վերջապես, շրջվելով ձկնիկներից, որոնք դաժանորեն նրան էին նայում ակվարիումի ապակիների միջից։ ― Դրամարկղից տասը շիլինգ վերցրեք և վերադարձեք որքան կարելի է շուտ։

Նա տվեց ինձ դրամարկղի բանալին, ընկավ աթոռին և վշտահար նայեց իր փայլեցրած կոշիկներին։ Ես բացեցի դրամարկղը, վերցրի տասը շիլինգ, լրացրի անդորագիր․ «Տասը շիլինգ ― խողովակաորդ», անդորագիրը դրեցի դրամարկղի մեջ, փակեցի այն և բանալին խոթեցի միստեր Ռոմիլիի անզգա ձեռքի մեջ։ Մեկ րոպե էլ չանցած, ես արդեն խառնվել էի գնորդների բազմությանը, որոնք նայում էին ցուցափեղկերը։ Ես լայն մայթով շտապեցի Բելլոուի խանութը, իսկ շուրջս դղրդում էին վիթխարի կարմիր ավտոբուսները՝ տաքսիների ու այլ մեքենաների շքախմբով շրջապատված։ Ես հասա փոքրիկ փողոցը, թեքվեցի անկյունից, և հանկարծ ինձ պարուրեց խաղաղ լռությունը։ Ավտոբուսների հռնդյունը, ներբանների քստքստոցը, արգելակների գվվոցը, կլաքսոնների կռկռոցը խլացան, դարձան գրեթե գեղեցիկ, ինչպես ալեբախության հեռավոր շառաչ։

Փողոցի մի կողմում ձգվում էր մրից սևացած հարթ պատը․ մյուս կողմից երկաթե ցանկապատը պահպանում էր փոքրիկ եկեղեցու բակը։ Ոմն պատվարժան մարդ այստեղ տնկել էր սոսիների մի շարք։ Նրանք թեքվել էին ցանկապատի վրա, կանաչ սաղարթով երիզելով փողոցը, և նրանց բծավոր բների վրա երկրաչափի թրթուրները կատարում էին իրենց հեռավոր անցումները համառորեն չափելով կեղևը՝ իրենց իսկ անհայտ մի մղումով։ Այնտեղ, ուր վերջանում էր սոսիների ծառուղին, սկսվում էր խանութների շարքը․ դրանք ընդամենը վեցն էին, և բոլորն էլ շատ փոքրիկ էին, բայց յուրաքանչյուրն ամեն կերպ աշխատել էր պատկառելի երևալ։

Ահա Կլեմիստրան, «Կանացի տարազներ»․ պատուհանում ցուցադրված է մի տարօրինակ գորժետ, որը, ինչպես երևում է, գլխավոր խայծ էր ծառայում։ Հենց միայն ապակե աչքերով ու սեփական պոչը ատամների մեջ պահած այս գորժետի տեսքը բավական էր, որ կենդանահերձման ցանկացածդ հակառակորդի սիրտը կանգ առներ, եթե նա հանկարծ անցներ դրա կողքով։ Ապա՝ գալիս էր «Թզուկը»։ «Թեթև նախաճաշեր, թեյ ու խորտիկներ»֊ը, այստեղ նախաճաշելով դուք կարող եք անցնել միստեր Ա․ Ուոլետի մոտ․ այս խանութի «Ծխախոտ» ցուցափեղկում ոչինչ չկար, բացի սիգարեթների ու ծխամորճերի ռեկլամից, իսկ ամենակենտրոնում աչքի էր զարնում մի ճչան պլակատ, որը ռեկլամում էր ծխամորճի ծխախոտը։ Ես արագ անցա այս խանութների մոտով, անցա Ուիլյամ Դրոուվերի՝ անշարժ գույք վաճառող գործակալի խանութի կողքով, ուր կային դարչնագույն երանգներով պատկերված կոկիկ բնակարանների բազմաթիվ սքանչելի նկարներ, ապա մի դռան մոտով, որը բավական խիստ և անսպասելիորեն զարդարված էր միայնակ նուրբ վարդագույն ունիտազով՝ «Մ․ և Ռ․ Դրամլիններ, Ջրմուղագործներ», ― հասա վերջին խանութին, որի դռան վրա կախված ցուցանակը պարզ ու անպաճույճ տեղեկացնում էր․ Հենրի Բելլոու, Փետրավորների մասնագետ։ Վերջապես, մտածեցի ես, հասավ այն ժամը, երբ մուտք կգործեմ այդ խանութը, և, թերևս կգուշակեմ «Վաճառված է» մակագրությամբ վանդակներում ապրող թռչունների գաղտնիքը։ Բայց երբ մոտեցա խանութին, տեղի ունեցավ մի անսպասելի բան։ Բարձրահասակ, անբարեկազմ մի կին՝ տվիդե կոստյումով և տիրոլյան մի հիմար փետրավոր գլխարկով, առաջ անցավ ինձնից, վստահ քայլերով մոտեցավ «Բարի գալուստ» ցուցանակով դռանը, բացեց և վստահ քայլերով մտավ ներս զանգակների ներդաշնակ զնգզնգոցի տակ։ Ես ցնցված էի։ Առաջին անգամ էի տեսնում այդ փոքրիկ խանութներից մեկը մտնող գնորդի։ Եվ այնքան շատ էի ցանկանում տեսնել, թե ինչ է կատարվելու այնտեղ, որ առաջ նետվեցի ու ներս ընկա դռնից, քանի դեռ զանգակի ղողանջը չէր լռել։

Ներսում գրեթե լրիվ մութ էր, և ես ու տիրոլյան գլխարկով տիկինը ասես փոշոտ սարդոստայնի մեջ ընկած ցեց լինեինք։ Մենք սպասում էինք, որ որևէ մեկը կշտապի մեզ սպասարկել, լսելով զանգակի ղողանջը։ Բայց իզուր, մեզ շրջապատել էր համատարած լռությունը, եթե չհաշվենք թռչունների թույլ ծլվլոցը, փետուրների հանկարծակի խշշոցը, երբ անկյունում նստած կակադուն թափ տվեց իրեն՝ այսպիսի ձայնով ուղղում են չհարթուկված սպիտակեղենը։ Իրեն լավ թափահարելով, թութակը գլուխը թեքեց մի կողմ և կամաց ու միանգամայն անտարբեր ասաց․ «Ողջո՜ւյն, ողջո՜ւյն, ողջո՜ւյն»։

Թվում էր, թե մենք սպասում էինք մի ամբողջ հավիտենականություն, թեև, երևի, անցել էր ընդամենը մի քանի րոպե։ Իմ աչքերն աստիճանաբար վարժվեցին կիսամութին։ Ես տեսա մի ոչ մեծ վաճառասեղան, իսկ նրա ետևում՝ թռչնակներով լի արկղեր։ Վաճառասեղանին հենված էին կանեփով, կորեկով և հլածուկով լիքը պարկեր։ Պարկերից մեկի մեջ պպզել էր մի սպիտակ մուկ ու տենդագին արագությամբ կորեկ էր խժռում (այդպես ամաչկոտ հյուրը մեծ հրավերքի ժամանակ շտապ֊շտապ կրծում է պանրաձողիկները)։ Ես արդեն մտածում էի՝ չփակե՞մ արդյոք դուռը, որ զանգակները նորից ղողանջեն, երբ հանկարծ մի շատ մեծ և շատ ծեր քերծե դուրս եկավ վաճառասեղանի ետևի դռնից և, պոչը թափահարելով, կաղեկաղ ու հանդիսավոր անցավ խանութի միջով։ Նրա ետևից հայտնվեց մի մարդ, ըստ երևույթին ինքը՝ միստեր Բելլոուն։ Դա մի բարձրահասակ, ամրակազմ ծերուկ էր, գանգուր ու ճերմակ փարթամ մազերով և խիտ ու կոշտ բեղերով, որ նման էին փշի մացառների։ Թվում էր, թե դրանց մեջ կարող էր ապաստան գտնել թռչունների մի ամբողջ երամ։ Փրչոտ հոնքերի տակ, ոսկեղօծ շրջանակներով ակնոցի ապակիների միջից փայլում էին անմոռուկների պես երկնագույն ու պայծառ փոքրիկ աչքերը։ Նա քայլում էր վսեմաշուք դանդաղությամբ, ինչպես խոշոր, ծույլ ծովաշուն։ Դուրս գալով վաճառասեղանի ետևից, նա թեթև խոնարհվեց․

― Տիկին, ― ասաց նա թավ, ուժգին բասով, ― տիկին, ես ամբողջովին ձեր տրամադրության տակ եմ։

Տիրոլյան գլխարկը փոքր֊ինչ շփոթվեց այսպիսի վերաբերմունքից։

― Օ՜, է՜է, է՜, է․․․ Բարի օր, ― ասաց նա։

― Ինչո՞վ կարող եմ ծառայել, ― հարցրեց միստեր Բելլոուն։

― Ես, ճիշտն ասած, եկել եմ ձեզ հետ խորհրդակցելու։ Է՜, է, է՜․․․ իմ զարմիկը, գիտեք․․․ նրա տասնչորս տարին շուտով կլրանա, և ես կցանկանայի ծննդյան օրը նրան մի թռչուն նվիրել։ Գիտեք, նա շատ է հրապուրված թռչուններով։

― Թռչո՞ւն, ― ասաց միստեր Բելլոուն։ ― Թռչուն։ ― Իսկ հատկապես ինչ թռչուն, ինչ տեսակ թռչուն կուզենայիք նվիրել նրան, տիկին։

― Դե՛․․․ ես․․․ Ես նույնիսկ չգիտեմ, ― ասաց տիրոլյան գլխարկով տիկինը։ ― Թերևս դեղձանիկ։

― Տարվա այս եղանակին դեղձանիկներ բազմացնել խորհուրդ չէի տա, ― ասաց միստեր Բելլոուն, տխուր տարուբերելով գլուխը։ ― Նույնիսկ ես ինքս այդ չէի անի։ Եվ ես անազնիվ մարդ կլինեի, եթե ձեզ դեղձանիկ վաճառեի, տիկին․․․

