Տասներկու աթոռ

հեղինակ՝ Իլֆ եւ Պետրով թարգմանիչ՝ Ա․Մ․ Ղազարյան աղբյուր՝ «Տասներկու աթոռ։ Ոսկե հորթը»

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

Ստարգորոդի առյուծը

Բեզենչուկը և «Հավերժահարսները»

Գավառական N քաղաքում այնքան վարսավիրանոցներ և թաղման արարողությունների բյուրոներ կային, որ թվում էր, թե քաղաքի բնակիչները ծնվում են հենց միայն նրա համար, որ սափրվեն, խուզվեն, գլուխները թարմացնեն վեժետալով և անմիջապես մեռնեն։ Մինչդեռ իրականում գավառական N քաղաքում մարդիկ բավականին հազվադեպ էին ծնվում, սափրվում և մեռնում։ Խիստ խաղաղ էր ընթանում քաղաքի կյանքը։ Գարնանային երեկոները արբեցնող էին, լուսնի տակ ցեխը փայլփլում էր անտրացիտի պես, և քաղաքի ամբողջ երիտասարդությունը այն աստիճանի էր սիրահարված կոմունալնիկների տեղկոմի քարտուղարուհու վրա, որ այդ բանը խանգարում էր նրան անդամավճարներ հավաքելու։

Սիրո և մահվան հարցերը չէին հուզում Իպոլիտ Մատվեևիչ Վորոբյանինովին, թեև ամեն օր ի պաշտոնե նա տնօրինում էր այդ հարցերը առավոտվա ժամը իննից մինչև երեկոյան հինգը՝ նախաճաշի կեսժամյա ընդմիջումով։

Առավոտները սառը բաժակով խմելով Կլավդյա Իվանովնայի մատուցած իր բաժին տաք կաթը, նա կիսախավար տնակից դուրս էր գալիս ընդարձակ, գարնան արևի շողերով ողողված ընկեր Գուբերնսկու անվան փողոցը։ Դա այն խիստ հաճելի փողոցներից մեկն էր, որոնք հանդիպում են գավառական քաղաքներում։ Ձախ ձեռքի վրա կանաչավուն ալիքավոր ապակիների ետևում արծաթին էին տալիս «Հավերժահարս» թաղման բյուրոյի դագաղները։ Աջում՝ ծեփը թափած փոքրիկ պատուհանների ետևում մռայլորեն շարված էին դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկի կաղնե փոշոտ ու տաղտկալի դագաղները։ Այնուհետև «Սափրելու վարպետ Պյեռն ու Կոնստանտինը» իր սպառողներին խոստանում էր «եղունգների խնամք» և «օդուլիանսիոն տանը»։ Ավելի դենը տեղադրված էր հյուրանոց՝ վարսավիրանոցով, իսկ նրա ետևում մեծ ամայի վայրում կանգնել էր դեղնավուն մի հորթ և քնքշորեն լիզում էր ժանգոտ, մենացից դարպասին հենած ցուցանակը․

ԹԱՂՄԱՆ ԳՐԱՍԵՆՅԱԿ
«Համեցեք խնդրեմ»

Թեև թաղման բյուրոներ շատ կային, բայց նրանք շատ քիչ պատվիրատուներ ունեին։ «Համեցեք խնդրեմը» սնանկացել էր դեռ երեք տարի առաջ այն օրից, երբ Իպոլիտ Մատվեևիչը բնակություն հաստատեց N քաղաքում, իսկ վարպետ Վեզենչուկը թունդ օղի էր խմում և մի անգամ նույնիսկ փորձեց լոմբարդում գրավ դնել իր լավագույն ցուցադրման դագաղը։

N քաղաքի մարդիկ ուշ֊ուշ էին մեռնում և այդ բանը ամենից լավ գիտեր Իպոլիտ Մատվեևիչը, որովհետև ծառայում էր Զագսում, ուր վարում էր մահերի և ամուսնությունների գրանցման գործը։

Սեղանը, որի ետևում աշխատում էր Իպոլիտ Մատվեևիչը, նման էր հին շիրմաքարի։ Նրա ձախ անկյունը ոչնչացրել էին առնետները։ Վտիտ ոտքերը ցնցվում էին ծխախոտագույն հաստ թղթապանակների ծանրության տակ։ Թղթապանակները լիքն էին գրանցումներով, որոնցից կարելի էր ամեն տեսակ տոհմաբանական տեղեկություններ քաղել քաղաքի բնակիչների և գավառական խղճուկ հողում աճած ծննդաբանական ծառերի մասին։

