Բաֆուտի քերծեները

հեղինակ՝ Ջերալդ Դարրել թարգմանիչ՝ Մ․ Վ․ Արիստակեսյան (ռուսերենից) աղբյուր՝ «Բաֆուտի քերծեները»

Սրբագրման համար անհրաժեշտ ծրած նյութը՝ Ծրած տեքստերի հղումների պահոց֊ում։

ԲԱՖՈԻՏԻ ՔեՐԾեՆԵՐԸ

Ահա և մենք եկանք

Կրոս գետը, զգույշ գալարվելով, Կամերունի լեռներից իջնում է ցած, մինչև որ բերնեբերան լցվում է իր ամբողջ լայնքով, փայլփլում, շողշողում Մամֆեն շրջապատող անտառների վիթխարի թավուտում։ Լեռներում նա կարկաչում, փրփրում ու ջրվեժներով գահավիժում է ծերպերից, իսկ այստեղ՝ խաղաղվում ու հանդարտ հոսում է քարքարոտ հունով։ Նրա անշտապ ընթացքը ծանծաղուտի հոսանքին հակառակ բերում է ճերմակ ավազ և ողողում մերձափնյա ծառերի հողն այնպես, որ մերկացած արմատներն ասես ութուտնիկի խճճված, գալարուն շոշափուկներ լինեն։ Գետը վեհորեն ընթանում է առաջ, նրա պղտոր ջրերում վխտում են գետաձիերն ու կոկորդիլոսները, իսկ վերևում, տաք օդում, ճռվողելով ճախրում են կապտա֊նարնջագույն ու սպիտակ ծիծեռնակները։

Մամֆեի մոտ գետը փոքր֊ինչ արագացնում է իր վազքը և մխրճվում անտառածածկ ու քարքարոտ երկու մեծ ժայռերի մեջ։ Դրանց ստորոտները հղկել է ջուրը, իսկ վերևից պատառոտված ժանյակների նման կախվել են թփերը։ Դուրս գալով նեղ կիրճից, գետն արագ նետվում է դեպի ընդարձակ ու ձվաձև ավազանը։ Քիչ այն կողմ, նույնանման մի կիրճից այդ նույն ավազանն է լցվում ևս մի գետ, նրանց ջրերը հանդիպում և հյուսվում են փոքրիկ հոսանքների, հորձանուտների և ծփանքների ալեկոծվող կծիկի մեջ, որ հետո միասին շարունակեն իրենց ճամփան։ Իսկ գետի մեջտեղում մնում է նրանց միացման հետքը՝ ճերմակ ավազի փայլփլուն ու վիթխարի բլուրը՝ գետաձիերի ոտնահետքերով և թռչունների հետքերի ժանեկանման շղթայիկներով։ Այս ավազոտ կղզյակի մոտ անտառը վեր է ածվում մի ոչ մեծ հովտի, որը շրջապատում է Մամֆե գյուղը, և ահա հենց այստեղ էլ, անտառի բացատում, գետի հանգիստ ու պղտոր ջրերից վեր մենք որոշում ենք խփել մեր գլխավոր ճամբարը։

Երկու օր պահանջվեց ծառերը կտրելու և գետինը հավասարեցնելու համար, որպեսզի շինարարական հրապարակ պատրաստենք, և, վերջապես, երրորդ օրը մենք Սմիթի հետ միասին կանգնած էինք մարգագետնի ծայրին ու դիտում էինք, թե ինչպես երեսուն տեղացի բնակիչներ, քրտնած դեմքերով ու գոռգոռալով, քաշում էին վիթխարի վրանը․ թվում էր, թե փորփրած կարմիր կավի վրա ընկած է վիթխարի կետի շագանակագույն, կնճռոտ մսեղիքը։

Պարուսինե այս ծովը աստիճանաբար հավաքեցին, և այն ձգվեց դեպի վեր, փքվեց, նմանվելով հրեշավոր անձրևասւնկի։ Հետո սունկը հանկարծ տարածվեց երկայնքով ու լայնքով և դարձավ բավական պատկառելի չափերի մի վրան։ Երբ վերջապես պարզվեց, թե դա ինչ է, լսվեց զարմանքի ու հիացմունքի մի բացականչություն՝ այդ գոռում էին գյուղի բնակիչները, որոնք հավաքվել էին նայելու, թե մենք ինչպես ենք ճամբար խփելու։

Եվ այսպես, մեր գլխավերևում տանիք հայտնվեց, բայց ստիպված եղանք ևս մի ամբողջ շաբաթ չարչարվել, մինչև որ կարողացանք սկսել գազանների որսը։ Պետք է վանդակներ պատրաստեինք, ջրափոսեր փորեինք, հարցուփորձ անեինք մոտակա գյուղերի ավագներին և ասեինք նրանց, թե ինչ գազաններ են մեզ հարկավոր, հոգայինք սննդամթերքի մասին և դեռ էլի բազմաթիվ գործեր կատարեինք։ Վերջապես ճամբարում ամեն ինչ կարգավորվեց, և մենք որոշեցինք, որ կարելի է սկսել։ Դեռ սկզբում պայմանավորվել էինք, որ Սմիթը կմնա Մամֆեում և կհսկի գլխավոր ճամբարը, մանրակրկիտ հավաքելով այն ամենը, ինչ կհաջողվի գտնել մոտակա անտառում տեղական բնակիչների օգնությամբ, իսկ ես այդ ընթացքում կգնամ երկրի խորքը, լեռները, ուր անտառներն իրենց տեղը զիջում են խոտառատ թավ հարթավայրերին։ Տարօրինակ բուսականությամբ և ավելի զով կլիմայով այս լեռնային աշխարհում կարելի է գտնել բոլորովին այլ ֆաունա, քան շոգ անտառներում։

Ես չգիտեի, թե հարթավայրի որ մասն ընտրեմ, որտեղ կանգ առնեմ, և գնացի խորհրդակցելու տեղի պետի հետ։ Ես նրան բացատրեցի, թե ինչ է ինձ հարկավոր, նա սեղանի վրա փռեց լեռնային շրջանների քարտեզը, և մենք երկուսով կռացանք նրա վրա։ Հանկարծ նա մատը դրեց ինչ֊որ կետի և նայեց ինձ։

― Ի՞նչ կասեք Բաֆուտի մասին, ― հարցրեց նա։

― Իսկ դա հարմա՞ր տեղ է։ Ի՞նչ մարդիկ են այնտեղ։

― Բաֆուտում ձեզ պետք է հետաքրքրի միայն մի մարդ՝ Ֆոնը, ― ասաց պաշտոնյան, ― նրան գրավեք ձեր կողմը, և մարդիկ ձեզ համար կանեն այն ամենը, ինչ դուք ցանկանաք։

― Ֆո՞ն։ Ի՞նչ է, նա առաջնո՞րդ է։

― Նա այս երկրում Հռոմի կայսեր նման մի բան է, ― ասաց պաշտոնյան և քարտեզի վրա մատիտով մի մեծ շրջան գծեց։ ― Ֆոնի խոսքը օրենք է նրանց համար։ Այս Ֆոնը գերհաճելի ծերուկ խաբեբա է, և դեպի նրա սիրտը տանող ամենաճիշտ ճանապարհն այն է, որ դուք ապացուցեք, թե կարող եք խմել նրանից ոչ պակաս։ Նա մի հիանալի, մեծ առանձնատուն ունի, և դա կառուցել է հենց նրա համար, որ այնտեղ եվրոպացի հյուրեր հայտնվեն։ Գրեք նրան և, նա ձեզ թույլ կտա մնալ իր մոտ, և նույնիսկ հավանաբար, հենց ինքը ձեզ կհրավիրի։ Եվ հետո ընդհանրապես արժե Բաֆուտ մեկնել, եթե նույնիսկ այնտեղ չմնաք էլ։

― Է՜, ինչ կա որ, ես նրան երկտող կուղարկեմ, տեսնենք, թե նա ինչ կասի։

― Աշխատեք․․․ լավ թրջել ը՜․․․ ը՜․․․ ը՜․․․ ձեր երկտողը, ― ասաց պաշտոնյան։

― Հենց հիմա կգնամ խանութից մի շիշ խմիչք կվերցնեմ, ― հավաստիացրի ես։

Այդ նույն օրը սուրհանդակը, վերցնելով իմ նամակն ու մի շիշ գինի, մեկնեց լեռները։ Չորս օր հետո նա վերադարձավ Ֆոնի պատասխան֊նամակով․ այդ հետաքրքիր փաստաթուղթն ինձ արտակարգ ոգևորեց․

Բաֆուտի Ֆոնի ռեզիդենցիա

Բաֆուտ, Բեմենդա, մարտի 5

1949 թ․

Իմ թանկագին բարեկամ․

Մարտի 3֊ի քո նամակն ստացա, ի դեպ, հավելվածով, և գնահատեցի։

Այո՛, ես ընդունում եմ քո ժամանումը Բաֆուտ՝ երկու ամիս ժամանակով, ինչ վերաբերում է քո կենդանիներին, էլի շատ ուրախ կլինեմ քո տնօրինությանը հանձնելու իմ տերության տներից մեկը, եթե դու ինձ լավ վճարես։

Սրտանց՝ քո

Բաֆուտի Ֆոն

Ես իսկույն պատրաստվեցի Բաֆուտ մեկնելու։

Գլուխ առաջին

Դոդոշներն ու պարող կապիկները

Արևմտյան Աֆրիկայի բեռնատար մեքենաների մեծ մասի մասին երբեք չես ասի, թե գտնվում են երիտասարդության ու գեղեցկության ծաղկուն շրջանում, և ես իմ դառը փորձով սովորեցի նրանցից ոչ մի լավ բան չսպասել։ Եվ, այնուամենայնիվ, ժամանած բեռնատարը, որն ինձ պետք է տաներ լեռները, գերազանցեց իմ վատթարագույն սպասումները։ Թվում էր, թե նա ուր որ է պետք է փլվի։ Մեքենան կանգնած էր կիսափչած դողերի վրա, փնչացնում ու խռխռացնում էր հոգնածությունից ուժասպառված։ Իսկ ընդամենը բարձրացել էր փոքրիկ բլրի թեք լանջով դեպի մեր ճամբարը։ Ու ես տագնապով նրան վստահեցի իմ բեռն ու ինձ։ Վարորդը կենսուրախ մարդ էր և անմիջապես հայտնեց, թե ես պետք է իրեն օգնեմ չափազանց կարևոր երկու գործողություններում։ Առաջինը, երբ մենք կսկսենք իջնել սարնիվար, ես պետք է սեղմեմ ձեռքի արգելակիչը, որովհետև եթե այն չսեղմենք գրեթե մինչև խցիկի հատակը, ապա ընդհանրապես չի ենթարկվի։ Երկրորդ, ես պետք է աչքս չկտրեմ կցման ոտնակից, քանի որ այդ շատ քմահաճ մասը ամեն մի հարմար առիթով դուրս է թռչում կցորդիչից և մռնչում ծուղակն ընկած ընձառյուծի պես։ Միանգամայն պարզ է, որ բեռնատարի վարորդը նույնիսկ Արևմտյան Աֆրիկայում չի կարողանա մեքենա վարել, կռանալով սարքային վահանակի տակ և ծռմռվելով երեքտակ, այնպես որ, եթե ես ցանկանում եմ կենդանի մնալ այս ճամբորդությունից հետո, պետք է օգնեմ նրան ղեկավարելու քմահաճ մեխանիզմները։

Այսպես, ես շարունակ կռանում էի, սեղմում էի արգելակը և շնչում էի շիկացած ռետինի հեղձուցիչ հոտը, իսկ այդ ընթացքում մեր քաջ մեքենան ցնցվում էր լեռների ուղղությամբ, ժամում քսան մղոն մշտական արագությամբ։ Իսկ երբ ճանապարհը ցած էր իջնում, մեքենան հախուռն նետվում էր առաջ և արագությունը հասցնում էր գրեթե քսանհինգի։

Առաջին երեսուն մղոնը գյուղամիջյան կարմիր կավից ճանապարհը ոլորապտույտ անցնում էր անտառածածկ հարթավայրով, ճանապարհի երկու կողմում հոծ պատի նման կանգնած էին վիթխարի ծառեր․ նրանց ճյուղերը վերևում միահյուսվել էին, կազմելով տերևների մի կամար։ Թռչուն֊ռնգեղջյուրների երամները, թափահարելով թևերը, թռչում էին ճանապարհի վրայով և կռկռում, թվում էր, թե այդ ազդանշան էին տալիս ավտոմոբիլիզմի արշալույսի հինավուրց տաքսիների ուրվականները, իսկ ճամփեզրին, որ գեղատեսիլ լուսավորված էր խիտ տերևների կամարի միջից թափանցած արևի շողերով, տաքանում էին ագամները, լույսով ողողված՝ նրանք բոցկլտում էին հուզմունքից, ինչպես վերջալույսի ցոլքեր, և կատաղորեն գլխով էին անում։ Աստիճանաբար, գրեթե աննկատելիորեն՝ ճանապարհը գնում էր դեպի վեր, մեղմորեն ոլորվելով անտառապատ բլուրների կլոր լանջերով։ Բեռնատարի թափքում իմ օգնականները բարձրաձայն երգում էին․

Հավիտյան չեմ մոռանա իմ տունը․․․
Ե՞րբ եմ տեսնելու տունս հարազատ․
Ե՞րբ եմ տեսնելու մորս հարազատ,
Տո՜ւն, տո՜ւն, տո՜ւն եմ ուզում։