― Ինչո՞ւ չի կարելի տարվա այս եղանակին․․․ ― հարցրեց ակնհայտորեն հուզված կինը։

― Դեղձանիկների համար շատ վատ ժամանակ է, ― ասաց միստեր Բելլոուն։

― Պատկերացնում եք, նրանք հիվանդանում են բրոնխիտով։

― Օ՜, ― ասաց կինը, ― իսկ եթե թութա՞կ վերցնեմ։

― Այ, դա երբեք խորհուրդ չէի տա, տիկին։ Այժմ ամեն տեղ մոլեգնում է սոսկալի պսիտակոզ, ― ասաց միստեր Բելլոուն։

― Ի՞նչ է մոլեգնում, ― հարցրեց տիկինը։

― Պսիտակոզ, տիկին․․․ Գիտե՞ք թութակների հիվանդություն է։ Գրեթե բոլոր թութակները վարակված են տարվա այս եղանակին։ Իսկ մարդկանց համար, ի գիտություն ձեզ դա մահացու վտանգավոր է։ Երեկ հենց ինձ մոտ էր առողջապահության մինիստրության տեսուչը, քննեց իմ թութակներին։ Ասաց, որ նրանք վաղ թե ուշ անպայման կհիվանդանան։ Այնպես որ ես դրանցից ոչ մեկին չեմ կարող վաճառել ձեզ։

― Բայց ի՞նչ թռչուն դուք կարող եք առաջարկել, ― ասաց կինը ցածր ձայնով։

― Պիտի խոստովանեմ, տիկին, որ հիմա թռչուն վաճառելու համար շատ անբարենպաստ ժամանակ է, ― ասաց միստեր Բելլոուն։ ― Բոլորը գլխովին փետրաթափ են լինում։

― Նշանակում է, դուք ինձ խորհուրդ չե՞ք տալիս թռչուն գնել, ― ասաց կինը։ ― Իսկ եթե մի ուրիշ բան վերցնեմ, ասենք, սպիտակ մուկ կամ մեկ ուրիշ գազանիկ։

― Դե, ինչ, այդ դեպքում, վախենում եմ, որ ստիպված կլինեք մեկ այլ տեղ փնտրել, տիկին։ Ես այդպիսի բաներ չեմ վաճառում, դժբախտաբար։

― Ախ, այդպես, ― ասաց կինը։ ― Դե ինչ, այդ դեպքում կարելի է գնալ Հարրոդսի մոտ։

― Հոյակապ հանրախանութ է, տիկին, ― ասաց միստեր Բելլոուն, ― հոյակապ խանութ է։ Միանգամայն վստահ եմ, որ այնտեղ կգտնեք ձեր ուզածը։

― Շատ շնորհակալություն, ― ասաց տիկինը։ ― Դուք շատ սիրալիր եք։

Երբ դուռը նրա ետևից ծածկվեց, միստր Բելլոուն դարձավ դեպի ինձ։

― Բարի օր, ― ասացի ես։

― Բարի օր, սըր, ― ասաց նա։ ― Ես լիովին ձեր տրամադրության տակ եմ։ Ձեզ ինչ է հարկավոր։

― Ընդհանրապես եկել եմ հարցնելու, թե ձեզ մոտ որդե՞ր չկան։ Ես աշխատում եմ «Ակվարիումում», և մեր որդերը վերջացել են։

― Այդպես, ուրեմն, «Ակվարիումո՞ւմ»։ Այդ Ռոմիլիի մո՞տ։

― Այո՛, նրա մոտ։

― Այդպես, այդպես, ― ասաց միստր Բելլոուն, ― իսկ ինչից դուք որոշեցիք, որ ես պիտի որդեր ունենամ։ Չէ՞ որ ես զբաղվում եմ փետրավորներով։

― Միստեր Ռոմիլին այդպես էլ ասաց, իսկ ես մտածեցի, որ գուցե պատահաբար մի քիչ ունենաք, ու որոշեցի գալ։

― Դե ինչ, պատկերացրեք, որ չեք սխալվել, ― ասաց միստեր Բելլոուն։ ― Եկեք իմ ետևից։

Նա ինձ տարավ վաճառասեղանի ետևի դռնով մի փոքրիկ, չհավաքված, բայց շատ հյուրընկալ սենյակ։ Բազկաթոռների և բազմոցի տեսքից կարելի էր իսկույն կռահել, որ շունը դրանցից ավելի քիչ չի օգտվում, քան ինքը՝ միստեր Բելլոուն։ Նա տարավ ինձ սալարկված բակը, որ ստվերոտ էր եկեղեցու այգու սոսիների շնորհիվ։ Բակի մեջտեղում կար մի ոչ մեծ ավազան, որի մեջ անընդհատ ջուր էր լցվում ծորակից, իսկ ավազանի մեջտեղի քարե թմբի վրա կանգնած էր գիպսե Ամուրը։ Ավազանը վխտում էր ոսկի ձկնիկներով, իսկ անկյունում դրված էր ջեմի մի մեծ բանկա՝ խողովակաորդերի մի ահագին գնդով։ Միստեր Բելլոուն մի բանկա էլ գտավ և նրա մեջ լցրեց որդերը։ Հետո այն մեկնեց ինձ։

― Դուք շատ բարի եք, ― ասացի ես։ ― Որքան պետք է վճարեմ։

― Միայն թե չմտածեք վճարել, ― ասաց միստեր Բելլոուն։ ― Վճարել պետք չէ։ Սա նվեր է։

― Բայց․․․ բայց դրանք սարսափելի թանկ են, ― շփոթված ասացի ես։

― Դա նվեր է, տղաս։ Ընդունեցեք այն իբրև նվեր, ― ասաց միստեր Բելլոուն։

Նա ուղեկցեց ինձ նորից դեպի խանութի դուռը։

― Ասացեք, խնդրեմ, միստեր Բելլոու, իսկ ինչու է ձեր ցուցափեղկի բոլոր վանդակների վրա գրված՝ «Վաճառված է»։

Նա խորաթափանց հայացքը բևեռեց վրաս։

― Որովհետև դրանք վաճառված են, ― պատասխանեց նա։

― Բայց նրանք վաճառված են մի ամբողջ հավիտենականություն։ Հենց այն օրից սկսած, ինչ ես անցնում եմ այս փողոցով։ Իսկ դա արդեն երկու ամսից ավելի է։ Ինչ է, նրանց ետևից ոչ ոք չի՞ գալիս։

― Ոչ, ես ուղղակի․․․ Ես դրանք պահում եմ ինձ մոտ, որովհետև տերերը հասկանում եք, առայժմ չեն կարող նրանց տանել։ Նրանք սարքում են նոր վոլյերներ, վերանորոգում են վանդակները, և այլն և այլն․․․ ― ասաց միստեր Բելլոուն։

― Իսկ դուք դրանց վաճառել եք տարվա հարմա՞ր ժամանակ, ― հարցրի ես։

Միստեր Բելլոուի դեմքով քմծիծաղ անցավ։

― Դե իհարկե, ― ասաց նա։

― Իսկ ուրիշ թռչուններ ունե՞ք, ― հարցրի ես։

― Այո՛, վերևում, ― ասաց նա։ ― Վերևում։

― Եթե ես ազատ ժամանակ գամ ձեզ մոտ, դուք ինձ ցույց կտա՞ք դրանց։

Միստեր Բելլոուն մտածկոտ նայեց ինձ, շոյելով կզակը։

― Կարծում եմ, որ դա հնարավոր է կազմակերպել, ― ասաց նա։ ― Երբ եք մտադիր գալ։

― Շաբաթը մեզ մոտ կարճ օր է, ― ասացի ես։ ― Կարելի՞ է գալ շաբաթ օրը, ճաշից հետո։

― Շաբաթ օրը սովորաբար իմ խանութը փակ է։ Բայց դուք զանգ տվեք երեք անգամ, և ես դուռը բաց կանեմ։

― Շատ շնորհակալ եմ, ― ասացի ես, ― շնորհակալություն խողովակաորդերի համար։ Միստեր Ռոմիլին շատ երախտապարտ կլինի ձեզ։

― Չարժե, չարժե, ― ասաց միստեր Բելլոուն։ ― Հաջողություն ձեզ։

Ես դուրս եկա, անցա ամբողջ փողոցով և վերադարձա մեր խանութը։

Մի քանի օր միստեր Բելլոուն դարձել էր իմ մտորումների գլխավոր առարկան։ Եվ ոչ մի րոպե ես չէի հավատում, որ նրա ցուցափեղկի թռչունները վաճառված են, բայց չէի կարողանում հասկանալ, թե ինչի համար են նրանց վրա կախված այդ ցուցանակները։ Բացի այդ ինձ խիստ մտահոգեց, որ նա բացահայտորեն չուզեց թռչուն վաճառել տիրոլյան գլխարկով տիկնոջը։ Ես հաստատ վճռեցի, որ շաբաթ օրը, ինչ էլ որ լինի, կիմանամ այդ գաղտնիքը հենց իրենից՝ միստեր Բելլոուից։

Վերջապես եկավ շաբաթ օրը, և ես ուղիղ ժամը երկուսին արդեն կանգնած էի միստեր Բելլոուի խանութի առաջ։ Դռան մակագրությունը ազդարարում էր․ «Ցավում ենք, այսօր փակ է»։ Այնուամենայնիվ, ես երեք անգամ սեղմեցի զանգի կոճակը և սկսեցի վստահորեն սպասել։ Շուտով միստեր Բելլոուն բացեց դուռը։

― Ա՜, ― ասաց նա։ ― Բարի օր։

― Բարի օր, միստեր Բելլոու, ― ասացի ես։

― Խնդրեմ, ներս անցեք, ― հյուրընկալորեն ինձ հրավիրեց միստեր Բելլոուն։ Ես ներս մտա, և նա խնամքով իմ ետևից ծածկեց խանութի դուռը։