1927 թվականի ապրիլի 15֊ի ուրբաթ օրը Իպոլիտ Մատվեևիչը սովորականի պես արթնացավ ութի կեսին և անմիջապես քթին դրեց ոսկյա աղեղիկով հնաձև պենսնեն։ Ակնոց նա չէր կրում։ Օրերից մեկ օր, որոշելով, որ պենսնե կրելը հիգիենիկ չէ, Իպոլիտ Մատվեևիչը գնաց ակնոցագործի մոտ և գնեց ակնոց առանց շրջանակի, ոսկեզօծ քեղիներով։ Ակնոցը հենց միանգամից դուր եկավ նրան, բայց կինը (դա նրա մահվանից առաջ էր) գտավ, որ ակնոցով նա տեղովը Միլյուկովն է, և նա ակնոցը տվեց դռնապանին։ Դռնապանը թեպետ և կարճատես չէր, բայց ընտելացավ ակնոցին ու մեծ բավականությամբ կրում էր այն։

― Բոնժուր,― երգեց Իպոլիտ Մատվեևիչը ինքն իրեն, ոտքերն անկողնուց իջեցնելով։ «Բոնժուրը» ցույց էր տալիս, որ Իպոլիտ Մատվեևիչը արթնացել է լավ տրամադրությամբ։ Արթնանալու պահին ասված «գուտ մորգենը» սովորաբար նշանակում էր, որ լյարդը ցավում է, որ հիսուներկու տարին հանաք բան չէ և որ հիմա խոնավ եղանակ է։

Իպոլիտ մատվեևիչը չորիկ֊մորիկ ոտքերը մտցրեց մինչպատերազմյան շալվարի մեջ, կոճերի մոտ կապեց երիզակներով և մտցրեց քառակուսի նեղ քթերով կարճ ու փափուկ սապոգների մեջ։ Հինգ րոպե անց Իպոլիտ Մատվեևիչին զարդարում էր արծաթյա մանր աստղերով պատած լուսնկա ժիլետը և փողփողուն պիջակը։ Լվացվելիս ալեհեր մազերին նստած կաթիլները թափ տալով, Իպոլիտ Մատվեևիչը գազանավարի բեղերը շարժեց, ձեռքով անվճռականորեն շոյեց խորդ ու բորդ կզակը, խոզանակով հարդարեց կարճ խուզած ալյումինե մազերը և քաղաքավարի ժպտալով, ընդառաջեց սենյակ մտնող զոքանչին՝ Կլավդիա Իվանովնային։

―Էպպոլե՜֊ետ,― որոտաց Կլավդիա Իվանովնան,― այսօր ես վատ երազ եմ տեսել։

«Երազ» բառը նա արտասանեց ֆրանսիական առոգանությամբ։

Իպոլիտ Մատվեևիչը բարձրից նայեց զոքանչին։ Նրա հասակը հասնում էր հարյուր ութսունհինգ սանտիմետրի, և այդ բարձրությունից նրա համար հեշտ ու հարմար էր որոշ արհամարանքով վերաբերվել զոքանչին։

Կլավդիա Իվանովնան շարունակեց․

― Ես տեսա հանգուցյալ Մարիին հերարփակ և ոսկե գոտիով։

Կլավդիա Իվանովնայի ձայնի թնդանոթային որոտներից դողում էր չուգունե լամպը իր գնդով և փոշեպատ ապակյա ձողիկներով։

― Ես շատ անհանգստացած եմ։ Վախենում եմ մի բան պատահի։

Վերջին բառերն արտասանվեցին այնպիսի ուժգնությամբ, որ Իպոլիտ Մատվեևիչի գլխի մազերն ալեկոծվեցին այս ու այն կողմ։ Նա դեմքը կնճռոտեց և զատ֊զատ ասաց․

― Ոչինչ չի լինի, մաման։ Ջրի փողն արդեն մուծե՞լ եք։

Պարզվեց, որ չի մուծել։ Կրկնակոշիկներն էլ չէին լվացվել։ Իպոլիտ Մատվեևիչը չէր սիրում իր զոքանչին։ Կլավդիա Իվանովնան հիմար կին էր , և նրա ծեր հասակը թույլ չէր տալիս հուսալու, թե նա երբևէ կխելոքանա։ Անասելի ժլատ էր, և միայն Իպոլիտ Մատվեևիչի չքավորությունը հնարավորություն չէր տալիս այդ հրապուրիչ զգացմունքին ծավալվելու։ Այնպիսի ուժեղ ու թավ ձայն ուներ, որ նրան կնախանձեր անգամ Ռիչարդ Առյուծասիրտը, որի բղավոցից, ինչպես հայտնի է, ձիերը նստում էին։ Եվ բացի այդ,― որ ամենից սարսափելին էր,― Կլավդիա Իվանովնան երազներ էր տեսնում։ Եվ տեսնում էր միշտ։ Երազում նա տեսնում էր գոտկավոր աղջիկներ, դեղին դրագունային եզրակապով ձիեր, տավիղ նվագող դռնապաններ, պահակի մուշտակներով հրեշտակներ, որոնք գիշերը ման են գալիս թակերը ձեռքերին, և գործելու ճաղեր, որոնք զայրացուցիչ ձայներ հանելով թռչկոտում են սենյակում։ Դատարկ պառավ էր Կլավդիա Իվանովնան։ Այդ ամենին ավելացրած այն, որ նրա քթի տակ բեղեր էին բուսել, և ամեն մի բեղը նման էր սափրվելու վրձինի։