Վարորդը կամացուկ երգեց կրկներգը և աչքի տակով նայեց ինձ, թե՝ կարելի՞ է։ Ի զարմանս, ես էլ երգեցի, և այսպես բեռնատարն ընթանում էր առաջ, իր հետևից թողնելով կարմիր փոշու ամպ, թափքից լսվում էր համերաշխ ձայների խմբերգը, իսկ ես ու վարորդը ձայնակցում էինք, զարդարելով երգը զանազան տարբերակներով, ընդ որում նա դեռ հասցնում էր նվագակցել կլակսոնի ընդհատուն շչակներով։

Որքան ավելի էինք բարձրանում լեռները, այնքան ավելի էր նոսրանում անտառը, իսկ հետո մանրանտառն սկսեց փոխվել․ ճանպարհի երկու կողմից մռայլ դավադիրների պես կանգնած էին ծառակերպ ձարխոտերի թավ խմբերը՝ հաստ՝ գետնահակ, մազածածկ բներով։ Նրանց կատարները ցայտում էին նուրբ տերևների կանաչ շատրվաններ։ Ձարխոտերը նոր աշխարհի առաջին պահապաններն էին, որովհետև հանկարծ, ասես լեռները ուսերից գցեցին իրենց ծանր հագուստները, անտառն անհետացավ։ Մնաց ետևում, հովտում․ թավ կանաչ մորթին ալիքաձև գնում էր դեպի տապից առկայծող հեռուն, իսկ մեր առջևում վեհորեն վեր էին խոյանում լեռները, որոնք ծածկված էին քամուց օրորվող և արևից ոսկեզօծված բարձր խոտով։ Բեռնատարը բարձրանում էր ավելի ու ավելի վեր, շարժիչը շնչահեղձ էր լինում ու ցնցվում էր անսովոր ճիգերից։ Ես արդեն մտածում էի, որ մենք վերջին երկու հարյուր ոտնաչափը մեքենան հրելով պիտի բարձրացնենք վեր, բայց ի զարմանս բոլորի, նա ինքը դուրս եկավ այդ վիճակից․ մագլցեց լեռան գագաթը, և, հոգնածությունից դողալով, ռադիատորից ժայթքեց շոգու քուլաներ, ինչպես սատկող կետը՝ ջրի շատրվաններ։ Մենք սողացինք վեր ու կանգ առանք։ Վարորդն անջատեց շարժիչը։

― Մի քիչ սպասենք, շարժիչը շատ է տաքացել, ― բացատրեց նա, ցույց տալով բեռնատարի ռադիատորը, որն արդեն բոլորովին չէր երևում գոլորշու ամպերի մեջ։

Ես ուրախությամբ դուրս եկա շիկացած խցիկից և գնացի դեպի այն տեղը, ուր ճանապարհն իջնում էր դեպի հերթական հովիտը։

Այս դիտակետից երևում էր ամբողջ տեղանքը, որ մենք անցել էինք, և այն, ուր պետք է գնայինք։

Հեռվում էր մնացել վիթխարի կանաչ անտառը, այստեղից այն թվում էր հոծ ու խիտ, ինչպես ոչխարի բուրդը, միայն բլուրների կատարին անթափանց տերևների զանգվածի մեջ կարելի էր տեսնել լույսի շիթեր։ Երկնքի ֆոնի վրա ծառերը պատկերվում էին իբրև ընդհատուն ծոպեր։ Իսկ մեր առջև բացվում էր միանգամայն այլ աշխարհ, ուղղակի անհնարին էր հավատալ, որ այդ երկուսը՝ և՛ այս, և՛ այն, այդքա՜ն տարբեր, գոյություն ունեին կողք֊կողքի։ Եվ այդ հերթագայումը աստիճանաբար տեղի չէր ունենում․ ո՛չ, ետևում մնացել էր ծառ֊հսկաների անտառը, որ փայլում էր լաքապատ տերևների իր շքեղ թիկնոցներով, ինչպես կանաչ վիթխարի մարգարիտ, իսկ առջևում, ընդհուպ մինչև մշուշապատ երկնագույն հորիզոնը, շղթայակերպ բարձրանում էին սարերը, ձուլվելով իրար, նմանվելով վիթխարի, սառած ալիքների, նրանք կարծես դեմքները դարձրել էին դեպի արևը, իսկ լանջերը, ստորոտից մինչև կատար, ծածկված էին ոսկեկանաչ թավշյա խոտով, որ ծփում էր քմահաճ քամուց ու մերթ լուսավորում, մերթ մթնում, երբ քամին այն գալարում էր կամ հարթեցնում։ Ետևում անտառը ծաղկում էր վայրի ծիրանով, խոտի ամենավառ ու ամենաբազմազան երանգներով։ Իսկ առջևում՝ այս տարօրինակ լեռնային աշխարհի բոլոր գույները նուրբ էին ու մեղմ․ բաց դեղնավուն, ոսկեգույն և մուգ դեղնա֊շագանակագույնի բոլոր նրբերանգներով։ Բլուրների սահուն գալարներն ու ծալքերը, որ ծածկված էին նուրբ ու պաստելային երանգներ ունեցող խոտով, շատ էին հիշեցնում Անգլիայի բնությունը, նրա հարավային ցածրավայրերը, միայն ավելի մեծ մասշտաբներով։ Բայց արևն այստեղ փայլում էր առանց հոգնելու և անողոքաբար այրում էր՝ ոչ անգլիական ձևով։

Այստեղից սկսած ճանապարհը վեր էր ածվում ամերիկյան լեռների, մեքենան, արգելակները շխկշխկացնելով ու վնգվնգացնելով, շարունակ իջնում էր հարթավայր և նորից, փնչալով ու հազալով, բարձրանում էր զառիկող լանջերը։ Մի սարի գագաթին մենք նորից կանգ առանք, որ շարժիչը սառչի, ու այստեղից ես տեսա իմ դիմացի հովտում փռված գյուղը․ հեռվից, շրջապատող կանաչ ֆոնի վրա այն թվում էր սև սունկերի մի տձև կույտ։ Երբ շարժիչն անջատեցինք լռությունը պարուրեց մեզ, ինչպես փափուկ վերմակ։ Միայն լսվում էր, ինչպես է կամացուկ սվսվում խոտը, օրորվելով քամուց։ Իսկ գյուղից, որ ընկած էր հեռու ներքևում, մեզ էին հասնում շան հաչոցի ու աքաղաքի կանչի՝ հեռավորությամբ մեղմացած, բայց պարզորոշ ձայներ՝ ինչպես զանգակների ղողանջ։ Հեռադիտակով գյուղում ինչ֊որ իրարանցում տեսա․ խրճիթների շուրջը խռնվել էր մարդկանց բազմությունը, երբեմն փայլատակում էին մաչետի նմանվող դանակներն ու նիզակները, առկայծում էին վառ գույների սարոնգաները։

― Այդ ինչ իրարանցում է, ― հարցրի ես վարորդին։

Նա աչքերը կկոցելով նայեց և ուրախ ժպտալով շրջվեց դեպի ինձ։

― Դա շուկան է, սըր, ― բացատրեց նա և հարցրեց, հուսալով։ ― Մասսան ուզո՞ւմ է այնտեղ կանգ առնել։

― Իսկ դու կարծո՞ւմ ես, որ մենք այնտեղ որս կգտնենք։

― Այո՛, սըր։

― Իսկապե՞ս։

― Իսկապես, սըր։

Ես ձևացրի, թե զայրանում եմ։

― Դու ստում ես, անպիտան, ― ասացի ես, ― դու ուզում ես այնտեղ կանգ առնել, որ խմես։ Մի՞թե այդպես չէ։

― Այո՛, սըր, ― քմծիծաղեց վարորդը, ― միայն թե մասան էլ այնտեղ որս կգտնի։

― Դե լավ, կանգ կառնենք կարճ ժամանակով։

― Այո՛, սըր, ― ուրախ ասաց վարորդը և բեռնատարն ուղղեց սարի լանջն ի վար։

Ծղոտե սրագագաթ տանիքներով մեծ խրճիթները խնամքով շարվել էին դալար էվկալիպտների ստվերի տակ պատսպարված մի փոքրիկ հրապարակի շուրջը։ Հենց այստեղ էլ գտնվում էր շուկան, առևտրականներն իրենց ապրանքները փռել էին ուղղակի գետնին, սլացիկ ծառերի տակ, ամեն մեկը իր հողակտորի վրա, իսկ շուրջը խռնվել էին գյուղական բնակիչները, նրանք խցկվում էին առևտրականների միջև, համարձակ վիճում էին, շատախոսում ու թափահարում ձեռքերը։ Ի՜նչ ասես, որ չէին վաճառում այստեղ։ Ես ուղղակի զարմացած էի, ի՜նչ ասես որ չկար, ամեն տեսակ անհեթեթ ու անսպասելի բան։ Վաճառում էին կրակի վրա ապխտած և կարճ փայտիկների վրա շարած կապտաձկներ, այս ձուկը կենդանի ժամանակ էլ մի հաճելի տեսք չունի, իսկ չորացած, կնճռոտված, ծխից սևացած, ասես շամանի տիկնիկ լինի, որը, զզվելիորեն գալարվելով պարում է։ Այստեղ կային նաև կտորների վիթխարի հակեր, մեծ մասամբ վառ ու խայտաբղետ գույներով, դրանք բերում էին Անգլիայից ու խիստ համընկնում են աֆրիկացիների ճաշակին․ ավելի դուրեկան տեսք ունեին տեղական գործվածքները՝ ամուր, փափուկ և ոչ այնքան աղաղակող։ Այս վառ գույների մեջ աչքի էին զարնում բամբուկե զամբյուղների մեջ դրած ձվերի ու հավերի ամենաանհավանական զուգորդումները, կանաչ տաքդեղ, կաղամբ, կարտոֆիլ, շաքարեղեգն, արյունոտ մսի հսկայական կտորներ․ թոկերից կախված էին խնամքով քերթված մեծ եղեգնառնետներ, վաճառվում էին նաև կավե ապրանքներ, հյուսած զամբյուղներ և աթոռներ, ասեղներ, վառոդ, գարեջուր, թռչուններ որսալու թակարդներ, մանգոյի ու պապայիի պտուղներ, հոգնաներ, կիտրոններ, տեղական կոշկեղեն, ռաֆիի թելերից սքանչելի պայուսակներ, մեխեր, կայծքար, կարբիդ, լուծողական, սվիններ ու ընձառյուծի մորթիներ, պարուսինե կոշիկներ, ֆետրե փափուկ գլխարկներ, արմավենու գինի, հին թիթեղե նավթամաններով կոկոսի ու պիստակի յուղ։

Շուկայի այցելուները աչքի էին զարնում նույնպիսի բազմազանությամբ ու արտառոցությամբ, ինչպես վաճառքի հանված ապրանքները։ Այստեղ կարելի էր տեսնել խաուս ցեղի մարդկանց՝ կուրացուցիչ ճերմակ հագուստներով ու փոքրիկ սպիտակ գլխարկներով․ տեղական առաջնորդներին՝ բազմերանգ հագուստներով ու շքեղ ծոպավոր գլխարկներով, այստեղ էին նաև հեռավոր լեռնային բնակավայրերի կիսավայրենի բնակիչները․ նրանց վրա ոչինչ չկար, բացի կեղտոտ կաշվե ազդրակապերից, նրանց ատամները սրված էին, իսկ դեմքերը՝ վիտված։ Նրանց համար, իհարկե, այս գյուղը ամենաբազմամարդ մայրաքաղաքն է, իսկ շուկան հավանաբար, ամենաուրախ ժամանցը ամբողջ տարվա համար։ Նրանք կատաղի վիճում էին, թափահարում ձեռքերը, հրմշտում իրար․ նրանց սև աչքերը հիացմունքից փայլատակում էին այնպիսի բաների տեսքից, ինչպիսին յամսն է կամ եղեգնառնետը․ ավելի հաճախ նրանք հոծ խմբով կանգնում էին ու ագահ աչքերը գամում բազմագույն կտորների կույտերին․ գնել դրանք նույնիսկ հույս էլ չունեին և միայն երբեմն փոխում էին իրենց դիտակետները, այդ անհասանելի շքեղությունը ավելի լավ տեսնելու համար։

Իմ օգնականներն ու վարորդը թաղվեցին ամբոխի գունեղ հորձանուտում, ինչպես մրջյունները՝ պատոկայի բանկայի մեջ, և ես մնացի ինքս իմ կամքին։ Մի քիչ թափառեցի չորս կողմը, հետո որոշեցի լուսանկարել լեռնային գյուղերի բնակիչներին և հանեցի լուսանկարչական ապարատն ու սկսեցի ֆոկուսի բերել․․․ Ի՜նչ կատարվեց այնտեղ։ Զարհուրելի՜ դժոխք։ Առևտրականները իսկույն վայր գցեցին իրենց ապրանքները և վայրի գոռում գոչյունով նետվեցին մոտակա թաքստոցը։ Ես նույնիսկ շփոթվեցի․ չէ՞ որ աֆրիկացիները սովորաբար շատ են սիրում լուսանկարվել, և հարցրեցի կողքիս կանգնած խաուսին, թե ինչ պատահեց․ հաջորդեց շատ հետաքրքիր բացատրություն․ ինչպես երևում է, լեռնականներն արդեն գիտեն, որ եթե լուսանկարչական ապարատն ուղղված է մարդու վրա, հետո ստացվում է մարդու դիմանկարը։ Բայց նրանք հաստատ համոզված են, որ նկարի հետ լուսանկարին է փոխանցվում այն մարդու հոգու մի մասնիկը, ով նկարվել է, և եթե իրեն շատ լուսանկարեն, ապա լուսանկարիչը իր նկատմամբ ձեռք կբերի լիիրավ իշխանություն։ Կախարդանքի գերազանց օրինակ, միանգամայն ժամանակակից միջոցներով․ հնում դուք մարդու նկատմամբ իշխանություն էիք ձեռք բերում, եթե տիրանում էիք նրա մազերի փնջին կամ կտրված եղունգներին։ Մեր օրերում այդ նույն նպատակով, հավանաբար, միանգամայն պիտանի է լուսանկարը։ Եվ այնուամենայնիվ, թեև լեռնականները չցանկացան լուսանկարվել, ես հաջողեցի մի քանի նկարահանումներ անել շատ հասարակ եղանակով․ կանգնում էի նրանց կողքին և նայում ուրիշ կողմ ու շրխկացնում թևիս տակ դրած ապարատը։