― Այսպես, դուք ցանկանում եք, որ ձեզ թռչուննե՞ր ցույց տամ, ― ասաց նա։

― Խնդրում եմ, եթե կարելի է, ― ասացի ես։

Նա ինձ շատ նեղլիկ ու երերուն աստիճաններով տարավ դեպի վեր։ Վերևում, որքան կարողացա դատել, կար մի փոքրիկ լողարան, ննջարան ու էլի մեկ սենյակ, ուր և տարավ ինձ միստեր Բելլոուն։ Հատակից մինչև առաստաղը սենյակը լցված էր վանդակներով, իսկ վանդակներում կային ամեն տեսակի, ձևի ու գույնի թռչուններ։ Այնտեղ կային շատ փոքրիկ, վառ գույներով ամերիկյան ոստայնակներ։ Այնտեղ կային նաև մի քանի հոյակապ ավստրալիական սերինոսներ։ Այնտեղ կային տերևի պես կանաչ երկայնապոչ թութակներ, և կարմիր կարդինալներ՝ բոսորագույն, ինչպես արքայական թիկնոցները։ Հիացմունքից շունչս կտրվեց։ Միստեր Բելլոուն, ի տարբերություն միստեր Ռոմիլիի, հիանալի գիտեր իր գործը, ― նա գիտեր յուրաքանչյուր թռչնի անունը, նույնիսկ լատիներեն գիտական անունը, գիտեր որտեղից է նա, և՛ ամենից լավ ինչով կարելի է նրան կերակրել, և՛ քանի ձու է ածում։ Նա ուղղակի իամստության ծով էր։

― Իսկ այս թռչունները նույնպե՞ս վաճառվում են, ― հարցրի ես, աչքս չկտրելով կարդինալից։

― Իհարկե, ― ասաց միստեր Բելլոուն և ավելացրեց, ― բայց բացառապես տարվա համապատասխան ժամանակ։

― Ինչո՞ւ եք դուք միշտ խոսում տարվա համապատասխան ժամանակի մասին, ― հարցրեցի ես։ ― Քանի որ դուք թռչուն եք վաճառում, ուրեմն, պիտի վաճառեք տարվա ուզած ժամանակ։

― Էհ, ոմանք այդպես էլ վարվում են, բայց ես երկաթե կանոն ունեմ․ ես մեկընդմիշտ որոշել եմ թռչուններին չվաճառել տարվա անհամապատասխան ժամանակ։

Ես նայեցի նրան ու որսացի նրա աչքերի ժպիտը։

― Այդ դեպքում տարվա ո՞ր ժամանակն է համարվում համապատասխան, ― հարցրեցի ես։

― Դե, եթե դուք ինձ եք հարցնում, ապա այդպիսի ժամանակ չի լինում, ― հայտարարեց միստեր Բելլոուն։

― Ուրեմն, դուք երբեք դրանց չե՞ք վաճառում, ― հարցրեցի ես։

― Շատ հազվադեպ, ― ասաց միստեր Բելլոուն։ ― Միայն բացառության կարգով, օրինակ, մտերիմ բարեկամներիս։

― Ահա թե ինչու չցանկացաք թռչուն վաճառել այն տիկնոջը։

― Այո, ― ասաց նա։

― Եվ ցուցափեղկի բոլոր թռչունները՝ «Վաճառված է» ցուցանակով, ամենևին էլ վաճառված չեն, այնպես չէ՞։

― Անկեղծորեն ասած (միայն թե թող մեր մեջ մնա), դրանք ոչ ոքի վաճառված չեն, ― խոստովանեց նա։

― Լավ, բայց ինչպես եք դուք ապրուստի համար փող վաստակում, ― հարցրեցի ես։

― Հա՜, ասաց միստեր Բելլոուն, ― հենց բանն էլ այդ է, ոչ մի կերպ։

Երևի ես շատ հիմար տեսք ունեի, որովհետև միստեր Բելլոուն կամաց ծիծաղեց ու շարունակեց․

― Դե, գնանք ներքև, թեյ խմենք, հը՞։ Ես ձեզ ամեն ինչ կբացատրեմ։ Բայց խոստացեք, որ դա մեր մեջ կմնա, խոստանո՞ւմ եք։

Նա ցուցամատը բարձրացրեց և սպառնաց ինձ․

― Այո՛, խոսք եմ տալիս ― ազնիվ խոսք։

― Լավ, ― ասաց նա, ― դուք բլիթ սիրո՞ւմ եք։

― Ը՜, ը, ը՜․․․ սիրում եմ, ― պատասխանեցի ես շփոթված խոսակցության նյութի այդքան հանկարծակի փոփոխությունից։

― Ես էլ, ― ասաց միստեր Բելլոուն։ ― Թեյ և կարագով տաք բլիթներ։ Գնանք ցած։

Եվ մենք իջանք փոքրիկ հյուրասենյակը, ուր միստեր Բելլոուի շունը (պարզվեց որ նրա անունը Օլդրիջ էր) առոք֊փառոք փռվել էր բազմոցին և երանության մեջ էր։ Միստեր Բելլոուն վառեց շատ փոքրիկ գազոջախը։ Արագ, մեկը մյուսի ետևից նրա վրա կարմրացրեց բլիթները, դրանց վրա կարագ քսեց, և երբ ափսեի մեջ բարձրացավ յուղոտ, փափուկ բլուրը, նա ափսեն դրեց մի ցածրիկ սեղանի վրա, ու մենք նստեցինք։ Շուտով թեյը եռաց, նա թեյ պատրաստեց և սեղանին դրեց հախճապակե նուրբ ու թափանցիկ գավաթները, որոնցով մենք պետք է թեյ խմեինք։

― Կաթո՞վ, ― հարցրեց նա։

― Այո, խնդրեմ, ― ասացի ես։

― Շաքա՞ր։

― Շնորհակալություն, պետք չէ, ― պատասխանեցի ես։

Մենք մի քանի կում թեյ խմեցինք, հետո նա ինձ բլիթ տվեց, մեկ հատ էլ ինքը վերցրեց և, բավականությամբ շունչ քաշելով, ատամները խրեց բլիթի մեջ։

― Դուք ուզում էիք պատմել, ը․․․ ը․․․ այն մասին, որ ոչինչ չեք վաստակում։

― Այո, ― ասաց նա, թաշկինակով խնամքով սրբելով շրթունքները, բեղերը ու ձեռքերը, ― այո, դա շատ երկար պատմություն է և խճճված պատմություն։ Մեր ամբողջ փողոցը, ի դեպ, այն կոչվում է Պոտսի ծառուղի, պատկանում էր մի ինչ֊որ խենթ միլիոնատիրոջ, Պոտս անունով։ Մեր օրերում նրան, թերևս, սոցիալիստ համարեին։ Կառուցելով այս խանութները, նա հատուկ կանոններ և տվյալ դեպքի համար հատուկ սահմանափակումներ հորինեց։ Յուրաքանչյուր ցանկացող կարող էր այնտեղ սահմանափակ ժամանակով խանութ վարձակալել, բայց տարին չորս անգամ այդ վարձը վերանայվում էր։ Եթե գործերը լավ են գնում, վարձը համապատասխանաբար ավելանում է, իսկ եթե եկամուտ չկա՝ վարձը համապատասխանաբար պակասում է։ Այսպես, ուրեմն, ես այս խանութը վերցրել եմ 1921 թվականին։ Եվ այդ ժամանակից այս խանութի համար վճարում եմ ընդամենը հինգ շիլինգ շաբաթական։

Ես նայեցի միստեր Բելլոուին, չհավատալով սեփական ականջներիս։

― Շաբաթը հինգ շիլի՞նգ։ Դա չէ որ ծիծաղելի գին է այսպիսի խանութի համար՝ Կենսինգթոնում, Հեյ֊սթրիթից երկու քայլի վրա։

― Հենց այդպես, ― ասաց միստեր Բելլոուն։ ― Հենց բանն էլ այդ է։ Իսկ ես շաբաթական հինգ շիլինգ եմ վճարում, այլ կերպ ասած, ամիսը մեկ ֆունտ։

― Իսկ ինչո՞ւ այդքան չնչին գումար, ― հարցրի ես։

― Ահա թե ինչու, ― ասաց նա, ― ես ոչ մի եկամուտ չեմ ստանում։ Հենց իմացա, որ այստեղ խանութ են վարձով տալիս, վայրկենապես հասկացա, որ այդտեղ ինձ համար սողանցք կա։ Ես մի քիչ խնայողություն ունեի, ոչ այնքան շատ, բայց, համենայն դեպս, ապրելու համար բավական էր։ Պահանջվում էր միայն մի բան․ համապատասխան մի տեղ, որտեղ կարելի էր ապրել ու պահել թռչնակներին։ Այսպես ահա, ինձ համար փայլուն հնարավորություններ ստեղծեցին։ Ես հարցուփորձ արեցի Պոտսի ծառուղու բոլոր բնակիչներին․ պարզվեց, որ նրանք բոլորն էլ նույն վիճակում էին, ինչ որ ես, բոլորն էլ ապրուստի համար մի քիչ փող ունեին, և միակ բանը, որ չունեին՝ էժանագին բնակարանն էր։ Այն ժամանակ մենք կազմակերպեցինք «Պոտսի ծառուղու ասոցացիան», համաձայնության եկանք իրար հետ և մի հիանալի հաշվապահ գտանք։ Չկարծեք, թե ես նկատի ունեմ այդ դիպլոմավոր շաղակրատներից ինչ֊որ մեկին։ Նրանք միայն օրենքը պաշտպանել գիտեն, նրանցից ոչ մի օգուտ չկա ոչ մարդու, և ոչ էլ որևէ արարածի համար։ Ո՛չ, մեր երիտասարդը չափազանց խելոք մարդ է, շատ լավ հասկանում է ինչն ինչոց է։ Մենք նրա հետ հանդիպում ենք տարեկան մեկ անգամ, նա վերանայում է մեր հաշիվները և խորհուրդ տալիս, թե ինչպես կարելի է կոտր ընկնել։ Եվ մենք կարգին սնանկանում ենք, այնպես որ յուրաքանչյուր ռևիզիայի ժամանակ մեր կապալավարձը ոչ թե ավելանում, այլ երբեմն էլ մի քիչ պակասում է։

― Իսկ այժմյան տերերը չե՞ն կարող փոխել պայմանները, ― հարցրի ես։

― Ո՛չ, ― ասաց միստեր Բելլոուն, ― հենց լավն էլ դա է։ ― Ես իմացա, որ միստր Պոտսի կտակով արգելված է այդ պայմանները փոխել։