Իպոլիտ Մատվեևիչը, փոքր ինչ ջղայնացած, դուրս ելավ տանից։

Իր ձեռից գնացած հաստատության մուտքի մոտ, դռան կողափայտին հենված և ձեռքերը խաչած կանգնել էր դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկը։ Իր առևտրական ձեռնարկումների սիստեմատիկ սնանկացումից և թունդ խմիչքների երկարատև գործածությունից վարպետի աչքերը կատվի աչքերի պես դեղնագույն էին դարձել և վառվում էին անշեջ կրակով։

― Հարգա՛նք թանկագին հյուրին,― բղավեց նա շուտասելուկի նման, տեսնելով Իպոլիտ Մատվեևիչին։― Բարի լո՛ւյս։

Իպոլիտ Մատվեևիչը քաղաքավարի կերպով բարձրացրեց կաստորե կեղտոտ շլյապան։

― Ինչպե՞ս է զոքանչիկի առողջությունը, թույլ տվեք իմանալ։

― Մռ֊մռ֊մռ,― անորոշ պատասխանեց Իպոլիտ Մատվեևիչը և, ուղիղ ուսերը թոթվելով, առաջ շարժվեց։

― Է՛հ, աստված առողջություն տա,― դառնությամբ ասաց Բեզենչուկը,― որքա՜ն վնաս ենք կրում, նրա հերն էլ անիծած։

Ու նորից, ձեռքերը կրծքին խաչելով, հենվեց դռանը։

«Հավերժահարս» թաղման բյուրոյի դռների մոտ Իպոլիտ Մատվեևիչին նորից կանգնեցրին։

«Հավերժահարսի» տերերը երեք հոգի էին։ Նրանք միաժամանակ գլուխ տվեցին Իպոլիտ Մատվեևիչին և խմբովին հարցրին զոքանչի առողջության մասին։

― Առողջ է, առողջ,― պատասխանեց Իպոլիտ Մատվեևիչը,― ի՛նչ կարող է լինել։ Այսօր ոսկյա աղջիկ է տեսել, հերարձակ։ Այդպիսի երազ է եղել տեսածը։

Երեք «հավերժահարսները» նայեցին իրար և բարձրաձայն հառաչեցին։

Բոլոր այդ խոսակցություններն ուշացրին Իպոլիտ Մատվեևիչին և նա հակառակ սովորության, ծառայության եկավ այն պահին, երբ «Գործդ պրծար՝ հեռացիր» լոզունգի վերևում կախված ժամացույցը ցույց էր տալիս ինն անց հինգ րոպե։

Իպոլիտ Մատվեևիչին երկար հասակի և մանավանդ բեղերի համար հիմնարկում Մացիստ էին անվանում, թեև իսկական Մացիստը ոչ մի բեղ էլ չուներ։

Սեղանի արկղից հանելով թաղիքե կապույտ միդնարը, Իպոլիտ Մատվեևիչը դրեց այն աթոռին, ճիշտ ուղղություն տվեց բեղերին (սեղանի գծին զուգահեռ) և նստեց մինդարին, փոքր֊ինչ բարձրանալով իր երեք ծառայակիցներից։ Իպոլիտ Մատվեևիչը չէր վախենում հեմորոյից, նա վախում էր մաշել շալվարը, ուստի և օգտվում էր կապույտ թաղիքից։

Սովետական ծառայողի բոլոր մանիպուլյացիաներին ամոթխած հետևում էին երկու ջահելներ՝ տղամարդ և աղջիկ։ Մեջը բամբակ դրած մահուդե պիջակով տղամարդը բոլորովին ընկճվել էր պաշտոնական իրադրությունից, ալիզարինի թանաքի հոտից, ծանր ու հաճախակի շնչող ժամացույցից և մանավանդ «Գործդ պրծար՝ հեռացիր» խիստ պլակատից։ Պիջակավոր տղամարդը թեև իր գործը չէր էլ սկսել, բայց արդեն հեռանալ էր ուզում։ Նրան թվում էր, թե գործը, որի համար նա եկել է, այնքան չնչին է, որ ամոթ բան է դրա համար անհանգստացնել տեսքով ալեհեր այնպիսի քաղաքացուն, ինչպիսին էր Իպոլիտ Մատվեևիչը։ Իպոլիտ Մատվեևիչը ինքն էլ էր հասկանում, որ այցելուի գործը փոքր է, որ նա կհամբերի, ուստի և բացելով N2 արագակար թղթապանակը և այտը ցնցելով, խորացավ թղթերի մեջ։ Փայլուն սև երիզակարով երկար ժակետ հագած աղջիկը փսփսաց տղամարդուն և, ամոթից կարմրելով, սկսեց դանդաղ շարժվել դեպի Իպոլիտ Մատվեևիչը։