Սակայն շուտով հայտնաբերեցի մի այնպիսի բան, որ լուսանկարչության ու կախարդանքի մասին բոլոր մտքերը անմիջապես դուրս թռան գլխիցս։ Հրապարակը շրջապատող փոքրիկ ու մութ վրաններից մեկում առկայծեց շիկա֊կարմրավուն ինչ֊որ բան․ ես շարժվեցի այնտեղ և տեսա մի գեղեցիկ կապիկ՝ վզին շատ երկար թոկ կապած․ նա պպզել էր փոշու մեջ և բարձր ու սուր ձայնով գոռում էր՝ «պրրո՜ւպ»։ Նրա բուրդը բաց դեղին էր, կրծքին՝ սպիտակ զոլ, իսկ դնչիկը՝ սգավոր֊սև։ Նրա «պրո՜ւպը» հնչում էր ոչ այն է թռչնի կանչի, ոչ այն է կատվի բարեկամական մլավոցի նման։ Մի քանի վայրկյան կապիկը շատ ուշադիր նայեց ինձ, հետո հանկարծ վեր ցատկեց ու սկսեց պարել։ Սկզբում նա ոտքի կանգնեց և սկսեց բարձր ցատկոտել, լայն տարածելով ձեռքերը, ասես պատրաստվում էր սեղմել ինձ կրծքին։ Հետո չորեքթաթ իջավ և սկսեց գնդակի նման մի կողմից մյուսը ցատկել, բարձր վեր֊վեր թռչելով օդի մեջ։ Հետզհետե նա ավելի ու ավելի էր ոգևորվում և թռչում էր ավելի բարձր։ Այնուհետև եղավ կարճ ընդմիջում, և ապա նոր պար։ Այժմ կապիկը կանգնել էր չորս ոտքի վրա, ուսերը և իրանի ամբողջ առջևի կեսը օրորում էր ճոճանակի պես, իսկ հետևի մասը մնում էր միանգամայն անշարժ։ Պարի հիմնական սխեման շատ պարզ էր, և այստեղ կապիկն ինձ ցույց տվեց, թե ինչի է ընդունակ կապկային ցեղի իսկական, փորձված պարուհին։ Նա պտտվում էր հոլի պես, այնպես էր թռչում ու սուրում, որ գլուխս սկսեց պտտվել։ Կապիկը ինձ դուր եկավ հենց առաջին հայացքից, իսկ դերվիշի այդ մոլեգին պարը միանգամայն ինձ գերեց և, իհարկե, ես ուղղակի չկարողացա չգնել պարուհուն։ Կրկնակի վճարեցի նրա տիրուհուն և հանդիսավորությամբ տարա կապկին։ Մի ինչ֊որ վրանից նրա համար բանաններ գնեցի, և նա այնքան զգացվեց իմ առատաձեռնությունից, որ անմիջապես վարձահատույց եղավ՝ թրջեց ամբողջ շապիկս։ Ես գտա իմ օգնականներին և վարորդին (նրանցից գարեջրի հոտ էր փչում), մենք տեղավորվեցինք մեքենայի մեջ և շարժվեցինք առաջ։ Կապիկը նստել էր ծնկներիս, բերանը բանան էր լցնում, խցիկի պատուհանից դիտում էր շրջակայքը և մեղմիկ վնգստում հուզմունքից ու բավականությունից։ Ի նշան նրա պարային տաղանդների, ես որոշեցի նրան կոչել «Պավլովա», և մենք նրան այդպես էլ անվանեցինք «Կարմիր կապիկ Պավլովա»։

Մեր ճանապարհորդությունը տևեց դարձյալ մի քանի ժամ, և վերջում հովիտը լցվեց մուգ մանուշակագույն ստվերներով, իսկ արևը անշտապ սուզվեց կարմրա֊կանաչավուն փետրավոր ամպիկների մեջ՝ արևմտյան լեռների ամենաբարձր գագաթների ետևում։

Մենք իսկույն հասկացանք, որ, վերջապես, հասել ենք նպատակին, որովհետև Բաֆուտի մոտ պարզապես ճանապարհը վերջանում էր։ Ձախից ձգվում էր հսկայական փոշոտ բակը, որ շրջապատված էր կարմիր աղյուսի բարձր պատով։ Պատի ետևում տեղավորված էին ծղոտե բարձր կտուրներով կլոր խրճիթներ, նրանք շարված էին մի ոչ շատ մեծ, մաքուր առանձնատան շուրջը։ Բայց այս բոլոր կառույցները թվում էին պստլիկ ու խղճուկ այն վիթխարի կառույցի համեմատությամբ, որ նման էր վայրի մեղուների փեթակի, միայն թե հազար անգամ մեծացրած։ Դա գմբեթանման, ծղոտե հաստ կտուրով, հնությունից սևացած ու առևղծվածային մի վիթխարի, կլոր խրճիթ էր։ Ճանապարհի մյուս կողմում շեշտակի վերելք էր սկսվում, վեր էր խոյանում լայն սանդուղքը՝ յոթանասուն աստիճանով, և տանում էր դեպի կոշիկի տուփ հիշեցնող երկհարկանի մի առանձնատուն, որի ամեն մի հարկը երիզված էր լայն պատշգամբով, և երկու պատշգամբներն առատորեն պատված էին բուգենվիլներով և այլ գալարաբույսերով։ Այսպես, ուրեմն, ահա թե ինչպիսին է այս մի քանի ամիսների իմ տունը։

Հազիվ էի դուրս եկել բեռնատարի խցիկից (ոտքերս ուռել էին), երբ ընդարձակ բակի հեռավոր կամարի տակ բացվեց մի դուռ, և մի մեծ թափոր ուղղվեց դեպի ինձ։ Դրանք տղամարդիկ էին, մեծ մասը՝ տարիքավոր, նրանց բազմագույն, ծածանվող հագուստները խշխշում էին քայլելիս․ յուրաքանչյուրի գլուխը ծածկված էր փոքրիկ, խայտաբղետ բրդից գործված գեղեցիկ կլոր գլխարկով։ Խմբի կենտրոնում քայլում էր բարձրահասակ ու բարեկազմ, աշխույժ, ծիծաղկոտ դեմքով մի մարդ։ Նա հագել էր սպիտակ, պարզ հագուստ և առանց որևէ զարդարանքի գլխարկ, ու, չնայած դրան, այնուամենայնիվ ես իսկույն հասկացա, որ այդ բազմերանգ ամբոխի մեջ նա ամենագլխավորն էր՝ այնքան վեհ էր նրա կեցվածքը։ Դա Ֆոնն էր, այսինքն՝ Բաֆուտի տիրակալը, այն վիթխարի մարգագետնային թագավորության, որը մենք անցանք այստեղ բերող ճանապարհին։ Ես գիտեի, որ նա հեքիաթային հարստություն ունի, իր թագավորությունը վարում է հմտորեն և խելացի, թեև փոքր֊ինչ բռնակալորեն։ Ֆոնը կանգ առավ իմ դիմաց, հյուրընկալ ժպտաց ու ինձ մեկնեց մեծ, բարակ ձեռքը․

― Բարի եք եկել, ― ասաց նա․

Հետագայում ես համոզվեցի, որ նա խոսում է կոտրատված անգլերենով ոչ պակաս, քան իր հպատակները։ Բայց, չգիտես ինչու, ամաչում էր, և մենք սկզբում խոսում էինք թարգմանչի միջոցով․ վերջինս կանգնել էր նրա կողքին, հարգալից խոնարհված, և թարգմանում էր իմ ողջյունի խոսքերը, ձեռքերով բերանը ծածկած։ Ֆոնը հարգալից լսում էր, քանի դեռ խոսում էի, իսկ թարգմանիչը թարգմանում էր, հետո մեծ ձեռքը տարածելով ցույց տվեց առանձնատունը, որ կանգնած էր ճանապարհի այն կողմում գտնվող բլրի գագաթին։

― Հիանալի է, ― ասաց նա և լայն ժպտաց։ Մենք նորից իրար ձեռք սեղմեցինք, նա իր խորհրդականների հետ բակի միջով ետ գնաց և անհետացավ կամարի տակի դռան ետևում, թողնելով, որ ես ինքս տնօրինեմ նրա առանձնատանը։

Երկու ժամ հետո, երբ ես արդեն լոգանք էի ընդունել ու նախաճաշել, ներկայացավ սուրհանդակն ու հայտնեց, որ Ֆոնը կցանկանար այցելել ինձ ու զրուցել, եթե իհարկե, ես արդեն հասցրել եմ ճանապարհից հետո հանգստանալ։ Ես պատասխանեցի, որ լիովին հանգստացել եմ, և երջանիկ կլինեմ ընդունել Ֆոնին, հետո ճամպրուկից հանեցի մի շիշ վիսկի և սկսեցի սպասել։ Շուտով նա եկավ փոքրիկ շքախմբի ուղեկցությամբ։ Մենք նստեցինք պատշգամբում, ուր արդեն վառվում էր լամպը, և սկսեցինք խոսել։

Ես նրա կենացը խմեցի ջուր խառնած վիսկիով, իսկ նա իմը՝ մաքուր վիսկիով։ Սկզբում՝ մենք խոսում էինք թարգմանչի միջոցով, բայց երբ վիսկիի մակարդակը շշի մեջ զգալիորեն իջավ, Ֆոնն սկսեց խոսել անգլերեն։ Երկու ժամից ավելի ես նրան մանրամասն պատմում էի, թե ինչու եմ այստեղ եկել, ցույց էի տալիս ինձ անհրաժեշտ գազանների մասին գրքեր ու լուսանկարներ, նկարում նրանց թղթի կտորների վրա և, երբ իմ ասածները չէին հասկացվում, փորձում էի հանել նրանց ձայները, իսկ Ֆոնի բաժակն այդ ընթացքում կրկին ու կրկին լցվում էր։ Ուղղակի սոսկալի էր։

Նա ասաց, որ պետք է հուսալ, թե ինձ կհաջողվի հայթայթել գրեթե բոլոր այն գազաններին, որ ես նրան ցույց տվեցի, և խոստացավ վաղն ևեթ ուղարկել հմուտ որսորդների։ Բայց, թերևս, ավելի լավ կլինի ինքը անձամբ հայտնի մարդկանց, թե ինչ է հարկավոր ինձ, ― շարունակեց Ֆոնը, ― և նրանք բոլորը կաշխատեն ինձ համար որս ձեռք բերել, իսկ այդ մասին հայտարարելու ամենահարմար առիթը կներկայանա տասը օր հետո։ Այդ ժամանակ ինչ֊որ արարողություն պետք է տեղի ունենա․ ինչպես հասկացա, նշանակված օրը նրա հպատակները լեռներում ու հովիտներում հավաքում են հսկայական քանակությամբ չոր խոտ և բերում են Բաֆուտ, որպեսզի Ֆոնը կարողանա ծածկել իր վիթխարի, խորհրդավոր կացարանի տանիքը և իր անհամար կանանց տների կտուրները։ Երբ խոտը բերեն, նա աշխարհով մեկ խնջույք կսարքի։ Տոնակատարությանը հազարավոր մարդիկ են գալիս չորս կողմից, և, ինչպես բացատրեց Ֆոնը, ավելի լավ առիթ չի լինի։ Նա ճառ կարտասանի և մարդկանց կբացատրի, թե ինչ եմ նրանցից ուզում։ Ես ուրախությամբ համաձայնվեցի, սրտանց ու բավականին պերճախոս շնորհակալություն հայտնեցի և նորից լցրի նրա դատարկ բաժակը։ Շիշը արագ դատարկվում էր, վերջապես նրա մեջ ոչ մի կաթիլ չմնաց, թեկուզ այն շուռ տայիր։ Այնժամ Ֆոնը վեհորեն վեր կացավ տեղից, զսպեց զկռտոցն ու ձեռքը մեկնեց ինձ։

― Ես գնացի, ― հայտարարեց նա և ձեռքը պարզեց իր փոքրիկ առանձնատան կողմը։

― Ափսո՜ս, ― հարգալից ասացի ես։ ― Ուզո՞ւմ ես, գամ ճանապարհեմ։

― Այո՛, բարեկամս, ― պայծառացավ նա։ ― Այո՛, հիանալի է։

Ես կանչեցի նրա շքախմբից մեկին, և նա վազելով սլացավ, ձեռքին բռնած «կայծակ» լապտերը։ Լուսավորելով լապտերով, նա գնում էր մեր առջևից, նախ պատշգամբով, իսկ հետո երկար սանդուղքով։

Ֆոնր շարունակում էր բռնել ձեռքս, իսկ մյուս ձեռքով ցույց էր տալիս պատշգամբը, սենյակները և լուսնի լույսով ողողված այգին հեռու ներքևում, ու, շատ գոհ, մռթմռթում ինքն իրեն․ «Հիանալի՜ է, հիանալի՜»։ Երբ մենք հասանք սանդուղքին, նա կանգ առավ, մի պահ մտահոգ նայեց ինձ, հետո երկար ձեռքը մեկնեց ցած։

― Յոթանասունհի՜նգ աստիճան, ― ասաց նա և պայծառացավ։

― Շատ լավ է, ― համաձայնվեցի ես և գլխով արի։

― Հիմա մենք դրանք կհաշվենք, ― առաջարկեց Ֆոնը, հիացած իր բռնած գործից, ― յոթանասունհի՜նգ, մենք դրանք կհաշվենք։