― Պատկերացնում եմ, թե ինչպես են նրանք չարությունից պայթել, երբ իմացել են, որ կարող են ձեզնից շաբաթական պոկել միայն մեկ ֆունտ։

― Դե, իհարկե, ― ասաց միստեր Բելլոուն, ― նրանք կաշվից դուրս եկան, որ ինձ այստեղից վտարեն, բայց բան դուրս չեկավ։ Ես մի հիանալի փաստաբան գիտեի, դարձյալ ո՛չ այդ շաղակրատներից, որոնք օրենքի համար կաշվից դուրս են գալիս ավելի շատ, քան իրենց հաճախորդների։ Իմ փաստաբանը դրանց իսկույն տեղը դրեց, այնպես որ նրանք պարզապես ոչինչ չկարողացան անել։

Ես լռեցի, չէի ցանկանում վիրավորել միստեր Բելլոուին, բայց սրտիս խորքում միանգամայն համոզված էի, որ այս ամբողջ պատմությունը զուտ հնարած բան է։ Մի ժամանակ ես մի դասատու ունեի, որն ապրում էր երկատված կյանքով, նա շարունակ ինձ պատմում էր երկար ու խառնիճաղանջ պատմություններ իր արկածների մասին, իսկ իրականում նրա հետ ոչ մի նման բան չէր կատարվում, նա ուղղակի այդ մասին միշտ երազում էր։ Այնպես որ ես արդեն վարժվել էի իրականության այդօրինակ աղավաղումներին։

― Այո՛, ― ասացի ես, ― ցնցող պատմություն է։ Ի՜նչ լավ եք այս ամենը մտածել։

― Երբեք աչքաթող մի արեք այն, ինչ գրված է մանր տառերով, ― ասաց միստեր Բելլոուն, խրատաբար թափահարելով մատը։ ― Ներեցեք, ես պետք է գնամ Մայբլի ետևից։

Նա գնաց խանութ և նորից հայտնվեց, թևի վրա բերելով կակադուին։ Նստելով, նա թռչնին վերցրեց ձեռքը և գցեց մեջքի վրա։ Թութակը պառկել էր անշարժ, ասես փղոսկրից լիներ, և չբացելով աչքերը կրկնում էր․ «Ողջյո՜ւյն, ողջո՜ւյն, ողջո՜ւյն»։ Միստեր Բելլոուն քնքշորեն շոյում էր նրա փետուրները ու դնելով իր ծնկներին, սկսեց քորել փորիկը։ Թռչունը քարացավ լիակատար երանության մեջ։

― Նա սկսում է տխրել, եթե երկար ժամանակ մենակ եմ թողնում խանութում, ― բացատրեց նա։ ― Մի բլիթ էլ վերցրեք, սիրելիս։

Այդպես մենք նստել էինք, ուտում էինք բլիթներն ու զրուցում։ Միստեր Բելլոուն հետաքրքիր զրուցակից էր։ Երիտասարդ տարիներին նա հասցրել էր շրջել աշխարհով մեկ և հիանալի գիտեր այն տեղերը, ուր ես երազում էի ընկնել։ Այդ օրվանից ես գրեթե ամեն շաբաթ գնում էի նրա մոտ թեյ խմելու, և դրանք սքանչելի երեկոներ էին։

Բայց Պոտսի ծառուղու մասին նրա պատմածին առաջվա պես չէի հավատում, ուստի և որոշեցի մի փորձ կատարել։ Ես դրան հատկացրի մի քանի օր և եղա խանութներում իրար հետևից։ Մտա, օրինակ, Կլեմիստրայի մոտ․ իբր ինձ գլխարկ է հարկավոր՝ մորս ծննդյան օրվա նվերի համար։ ― Ախ, որքան ենք ափսոսում, ― ասացին շատ սիրալիր երկու պառավ կանայք, այդ խանութի տերերը, ի՜նչ սարսափելի դժբախտություն։ Ես շատ անհաջող ժամանակ եմ եկել նրանց մոտ։ Գլխարկները հենց նոր են վերջացել։ Բայց ոչինչ, ես համաձայն եմ մեկ ուրիշ բան գնել՝ գորժետ, կամ մեկ այլ բան։ Ո՛չ, ո՛չ, բանն այն է, որ խանութի ամբողջ ապրանքն արդեն ուրիշին են խոստացել։ Նրանք հիմա սպասում են նոր ապրանքի։ Իսկ ե՞րբ է մայրիկիս ծծնդյան օրը։ Հաջորդ ուրբաթ օրը, ասացի ես։ Օ՜, մինչ այդ մենք արդեն ամեն ինչ կունենանք, մենք դրանում միանգամայն համոզված ենք։ Անցեք մեզ մոտ անպայման։

Միստեր Ուոլետը՝ ծխախոտավաճառը, ասաց, որ ինքը չի վաճառում իմ ցանկացած սիգարեթները։ Նա չուներ նաև ծխախոտ և ծխամորճեր։ Մեծ դժկամությամբ նա ինձ մի տուփ լուցկի վաճառեց։

Հետո ես գնացի ջրմուղագործների մոտ։ Ասացի, որ եկել եմ մորս հանձնարարությամբ ― մեր զուգարանի տակառիկը փչացել է, չե՞ն կարող արդյոք վարպետ ուղարկել։

― Այդպես, այդպես, ― ասաց միստեր Դրամլինը։ ― Իսկ դա շա՞տ է շտապ։

― Շատ, ― ասացի ես։ ― Մենք զուգարանում էլ ջուր չունենք․․․

― Գիտեք, մենք ընդամենը մի վարպետ ունենք, միայն մի վարպետ, և նա հենց հիմա գնացել է կանչով։ Շա՜տ, շատ բարդ աշխատանք է։ Չգիտեմ որքան կտևի, մեկ օր, կամ գուցե երկու օր։

― Իսկ նա չի՞ կարող մեզ մոտ գալ արտաժամյա, ― հարցրեցի ես։

― Օ՜, չեմ կարծում, որ նա համաձայնի, ― ասաց միստեր Դրամլինը։ ― Ի միջի այլոց, Հեյ֊սթրիթում կան հիանալի ջրմուղագործներ։ Գուցե դուք գնաք այնտեղ․ երևի, նրանք ազատ վարպետ ունենան։ Իսկ ես վախենում եմ, որ չկարողանամ ձեզ որևէ բան երաշխավորել։ Ու շուտ, քան երկու֊երեք օրից, ո՛չ շուտ, ո՛չ շուտ։

Ես շնորհակալություն հայտնեցի նրան ու դուրս եկա։ Այնուհետև գնացի Ուիլյամ Դրոուվերի՝ անշարժ գույքի վաճառման գործակալի մոտ։ Դա մի նվազ մարդ էր, որի մազերը նման էին ծաղիկները թափած տատասկափշի բմբուլի։ Ես ասացի, որ մորաքույրս մտադիր է տեղափոխվել այս շրջանը և ինձ խնդրել է (ես այս կողմերում եմ ապրում) անցնել գործակալի մոտ ու իմանալ, ինչպե՞ս է բնակարանների հարցը։

― Բնակարա՞ն, բնակարա՞ն, ― հարցրեց միստեր Դրոուվերը, սեղմելով շրթունքները։

Նա ակնոցները հանեց, խնամքով մաքրեց, ուղղվեց տեղում և սկսեց ուշադիր նայել խանութի մեջ, ասես հուսալով այնտեղ հայտնաբերել կորած֊մոլորած մի բնակարան։

― Բնակարանի համար անհաջող ժամանակ է, ― ասաց նա, ― չափազանց անհաջող, շատ ժողովուրդ է տեղափոխվում այս շրջանը և իրար ձեռքից ուղղակի խլում են բնակարանները։

― Ուրեմն, դուք ոչ մի բան չունե՞ք ձեռքի տակ։ Ես կցանկանայի գոնե որևէ բան ցույց տալ մորաքրոջս, ― ասացի ես։

― Ո՛չ, ― ասաց նա։ ― Ոչ մի բան։ Բոլորովին ոչինչ, դժբախտաբար։ Ո՛չ մի բան։

― Իսկ, գուցե, կգտնվի մի փոքրիկ տնակ, ― հարցրեցի ես։

― Օ՜, դարձյալ չկա։ Դարձյալ չկա, ― ասաց նա։ ― Վախենում եմ, որ իմ ցուցակում չի գտնվի և ոչ մի տուն, որը ձեզ հարմար լինի։ Միգուցե վարձեք տասը ննջարանով տուն, Համստեդում։

― Օ՜, ոչ, դա թերևս, մի քիչ մեծ է։ Մանավանդ որ մորաքույրս ցանկանում է ապրել մեր շրջանում։

― Բոլորն են ցանկանում։ Բոլորն առանց բացառության, մեզ երևի շուտով այստեղից դուրս կքշեն։ Քիչ է մնում հարևաններին նեղենք արմունկներով։

― Դե, ուրեմն, ձեր գործերը լա՞վ են գնում, ― հարցրեցի ես։

― Դե դա դեռ հարց է, ― առարկեց նա։ ― Գերբնակեցությունը իջեցնում է ընդհանուր մակարդակը։

― Դե, ինչ արած, շատ շնորհակալ եմ օգնության համար, ― ասացի ես։

― Շնորհակալության կարիք չկա։ Շատ եմ ցավում, որ ոչինչ չկարողացա անել ձեզ համար։

Դրանից հետո ես գնացի «Թզուկ»։ Ճաշացուցակը շատ բազմազան էր։ Բայց ինձ կարողացան առաջարկել միայն մի բաժակ թեյ։ Դժբախտաբար (նրանք էլ ներողությունների տարափ տեղացին), մթերքով բեռնված մեքենան ջարդվել է Լոնդոնի ինչ֊որ ծայրամասում։