― Ընկեր,― ասաց նա,― այստեղ որտե՞ղ են․․․

Պիջակով տղամարդը ուրախ շունչ քաշեց և իր համար անսպասելի կերպով գոչեց․

― Ամուսնանում։

Իպոլիտ Մատվեևիչը ուշադիր նայեց ճաղաշարքին, որի ետևում կանգնել էր զույգը։

― Ծնո՞ւնդ։ Մա՞հ։

― Ամուսնություն,― կրկնեց պիջակավոր մարդը և շփոթված նայեց շուրջը։

Աղջիկը փռթկացրեց։ Գործը հաջողվում էր։ Իպոլիտ Մատվեևիչը ձեռնածուի ճարպկությամբ գործի անցավ։ Պառավական ձեռագրով հաստ գրքում գրանցեց նորապսակների անուն֊ազգանունները, խստորեն հարցաքննեց վկաներին, որոնց կանչելու համար աղջիկը բակ վազեց, երկար ու քնքշորեն շնչեց քառակուսի շտամպների վրա և, ոտքի կանգնելով, դրոշմեց նրանց մաշված անձնագիրը։ Նորապսակներից երկու ռուբլի ընդունելուց և անդորրագիր տալուց հետո, Իպոլիտ Մատվեևիչը քմծիծաղ տալով ասաց․ «Ամուսնական խորհուրդ կատարելու համար»,― և ոտքի ելավ իր հիանալի հասակով մեկ, ըստ սովորության կուրծքը ցցելով (ժամանակին նա կորսետ էր գործածում)։ Արևի հաստ ու դեղին շողերն ընկել էին նրա ուսերին, ինչպես շքեղ ուսադիրներ։ Նրա տեսքը փոքր֊ինչ ծիծաղելի էր, բայց արտակարգ կերպով հանդիսավոր։ Պենսնեի երկգոգավոր ապակիները ճառագայթում էին լուսարձակի սպիտակ լույսով։ Ջահելները կանգնել էին ոչխարների պես։

― Երիտասարդնե՛ր,― ազդարարեց Իպոլիտ Մատվեևիչը վերամբարձ ոճով,― թույլ տվեք շնորհավորել, ինչպես ասում էին առաջներում, ձեր օրինական ամուսնությունը։ Շա՜տ, շա՜տ հաճելի է տեսնել ձեզ պես երիտասարդների, որոնք ձեռք֊ձեռքի տված գնում են դեպի հավիտենական իդեալների բարձունքները։ Շա՜տ֊շա՜տ հաճելի է։

Այդ տրիադը արտասանելուց հետո Իպոլիտ Մատվեևիչը սեղմեց նորապսակների ձեռքը, նստեց և իր արածից միանգամայն գոհ, շարունակեց ընթերցել N2 արագակար թղթապանակի թղթերը։

Հարևան սեղանի ծառայողները քթները խոթեցին թանաքամանների մեջ։

Սկսվեց ծառայության օրվա հանդարտ ընթացքը։ Ոչ ոք չէր անհանգստացնում մահվան և ամուսնության գրանցման սեղանին։ Պատուհանից երևում էր, թե ինչպես քաղաքացիները, գարնան ցրտից կուչ գալով, ցրվում էին իրենց տները։ Ուղիղ կեսօրին աքաղաղը կանչեց «Մուրճ ու գութան» կոոպերատիվում։ Ոչ ոք դրա վրա չզարմացավ։ Ապա լսվեց մետաղյա կռնչյուն և մոտորի դռռոցը։ Ընկեր Գուբերնսկու անվան փողոցից դուրս պրծավ մանուշակագույն ծխի թանձր քուլա։ Դռռոցը ուժեղացավ։ Ծխի ետևում շատ շուտով հայտնվեցին գավգործկոմի փոքրիկ ռադիատորով և մեծածավալ թափքով Պետ․ N1 ավտոմեքենայի ուրվագծերը։ Ավտոմոբիլը, ցեխի մեջ թպրտալով, կտրեց անցավ Ստարոպանյան հրապարակը և, օրորվելով, անհետացավ թունավոր ծխի մեջ։ Ծառայողները դեռ երկար պատուհանի մոտ կանգնած մեկնաբանում էին պատահարը և այն կապում հաստիքների հնարավոր կրճատման հետ։ Քիչ անց փայտե տախտակամածով զգուշորեն անցավ վարպետ Բեզենչուկը։ Ամբողջ օրերով նա թրև էր գալիս քաղաքում իմանալու՝ արդյոք մարդ չի՞ մեռել։