Նա բռնեց ուսերիցս և ամբողջ ծանրությամբ ընկավ վրաս․ մենք սկսեցինք իջնել, չդադարելով բարձրաձայն հաշվել աստիճանները։ Ֆոնը անգլերեն հաշվում էր միայն մինչև վեցը, մնացածը նա մոռացել էր․ կես ճանապարհին մենք սխալվեցինք, ինչ֊որ բան խառնեցինք, և երբ հասանք մինչև ներքևի աստիճանին, պարզվեց, որ նրա հաշվով երեք աստիճան պակաս էր։

― Յոթանասուներկո՞ւ, ― հարցրեց նա ինքն իրեն։ ― Ո՛չ, ո՛չ, յոթանասուհինգ։ Իսկ ո՞ւր են կորել մյուսները։

Եվ զայրույթով նայեց վախից չորացած իր շքախմբին, որն սպասում էր մեզ ներքևում, ճամփի վրա, ասես կասկածում էր, որ պակասող երեք աստիճանը պալատականները թաքցրել են իրենց հագուստի տակ։ Ես արագ առաջարկեցի նորից հաշվել։ Մենք նորից մագլցեցինք վեր, մինչև պատշգամբ, ամբողջ ուժով հաշվելով, հետո վերջնական ստուգման համար ներքև իջնելիս էլ հաշվեցինք։ Հաշվելով մինչև վեցը, Ֆոնն ամեն անգամ սկսում էր նորից, այնպես որ ես շուտով գլխի ընկա՝ եթե չեմ ցանկանում ամբողջ գիշեր այս սանդուղքով մագլցել վեր ու վար, փնտրելով պակասող աստիճանները, ապա պետք է ինչ֊որ բան ձեռնարկեմ։ Ուստի երբ մենք հասանք ամենավերին աստիճանին և նորից իջանք ցած, ես բարձրաձայն, հանդիսավոր հայտարարեցի՝ «Յոթանասունհի՜նգ», և ուրախ ժպտացի իմ ուղեկցին։

Սկզբում նա այնքան էլ հեշտությամբ չհամաձայնվեց իմ հաշվի հետ, քանի որ ինքը հասել էր միայն հինգին, և համոզված էր, որ մնացած յոթանասունի գոյությունը դեռ պետք է ապացուցել։ Սակայն ես նրան հավատացրի, որ պատանի հասակումս շատ պարգևներ եմ ստացել բանավոր հաշվելու համար և որ բոլորը հաշվված է ճիշտ։ Ֆոնն ինձ սեղմեց կրծքին, հետո բռնեց ձեռքս, ուժեղ սեղմեց և քրթմնջաց․ «Հիանալի՜ է, հիանալի՜, բարեկամս»։

Վերջապես նա վիթխարի բակի միջով շարժվեց դեպի իր ռեզիդենցիան, իսկ ես քայլեցի (յոթանասունհինգ աստիճաններով) դեպի վեր, դեպի իմ մահճակալը։

Հետևյալ ամբողջ օրը հաղթահարելով սոսկալի գլխացավը (Ֆոնի հետ խմելու երեկվա արդյունքը), ես խնամքով մեխում էի վանդակները, հուսալով, որ հիմա ուր որ է ինձ «որս» կբերեն։ Կեսօրին ինձ մոտ եկան բարձրահասակ, վստահելի տեսքով չորս երիտասարդներ, որոնք հագել էին տոնական վառ սարոնգաներ և ձեռքներին ունեին կայծքարի հրացաններ։ Այդ սարսափազդու զենքն աներևակայելիորեն հինավուրց էր, կոթերը ժանգից քայքայվել էին, և դրանց տեսքն այնպիսին էր, ասես յուրաքանչյուր հրացանը հիվանդացել էր ծանր տեսակի ծաղկով։ Ես երիտասարդներին խնդրեցի սարսափելի զենքը դուրս տանել դարպասից և դնել այնտեղ, հետո նոր միայն թույլատրեցի բարձրանալ ինձ մոտ։ Դրանք էլ հենց այն որսորդներն էին, որոնց ուղարկել էր Ֆոնը․ կես ժամում ես նրանց ցույց տվի գազանների լուսանկարները և բացատրեցի, թե որ գազանի համար որքան պետք է վճարեմ։ Հետո նրանց հրամայեցի գնալ որսի, իսկ երեկոյան բերել այստեղ, ինձ մոտ այն բոլորը, ինչ նրանք կորսան։ Եթե նրանք ոչինչ չորսան, թող գան մյուս առավոտյան։ Ես նրանց սիգարեթներ բաժանեցի, և նրանք ճամփա ընկան, ինչ֊որ բանի մասին աշխույժ զրուցելով և հրացանները թխկացնելով չորս կողմը։

Հենց այդ երեկո չորսից մեկը վերադարձավ փոքրիկ զամբյուղով։ Նա պպզեց, խեղճ֊խեղճ նայեց ինձ ու սկսեց բացատրել, որ իր ու իր ընկերների որսը այնքան էլ հաջող չանցավ։ Նրանք հեռու էին գնացել, ասաց նա, բայց իմ ցույց տված գազաններից և ոչ մեկին չեն գտել։ Սակայն ինչ֊որ բան, այնուամենայնիվ, նրանք բերել են։

Այստեղ նա առաջ թեքվեց և զամբյուղը դրեց ոտքերիս մոտ։

― Չգիտեմ, մասան այսպես որս ուզի՞, ― հարցրեց նա։

Ես բարձրացրի կափարիչը ու նայեցի զամբյուղի մեջ։ Ես կարծում էի, որ կտեսնեմ սկյուռ կամ էլ, թերևս, առնետ, բայց այնտեղ նստած էին մի զույգ մեծ, հիանալի դոդոշներ։

― Մասա դո՞ւր գա այսպես որս, ― հարցրեց որսորդը, տագնապով նայելով դեմքիս։

― Այո՛, շատ դուր կգա, ― ասացի ես, և նա ողողվեց ժպիտով։

Ես նրան վճարեցի ինչ պետք էր, սիգարեթներ տվեցի, ու նա մեկնեց յուրայինների մոտ, խոստանալով առավոտյան վերադառնալ ընկերների հետ։ Երբ նա գնաց, ես վերջապես կարողացա զբաղվել դոդոշներով։ Ամեն մեկը մի ափսեի մեծություն ուներ, աչքերը հսկայական, փայլուն, իսկ կարճ ու հաստ թաթերը թվում էր, թե առանց դժվարության չէին կրում ծանր մարմինը։ Նրանց գույնը ուղղակի ապշեցուցիչ էր։ Մեջքը մուգ մարմնագույն էր, ծածկված ոլորուն սև գծերով, գլխի երկու կողմերն ու մարմինը մուգ կարմիր էր, ոչ այն է գինու, ոչ այն է կարմրածառի գույնի, իսկ փորը՝ վառ դեղին, հրանունկի գույն ուներ։

Պետք է ասել, որ դոդոշներն ինձ միշտ էլ դուր են եկել, քանի որ ես համոզվել եմ, որ նրանք հանգիստ, բարի արարածներ են և ինչ֊որ հմայք ունեն․ նրանք անհավասարակշռված չեն, և ոչ էլ այնքան հիմար ու անշնորհք, ինչպես գորտերը, նրանց մաշկը արտաքինից այնքան էլ թաց չէ, և նրանք չեն նստում բերանները բաց։ Բայց մինչև այս երկուսին հանդիպելը ես ենթադրում էի, որ թեև դոդոշներն իրենց գույնով և ընդհանրապես արտաքին տեսքով իրարից շատ տարբեր են, բայց նրանց բոլորի վարքուբարքը մոտավորապես նույնն է, եթե մեկին իմանաս, կարող ես ասել, թե բոլորին էլ գիտես։ Սակայն, ինչպես ես շատ շուտով իմացա, այս երկու երկկենցաղների բնավորությունն այնքան յորօրինակ էր, որ նրանք գրեթե ետ չէին մնում կաթնասուններից։

Այս արարածները կոչվում են չոր տերևանման դոդոշներ, որովհետև նրանց անսովոր բաց֊դեղնավուն մեջքերը (մուգ խավերով) գույնով ու նախշերով շատ են հիշեցնում չոր տերևը։ Եթե այսպիսի դոդոշը անշարժ գետնին կպչի աշնանային անտառում, ապա նրան երբեք չես տարբերի չոր տերևներից։ Այստեղից էլ ծագում է նրանց անգլիական անունը։ Իսկ գիտական անունը՝ հոնքավոր դոդոշ է, լատիներեն դրանք ավելի հաջող անուն ունեն ― Bufo supercillaris, որովհետև այդպիսի դոդոշն առաջին հայացքից թվում է անսովոր գոռոզ։ Մեծ աչքերի վերևի մաշկն ասես վեր ցցված ու հավաքված է սուր անկյուններով։ Եվ դրանից այն տպավորությունն է ստացվում, թե դոդոշը բարձրացրել է հոնքերն ու աշխարհին նայում է բարձրից, թունոտ սարկազմով։ Լայն ձգված բերանը դոդոշին տալիս է արիստոկրատական ամբարտավանություն․ բերանի անկյունները թեթևակի ցած են կախված, ասես ծիծաղում է․ այսպիսի արտահայտություն ես տեսել եմ աշխարհում էլի մի կենդանու՝ ուղտի մոտ։ Ավելացրեք դրան նաև անշտապ, օրորվող քայլվածքը և ամեն մի երկու֊երեք քայլից հետո նստելու և արհամարհական կարեկցանքով ձեզ նայելու սովորությունը, և դուք կհասկանաք, որ ձեր առջև կանգնած է աշխարհի ամենագոռոզ արարածը։

Իմ երկու չորտերևիկները կողք֊կողքի նստել էին զամբյուղի մեջ, թարմ խոտի վրա, ու ինձ էին նայում ոչնչացնող արհամարհանքով։ Ես թեքեցի զամբյուղը, և նրանք ճոճվելով, իջան հատակին, մի այնպիսի արժանապատվությամբ ու վրդովմունքով, որ ասես երկու լորդմերներ լինեին, որոնց փակել էին հասարակական զուգարանում։ Նրանք մի քանի քայլ հեռացան զամբյուղից և նստեցին, հազիվ շունչ քաշելով․ ըստ երևույթին, ուժասպառ էին եղել։ Տասը րոպե դոդոշները համառորեն նայում էին ինձ և վայրկյան առ վայրկյան ակնհայտորեն ավելի ու ավելի ուժեղ էին արհամարհում։ Հետո մեկը շարժվեց մի կողմ և տեղավորվեց սեղանի ոտքի մոտ, երևի, այն ընդունելով ծառաբնի տեղ։ Երկրորդը շարունակեց դիտել ինձ և հասուն խորհրդածությամբ իմ մասին մի այնպիսի կարծիք կազմեց, որ սիրտը խառնեց, և հատակին հայտնվեցին կիսամարսած մորեխի ու երկու թիթեռի մնացորդները։ Հետո դոդոշն ինձ վրա նետեց հանդիմանական ու տառապալից հայացք և, օրորվելով, գնաց սեղանի ոտքի մոտ, ուր նստած էր ընկերուհին։

Նրանց հարմար վանդակեր ես չգտա, և չորտերևիկները առաջին մի քանի օրն անցկացրին իմ ննջարանում փակված․ այնտեղ նրանք դանդաղ ու մտածկոտ թափառում էին հատակին կամ նստում խոր մտքերի մեջ թաղված, մահճակալի տակ․ մի խոսքով․ անասելիորեն զվարճացնում էին ինձ իրենց վարքուբարքով։ Մեր ծանոթությունից անցել էր ընդամենը մի քանի ժամ, իսկ ես արդեն համոզվել էի, որ խորապես անարդարացի էի իմ հաստլիկ տնվորների նկատմամբ։ Նրանք ամենևին էլ այդքան ինքնահավան ու ամբարտավան չէին, ինչպես ձևանում էին։ Իրականում դրանք խղճուկ ու ամաչկոտ արարածներ էին, հեշտությամբ շփոթվում էին ու պարզապես զուրկ էին ինքնավստահությունից․ ես նույնիսկ կասկածում եմ, որ նրանք տառապում էին անլիարժեքության խորը, անուղղելի կոմպլեքսով, և նրանց անտանելի հպարտ տեսքը՝ սոսկ մի փորձ է աշխարհից թաքցնելու համար խղճուկ իրողությունը։ Նրանք ամենևին էլ ինքնավստահ չեն։ Դա միանգամայն պատահմամբ հայտնաբերեցի իմ ննջարանում նրանց գտնվելու առաջին իսկ երեկոն։ Ես նկարագրում էի նրանց գույնը, իսկ դոդոշները նստել էին իմ ոտքերի մոտ, ու նրանց տեսքն այնպիսին էր, ասես խորհում էին, թե ինչպես պիտի իրենց կենսագրությունը գրեն Լորդերի Գրքում։ Ինձ անհրաժեշտ էր ուշադիր զննել նրանց մարմնի ստորին մասը, ուստի ես կռացա և մեկին բարձրացրի երկու մատով, բռնելով նրա առջևի երկու թաթերի տակից այնպես, որ նա ճոճվեց օդում, և այդ ժամանակ շատ ողորմելի տեսք ուներ․ այդ դիրքով ուղղակի անհնարին է պահպանել արժանապատվությունը։ Նման վերաբերմունքից ցնցված, դոդոշը բարձր, զայրացած ճղավեց և աքացի տվեց օդում ետևի հաստ թաթերով, բայց ինչպե՜ս կարող էր ինձնից պոկվել։ Եվ նա ստիպված էր ճոճվել օդում, քանի դեռ ես չէի վերջացրել զննումս։ Իսկ երբ, վերջապես, նրան դրի իր նախկին տեղը, ընկերուհու կողքին, դա արդեն բոլորովին ուրիշ դոդոշ էր։ Նրա մոտ չէին մնացել նախկին արիստոկրատական մեծամտության նույնիսկ հետքերը, հատակին նստել էր ընկճված, հնազանդ երկկենցաղը։ Դոդոշն ամբողջովին կուչ էր եկել, խոշոր աչքերը տագնապով թարթում էր, ամբողջ էությունը տխրություն ու երկչոտություն էր արտահայտում։ Թվում էր, թե հիմա պիտի լաց լինի։