Այս բոլորից հետո ինձ ոչինչ չէր մնում անելու, քան հավատալ միստեր Բելլոուին։

Մոտավորապես հենց այդ ժամանակ ես հանդիպեցի ևս մի հետաքրքիր անձնավորության։ Ես արդեն բավական երկար ժամանակ էի միստեր Ռոմիլիի մոտ, և նա սկսել էր ինձ վստահել, ինչպես կվստահեր ինքն իրեն։ Ժամանակ առ ժամանակ նա ինձ ուղարկում էր Իստ֊Էնդ՝ սողուններ, երկկենցաղներ և արևադարձային ձկներ բերելու։ Մենք դրանց գնում էին մեծավաճառողներից, իսկ քաղցրահամ ջրերի ամեն տեսակ բնակիչներին, ինչպես արդեն ասացի, մեզ ուղարկում էին ֆերմայից, որին և փաստորեն պատկանում էր մեր խանութը։ Ես սիրում էի այդ արշավները քարանձավների նման մութ պահեստներում, որ գտնվում էին փոքրիկ խուլ փողոցներում, ես գտնում էի մողեսներով լի վիթխարի վանդակներ, կրիաներով լի զամբյուղներ և ջրիմուռներով պատված, կանաչած ակվարիումներ, ուր վխտում էին տրիտոնները, գորտերն ու սալամանդրները։ Դեպի Իստ֊Էնդ կատարած այսպիսի արշավներից մեկի ժամանակ էլ հենց հանդիպեցի գնդապետ Անստրուտերին։

Միստեր Ումիլին ինձ ուղարկել էր վան դեն Գոտի՝ խոշորագույն մեծավաճառորդի մոտ, որը ներմուծում էր հյուսիս֊ամերիկյան սողուններ և երկկենցաղներ, և հանձնարարել էր այնտեղից բերել հարյուր հիսուն հատ փոքրիկ տերապիններ, ամերիկյան խայտաբղետ կրիաներ։ Տերապինը քաղցրահամ ջրում ապրող շատ փոքրիկ, հրապուրիչ կրիա է, նրա պատյանը կանաչ է, իսկ մաշկը ծածկված է դեղին ու կարմիր նախշերով։ Տերապինը իր չափով կեսկրոնանոց մետաղադրամից մեծ չի։ Մենք բավական լավ էինք վաճառում դրանց, որովհետև այս անքմահաճ ու քնքուշ արարածները շատ հարմար էին երեխաներին նվիրելու և քաղաքային բնակարաններում պահելու համար։ Ես գնացի վան դեն Գոտի մոտ։ Այդ բարձրահասակ, ուժեղ տղամարդը նման էր մոմից կերտված օրանգուտանգի։ Նա իմ կրիաներին դրեց ստվարաթղթե տուփի մեջ, ու այդ ժամանակ ես նրան խնդրեցի, որ ինձ թույլ տա մի քիչ շրջել պահեստում։

― Որքան կցանկանաք, ― ասաց նա։ ― Զգացեք, ինչպես ձեր տանը։

Նա փռվեց իր բազկաթոռի մեջ, վերցրեց հոլանդական լրագիրը քթի տակ խրեց սիգարը և դադարեց ինձ նկատել։ Որոշ ժամանակ ես թափառեցի պահեստում, ուշադիր նայելով գեղեցկուհի օձերին, իսկ իգուանների վանդակի առջև հիացմունքից քարացա․ վառ կանաչ արարածները զարդարված էին սանրերով, թեփուկավոր օձիքներով՝ իսկ և իսկ կախարդական հեքիաթների վիշապներ։ Վերջապես, ես նայեցի ժամացույցին ու անհանգստացա, տեսնելով, որ ուշանում եմ մոտ կես ժամ։ Այնժամ վերցրի կրիաներով լի տուփը, հապճեպորեն հրաժեշտ տվի միստեր վան դեն Գոտին ու վազեցի ավտոբուսի կանգառը։

Ես չէի նկատել (աններելի անփութություն իմ կողմից), որ և կրիաները, և մամուռը, որ միստեր վան դեն Գոտը դրել էր տուփի մեջ, հիմնովին ներծծվել էին ջրով։ Մինչ ես զբոսնում էի պահեստում, տուփի հատակը հասցրել էր թրջվել, որը և հանգեցրեց միանգամայն բնական հետևանքների․ հենց որ վեր բարձրացա ավտոբուսի աստիճաններով, տուփի հատակը պոկվեց, և գետնին շրմփաց փոքրիկ կրիաների մի ամբողջ կասկադ։

Դեռ լավ էր, որ վերևում, բացի ինձանից, կար միայն մեկ ուղևոր՝ սլացիկ ու ձիգ զինվորական կեցվածքով, սպիտակ բեղերով և աչքին մոնոկլ դրած մի ջենտլմեն՝ գերազանց կարված տվիդե կոստյումով և շքեղ գլխարկով։ Նա կոճականցքի մեջ մեխակ էր դրել և ձեռքին ուներ արծաթե գլխիկով ռոտանդե ձեռնափայտ։ Ես հուսահատ կռացել էի հատակին, ջանալով բռնել կրիաներին, բայց կրիաները ցանկության դեպքում կարող են զարգացնել անհավատալի արագություն, չխոսելով արդեն այն մասին, որ նրանք խեղճացնում էին ինձ իրենց քանակով։ Հանկարծ փախստականներից մեկը սլացավ նստարանների արանքով և թաքնվեց սպիտակաբեղ ջենտլմենի հենց ոտքի մոտ։ Վերջինս զգաց, որ ինչ֊որ մեկը ճանկռում է իր փայլեցրած կոշիկը ու ցած նայեց։ Ամենազո՜ր աստված, մտծեցի ես, ա՛յ թե խրվեցի։ Նա ուղղեց մոնոկլը և ուշարիր նայեց փոքրիկ կրիային, որը հենց այդ ժամանակ փորձում էր մագլցել նրա կոշիկի քթի վրա։

― Սատանա՜ն տանի, ― ասաց նա։ ― Նախշուն տարապին, ― Chrusemus picta, հարյուր տարի չէի տեսել դրանց։

Նա նայեց շուրջը, որ հասկանա, թե որտեղից իր վրա ընկավ այդ փոքրիկ սողունը, և տեսավ ինձ․ ամբողջովին կարմրած, ես չորեքթաթ սողում էի հատակի վրա, իսկ չորս կողմս լկտիաբար այս ու այն կողմ էին վազվզում փոքրիկ կրիաները։

― Օ՜, ― ասաց նա, ― ուրեմն սա ձե՞ր փոքրիկն է։

― Այո՛, սըր, ― ասացի ես, ― ներեցեք, խնդրում եմ, տուփիս հատակը ընկել է։

― Սատանան տանի, գլխացավանքի մեջ եք ընկել, ― բացականչեց նա։ Նա վերցրեց կրիային, որն արդեն հասցրել էր բարձրանալ նրա կոշիկի վրա, և մոտեցավ ինձ։

― Վերցրեք, ― ասաց նա։ ― Ես հիմա ձեզ կօգնեմ բռնել այդ անբաններին։

― Օ՜, դուք շատ բարի եք, ― ասացի ես։

Նա չորեքթաթ պպզեց իմ կողքին, և մենք սկսեցինք սողալ ամբողջ ավտոբուսով մեկ, հավաքելով փոքրիկ կրիաներին։

― Բռնիր նրան, ― բացականչում էր նա ժամանակ առ ժամանակ։ ― Ա՜յ, նա մտավ ծածկի տակ։

― Իսկ երբ փոքրիկ տարապինը վազեց ուղղակի նրա վրա, նա վերցրեց իր ձեռնափայտը, նշան բռնեց ու բացականչեց․

― Բա՛խ, բա՛խ։ Ետ դարձիր, սըր, թե չէ ես ձեզ կգրոհեմ։

Վերջապես այդ գործողության վրա ծախսելով մոտավորապես քառորդ ժամ, մենք հաջողացրինք բոլոր կրիաներին նորից տեղավորել արկղի մեջ, որը ես մի կերպ կապեցի թաշկինակով։

― Ձեզ շատ երախատապարտ եմ, սըր, ― ասացի ես։ ― Միայն վախենում եմ, որ դուք կեղտոտեցիք ձեր անդրավարտիքը։

― Ես չեմ ափսոսում, ― ասաց նա։ ― Չեմ ափսոսում։ Փառահե՜ղ գործ արինք։

Նա ուղղեց մոնոկլը և նայեց ինձ։

― Խոստովանեցեք, ― ասաց նա, ― ձեր ինչի՞ն է պետք տերապիններով լի այս տուփը։

― Ես․․․ ես աշխատում եմ կենդանաբանական խանութում։ Ես դրանց խանութ եմ տանում։

― Ա՜, հասկանում եմ, ― ասաց նա։ ― Չե՞ք առարկի, եթե ես նստեմ ձեր կողքը ու խոսենք։

― Իհարկե, սըր, ― ասացի ես։ ― Խնդրեմ։

Նա մոտեցավ, ամուր նստեց իմ դիմաց, ձեռնափայտը դրեց ծնկների արանքը, կզակը հենեց նրա վրա, մտածկոտ նայելով ինձ։

― Ուրեմն, կենդանաբանական խանութում, այո՞, ― ասաց նա, ― հըմ։ Կենդանիներին սիրո՞ւմ եք։

― Շատ եմ սիրում։ Թերևս, ամեն ինչից շատ աշխարհում։

― Հըմ, ― ասաց նա։ ― Էլ ի՞նչ ունեք դուք ձեր խանութում։

― Ինձ թվաց, որ նա լսում է անկեղծ հետաքրքրությամբ, և ես նրան պատմեցի մեր բոլոր կենդանիների ու միստեր Ռոմիլիի մասին և նույնիսկ սկսեցի տատանվել՝ չպատմե՞մ նրան միստեր Բելլոուի մասին, բայց հիշեցի, որ նրան խոսք եմ տվել գաղտնի պահել, և լռեցի։ Երբ մենք հասանք իմ կանգառը, ես վեր կացա։

― Ներեցեք, սըր, ― ասացի ես, ― իմ իջնելու ժամանակն է։

― Ա՜, ― ասաց նա, ― հըմ։ Իմն էլ։

Միանգամայն պարզ էր, որ դա նրա կանգառը չէր, նա պարզապես ցանկանում էր ինձ հետ խոսել։ Մենք հասանք մայթին։

― Իսկ ո՞ւր է հապա ձեր խանութը, ― հարցրեց նա, երկու մատով պտտելով ձեռնափայտը։

― Մի քիչ այն կողմ, սըր, ― ասացի ես։

― Այդ դեպքում ես ձեզ կուղեկցեմ։

Նա քայլում էր մայթով, ուշադիր դիտելով ցուցափեղկերը, որոնց մոտով մենք անցնում էինք։