Աշխատանքային օրը մոտենում էր վախճանին։ Հարևան դեղնասպիտակ զանգակատանը զանգերը խփեցին որքան ուժ ունեին։ Ապակիները դողդողացին։ Զանգակատնից դուրս թռան սև ագռավները, միգինգեցին հրապարակի վերևում ու անհետացան։ Իրիկվա երկինքը սառցակալում էր ամայի հրապարակի վրա։

Իպոլիտ Մատվեևիչի տուն գնալու ժամանակն էր։ Այդ օրը բոլոր ծնվածները ծնվել և գրանցվել էին հաստ գրքերում։ Ամուսնանալ ցանկացողները ամուսնացել և նունպես գրացնվել էին հաստ գրքերում։ Եվ, ի բացահայտ տնաքանդություն դագաղագործների, մահվան ոչ մի դեպք չէր եղել։ Իպոլիտ Մատվեևիչը գործերը ծալեց, թաղիքե մինդարը թաքցրեց արկղում, սանրով փափկացրեց բեղերը և, երազելով հրաշունչ սուպի մասին, այն է պատրաստվում էր տուն գնալ, երբ գրասենյակի դուռը լայն բացվեց, շեմքի վրա հայտնվեց դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկը։

― Հարգանք թանկագին հյուրին,― ժպտաց Իպոլիտ Մատվեևիչը։― Ի՞նչ կասես։

Վարպետի վայրենի ռեխը թեպետ և փայլում էր վերահաս աղջամուղջի մեջ, բայց նա ոչինչ ասել չէր կարող։

― Հը՞,― հարցրեց Իպոլիտ Մատվեևիչը ավլեի խիստ։

― Բա «Հավերժահարսը», նրա հերն էլ անիծած, ապարանք է տալի՞ս,― կցկտուր արտասանեց դագաղագործը։― Բա մի՞թե նա կարող է բավարարել գնորդին։ Դագաղ ասածդ միայն տախտակ որքան է պահանջում․․․

― Ի՞նչ,― հարցրեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։

― Հրեն «Հավերժահարսը»․․․ Երեք ընտանիք մի խղճուկ առևտուրով են ապրում։ Նրանց շինանյութն էլ էն չի, պատրաստումն էլ վատ է, ծոպերն էլ ցանցառ են, նրանց հերն էլ անիծած։ Իսկ ես հին ֆիրմա եմ։ Հիմնված է հազար ինը հարյուր յոթ թվականին։ Իմ դագաղը ոնց որ կարմիր խնձոր լինի, ջոկովի, սրտիդ ուզած․․․

― Ինչ է, հո չե՞ս գժվել,― հեզությամբ հարցրեց Իպոլիտ Մատվեևիչը և շարժվեց դեպի դուռը։― Կցնդես քո այդ դագաղների մեջ։

Բեզենչուկը պատրաստակամորեն քաշեց դուռը, առաջ թողեց Իպոլիտ Մատվեևիչին, իսկ ինքն ընկավ նրա ետևից, անհամբերությունից ասես դողալով։

― Երբ դեռ «Համեցեք խնդրեմը» կար, այն ժամանակ ճիշտ էր։ Նրանց դլազետի դեմ ո՛չ մի ֆիրմա, նույնիսկ հենց քո ասած Տվերում, դինամալ չէր կարող, նրա հերն էլ անիծած։ Իսկ հիմի, շիտակն ասած, իմ ապրանքից լավը չկա։ Ու մի էլ փնտրի։

Իպոլիտ Մատվեևիչը զայրույթով շուռ եկավ, մի վայրկյան բարկացած նայեց Բեզենչուկին և սկսեց քայլել քիչ ավելի արագ։ Թեև ծառայության գծով այսօր ոչ մի անախորժություն չէր պատահել, բայց և այնպես նա բավականին վատ էր զգում իրեն։

«Հավերժահարսի» երեք տերերը կանգնել էին իրենց հաստատության առջև նույն կեցվածքով, ինչպես որ նրանց առավոտյան թողել էր Իպոլիտ Մատվեևիչը։ Թվում էր, թե նրանք այն պահից ոչ մի խոսք չեն ասել իրարու, բայց դեմքերի ապշեցուցիչ փոփոխությունը, խորհրդավոր այն գոհունակությունը, որ առկայծում էր նրանց աչքերում, ցույց էր տալիս, որ մի շատ նշանակալից բան է հայտնի իրենց։