Այդ վերափոխումը տեղի ունեցավ այնքան հանկարծակի ու անվերադարձ, որ կարելի էր միայն զարմանալ, և որքան էլ դա ծիծաղելի է, ես շատ վշտացա․ ախր, ես էի նրան այդպես ստորացրել։ Որպեսզի թեկուզ ինչ֊որ ձևով պատահածը հարթեմ, ես բարձրացրի երկրորդ դոդոշին, նրան էլ թույլ տվեցի օդում ճոճվել, և սա էլ կորցրեց իր ինքնավստահությունը․ հազիվ էի նրան իջեցրել գետնին, որ նա էլ դարձավ երկչոտ ու ամաչկոտ։ Այսպես նրանք նստել էին ստորացած, դժբախտ և այնքան ծիծաղելի տեսք ունեին, որ ես անտակտորեն ծիծաղեցի։ Նրանց զգայուն հոգիները դրան արդեն չդիմացան․ երկուսն էլ արագ հեռացան ինձանից, թաքնվեցին սեղանի տակ և նստեցին այնտեղ մի կես ժամ։ Հիմա ես գտել էի նրանց գաղտնիքը և կարող էի նրանց խեղճացնել, երբ որ ուզենայի։ Բավական էր մատով թեթևակի թխկացնել նրանց քթին, և նրանք իսկույն մեղավորի պես չորանում էին տեղում, քիչ էր մնում, որ կարմրեին շփոթվելուց և ինձ էին նայում աղերսագին աչքերով։

Ես իմ չորտերևիկների համար պատրաստեցի մի մեծ ու հարմար վանդակ, և նրանք հիանալի տեղավորվեցին այնտեղ․ հոգալով նրանց առողջության մասին, ես ամեն օր թույլ էի տալիս պարտեզ դուրս գալ զբոսանքի։ Ճիշտ է, երբ իմ կենդանիները շատացան, ես այնքան շատ աշխատանք ունեի, որ արդեն չէի կարող կանգնել ու սպասել, թե երբ պիտի իմ արիստոկրատները՝ կապույտ արյունակիրները, օդ շնչեն․ ի մեծ զարմանս նրանց, հարկ եղավ զբոսանքը կրճատել։ Բայց մի անգամ պատահմամբ ես դոդոշների համար պահակ գտա, որի խնամակալության տակ կարող էի հանգիստ թողնել նրանց, չընդհատելով աշխատանքս։ Այդ պահակը կարմիր կապիկ Պավլովան էր։

Պավլովան հազվադեպ ձեռնասուն և շատ բարեկիրթ կապիկ էր, նա աշխուժորեն հետաքրքրվում էր այն ամենով, ինչ տեղի էր ունենում շուրջը։ Երբ ես առաջին անգամ չորտերևիկներին զբոսանքի բաց թողեցի այնտեղ, ուր կապված էր Պավլովան, կապիկը դյութված հետևում էր նրանց, նա կանգնել էր ետևի ոտքերի վրա ու վիզը անընդհատ այս ու այն կողմ էր դարձնում, ձգտելով աչքից բաց չթողնել դոդոշներին, քանի դեռ նրանք հանդիսավոր քայլում էին պարտեզով։ Տասը րոպե հետո ես վերադարձա պարտեզ, որ տեսնեմ, թե ինչպես են այնտեղ իմ դոդոշները, և տեսա, որ նրանք երկուսն էլ մոտեցել են կապկին։

Պավլովան պպզել էր նրանց մեջտեղում, քնքշորեն շոյում էր նրանց և զարմանքից ու հաճույքից ինչ֊որ բան էր բարձր մռթմռթում։ Դոդոշները ծիծաղելիորեն գոհ տեսք ունեին, նրանք նստել էին անշարժ․ այդ շոյանքները ակնհայտորեն բավականություն էին պատճառում նրանց։

Դրանից հետո ես ամեն օր դոդոշներին բաց էի թողնում այնտեղ, ուր կապված էր Պավլովան, և կապիկը նրանց հետևում էր, քանի դեռ նրանք թափառում էին շուրջը։ Տեսնելով նրանց, կապիկը հիացմունքից բացականչում էր, հետո քնքուշ շոյում էր, մինչև որ նրանք անշարժ հիպնոսացվածի նման պառկում էին իր մոտ։ Եթե նրանք շատ էին հեռանում և կարողանում էին թաքնվել պարտեզի թավ թփուտների մեջ, Պավլովան սարսափելի հուզվում էր և ականջ ծակող ձայնով ճչում, ջանալով իմաց անել ինձ, որ իր խնամակալությանը հանձնվածները փախել են, և ես պետք է նրանց բռնեմ ու հետ բերեմ իր մոտ։ Մի անգամ նա ինձ կանչեց, երբ դոդոշները շատ հեռու էին գնացել, բայց ես չէի լսել նրա ճիչը, և երբ ուշացած իջա պարտեզ, կապիկը հիստերիկ դես ու դեն էր նետվում, պարանը ձգելով մինչև վերջ և հուսահատ բղավում էր, իսկ դոդոշները ոչ մի տեղ չէին երևում։ Ես արձակեցի կապկին, և նա անմիջապես ինձ տարավ պարտեզի ծայրի խիտ թփուտը, այնտեղ նա շատ շուտ գտավ փախստականներին և ընկավ նրանց վրա՝ բարձր և ուրախ ճչալով։

Պավլովան սարսափելի կապվել էր այդ դոդոշների հետ։ Եթե միայն տեսնեիք, թե ինչպիսի անհամբերությամբ էր ողջունում նրանց առավոտները, ինչքան քնքուշ էր շոյում, ինչպես էր անհանգստանում, երբ նրանք շատ հեռու էին գնում, դա իրոք հուզիչ տեսարան էր։ Միայն թե նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչու նրանք մորթի չունեն, ինչպես կապիկները։ Մատներով շոյում էր նրանց հարթ կաշին, փորձում էր շարժել գոյություն չունեցող մորթին, և նրա սևուկ մռութիկին ակնհայտորեն տագնապ էր երևում․ երբեմն նա կռանում էր և սկսում էր մտածկոտ լիզել նրանց մեջքերը։ Ի դեպ, շատ շուտով նրանց անմազ մեջքերը դադարեցին անհանգստացնել Պավլովային, և նա նրանց հետ վարվում էր քնքուշ ու սիրալիր, ինչպես կվարվեր իր սեփական ձագերի հետ։ Դոդոշներն էլ, իրենց հերթին, նույնպես կապվել էին կապկի հետ, թեև նա էլ երբեմն ստորացնում էր իրենց արժանապատվությունը։ Հիշում եմ, մի անգամ առավոտյան ես նրանց լողացրի, պատճառելով մեծ հաճույք, իսկ պարտեզից տուն տանող ճանապարհին նրանց փորերին հող ու մանր փշեր էին կպել։ Դա շատ վշտացրեց Պավլովային․ նա ուզում էր, որ իր սիրեցյալները միշտ մաքուր ու կոկիկ լինեն։ Եվ ահա ես ականատես եղա մի այսպիսի տեսարանի․ կապիկը նստել էր արևի տակ, ետևի ոտքերը, ինչպես պատվանդանի վրա, դրված էին մի դոդոշի մեջքին, իսկ մյուս չորտերևիկը կախված էր օդում, կապիկը նրան պահել էր ամենաանհարմար ու ստորացուցիչ դիրքով։ Դոդոշը դանդաղ պտտվում էր օդում, իսկ կապիկը խնամքով հավաքում էր նրա վրայից աղբը և ամբողջ ժամանակ ծվծվում էր, մռմռում ու ինչ֊որ բան բացատրում։ Վերջացնելով իր դոդոշին մաքրելը, Պավլովան նրան դրեց գետնին, որտեղ նա նստեց լուռ, ընկճված, և զբաղվեց մյուսով՝ բարձրացնելով նրան օդ, ստիպեց կրել այդ նույն ստորացումը։ Այո՛, Պավլովայի ներկայությամբ չորտերևիկները ոչ մի կերպ չէին կարողանում դրսևորել իրենց արիստոկրատական գոռոզամտությունը։

Գլուխ երկրորդ

Բաֆուտի Քերծեները

Բաֆուտի կենդանական աշխարհի զանազան ներկայացուցիչներին որսալու համար իմ տրամադրության տակ կային չորս որսորդ, նրանց ինձ ուղարկել էր Ֆոնը, իսկ նրանցից բացի՝ վեց հյուծված, անճոռնի շներ․ շների տերերը ինձ հավատացնում էին, թե դրանք ամենալավ որսի շներն են ամբողջ Արևմտյան Աֆրիկայում։ Այս ամբողջ խայտաբղետ խումբը ես անվանեցի Բաֆուտի Քերծեներ։

Որսորդները, իհարկե, չէին հասկանում այդ անունը․ բայց նրանով չափազանց հպարտանում էին, և մի անգամ ես լսեցի, թե ինչպես նրանցից մեկը հարևանի հետ վիճելիս բարձր ու վրդովված հայտարարեց․ «Դու ինձ վրա մի բղավիր, բարեկամս։ Չգիտե՞ս, որ ես էլ եմ Բաֆուտի Քերծե»։

Մենք այսպես էինք որս անում․ գնում էինք մի հեռու հովիտ, կամ լեռ և ընտրում էինք մի այնպիսի տեղ, ուր խոտն ու թփուտներն ավելի խիտ էին։ Այնտեղ կիսալուսնաձև փռում էինք ցանցերը և հետո շների հետ գնում անտառի ծայրը ու դեպի ցանցերն էինք քշում այն ամենը, ինչ հանդիպում էր։ Յուրաքանչյուր շան վզից կախված էր փայտե փոքրիկ զանգուլակ, և երբ ամբողջ ոհմակը թաքնվում էր բարձր խոտերի մեջ, այդ զանգերի բարձր զնգզնգոցից միշտ կարելի էր որոշել, թե որտեղ են շները։ Որսի այսպիսի եղանակը շատ հարմար էր, ես միշտ տեղում էի լինում ու կարողանում էի իսկույնևեթ զբաղվել բռնած կենդանիներով․ դրանց անմիջապես տանում էինք Բաֆուտ և առանց հապաղելու տեղավորում հարմար վանդակի մեջ։ Մենք նրանց տեղափոխում էինք օդի համար անցքեր ունեցող պարկերով (այդ անցքերը երիզված էին լինում լատունի օղակներով, որպեսզի անհնար լինի պատռել ներսից)․ ավելի խոշոր և կատաղի գազանների պարկերը կարված էին լինում բրեզենտից կամ կոշտ կտավից, իսկ մանր ու անվնասներինը՝ փափուկ կտորից։ Հարմարվելով մութ պարկի մեջ, մեր գերիները, որպես կանոն, դադարում էին դեսուդեն խփվել և հանգիստ պառկում էին այնքան ժամանակ, մինչև որ ընկնում էին վանդակի մեջ։ Կենդանու համար ամենասարսափելին այն պահերին էին, երբ նրան հանում էին ցանցից, բայց արդեն շատ շուտով մենք այնպես էինք հմտացել, որ դա անում էինք շատ ճարպկորեն․ մեկ րոպե՝ և արդեն կենդանին բռնված էր, ցանցից հանված ու պարկի մեջ։

Առաջին օրը, երբ ես ճամփա ընկա Բաֆուտի Քերծեների հետ, որսորդներն այնպես էին զինվել, ասես մենք պատրաստվում էինք առյուծի որսի։ Սովորական դանակներից բացի, նրանք վերցրել էին նիզակներ ու կայծքարի հրացան։ Ես ամենևին էլ չէի ցանկանում, որ ինչ֊որ մեկի անզգուշության պատճառով կողքիս մեջ խրվեին ժանգոտված մեխեր կամ էլ քարե գնդիկներ, ուստի չնայած որսորդների լալագին աղերսանքներին, պնդեցի, որ զենքերը թողնեն տանը։ Որսորդներն ուղղակի սարսափեցին իմ որոշումից։

― Մասա, ― աղերսագին ասաց մեկը, ― եթե մեզ հանդիպի վտանգավոր որս, ինչպես մենք նրան խփել, եթե հրացան պառկել այստեղ։

― Եթե մենք հանդիպենք վտանգավոր որսի, մենք նրանց չպետք է սպանենք, այլ բռնենք, ― վճռականորեն բացատրեցի ես։

― Իսկ մասան բռնի՞ վտանգավոր որս։

― Ճիշտ այդպես, բարեկամս, իսկ եթե դու վախենում ես, մի գա մեզ հետ, հասկացա՞ր։

― Մասա, ես չեմ վախենում, ― վրդովված ավելացրեց որսորդը։ ― Բայց որ հանդիպել վտանգավոր որս և նա սպանի մասա, Ֆոնը շատ բարկանալ մեզ վրա։

― Լռիր, բարեկամս, ― ասացի ես և հանեցի որսորդական հրացանս։ ― Ես հրացան կվերցնեմ։ Եվ այդ ժամանակ, եթե որսը սպանի ինձ, դա արդեն ձեր հոգը չէ, հասկացա՞ր։