― Ասացեք, իսկ ինչով եք զբաղվում դուք ազատ ժամանակ, ― հարցրեց նա։

― Օ՜, գնում եմ կենդանաբանական այգի, կինո, թանգարաններ, զանազան տեղեր։

― Գիտության թանգարանում եղե՞լ եք, ― հարցրեց նա։ ― Տեսե՞լ եք այնտեղի զանազան մոդելները։

― Ինձ շատ է դուր եկել այդ թանգարանը, ― ասացի ես, ― շատ եմ հավանում մոդելները։

― Իսկապե՞ս, իսկապե՞ս, ― ասաց նա, հայացքը հառելով ինձ մոնոկլի միջով։ ― Դուք խաղալ սիրո՞ւմ եք, այո՞։

― Դե, ընդհանուր առմամբ սիրում եմ, ― ասացի ես։

― Հը՜մ, ― ասաց նա։

Մենք կանգ առանք «Ակվարիումի» դռան առջև։

― Ներեցեք ինձ, սըր, բայց ես արդեն բավական ուշացել եմ․․․

― Ուղղակի հետաքրքրվեցի, ― ասաց նա։ ― Ուղղակի հետաքրքրվեցի։

Նա ծոցագրպանից հանեց դրամապանակը և այնտեղից դուրս հանեց իր այցետոմսը։

― Ահա իմ անունը և հասցեն։ Եթե երբևէ ցանկանաք երեկոյան գալ ինձ մոտ, մենք ձեզ հետ մի խաղ կխաղանք։

― Դուք․․․ դուք շատ բարի եք, սըր, ― ասացի ես։

― Դե՛, ինչ եք ասում, ― ասաց նա։ ― Այսպես, ես կսպասեմ։ Եվ նախապես մի զանգահարեք։ Ուղղակի եկեք։ Ես միշտ տանն եմ։ Վեցից հետո ցանկացած ժամին։

Նա գնաց, ու նորից աչքիս զարնեց նրա զինվորական կեցվածքը։ Ես այցետոմսը դրի գրպանս և մտա խանութ։

― Այդ որտե՞ղ էիք կորել, անպիտան, ― հարցրեց միստեր Ռոմիլին։

― Ներեցեք, խնդրեմ, ― ասացի ես։ ― Բայց, բայց ինձ հետ մի անախորժություն պատահեց ավտոբուսի մեջ։ Տուփի հատակն ընկավ, և բոլոր կրիաները դուրս փախան, նրանց հավաքելիս ինձ օգնեց մի զինվորական, և ստիպված եղա մի քիչ ուշանալ։ Խնդրում եմ, ներեցեք ինձ, միստեր Ռոմիլի։

― Դե՛, ոչինչ, ոչինչ․․․ ― ասաց նա։ ― Այսօր շատ քիչ մարդ կար․․․ Շատ քիչ։ Շատ քիչ։ Ի դեպ, ես արդեն ակվարիումը պատրաստել եմ, կարող եք դրանց դնել այնտեղ, եթե ցանկանում եք։

Ես կրիաներին բաց թողեցի ակվարիումի մեջ, մի քիչ նայեցի, թե ինչպես են նրանք այնտեղ լողում, իսկ հետո հանեցի այցետոմսս և սկսեցի նայել։

Այնտեղ գրված էր․ «Գնդապետ Անստրուտեր, Բելլ Մյուս, 47․ Հարավային Քենսինգտոն»։ Հեռախոսի համար էլ կար այնտեղ։ Ես մի քիչ մտածեցի։

― Միստեր Ռոմիլի, ― ասացի ես, ― դուք պատահմամբ չե՞ք ճանաչում գնդապետ Անստրուտերին։

― Անստրուտե՞ր։ Անստրուտե՞ր։ ― Միստեր Ռոմիլին հանքերը շարժեց։ ― Կարծես ոչ․․․ Հա, ի դեպ, սպասեցեք․․․ ։

Որտե՞ղ է նա ապրում։

― Բելլ Մյուսում, ― ասացի ես։

― Ուրեմն դա նա՞ է։ Նույն ինքը, ― ասաց միստեր Ռոմիլին ժպտալով։ ― Այո՛, այո՛, այո՛։ Նա ինքն է։ Հիանալի զինվոր է։ Եվ սքանչելի՜ մարդ։ Ուրեմն, նա՞ օգնեց ձեզ հավաքել կրիաներին։

― Այո՛, ― ասացի ես։

― Դա նրան նման է։ Երբեք չի լքի ընկերոջը դժբախտության մեջ, ― ասաց միստեր Ռոմիլին, ― հիմա այդպիսի մարդ չես գտնի։ Վերացել են նման մարդիկ, այ թե ինչ։

― Ուրեմն նա․․․ ըմ․․․ ըմ․․․ ըմ․․․ հայտնի մա՞րդ է, այո՞։ Եվ․․․ ը․․․ ը․․․ հարգարժա՞ն, ― հարցրեցի ես։

― Դե, հա, իհարկե։ Վերին աստիճանի։ Նրան այստեղ բոլորը գիտեն։ Ծեր գնդապետին բոլորը սիրում են։

Որոշ ժամանակ ես ծանր ու թեթև էի անում այդ տեղեկությունները և, վերջապես, որոշեցի, որ արժե, թերևս, ընդունել նրա հրավերը։ Թեև նա ինձ ասել էր, որ ես չզանգահարեմ, այնուամենայնիվ, մտածեցի, որ քաղաքավարությունից վնաս չկա, և զանգահարեցի նրան մի քանի օր հետո։

― Գնդապետ Անստրատոիտե՞րն է, ― հարցրեցի ես։

― Այո՛, այո՛, ― լսվեց լսափողի միջից։ ― Այդ ո՞վ է։ Ո՞վ է։

― Դե, ըմ․․․ ըմ․․․ ըմ․․․ իմ անունը Դարրել է, ― ասացի ես, ― մենք ձեզ հետ ավտոբուսում ենք հանդիպել։ Դուք այնքան բարի էիք, որ օգնեցիք ինձ բռնել կրիաներին։

― Ա՜խ, այո, ― ասաց նա։ ― Ինչպե՞ս են փոքրիկները։

― Հիանալի, ― պատասխանեցի ես։ ― Նրանք հիանալի են զգում իրենց։ Ես մտածեցի․․․ գուցե կարո՞ղ եմ օգտվել ձեր սիրալիր հրավերից։

― Դե, իհարկե, բարեկամս, իհարկե, ― ասաց նա։ ― Շատ ուրախ կլինեմ։ Շատ ուրախ։ Ե՞րբ կգաք։

― Իսկ ե՞րբ է ձեզ հարմար, ― հարցրեցի ես։

― Եկեք մոտավորապես յոթի կեսին, ― ասաց նա։ Եկեք ճաշին։

― Շատ շնորհակալություն, ― ասացի ես։ ― Ես կգամ։

Բելլ Մյուսը մի կարճ ու սալարկված նրբանցք էր, ուր յուրաքանչյուր կողմում կար ընդամենը չորսական ոչ մեծ տուն։ Սկզբում ես մի քիչ շփոթվեցի, որովհետև անմիջապես չկռահեցի, որ գնդապետն զբաղեցնում է մի կողմի բոլոր չորս տները։ Նա դրանցից պատրաստել էր մի բնակարան և, իր ստրատեգիական տաղանդի ողջ փայլով՝ չորս դռներից յուրաքանչյուրի վրա գրել էր «47» համարը։ Փոքր֊ինչ տատանվելուց հետո ես թակեցի 47 համարով մոտակա դուռը և սկսեցի սպասել, թե ինչ է լինելու։ Սպասելիս ես մտածում էի այն մասին, թե ինչ անհեթեթություն է հարյուր ոտնաչափ երկարության փոքրիկ փողոցի բոլոր չորս տները նշել միևնույն համարով՝ 47, իսկ եթե այդպես է, ապա ո՞ւր են կորել մնացած համարները։ Թերևս, ցրված են այդ շրջանի բոլոր փողոցներով ու ծառուղիներով մեկ։ Այո՛, լոնդոնյան փոստատարների բախտին նախանձել չի կարելի։

Այդ պահին 47 համարով դուռը, որը ես թակեցի, բացվեց, և իմ դիմաց կանգնեց գնդապետը։ Նրա տեսքը ինձ որոշ չափով շփոթեցրեց, որովհետև հագել էր թավշե բաց֊կանաչ տնային բաճկոնակ, ատլասե դարձածալերով, և անփույթ թափահարում էր չտեսնված մեծ խոհանոցային դանակը։ Մտքովս անցավ, թե գուցե իզուր եմ եկել այստեղ։

― Դարրե՞լ, ― հարցրեց նա, վրաս ուղղելով մոնոկլը։ ― Սատանան տանի, այ սա ճգրտություն է։

― Ես այստեղ մի թեթև մոլորվել էի, ― սկսեցի ես։

― Ա՜, ― ասաց նա։ ― Համարի պատճառով բոլորն են շփոթվում։ Իսկ ինձ համար այդպես հանգիստ է, գիտե՞ք։ Ներս մտեք, դե ներս մտեք։

Ես մտա նախասենյակը, իսկ նա փակեց դուռը։

― Շատ ուրախ եմ, ձեզ տեսնելով, ― ասաց նա։ ― Անցեք։

Աշխույժ քայլերով նա ինձ տարավ նախասենյակի միջով, խոհանոցային դանակը պահած սրի պես՝ ասես իր հեծելազորին առաջնորդելիս լիներ գրոհի։ Իմ աչքովս ընկավ կարմիր փայտից կախիչը և պատերից կախված ինչ֊որ փորագրություններ, ու մենք հայտնվեցինք մեծ, ընդարձակ հյուրասենյակում, որ կահավորված էր պարզ, բայց հարմարավետ։ Ամենուրեք գրքերի կույտեր էին, իսկ պատերին կախված էին զինվորական զանազան համազգեստների նկարներ։ Այդտեղից նա ինձ տարավ մեծ խոհանոցը։