Բեզենչուկը իր առևտրական ախոյաններին տեսնելուն պես ձեռքը հուսահատ թափահարեց, կանգ առավ և Վորոբյանինովի ետևից շշնջաց․

― Կզիջեմ երեսուներկու ռուբլով։

Իպոլիտ Մատվեևիչը կնճռոտվեց և քայլերն արագացրեց։

― Կարելի է և ապառիկ,― ավելացրեց Բեզենչուկը։

Մինչդեռ «Հավերժահարսի» երեք տերերը ոչինչ չէին ասում։ Նրանք լուռ ու մունջ հետևեցին Վորոբյանինովին, քայլելիս անընդհատ կարտուզները հանելով և քաղաքավարի գլուխ տալով։

Ի վերջո դագաղագործների հիմար հետապնդումից բարկացած Իպոլիտ Մատվեևիչը սովորականից արագ ներս վազեց գավիթ, աստիճանի վրա ջղայնացած քերեց ոտքերի ցեխը և, ախորժակի ուժեղ նոպաներ զգալով, մտավ նախասրահ։ Սենյակից նրան ընդառաջ ելավ քափուքրտինքի մեջ կորած տեր Ֆյոդորը՝ Ֆրոլ և Լավր եկեղեցու քահանան։ Աջ ձեռքով փարաջայի փեշը բռնելով և ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով Իպոլիտ Մատվեևիչի վրա, տեր Ֆյոդորը սլացավ դեպի ելքը։

Այստեղ Իպոլիտ Մատվեևիչը նկատեց ավելորդ մաքրություն, նոր, աչք ծակող անկարգություն՝ փոքրաքանակ կահույքի դասավորման մեջ և քթում խուտուտ զգաց ուժեղ դեղերի հոտից։ Առաջին սենյակում Իպոլիտ Մատվեևիչին դիմավորեց հարևանուհին, գյուղատնտեսի կին Կուզնեցովան։ Նա փսփսաց և ձեռքերը թափահարեց․

― Վատ է վիճակը, հենց նոր խոստովանվեց։ Մի թխկթխկացրեք սապոգներով։

― Ես չեմ թխկթխկացնում,― խոնարհ պատասխանեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։― Իսկ ի՞նչ է պատհաել։

Տիկին Կուզնեցովան շուրթերը հավաքեց և ձեռքով ցույց տվեց երկրորդ սենյակի դուռը։

― Սրտի շատ ուժեղ նոպա։

Եվ, կրկնելով որոշակի ուրիշի խոսքերը, որոնք իրենց նշանակությամբ դուր էին եկել նրան, ավելացրեց․

― Բացառված չէ մահացու ելքի հնարավորությունը։ Այսօր ես ամբողջ օրը ոտքի վրա էի։ Առավոտյան մտա մսաղաց մեքենան վերցնելու, տեսնեմ դուռը բաց է, խոհանոցում ոչ ոք չկա, էս սենյակում նույնպես, կարծեցի, թե Կլավդիա Իվանովնան գնացել է ալյուր բերելու՝ կուլիչի համար։ Վերջերս նա պատրաստվում էր այդ անել։ Հիմա ալյուրը, ինքներդ գիտեք, եթե նախօրոք չգնես․․․

Տիկին Կուզնեցովան դեռ երկար կպատմեր ալրի, թանկության և այն մասին, թե ինչպես Կլավդիա Իվանովնային հախճասալե վառարանի մոտ գտավ պառկած միանգամայն մեռյալ վիճակում, բայց հարևան սենյակից լսվող հառաչանքը սուր կերպով հարվածեց Իպոլիտ Մատվեևիչի լսողությանը։ Նա արագ խաչակնքեց փոքր ինչ թմրած ձեռքով և անցավ զոքաննիչի սենյակը։

Տիկին Պետուխովայի մահը

Կլավդիա Իվանովնան պառկել էր մեջքի վրա, ձեռքի մեկը գլխի տակ դրած։ Գլխին վառ ծիրանագույն գլխադիր ուներ, որը մոդա էր եղել ինչ֊որ թվականի, երբ կանայք «շանտեկլյոր» էին հագնում և նոր֊նոր սկսել էին պարել արգենտինյան «տանգո» պարը։

Կլավդիա Իվանովնայի դեմքը հանդիսավոր էր, բայց պարզապես ոչինչ չէր արտահայտում։ Աչքերը նայում էին առաստաղին։

― Կլա՛վդիա Իվանովնա,― ձայն տվեց Վորոբյանինովը։

Զոքանչը շուրթներն արագ շարժեց, բայց Իպոլիտ Մատվեևիչի ականջին սովոր շեփորաձայների փոխարեն նա լսեց մեղմ, բարակ և այնպես աղիողորմ մի հառաչանք, որ սիրտը ճմլվեց։ Փայլուն արտասուքը անսպասելի կերպով գլորվեց աչքից և սնդիկի պես սահեց դեմքի վրայով։