― Ես հասկացա, սըր։

Առավոտը դեռ նոր էր բացվել, և արևը դեռ չէր բարձրացել Բաֆուտը շրջապատող լեռնաշղթաների վրա։ Երկինքը նուրբ վարդագույն երանգ ուներ, և այս ու այնտեղ սպիտակին էին տալիս ժանեկավոր ամպերը։ Հովիտներն ու լեռները դեռ պարուրված էին վաղորդյան մշուշով։ Ճանապարհի երկայնքով փռված բարձր ոսկեզօծ խոտը խոնարհվել էր ցողի ծանրությունից։ Որսորդները իրար ետևից գնում էին առջևից, իսկ շները մերթ վազում էին թփուտները, մերթ վերադառնում, և նրանց զանգուլակները ուրախ զնգզնգում էին չորս կողմից։ Վերջապես մենք ճանապարհից թեքվեցինք նեղ ու ոլորուն արահետը, որ անցնում էր բլուրների միջով։ Այստեղ մշուշն ավելի խիտ էր, բայց սահում էր ցածր, գրեթե գետնահար։ Նա բոլորովին ծածկել էր մեր ոտքերը, և դա շատ տարօրինակ էր․ ասես քայլում ես հարթ ու փրփրադեզ լճի միջով։ Ցողից խոնավացած բարձր խոտը խշխշում էր ներբաններիս տակ, իսկ շուրջը, այդ կաթնասպիտակ մշուշի խորքերում, մերթ ընդ մերթ պոռթկում էր ծիծաղը՝ այդ փոքրիկ գորտիկներն էին ծիծաղում ինչ֊որ բանի վրա, որը հասկանալի էր միմիայն իրենց։ Ահա և արևը բարձրացավ հեռավոր լեռների լանջերին, ասես մի հսկա սառած նարինջ, րոպե առ րոպե նրա շողերը տաքացնում էին ավելի ուժգին, մշուշն սկսեց բարձրանալ ու, թեթև պարույրներով և օղակներով, ձգվեց դեպի վեր․ շուտով արդեն թվում էր, թե մենք քայլում ենք տեսլային սպիտակ ծառերի միջով, որոնք ոլորվում, թեքվում, ընկնում ու նորից բարձրանում էին հրաշքով, ամեոբայի թեթևությամբ փոխելով իրենց ձևը, և ձգվում վեր, ասես պտուտակվում էին օդի մեջ։

Երկու ժամ հետո հասանք այն տեղը, որ որսորդները ընտրել էին մեր առաջին որսի համար։ Այդ բավականին լայն ու խոր հովիտն ընկած էր երկու բլուրների միջև, փոքր֊ինչ գալարվելով աղեղի նման։ Փոքրիկ գետակը իր համար ճանապարհ էր բացել հովտի հատակում, սև քարակոշտերի ոսկեզօծ մարգագետինների միջև։ Գետակը փայլում էր արևի տակ, ապարե բարակ սարդոստյանի պես։ Հովիտն այստեղ գրեթե ամբողջովին ծածկված էր խիտ, անանցանելի բարձր խոտով և մանր թփուտներով։ Տեղ֊տեղ ստվեր գցելով խոտի վրա, կանգնած էին ավելի բարձր թփերն ու դալար ծառերը։

Մենք իջանք հովիտ և մի հարյուր յարդ լայնությամբ փռեցինք ցանցերը։ Հետո որսորդները կանչեցին շներին և գնացին դեպի հովտի մուտքը, իսկ ես մնացի ցանցերի մոտ։ Կես ժամ լռություն էր տիրում․ որսորդները շների հետ դանդաղ մոտենում էին ցանցերին, միայն շների փայտե զանգուլակներն էին զնգզնգում, մեկ էլ լսվում էր մի որևէ անհաջողակ որսորդի թունդ հայհոյանքը, որը ոտքը դրել էր փշի վրա։ Ես արդեն սկսեցի մտածել, որ մենք այսօր ոչինչ չենք որսա, երբ հանկարծ որսորդները մոլեգին աղմուկ բարձրացրին, իսկ շները սկսեցին կատաղած հաչալ։ Նրանք ցանցերից դեռ շատ հեռու էին, և ես ոչինչ չէի տեսնում ծառերի ետևում։

― Ի՞նչ է պատահել, ― գոռացի, փորձելով իմ ձայնով լռեցնել այդ ամբողջ աղմուկը։

― Այնտեղ որս կա, մասա, ― լսվեց պատասխանը։

― Ես համբերությամբ սպասում էի, և վերջապես ծառերի ետևից երևաց վազելուց շնչահեղձ եղած որսորդը։

― Մասա, տուր ինձ այ այն փոքրիկ ցանցը, ― ասաց նա ցույց տալով մանր ցանցերը, որ խնամքով դրված էին պարկերի կողքին։

― Իսկ ի՞նչ որս եք այնտեղ գտել, ― հարցրի ես։

― Սկյուռ, սըր։ Նա փախավ ծառի վրա։

Ես վերցրի բրեզենտե հաստ պարկը և թփերի միջով գնացի նրա հետևից դեպի ծառերը։ Այստեղ խռնվել էին որսորդները, նրանք խոսում էին բոլորը միասին և կատաղի վիճում էին, թե ինչպես ավելի լավ է բռնել գազանիկին, իսկ շները հաչում էին և ցատկոտում ոչ մեծ ծառի շուրջը։

― Ո՞ւր է ձեր որսը, ― հարցրի ես։

― Նա այնտեղ, մասա վերևում։

― Լավ որս է, մասա։

― Մենք հիմա նրան բռնել, մասա։

Ես մոտեցա ուղղակի ծառաբնին, գլուխս վեր տնկեցի և սկսեցի նայել տերևներին․ մոտ քսան ոտնաչափ մեզնից վեր, ճյուղի վրա, նստել էր մեծ ու գեղեցիկ սկյուռը։ Մոխրագույն֊բծավոր մորթիով, կողերին՝ սպիտակ գծեր, իսկ թաթերը՝ նարնջագույն։ Պոչը երկար էր, բայց ոչ փափկամազ, լայնակի զոլերով, ասես բաց մոխրագույն և սև օղակներ լինեին։ Սկյուռը նստել էր ծառին, պոչը թափահարում էր մեզ վրա և բավական բարկացած գոռում՝ «Չա՛կ, չա՛կ», ասես մենք նրան ոչ թե վախեցրել էինք, այլ զայրացրել։ Մենք սկսեցինք ցանցերը փռել ծառի բնից տասը ոտնաչափ տարածությամբ, իսկ սկյուռը հետևում էր մեզ չար հայացքով։ Հետո մենք կապեցինք շներին, և ես որսորդներից ամենափոքրամարմնին կարգադրեցի բարձրանալ ծառը և սկյուռին քշել ցած։ Գործողության երկրորդ մասը առաջարկվեց իրենց՝ որսորդների կողմից։ Ես կարծում էի, որ սկյուռի հետ ծառի վրա հաշիվ մաքրելը անիրականանալի խնդիր է, բայց որսորդները հավատացնում էին, որ եթե որևէ մեկը բարձրանա ծառը, սկյուռն անպայման ցած կիջնի։ Եվ նրանք միանգամայն իրավացի էին․ որսորդը դեռ չէր հասցրել հասնել վերին ճյուղերին ծառաբնի մի կողմից, երբ սկյուռը նրա մյուս կողմից նետվեց ցած։ Ուղղակի հրա՜շք։ Ինչպե՜ս նա կռահեց նետվել այն միակ տեղը, ուր ցանցը մի քիչ պատռված էր, դուրս պրծավ անցքի միջից ու փախավ խոտի վրայով, իսկ մենք, գլուխներս կորցրած, ընկանք նրա ետևից․ վազում էինք ու բոլորս բղավում ամեն տեսակ խելացի խորհուրդներ ու կարգադրություններ, և, իհարկե, ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում դրանց վրա։ Հենց նոր էինք դուրս եկել թփերի տակից, երբ տեսանք մեր սկյուռին, որը վեր էր մագլցում մի ուրիշ ոչ բարձր ծառաբնի վրայով։

Մենք նորից ցանցերը փռեցինք, և նորից որսորդը ծառը բարձրացավ, որ սկյուռին ցած քշի։ Բայց այս անգամ սկյուռն ավելի խորամանկ դուրս եկավ․ նկատելով, որ հսկում ենք ցանցի անցքին, որտեղից ինքը դուրս պրծավ առաջին անգամ, նա բնի վրայով իջավ ցած, գնդակի նման սեղմվեց ու թռավ։ Կես դյույումի չափ թռչելով օդում ցանցի վրայով, նա իջավ ցանցի մյուս կողմը։ Մյուսներից ավելի մոտ կանգնած որսորդը հուսահատ ցատկ կատարեց, բայց վրիպեց, և սկյուռը փախավ հեռու, զայրացած շարունակելով իր «Չա՛կ, չա՛կը»։ Այս անգամ նա ուրիշ տակտիկա ընտրեց․ փոխանակ ծառը բարձրանալու, խցկվեց արմատների միջև եղած փոսի մեջ։

Եվ նորից մենք ցանցերով շրջապատեցինք ծառը ու սկսեցինք երկար ու բարակ ճիպոտներով փորփրել արմատների լաբիրինթոսը, որտեղ նա թաքնվել էր։ Բայց դրանից էլ բան դուրս չեկավ, միայն «Չա՛կ, չա՛կն» ավելի հաճախ սկսեց լսվել, և մենք շուտով նահանջեցինք։ Մեր հաջորդ փորձը, սակայն, ավելի հաջող ստացվեց․ ամենամեծ ճեղքի մեջ մտցրինք այրվող խոտի մի փունջ, և խեղդող ծուխը տարածվեց լաբիրինթոսի բոլոր ոլորաններով ու մուտքերով մեկ։ Մենք լսեցինք զայրացած փռշտոց ու հազ։ Վերջապես սկյուռը չդիմացավ և դուրս թռավ արմատների տակից, գլխով ուղղակի դեպի ցանցը։ Բայց այստեղ էլ նա դեռ չհանձնվեց, մինչ նրան կհանեինք ցանցից, նա կծեց ինձ և երկու որսորդի ևս, իսկ երբ նրան մտցրինք բրեզենտե պարկը՝ կծեց երրորդին։ Հետո ես պարկը կախեցի մոտակա թփի ճյուղից, և մենք բոլորս նստեցինք ծխելու, մեր կրած տանջանքից հետո դա ուղղակի անհրաժեշտ էր, իսկ սկյուռիկը նայում էր մեզ ճեղքի լատունե անցքից և զայրույթով գոռում, ասես մեզ մարտակոչ էր անում՝ ապա փորձեց բաց անել պարկը և ինձ հետ հանդիպել դեմ առ դեմ։

Շերտավոր գետնասկյուռները լայնորեն տարածված են Արևմտյան Աֆրիկայի կանաչ հարթավայրում, բայց ես շատ գոհ էի, որ գոնե մեկին բռնեցի, դրանցից ես դեռ չէի ունեցել։ Ինչպես երևում է նրանց անունից, այս սկյուռներն ապրում են գրեթե բացառապես գետնի վրա, և ես խիստ զարմացա, որ մեր սկյուռը փորձում էր ապաստան գտնել ծառի վրա։ Հետագայում համոզվեցի, որ բոլոր այն սկյուռները, որ ապրում են մարգագետիններում (դրանց մեծ մասը իսկապես գետնասկյուռներ են), վտանգի պահին նետվում են ծառերի վրա և միայն ամենածայրահեղ դեպքում են փրկություն փնտրում արմատների մեջ կամ էլ փտած ծառերի փչակներում։

Վերջապես, կապեցինք մեր վերքերը, ծխեցինք ու իրար շնորհավորեցինք առաջին որսի առթիվ, հետո մեծ ցանցը առաջ շարժեցինք հովտի միջով ավելի հեռու․ այստեղ խոտը խիտ էր, խճճված, բարձրությունը հասնում էր գրեթե վեց ոտնաչափի։ Սա հիանալի տեղ էր հատուկ որսի համար, ասացին ինձ որսորդները, թեև, միանգամայն հասկանալի զգուշավորությամբ, չցանկացան ճշտել, թե հատկապես ինչպիսի որսի։ Մենք ցանցերը փռեցինք, ես տեղավորվեցի մի հարմար տեղ, կենտրոնում, հենց աղեղի տակ, որպեսզի անմիջապես այնտեղից հանեմ այն, ինչ որ կընկնի ցանցը, իսկ որսորդները վերցրին շներին ու գնացին մոտավորապես հովտից չորս մղոն հեռու։ Բարձր, երկարաձիգ կանչով նրանք ինձ իմաց տվին, որ սկսել են մտնել խիտ խոտի մեջ, և ապա լռություն տիրեց․ միայն չորս կողմը ճռճռում ու խշխշում էին անհամար մորեխներն ու ճպուռները, և հեռվից հազիվ լսվում էր շների զանգուլակների ձայնը։ Անցավ կես ժամ։ Ոչ մի բան։ Ամեն կողմից ինձ նեղում էր բարձր խոտի խշշացող թավուտը՝ այնքան խիտ ու հոծ, որ երկու քայլից այն կողմ արդեն ոչինչ չէր երևում։

Փոքրիկ բացատը, ուր ես նստել էի, տոթից այրվում էր։ Սարսափելի ծարավ էի․ շուրջս նայեցի և հանկարծ հիշեցի, որ իմ հոգատար խոհարարը պարկերից մեկի մեջ էր խոթել թեյով լի թերմոսը, իսկ ես այդ մասին բոլորովին մոռացել էի։ Ես երախտապարտությամբ հանեցի թերմոսը՝ պպզեցի բարձր խոտերի մեջ, բացատի եզրին, և թեյ լցրեցի թերմոսի բաժակի մեջ։ Խմեցի, նայեցի չորս կողմը և հանկարծ ուղիղ իմ դիմաց, խոտի հոծ պատի մեջ տեսա նեղ, մութ անցք․ խոտի անտառում դա ակնհայտորեն բացել էր ինչ֊որ գազան, ու ես որոշեցի, որ թեյը խմելուց հետո հետազոտեմ այդ անցքը։