― Ներեցեք, որ ես այսպես շտապում եմ, ― փնչացնելով, ասաց նա։ ― Իմ ջեռոցում կարկանդակ կա, վախենում եմ, հանկարծ չայրվի։

Նա վազեց դեպի գազօջախը, բացեց դռնակը և նայեց ներս։

― Ո՛չ, առայժմ ամեն ինչ լավ է, ― ասաց նա։ ― Հիանալի՜ է։ Հիանալի։ ― Նա ուղղվեց ու նայեց ինձ։

― Սիրո՞ւմ եք մսով ու երիկամներով կարկանդակ, ― հարցրեց նա։

― Օ՜, իհարկե։ Շատ եմ սիրում։

― Սքանչելի՜ է, ― ասաց նա։ ― Ուր որ է պատրաստ կլինի։ Դե, եկեք նստեք ու մի բան խմենք։

Նա ինձ նորից ետ տարավ հյուրասենյակ։

― Նստեցեք, նստեցեք, ― ասաց նա։ ― Ի՞նչ խմենք։ Շերրի՞։ Վիսկի՞։ Ջի՞ն։

― Իսկ դուք ըմ․․․ ըմ․․․ ըմ․․․ Գինի չունե՞ք։

― Գինի՞, ― ասաց նա։ ― Դե, իհա՜րկե, իհա՜րկե։

Նա հանեց շիշը, բացեց ու լցրեց մի ամբողջ բաժակ մուգ֊կարմիր գինի։ Գինին շատ դառը համ ուներ։ Մենք նստել ու զրուցում էին գլխավորապես նախշուն կրիաների մասին։ Տասը րոպե հետո գնդապետը նայեց ժամացույցին։

― Թերևս, թխվել է, ― ասաց նա։ ― Պետք է որ թխված լինի։ Դուք չե՞ք առարկի, եթե մենք խոհանոցում ճաշենք։ Չարչարանքը քիչ կլինի։

― Իհարկե, իհարկե, ― ասացի ես։

Մենք ուղղվեցինք խոհանոց, գնդապետը սեղան գցեց, հետո տրորեց մի քանի կարտոֆիլ, վրան դրեց մսով ու երիկամներով կարկանդակի մի վիթխարի կտոր և ափսեն դրեց իմ առջև։

― Էլի գինի խմեք, ― ասաց նա։

Մսով կարկանդակը սքանչելի էր։ Ես գնդապետին հարցրի, միթե ինքն է պատրաստել այն։

― Այո, ― պատասխանեց նա, ― ստիպված եղա թխել սովորել, երբ որ կինս մահացավ։ Շատ հեշտ բան է, հավատացնում եմ ձեզ, եթե մի քիչ ուղեղդ շարժեք։ Ուղղակի հրաշք է, թե ինչի կարելի է հասնել խոտի ու էլի այդ կարգի բաների օգնությամբ։ Իսկ դուք եփել կարո՞ղ եք։

― Մի կերպ, մայրս ինձ սովորեցրե՜ց ― սովորեցրե՜ց, բայց ես դրանով այնքան էլ լուրջ չեմ զբաղվել։ Թեև ընդհանրապես ինձ այդ գործը դուր է գալիս։

― Ինձ էլ, ― ասաց նա, ― ինձ էլ։ Գլուխս հանգստանում է։

Երբ մենք միսը կերանք վերջացրինք, նա սառնարանից հանեց պաղպաղակ, և մենք այդ էլ կերանք։

― Ո՜ւֆ, ― ասաց գնդապետը, խրվելով բազկաթոռի մեջ և շոյելով փորը։ ― Ամեն ինչ կարգին է։ Ես ուտում եմ միայն օրական մեկ անգամ, բայց արդեն հիմնովին։ Իսկ հիմա չէի՞ք ցանկանա մի բաժակ պարտվեյն, ― հարցրեց նա։ Ես բավականին լավ գինի ունեմ։

Մենք մեկական բաժակ պորտվեյն խմեցինք, և գնդապետը ծխեց հոտավետ նուրբ սիգարը։ Երբ բաժակները նորից դատարկվեցին, ու սիգարն էլ արդեն ծխել էր, գնդապետն ուղղեց մոնոկլը ու նայեց ինձ։

― Իսկ հիմա գնանք վերև, խաղանք, ցանկանո՞ւմ եք, ― հարցրեց նա։

― Ի՞նչ պիտի խաղանք, ― զգուշությամբ հարցրեցի ես։

― Ուժերս կչափենք, ― ասաց գնդապետը։ ― Մտքի ճակատամարտ։ Մոդելների վրա։ Դուք ասացիք, որ դա ձեզ դուր է գալիս։

― Հը՜մ, հը՜մ, այո՛․․․ ասացի ես։

― Դե, ուրեմն, գնանք վերև, ― ասաց գնդապետը։

Նա նորից տարավ ինձ նախասենյակ, իսկ այնտեղից աստիճաններով ու փոքրիկ սենյակի միջով դեպի վեր․ այդ սենյակը նրա արհեստանոցն էր․ պատի մոտ դրված էր դազգահ, իսկ նրա վերևում՝ ներկի տուփերով, զոդիչներով և էլի ինչ֊որ առեղծվածային գործիքներով դարակներ։ Գնդապետը, ինչպես երևում է, ազատ ժամանակ զբաղվում է զանազան բաներ սարքելով, մտածեցի ես։ Բայց այստեղ նա էլի մի դուռ բացեց, ու իմ աչքերի առջև ներկայացավ մի զարմանալի պատկեր։ Այն սենյակը, որի շեմքին ես կանգնած էի, զբաղեցնում էր ամբողջ վերնահարկը և ձգվում էր ոչ պակաս, քան յոթանասուն֊ութսուն ոտնաչափ երկարությամբ։ Իսկապես ասած, սա գնդապետի բոլոր չորս տների վերին հարկերի սենյակների միացումն էր մի սենյակի մեջ։ Հատակը ծածկված էր փայլուն պարկետով։ Բայց ինձ ապշեցրին ոչ թե սենյակի չափերը, այլ նրա կահավորանքը։ Սենյակի երկու ծայրերում թղթազանգվածից կառուցված էին երկու ամրոցներ։ Դրանց բարձրությունը երեք֊չորս ոտնաչափ էր։ Իսկ ամրոցների երկու կողմում շարքով կանգանծ էին հարյուրավոր, նույնիսկ հազարավոր անագե զինվորիկներ, որ փայլփլում ու փողփողում էին իրենց վառ համազգեստներով։ Նրանց միջև դրված էին տանկեր, զրահապատ մեքենաներ, զենիթային մարտկոցներ և ռազմական այլ տեխնիկա։ Իմ առջև իրենց ողջ փայլով կանգնած էին մարտի պատրաստ բանակներ։

― Ա՜, ― ասաց գնդապետը, ուրախ շփելով ձեռքերը։ ― Ինչ է, չէի՞ք սպասում։

Ա՛յ սա բան է, ― ասացի ես, ― կյանքումս չէի տեսել այսքան խաղալիք զինվորներ։

― Ես բազում տարիներ եմ դրանք հավաքել, ― ասաց նա։ ― Բազում տարիներ։ Գիտե՞ք, ախր ես դրանք ստանում եմ ուղղակի ֆաբրիկայից։ Վերցնում եմ չներկված և ինքս ներկում։ Անհամեմատ լավ է ստացվում, ավելի մաքուր, հարթ և ընդ որում անհամեմատ ճշմարտանման։

Ես կռացա ու ձեռքս առա փոքրիկ զինվորիկին։ Այո՛, գնդապետը ճիշտ էր ասում։ Սովորաբար անագե զինվորիկներին ներկում են հապճեպ, ինչպես պատը, իսկ սրանք այնքան խնամքով են ներկված, որ նրանց դեմքի արտահայտությունը նույնպես տարբեր էր։

― Դեհ, ― ասաց գնդապետը։ ― Դեհ, մենք հիմա մի ոչ մեծ խաղ կխաղանք, պարզապես վարժության համար։ Իսկ երբ դուք յուրացնեք, կսկսենք լուրջ խաղալ։ Ես հիմա կանոնները կբացատրեմ քեզ։

Խաղի կանոնները, որ շարադրեց գնդապետը, աչքի էին ընկնում ճշգրտությամբ ու որոշակիությամբ։ Մեզնից յուրաքանչյուրն ունի իր բանակը։ Զառերը գցում ենք, և նա, ում միավորները շատ են, համարվում է ագրեսոր և անում է առաջին քայլը։ Հետո նա նորից է գցում զառերը և ընկած միավորներին համապատասխան՝ կարող է իր զինվորների ցանկացած գումարտակը տեղափոխել ցանկացած ուղղությամբ, գրոհն ուղեկցելով զենիթային ու հեռավոր հրանոթների կրակով։ Զենքերն ունեն զսպանակային մեխանիզմ և լիցքավորվում են լուցկիներով։ Զսպանակներն ունեին ապշեցուցիչ ուժ, և լուցկիները մեծ արագությամբ թռչում էին ամբողջ սենյակով մեկ։ Երբ լուցկին ընկնում էր, նրա չորս կողմը՝ ամեն ինչ, չորս դյույմանոց շառավղով, համարվում էր ոչնչացված, այնպես որ կարելի էր ծանր հարված հասցնել հակառակորդի զորքերին։ Յուրաքանչյուր խաղացող ուներ իր փոքրիկ քանոնը՝ լուցկու շուրջը եղած տարածությունը չափելու համար։

Այս հնարամտությունը ինձ ուղղակի հիացրեց, մանավանդ որ դա ինձ հիշեցնում էր մեր իսկ հնարած խաղը Կորֆուում։ Իմ եղբայր Լեսլին (նա ուղղակի խենթանում էր թնդանոթների ու նավերի համար) հավաքել էր խաղալիք֊հածանավերի, գծանավերի ու սուզանավերի մի ամբողջ նավատորմիղ։ Սովորաբար մենք դրանք շարում էինք հատակի վրա և խաղում էինք գրեթե հենց այդպիսի մի խաղ, ինչպես այժմ, միայն թե հակառակորդի վրա կրակում էինք ոչ թե լուցկիներով, այլ ապակե գնդիկներով։ Դիպուկ աչք և ճշգրիտ ձեռք պիտի լիներ, որ գնդիկը, անհարթ հատակին գցելով դիպչեր ականակրին, որի երկարությունն ընդամենը մեկուկես դյույմ էր։