― Կլա՛վիդա Իվանովնա,― կրկնեց Վորոբյանինովը,― ի՞նչ է պատահել ձեզ։

Բայց նա նորից պատասխան չստացավ։ Պառավը փակեց աչքերը և թեթևակի շուռ եկավ կողքի վրա։

Կամացուկ սենյակ մտավ գյուղատնտեսի կինը և ձեռքից բռնած տարավ նրան, ինչպես փոքրիկ տղաներին են տանում լվացվելու։

― Նա քնել է։ Բժիշկը արգելել է անհանգստացնել նրան։ Դուք, սիրելիս, ահա թե ինչ, անցեք դեղատուն։ Վերցրեք անդորրագիրը և իմացեք, թե ինչ արժե սառցի փուչիկը։

Իպոլիտ Մատվեևիչը ամեն բանում ենթարկվում էր տիկին Կուզենցովային, զգալով նրա անվիճելի գերազանցությունը նման գործերում։

Դեղատունը բավական հեռու էր։ Գիմնազիստի պես դեղատոմսը բռունցքի մեջ սեղմած, Իպոլիտ Մատվեևիչը շտապ դուրս եկավ փողոց։

Արդեն գրեթե մութ էր։ Սպառվող արշալույսի ֆոնի վրա երևում էր դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկի թուլակազմ կերպարանքը, որը եղևնու դարբասին հենված հաց ու սոխ էր ուտում։ Հենց կողքին պպզել էին երեք «հավերժահարսերը» և, գդալները լպստելով, ձավարե խաշիլ էին ուտում չուգունե պուտուկից։ Իպոլիտ Մատվեևիչին տեսնելուն պես դագաղագործները զինվորների պես ձգվեցին։ Բեզենչուկը նեղացած ուսերը թոթվեց և, ձեռքերը ախոյանների կողմքը պարզելով, փնթփնթաց․

― Ոտքի տակ են ընկնում, դրանց հերն էլ անիծած։

Սպորտային հրապարակի մեջտեղը, պոետ Ժուկովսկու կիսանդրու մոտ, որի ցոկոլի վրա փորագրված էր՝ «Պոեզիան աստված է՝ երկրի սուրբ երազանքների մեջ», աշխույժ խոսք ու զրույց էր գնում, որ ծագել էր Կլավդիա Իվանովնայի ծանր հիվանդության լուրից։ Հավաքված քաղաքաբնակների ընդհանուր կարծիքը հանգում էր այն բանին, որ «բոլորս էլ այնտեղ կլինենք» և որ «աստված տվել, աստված էլ վերցրել է»։

Վարսավիր «Պյեռն ու Կոնստանտինը» կանչելիս, որն ի դեպ այստեղ էլ արձագանքում էր «Անդրեյ Իվանովիչ» կանչելիս, այստեղ էլ առիթը բաց չէր թողել բժշկական բնագավառի իր գիտելիքները դրսևորելու, որոնք վերցված էին մոսկովյան «Օգոնյոկ» ժուռնալից։

― Ժամանակակից գիտությունը,― ասում էր Անդրեյ Իվանովիչը,― անասելի աստիճանի է հասել։ Օրինակի համար՝ ասենք թե հաճախորդի կզակին մի պզուկ է դուրս պրծել։ Առաջներում գործը մինչև արյան վարակումն էր հասնում, իսկ հիմա Մոսկվայում ասում են,― սուտն ու ճիշտը՝ չգիտեմ,― թե ամեն մի հաճախորդի առանձին ախտահանված վրձին է հասնում։

Քաղաքացիները խոր հառաչեցին։

― Էդ մի քիչ, Անդրեյ, չափն անցկացրիր։

― Որտե՞ղ է տեսնված, որ ամեն մարդու մի առանձին վրձին տան։ Այ մոգոնում է հա՜։

Մտավոր աշխատանքի նախկին պրոլետար, իսկ այժմ փոքրիկ կրպակի վարիչ Պրուսիսը նույնիսկ ջղայնացավ․

― Թույլ տվեք, Անդրեյ Իվանովիչ, Մոսկվայում վերջին մարդահամարի տվյալներով երկու միլիոնից ավելի բնակիչ կա։ Նշանակում է, երկու միլիոնից ավելի վրձին է պետք։ Բավականին օրիգինալ է։

Խոսակցությունը բավականին սուր ձևեր էր ընդունում և սատանան գիտե՝ թե ուր կհասներ, եթե Օսիպնոյ փողոցի վերջում չերևար Իպոլիտ Մատվեևիչը։