Չհասցրեցի երկրորդ բաժակը լցնել, երբ աջից, ուղղակի կողքիս կատաղի աղմուկ ու աղաղակ լսվեց։ Որսորդներն ականջ ծակող բացականչություններով քաջալերում էին շներին, իսկ շները հաչում էին տարօրինակ հաչոցով։ «Ի՞նչ է կատարվում այնտեղ», ― մտածեցի ես, և հանկարծ խոտի մեջ խշշոց լսվեց․ ես առաջ շարժվեցի դեպի մութ անցքը, հուսալով, որ կտեսնեմ, թե ինչ է այնտեղ խշշում։ Հանկարծ խոտը բացվեց, այնտեղից դուրս թռավ ինչ֊որ մուգ մոխրագույն բան ու նետվեց ուղիղ ինձ վրա։ Ես բոլորովին չէի սպասում հարձակման, դեռ ավելին՝ պպզել էի ու մի ձեռքումս պահել թերմոսը, իսկ մյուսում տաք թեյով բաժակը։ Կենդանին, որը վախիցս ինձ երկու անգամ ավելի մեծ թվաց կուղբից, թռավ ուղղակի կրծքիս վրա․ անսպասելիությունից ես մեջքիս վրա ընկա, գազանիկը կանգնել էր փորիս, իսկ տաք թեյը թերմոսից լցվում էր ուղիղ ծնկներիս։ Մենք երկուսս էլ հավասարապես զարմացած էինք և, թվում է, միանման էլ ճչացինք վախից։ Ձեռքերս զբաղված էին, ես փորձում էի գազանիկին սեղմել արմունկներով, բայց նա ռետինե գնդակի պես թռավ վրայիցս և ծլկեց խոտի մեջ։ Ցանցը մի տեղում սկսեց ցնցնվել ու ձգվել ու ինձ հասավ հուսահատ վնգոցը․ երևում էր, իմ անծանոթն ընկել էր ուղիղ ցանցի մեջ։ Ես կանչեցի որսորդներին ու թավ խոտերի միջով դժվարությամբ դուրս եկա ճիշտ այնտեղ, ուր շարժվում էր ցանցը։ Գազանիկը հիմնովին մոլորվել էր ու, կուչ եկած, ցնցվում էր, վախեցած փնչացնում, ատամներով ջանալով կրծել ցանցի օղակները։ Այժմ արդեն ես լավ նայեցի նրան, ցանցի մեջ ընկել էր շատ մեծ եղեգնառնետ, կենդանի, որ աֆրիկացիներին հայտնի է խոտահատ անունով, ինչը շատ ճիշտ տալիս է նրա սովորությունները։ Իր մեծ, հիանալի զարգացած կտրիչներով խոտահատն անցնում է մարգագետիններով, ցանված արտերով՝ ինչպես խոտհնձիչ։ Նրա երկարությունը ավելի քան երկու ոտնաչափ է, և ծածկված է շագանակագույն կոշտ մորթով։ Դունչը կլոր է, ինչպես կուղբինը, փոքրիկ ականջները կիպ սեղմված են, պոչը հաստ է, առանց մազերի, մեծ թաթերը նույնպես մազածածկ չեն։ Ինչպես երևում է, նա մահու չափ վախեցած էր ինձանից, և ես չմոտեցա նրան, մինչև չհասան որսորդները, վախենալով, որ նա հանկարծ դուրս կպրծնի ցանցից։ Առնետը պառկել էր և դողալով ցնցվում էր, երբեմն վեր էր թռչում, ջանում էր ցատկել օդի մեջ, և ամեն անգամ դա անելիս հուսահատ կաղկանձում էր։ Ես լուրջ անհանգստանում էի․ հանկարծ սիրտը չպայթի՞։ Միայն շատ հետո, երբ ավելի մոտիկից ծանոթացա եղեգնառնետների հետ, իմացա, որ այդպիսի հիստերիկայով նրանք դիմավորում են ամեն մի նոր, անսովոր թշնամու, հավանաբար, նրան վախեցնելու համար։ Իսկ իրականում եղեգնառնետը ամենևին էլ երկչոտ չէ և չի հապաղի իր հսկայական կտրիչները խրել ձեր ձեռքի մեջ, եթե դուք ձեզ թույլ տաք նրա հետ ազատ վարվել։ Ես պատկառելի հեռավորության վրա մնացի այնքան ժամանակ, մինչև որսորդները մոտեցան։ Հետո մենք ընդհանուր ջանքերով առնետին հանեցինք ցանցից։

Երբ նրան հանեցինք ու սկսեցինք դնել ամուր պարկի մեջ, առնետը հանկարծ հուսակտուր թպրտաց իմ ձեռքերում․ ես նրան ամուր սեղմեցի, և, ի զարմանս իմ, ձեռքումս մնաց բրդի մի մեծ փունջ։ Վերջապես, մենք խոտահատին հաջող մտցրինք պարկը, իսկ ես նստեցի ու սկսեցի դիտել բուրդը, որն ակամա պոկել էի իմ գիրուկ գերյալից։ Բուրդը երկար էր ու բավական կոպիտ, խոզի մազի պես, արմատները, երևում է, թույլ էին, դեռ չձգած՝ թափվում էին փունջ֊փունջ։ Առնետի բուրդը նորից աճում է շատ դանդաղ, և քանի որ ճաղատ եղեգնառնետին ոչ մի կերպ չի կարելի գեղեցիկ անվանել, նրա հետ պետք է վարվել ծայրաստիճան զգույշ։

Որսալով եղեգնառնետին, մենք դանդաղ առաջ շարժվեցինք հովտով, ժամանակ առ ժամանակ ցանցերը փռելով և կասկածելի թփերն ու կարճլիկ ծառերը խուզարկելով։ Երբ պարզվեց, որ այստեղ արդեն ոչինչ չկա, մենք հավաքեցինք ցանցերը և ուղղվեցինք դեպի մեծ բլուրը, որ գտնվում էր հովտից կես մղոն այն կողմ։ Այդ բլուրը հազվադեպ պատահող ուղիղ ձև ուներ, և իմ մտքում իսկույն այն պատկերացավ որպես շիրմաթումբ, որի տակ թաղված էր վաղո՜ւց անցած֊գնացած ժամանակներում այս կողմերում թափառող ինչ֊որ հսկա։ Ամենավերևում բարձրանում էր քարակոշտերի կույտը, յուրաքանչյուրը մի տան մեծության, և թվում էր, թե այստեղ հուշարձան են կանգնեցրել։ Նեղ ծերպերում ու քարակոշտերի արանքներում աճել էին բարալիկ ծառեր, դրանց բները ծռված ու ոլորված էին ամեն տեսակ քամիներից, բայց յուրաքանչյուրի վրա փայլում էր վառ ոսկեգույն պտուղների ողկույզը։ Բարձր խոտի մեջ, ծառերի ստորոտում, երևում էին մանուշակագույն ու դեղին խոլորձեր, իսկ տեղ֊տեղ այդ վիթխարի քարերը ծածկված էին խիտ աճած ինչ֊որ գալարախոտի հաստ գորգով։ Նրա ցողուններից կախվել էին փղոսկրի գույնի զանգակածաղիկներ։ Այդ սրագագաթ ժայռերը, վառ ծաղիկներն ու տարօրինակ ծռված ծառերը զարմանալի տեսարան էին կազմում իրիկնային երկնակամարի բոսորակապույտ ֆոնի վրա։

Մենք բարձրացանք բլուրը և ծալապատիկ նստեցինք բարձր խոտերի մեջ, քարերի ստվերում, որ հաց ուտենք։ Շուրջը, որքան աչքդ կտրում էր, տարածվում էին լեռնային մարգագետինները, ծաղիկներն ու խոտերը օրորվում էին քամուց, նրանց գույները փայլում ու շողշողում էին, րոպե առ րոպե երանգափոխվելով։ Բլուրների կատարները բաց ոսկեգույնից աստիճանաբար փոխվում էին սպիտակի, իսկ նուրբ կապտականաչավուն հովիտները տեղ֊տեղ մթնում էին, երբ նրանց վրայով հանդիսավոր, լողում էր ամպակույտը, իր հետևից թողնելով մանուշակագույն ստվեր։ Ուղիղ մեր դիմաց, երկնքում պարզորոշ ուրվագծվում էին լեռնաշղթաները, նրանց լանջերը գրեթե ծածկված էին վիթխարի գլաքարերով, որոնց արանքներում տեղ֊տեղ աճել էին նոսր ծառեր։

Լեռները սահուն կլորանում էին, նրանք զարմանալիորեն գեղեցիկ ձևեր ունեին, ծածկված էին ամենաբազմազան երանգների՝ կանաչ, ոսկեգույն, ծիրանի ու սպիտակ գույնի խոտով, և, թվում էր, օվկիանոսային վիթխարի ալիքն է այդտեղ փրփրում։ Այն բարձրանում էր քարերի ու թփերի թույլ պատնեշի վրայով, և ասես ահա ուր որ է պիտի փլվեր ցած։ Այդ բարձրունքներն արտասովոր հանգիստ էին, խաղաղ, լռությունը միայն քամին էր խախտում, նետվելով այս ու այն կողմ, ստիպելով ամեն մի խոտի երգելու իր սեփական երգը։ Քամին սանրում էր խոտը, և այն նուրբ խշխշում էր, քամին խրվում էր քարերի մեջ, հասնում լեռների ճեղքերին ու ծերպերին, և այնտեղից լսվում էին բվի աղերսագին հառաչի և անզուսպ քրքջի նման ձայներ, քամին կռացնում ու պտտում էր համառ ու ամուր ծառերը, նրանք ճոճվում էին ու տնքում, իսկ տերևները դողում էին ու մլավում կատվի ձագերի նման։ Եվ, այնուամենայնիվ, այդ անորոշ ձայները ոչ թե խախտում, այլ ավելի շուտ ընդգծում էին մարգագետինների լռությունը։

Հանկարծ լռությունը խախտվեց, ժայռերի հոծ խմբերի ետևից տարածվեց սարսափելի ոռնոց։ Ես դժվարությամբ հասա այնտեղ և տեսա, որ քարակոշտի ստորոտում իրար գլխի էին հավաքվել որսորդներն ու շները։ Երեք որսորդ ինչ֊որ բանի շուրջ կատաղի վիճում էին, իսկ չորրորդը ցավից նվվում էր ու տեղում թռչկոտում։ Նրա ձեռքի վերքից արյուն էր հոսում։ Հուզված շները թռչկոտում էին չորս կողմը ու մոլեգին հաչում։

― Ի՞նչ է պատահել, ― հարցրեցի ես։

Չորսն էլ միասին շրջվեցին իմ կողմը, և ամեն մեկը սկսեց յուրովի պատմել, թե ինչ է եղել, ամեն մեկը բղավում էր ինչքան ուժ ուներ, ջանալով ավելի բարձր գոռալ մյուսներից։

― Ինչո՞ւ եք այդպես բղավում։ Ինչպես հասկանամ ձեզ, երբ բղավում եք բոլորդ միասին, ոնց որ կանայք, ― ասացի ես։

Այս ձևով լռության հասնելով, ես դիմեցի արյունլվիկ որսորդին։

― Այդ ինչպե՞ս դու վիրավորվեցիր, բարեկամս։

― Մասա, որսը ինձ կծել։

― Որսը՞, ի՞նչ որս։

― Է, մասա, ես չգիտեմ, նա շատ ուժեղ կծեց, սըր։

Ես զննեցի նրա ձեռքը և համոզվեցի, որ ափից շատ խնամքով կտրված էր շիլինգի չափ մի կտոր։ Որսորդին ցույց տվեցի առաջին պարզագույն օգնությունը և սկսեցի հարցնել, թե ինչ կենդանի է նրան կծել։

― Որտեղի՞ց եկավ այդ որսը։

― Այ այն անցքից, սըր, ― պատասխանեց վիրավորը և ցույց տվեց բարձր ժայռի ստորոտի խոր ճեղքը։

― Իսկ դու չգիտե՞ս, թե ինչպես է կոչվում այդ որսը։

― Ոչ, սըր, ― հուզված ասաց վիրավորը։ ― Ես նրան չտեսնել․ ես եկա այդ տեղը և տեսնել անցքը։ Ես մտածեցի, որ այդ անցքը լինել որս և մտցրի ձեռքս․ նա էլ ինձ կծել։

Ես շրջվեցի դեպի մյուս որսորդները։

― Ահա, ― ասացի ես, ― այս մարդը վախ չգիտե․ նա սկզբում չնայեց որջի ներսը, վերցրեց ու ձեռքը մտցրեց անտեղ, որսն էլ նրան կծեց։ ― Որսորդները քահ֊քահ ծիծաղեցին, ես նորից շրջվեցի դեպի տուժած որսորդը․

― Ուրեմն դու ձեռքդ մտցրիր որջը, այնպես չէ՞։ Բայց չէ՞ որ այդպիսի տեղերում կարող է և օձ լինել, ճի՞շտ է։ Իսկ եթե օձը կծի քեզ, դու ի՞նչ կանես։

― Ես չգիտեմ, մասա, ― ասաց նա ու մռայլվեց։

― Բարեկամս, ինձ ամենևին էլ պետք չէ մեռած որսորդ, այնպես որ դու այլևս նման հիմարություններ չանես, հասկացա՞ր։