Ես ու գնդապետը զառերը նետեցինք, և ինձ վիճակվեց ագրեսորի բախտը։

― Ա՜հ, ― ասաց գնդապետը։ ― Կեղտո՛տ հոն։

Ես հասկացա, որ նա իր մեջ բորբոքում է մարտական կրակ։

― Իսկ հիմա ինչ անեմ, ― հարցրի ես։ ― Փորձե՞մ ավերել ձեր ամրոցը։

― Դե ինչ, փորձեք, ― ասաց նա։ ― Խնդրեմ, ավերեք, եթե կարող եք։

Ես շատ շուտով գլխի ընկա, որ այս խաղում գլխավորը՝ հակառակորդի ուշադրությունը մյուս թևի վրա հրավիրելն է և ապա անսպասելիորեն մի քանի կայծակնային մանևրներ կատարելը։ Ուստի սկսեցի անընդմեջ գնդակոծել գնդապետի զորքերը և, քանի դեռ լուցկիները սուլոցով թռչում էին սենյակով մեկ, խորամանկեցի երկու գումարտակ մոտեցնել նրա պաշտպանության գծին։

― Խո՛զ, ― որոտում էր գնդապետը, երբ հերթական լուցկին ընկնում էր նրա դիրքերը, և նա ստիպված էր լինում չափելու հարվածի շառավիղը։ ― Կեղտո՜տ խոզ։ Անիծյա՜լ հոն։

Նրա դեմքը դարձավ մուգ վարդագույն, իսկ աչքերը լցվեցին արցունքով, այնպես որ նա շարունակ ստիպված էր լինում հանել ակնոցը և երկար ու բարակ սրբել ապակիները։

― Սատանան տանի, ինչո՜ւ եք այդպես ճիշտ կրակում, ― բղավում էր նա։

― Դուք եք մեղավոր, ― բղավում էի ես ի պատասխան։ ― Ձեր բոլոր զորքերը իրար գլխի են լցված ու նրանց գնդակոծելը շատ հեշտ է։

― Դա իմ ստրատեգիան է։ Չհամարձակվեք քննարկել իմ ստրատեգիան։ Ես ձեզնից մեծ եմ, աստիճանս էլ բարձր է։

― Ինչպես թե ձեր աստիճանը բարձր է, երբ ես բանակի հրամանատար եմ։

― Չառարկել, կաթնակե՛ր, ― որոտում էր գնդապետը։

Խաղը շարունակվում էր արդեն երկու ժամ, և այդ ընթացքում ես հաջողությամբ ցրեցի հակառակորդի բոլոր ուժերը և դիրքեր գրավեցի նրա ամրոցի մատույցներում։

― Հանձնվո՞ւմ եք, ― գոռացի ես։

― Ոչ մի դեպքո՛ւմ, ― գոռաց գնդապետը։ ― Ոչ մի դեպքո՛ւմ։ Հանձնվե՞լ անիծյալ հոնին։ Ո՛չ մի դեպքում։ Երբե՛ք։

― Ախ այդպե՜ս։ Այդ դեպքում ես առաջ եմ շարժում սակրավորներին, ― սպառանացի ես։

― Սակրավորները ձեր ինչի՞ն են պետք։

― Որ պայթեցնեն ձեր ամրոցը, ― ասացի ես։

― Չի կարելի, ― ասաց նա։ ― Դա պատերազմի կանոններին դեմ է։

― Գերմանացիները շատ չէին հաշվի նստում պատերազմի կանոնների հետ։

― Ի՜նչ զազրելի խարդախություն, ― գոռաց նա, երբ ես արագ ճեղքեցի նրա ամրությունները։

― Հանձնվո՞ւմ եք, թե ոչ։

― Ո՛չ։ Պետք է կռվեմ ամեն մի թիզ հողի համար, անիծյալ բարբարոս, ― գոռաց նա, չորեքթաթ սողալով հատակի վրա և տենդագին առաջ շարժելով իր զորամասերը։ Բայց այս հուսահատ ջանքերը նրան չփրկեցին․ ես նրան քշեցի մի անկյուն և ջախջախեցի թնդանոթներով։

― Սատանա՜ն տանի, ― ասաց գնդապետը, երբ ամեն ինչ վերջացած էր, և նա սրբում էր քրտնքից թրջված ճակատը։ ― Երբեք չէի տեսել, որ մարդ այդպես խաղա։ Ինչպես էիք այդպես դիպուկ կրակում, եթե նախկինում չեք խաղացել։

― Իսկ ես ուրիշ խաղ էի խաղում, դրա նման, բայց մենք կրակում էինք գնդիկներով, ― ասացի ես։ ― Հերիք է, որ ձեռքդ սովորեց դա, ընդմիշտ կմնա։

― Սատանան տանի, ― ասաց գնդապետը, նայելով իր ջախջախված բանակին։

― Եվ այնուամենայնիվ սա փառահեղ խաղ էր և փառավոր ճակատամարտ։ Էլի՞ խաղանք։

Եվ մենք խաղացինք, խաղացինք անվերջ, և գնդապետն ավելի ու ավելի էր տաքանում, իսկ երբ վերջապես ես ժամացույցին նայեցի, ապա սարսափով տեսա, որ արդեն գիշերվա ժամը ժամը մեկն էր։ Խաղն ավարտել մենք չկարողացանք, ուստի ստիպված եղանք ամեն ինչ թողնել ինչպես որ կար։ Հաջորդ երեկո ես նորից եկա, և մենք խաղն ավարտեցինք։ Ես սկսեցի շաբաթը երկու֊երեք երեկո անցկացնել գնդապետի մոտ։ Մենք ճակատամարտ էինք տալիս մեծ սենյակում, և դա նրան մեծ բավականություն էր պատճառում, ճիշտ այնպես, ինչպես ինձ։

Բայց շուտով մայրս հայտնեց, որ վերջապես, տուն է գտել և ժամանակն է, որ մենք Լոնդոնից մեկնենք։ Ես խորապես վշտացած էի։ Նշանակում է ես պետք է թողնեի աշխատանքս, բաժանվեի բարեկամներիցս՝ միստեր Բելլոուից և գնդապետ Անստրուտերից։ Միստեր Ռոմիլին անմխիթար վիճակում էր։

― Ոչ ոք չի կարող փոխարինել ձեզ, ― ասաց նա։ ― Ոչ ոք։

― Բայց որևէ մեկն ապայման կգտնվի, ― ասացի ես։

― Այո՛, բայց նա չի կարող այդքան լավ զարդարել ակվարիումները և ընդհանրապես․․․ Ուղղակի չգիտեմ, ի՞նչ պետք է անեմ ես առանց ձեզ․․․

Այն օրը, երբ ես վերջնականապես պետք է գնայի, նա արցունքն աչքերին, կաշվե դրամապանակ տվեց ինձ։ Դրամապանակի ներսի կողմում ոսկեզօծ տառերով գրված էր․ «Ջերալդ Դարրելին աշխատանքային ընկերներից»։ Ես մի քիչ զարմացա, որովհետև բացի ինձնից ու միստեր Ռոմիլիից մեզ մոտ ոչ ոք չէր աշխատում, բայց նա, հավանաբար գտնում էր, որ այդպես ավելի պատկառելի կլինի։ Ես ջերմ շնորհակալություն հայտնեցի նրան և վերջին անգամ գնացի դեպի Պոտսի ծառուղին՝ միստեր Բելլոուի խանութը։

― Ցավում եմ, որ ստիպված ենք բաժանվել, տղաս, ― ասաց նա։ ― Շատ, շա՜տ ափսոս։ Վերցրեք այս փոքրիկ նվերը ինձնից հրաժեշտի առթիվ։

Նա ձեռքս խոթեց մի փոքրիկ վանդակ։ Վանդակում նստած էր նրա թռչուններից ամենալավը, որի մասին ես ամենից շատ էի երազել՝ կարմիր կարդինալը։ Ես բոլորովին շփոթվեցի։

― Դուք իսկապես ցանկանո՞ւմ եք սա ինձ տալ, ― ասացի ես։

― Ինքնըստինքյան, տղաս, ինքնըստինքյան։

― Իսկ դուք վստա՞հ եք, որ հիմա տարվա համապատասխան ժամանակն է այդպիսի նվերի համար, ― հարցրեցի ես։

― Միստեր Բելլոուն քրքջաց։

― Իհա՜րկե, ― ասաց նա, ― իհա՜րկե։

Ես հրաժեշտ տվի միստեր Բելլոուին և այդ նույն երեկո գնացի խաղալու վերջին խաղը գնդապետի հետ։

― Խոստովանում եմ, միայնակ կլինեմ առանց ձեզ, տղաս։ Շատ մենակ։ Բայց, այնուամենայնիվ, մի անհետացեք հորիզոնից, լա՞վ։ Կապ պահեցեք։ Ես ըմ․․․ ըմ․․․ մի փոքրիկ նվեր ունեմ ձեզ համար։

Նա մեկնեց ինձ մի գեղեցիկ ծխախոտատուփ, որի վրա մակագրված էր․ «Սիրով Մարջորիից»։ Դա ինձ մի քիչ շփոթեցրեց։

― Օ՜, ուշադրություն մի դարձրեք մակագրությանը, ― ասաց նա։ ― Այն կարելի է վերացնել․․․ Մի ծանոթուհուս նվերն է շատ տարիներ առաջ։ Ես որոշեցի, որ ձեզ դուր կգա։ Վերցրեք ի հիշատակ, այո՞։

― Դուք շատ, շատ բարի եք, ― ասացի ես։

― Դատարկ բան է, դատարկ բան, ― ասաց նա, քիթը սրբեց, հետո խնամքով մաքրեց իր մոնոկլը և, վերջապես, ձեռքը մեկնեց ինձ։ ― Դե, հաջողություն եմ ցանկանում, տղաս։ Հուսով եմ, որ մենք էլի կհանդիպենք։

Մեզ այլևս չվիճակվեց հանդիպել։ Դրանից շատ չանցած նա մահացավ։