― Հասկացա, սըր։

― Դե, ուրեմն լավ։ Այժմ արի նայենք, թե ինչ վտանգավոր որս է քեզ կծել։

Ես պարկից հանեցի ջահը, կռացա երկտակ և նայեցի որջի ներսը․ ջահի լույսի տակ սկզբում փայլատակեցին արյունակալած աչքերը, հետո դուրս ցցվեց սուր ու կարմրավուն դնչիկը չարագուշակ ու սուր վնգաց ու անհետացավ որջի խավարում։

― Հա՜, ― բացականչեց որսորդներից մեկը, լսելով վնգոցը։ ― Դա «բուշ դոգ է», շատ ուժեղ կատաղած որս։

Դժբախտաբար, «բուշ դոգ» (անտառային շուն) այս տեղերում անխտիր կոչում են ամենատարբեր մանր կաթնասուններին, դրանցից միայն քչերն են թեկուզ և հեռավոր չափով շներին ցեղակից։ Ուստի որսորդի բացատրությունը ամենևին էլ ինձ չլուսավորեց, ես այդպես էլ չհասկացա, թե դա ինչ գազան էր։ Մենք մի քիչ խորհրդակցեցինք և որոշեցինք, որ գազանիկին որջից դուրս գալ ստիպելու միայն մի հաստատ ճանապարհ կա․ պետք է խարույկ վառել հենց որջի մուտքի առաջ և տերևների խրձով ծուխը մղել ներս։ Այդպես էլ արեցինք, նախապես մուտքի դիմաց կախելով մի ոչ մեծ ցանց։ Ծխի առաջին քուլան քարի ճեղքից դեռ ներս չէր մտել, որ գազանիկը այնտեղից դուրս թռավ ուղիղ ցանցի մեջ մի այնպիսի ուժով, որ ցանցն իր ամրակներից դուրս թռավ, և գազանիկը նրա հետ միասին բարձր խոտերի վրայով գլորվեց ցած։ Շները խլացուցիչ աղմուկով ընկան նրա ետևից, մենք էլ՝ նրանց, ամեն տեսակ սպառնալիքներ գոռալով շների վրա, որ նրանք չհամարձակվեն ձեռք տալ փախստականին։ Սակայն շատ շուտով պարզվեց, որ գազանիկը կարող է գերազանց կերպով ինքն իրեն պաշտպանել ու ամենևին էլ մեր օգնության կարիքը չի զգում։

Նա գցեց իր վրայից ցանցը, կանգնեց ետևի թաթերի վրա, և այստեղ մենք տեսանք, որ մեր առջև կանգնած է թզուկ մանգուստան։ Շիկակարմիր գեղեցիկ գազանիկը կզաքիսի չափ էր։ Նա այդպես էլ մնաց կանգնած, թեթև օրորվելով մի կողմից մյուսը, բերանը լայն բացած, այնպիսի բարձր ու ականջ ծակող ճիչեր արձակելով, որ ես կյանքումս չէի լսել մի այդպիսի փոքրիկ գազանիկից։ Շները միանգամից կանգ առան և քարացած նայեցին մանգուստային, իսկ սա շարունակ օրորվում էր մեր առջև ու ճղճղում։ Մյուսներից ավելի համարձակ մի շուն զգուշորեն առաջ շարժվեց և ցանկացավ հոտոտել այդ տարօրինակ արարածին, բայց մանգուստան, երևում էր, հենց դրան էր սպասում․ նա կրծքի վրա թրմփաց խոտին, սողալով սահեց առաջ, գալարվելով օձի պես, հետո անհետացավ բարձր ցողունների արանքում և հանկարծ նորից հայտնվեց ամբողջ ոհմակի ոտքերի մոտ։ Այստեղ նա պտտվեց հոլի նման, խլացնելով մեզ ահավոր ղժղժոցով, և միաժամանակ ատամները խրելով ամեն մի ոտքի կամ թաթի մեջ, որ աչքը տեսնում էր։ Շներն ամեն կերպ ջանում էին դուրս պրծնել նրա սուր ատամներից, բայց դա հեշտ չէր, չէ՞ որ մանգուստան խոտի միջով աննկատելիորեն էր մոտենում նրանց, և շներին մնում էր միայն բարձր թռչկոտել օդի մեջ։ Եվ հանկարծ արիությունը դավաճանեց նրանց․ բոլոր շները միասին շուռ եկան և խայտառակ փախուստի դիմեցին բլուրն ի վեր, իսկ մանգուստան այդպես էլ մնաց ետին թաթերի վրա մարտի դաշտում միայնակ կանգնած․ նա արդեն թեթև շունչ քաշեց, բայց դեռ շարունակում էր թունոտ ծաղրով ճղճղալ փախչող պոչերի ետևից։

Այսպես պարտվեց ոհմակը, այժմ մնում էր, որ մենք ինքներս գերի վերցնեինք փոքրիկ, բայց կատաղի հակառակորդին։ Սա ավելի հեշտ ստացվեց, քան ենթադրում էինք․ ես մանգուստայի ուշադրությունը գրավեցի, նրա քթի առջև թափահարելով բրեզենտե պարկը, նա նետվեց պարկի վրա և սկսեց կատաղորեն կծոտել այն, իսկ այդ ընթացքում որսորդներից մեկը ետևից գաղտագողի ցանցը նետեց նրա վրա։ Մինչ մենք մանգուստային հանում էինք խճճված ցանցի միջից, նա մեզ ուղղակի խլացրեց իր կատաղի ոռնոցներով և չդադարեց ղժղժալ ամբողջ վերադարձի ճանապարհին։ Բարեբախտաբար, հաստ բրեզենտը փոքր֊ինչ խլացնում էր այդ ճղճղոցը։ Մանգուստան լռեց միայն այն ժամանակ, երբ արդեն Բաֆուտում ես նրան թափ տվի մեծ վանդակի մեջ և նետեցի այնտեղ հավի ճտի արյունլվա գլուխը։ Գերին անմիջապես սկսեց ուտել, փիլիսոփայական խոհեմությամբ, և շուտով լրիվ կերավ, ոչ մի փշուր չթողնելով։ Դրանից հետո մանգուստան լռեց, բայց հենց որ մեզանից մեկն ու մեկը երևում էր նրա աչքին, նետվում էր վանդակի ճաղերի մոտ ու նորից մոլեգնորեն ճղճղում։ Դա, վերջապես, մեզ այնպես ձանձրացրեց, որ ստիպված եղա վանդակի առջև կախել պարկի մի կտոր․ թող այդպես նստի, մինչև որ սովորի մարդկանց։ Երեք օր անց ես ճանապարհից ծանոթ վայնասուն լսեցի, և շատ հեռվից, մինչև որսորդին տեսնելը, հասկացա, որ ինձ մոտ են բերում ևս մի փոքրիկ մանգուստայի։ Ես շատ ուրախացա, որ դա մի երիտասարդ էգ էր, և նրան դրեցի նույն վանդակի մեջ, ուր գտնվում էր առաջին մանգուստան։ Եվ իզուր․ նրանք անմիջապես սկսեցին ճղճղալ երկու ձայնով, աշխատելով մեկը մյուսից ավելի բարձր ճչալ, և այդ դուետը մոտավորապես այնքան դուրեկան էր ու հանգստացուցիչ, որքան դանակի զնգոցը ափսեին խփելիս, այն էլ մի քանի հազար անգամ ուժեղացված։

Վերադառնալով Բաֆուտ առաջին որսից, ես Ֆոնից հրավեր ստացա․ նա հրավիրում էր ինձ խմելու և պատմելու որսի բոլոր նորությունները։ Ես ճաշեցի, հագնվեցի և լայն բակի միջով քայլեցի դեպի Ֆոնի փոքրիկ դղյակը։ Նա նստել էր պատշգամբում և լույսի տակ զննում էր ջինի շիշը՝ շա՞տ է անտեղ դեռ մնացել։

― Օ՜, բարեկամս, ― ասաց նա։ ― Դու եկա՞ր։ Դու լավ որս անել։

― Այո՛, ― պատասխանեցի ես, նստելով առաջարկված աթոռին։ ― Բաֆուտի որսորդները կարողանում են փառահեղ որս անել։ Մենք բռնեցինք երեք որս։

― Հիանալի է, հիանալի, ― ասաց Ֆոնը, լցրեց մի լիքը բաժակ ջին և տվեց ինձ։ ― Դու այստեղ ապրել քիչ ժամանակ և որսալ շատ֊շատ որս։ Ես պատմել իմ բոլոր մարդիկ։

― Այո՛, լավ է։ Ես կարծում եմ, որ Բաֆուտի մարդիկ Կամերունի բոլոր մարդկանցից ավելի լավ են որս անում։

― Այո՛, ճիշտ է, ճիշտ է, ― բավականությամբ հաստատեց Ֆոնը։ ― Դու ասել ճիշտ, բարեկամս։

Մենք բաժակներս վեր բարձրացրինք, խփեցինք, լայն ժպտացինք միմյանց ու խմեցինք։ Ֆոնը նորից լցրեց բաժակները, հետո իր բազմամարդ շքախմբից մեկին ուղարկեց նոր շիշ բերելու։ Երբ մենք գրեթե հասել էինք երկրորդ շշի հատակին ու երկուսս էլ կարգին քնքշացել էինք, Ֆոնը շրջվեց իմ կողմը։

― Դու երաժշտություն սիրե՞լ, ― տեղեկացավ նա։

― Այո՛, շատ, ― անկեղծ սրտով պատասխանեցի ես, որովհետև լսել էի, որ Ֆոնը լավ նվագախումբ ունի։

― Լավ, այդ դեպքում երաժշտություն կլինի, ― ասաց նա և հատ֊հատ ինչ֊որ բան կարգադրեց ծառաներից մեկին։

Շուտով բակում, պատշգամբի մոտ, հայտնվեց նվագախումբը։ Ի զարմանս իմ, այն բաղկացած էր Ֆոնի երկու տասնյակ կանանցից, գրեթե միանգամայն մերկ, եթե չհաշվենք նեղ ազդրակալները։ Կանայք զինված էին ամենատարբեր տեսակի բազմաթիվ թմբուկներով, սկսած փոքրիկ կաթսայի մեծության թմբուկներից մինչև հսկայական, ուռած փորով գործիքները, այնպիսիք, որ մի մարդը չէր կարող բարձրացնել․ այնտեղ կային և փայտե գործիքներ, և բամբուկե սրինգներ, և բամբուկե մեծ տուփեր, որոնք լցված էին չորացած մայիսի սերմերով․ երբ դրանք թափահարում էին, լսվում էր ոչ այն է խշշոց, ոչ այն է ճայթոց։ Բայց այս նվագախմբում ամենազարմանալի գործիքն ինձ համար չորս ոտնաչափ երկարությամբ փայտե խողովակն էր։ Այն բռնում էին կանգնած դիրքով, մի ծայրը գետնին հենած, և փչում էին նրա մեջ հատուկ ձևով, հանելով ցածր, թավ ու դողացող ձայն․ ոչ ոք չէր կարող կասկածել, որ նման ձայնը կարող է լսվել նաև ինչ֊որ ուրիշ տեղից, եթե ոչ միայն զուգարանից, այն էլ եթե զուգարանում բացառիկ ակուստիկա կա։

Նվագախումբը նվագեց, և շուտով Ֆոնի բազմաթիվ տնեցիները սկսեցին պարել բակում։ Դա պարահանդեսային և ժողովրդական պարերի ինչ֊որ միջին տեսակն էր։ Զույգերը գրկելով իրար դանդաղ պտտվում էին, նրանց ոտքերը մանրիկ քայլեր էին անում, ընդ որում կատարելով բավական բարդ շարժումներ, իսկ մարմինները այդ շարժումներից այնպես էին օրորվում ու գալարվում, ինչ չէր թույլատրվի և ոչ մի պարասրահում։ Ժամանակ առ ժամանակ զույգերից մեկը առանձնանում էր, և ամեն մեկը օրորվում ու պտտվում էր իր համար, ամբողջովին երաժշտության ներգործության տակ, յուրաքանչյուրն անում էր իր սեփական պարաքայլը։ Սրինգները ճլվլում ու ծվծվում էին, թմբուկները դխկդխկացնում ու հռնդում էին, մաիսի սերմերով թմբուկները ճայթում ու շրշում էին համաչափ, միօրինակ, այն ալիքների նման, որ տեղից շարժում են փոքրիկ քարերը, և այս ձայների քաոսում անլռելի, թավաձայն սուլում էր հսկայական խողովակը, յուրաքանչյուր վայրկյանը մի անգամ, և այնքան համաչափ, որ ասես մի վիթխարի սիրտ էր բաբախում, ապա սուլոցն ընդհատվում էր բարձր ոռնոցով։

― Քեզ դո՞ւր է գալիս իմ երաժշտությունը։

― Այո՛, շատ լավն է, ― ասացի ես ի պատասխան։

― Իսկ քո երկիր կա՞ այսպիսի երաժշտություն

― Ո՛չ, ― ասացի ես անկեղծ ափսոսանքով, ― մեզ մոտ այդպիսի երաժշտություն չկա։

Ֆոնը երկրորդ անգամ լցրեց իմ բաժակը․

― Շուտով, երբ իմ ժողովուրդը խոտ բերել, մեզ մոտ շատ երաժշտություն լինի, շատ պարեր, հը՞։ Մենք ուրախ ժամանակ կունենանք, մենք բոլորս կլինենք ուժեղ ուրախ, հա՞։

― Այո՛, իհարկե։ Մենք հիանալի կուրախանանք։

Իսկ պատշգամբի տակ նվագախումբը շարունակում էր նվագել, թմբուկների ռիթմիկ զարկն ու շառաչը, թվում էր, մխրճվում էին մութ երկինքը, և նույնիսկ աստղերն էի սկսում երերալ ու պարել նրանց հատուկ ռիթմի տակ։