― Էլի դեղատուն վազեց։ Նշանակում է՝ գործերը վատ են։

― Կմեռնի պառավը։ Զուր չէ, որ Բեզենչուկը գլուխը կորցրած վազվզում է քաղաքում։

― Բա բժիշկն ի՞նչ է ասում։

― Ի՜նչ բժիշկ։ Բա սոցապդրամարկղի բժիշկները բժիշկներ ե՞ն։ Առողջին էլ մահվան դուռը կասցնեն։

«Պյեռն ու Կոնստանտինը», որ վաղուց արդեն ձգտում էր հաղորդում անել բժշկական թեմայով, սկսեց խոսել, երկյուղածությամբ շուրջը նայելով․

― Հիմա ամբողջ ուժը հեմոգլոբինի մեջ է։

Այդ ասելով, «Պյեռն ու Կոնստանտինը» լռեց։

Լռեցին և քաղաքացիները, ամեն մեկը յուրովի խորհրդախելով հեմոգլոբինի խորհրդավոր ուժի մասին։

Երբ լուսինը բարձրացավ և նրա անաուխի լույսը լուսավորեց Ժուկովսկու փոքրիկ կիսանդրին, նրա պղնձե մեջքի վրա կարելի էր պարզորոշ ընթեռնել կավճով գրած մի կարճ հայհոյանք։

Կիսանդրու վրա այդպիսի գրություն առաջին անգամ հայտնվել էր 1897 թվականի հունիսի 15֊ին, հուշարձանի բացումին անմիջապես հաջորդած գիշերը։ Եվ որքան էլ ոստիկանության, հետագայում միլիցիայի ներկայցուցիչները ջանք էին թափում, այնուամենայնիվ հայհոյական մակագրությունը ամեն օր ճշտորեն վերականգնվում էր։

Դրսից փակոցափեղկեր ունեցող փայտաշեն տներում վաղուց արդեն երգում էին ինքնաեռները։ Ընթրիքի ժամն էր։ Քաղաքացիները, պարապ ժամանակ չկորցնելու համար, ցրվեցին։ Քամին բարձրացավ։

Այդ միջոցին Կլավդիա Իվանովնան մեռնում էր։ Նա մերթ ջուր էր խնդրում, մերթ ասում, թե իրեն հարկ է վերկենալ և գնալ նորոգման տրված Իպոլիտ Մատվեևիչի տոնական կոշիկների ետևից, մերթ գանգատվում էր փոշուց, որից, իր ասելով, խեղդվել կարելի էր, մերթ խնդրում էր վառել բոլոր լամպերը։

Իպոլիտ Մատվեևիչը, որն արդեն հոգնել էր հուզվելուց, ման էր գալիս սենյակում։ Նրա գլխովը տնտեսական անախորժ մտքեր էին անցնում։ Նա մտածում էր, թե ինչպես ստիպված է լինելու ավանս վերցնել փոխօգնության դրամարկղից, վազելու է տերտերի ետևից և պատասխանելու է ազգականների ցավակցական նամակներին։ Փոքր֊ինչ ցրվելու համար Իպոլիտ Մատվեևիչը դուրս եկավ գավիթ։ Լուսնի կանաչավուն լույսի մեջ կանգնել էր դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկը։

― Ուրեմն ինչպե՞ս կհրամայեք, պարոն Վորոբյանինով,― հարցրեց վարպետը՝ կարտուզը կրծքին սեղմելով։

― Ինչ կա որ, խնդրեմ,― մռայլ պատասխանեց Իպոլիտ Մատվերևիչը։

― Բա «Հավերժահարսը», նրա հերն էլ անիծած, կարգին ապրանք տալի՞ս է,― հուզվեց Բեզենչուկը։

― Կորի՛ր գրողի ծոցը։ Զա՛հլա տարար։

― Ես ոչինչ։ Ես ծոպերի ու գլազետի մասին էի հարցնում։ Ինչպե՞ս շինեմ, սրա հերն էլ անիծած։ Առաջին տեսակի՞, պրի՞մա։ Թե՞ ոնց։

― Առանց որևէ ծոպի ու գլազետի։ Փայտե հասարակ դագաղ։ Սոճուց։ Հասկացա՞ր։

Բեզենչուկը մատը դրեց շրթունքին, այդ կերպ ցույց տալով, թե ամեն ինչ հասկանում է, շուռ եկավ և, կարտուզով հավասարակշռություն պահպանելով, բայց և այնպես երերալով, գնաց իր գործին։ Իպոլիտ Մատվեևիչը նոր միայն նկատեց, որ վարպետը անասելի հարբած է։

Իպոլիտ Մատվեևիչը նորից արտասովոր գարշանք էր զգում հոգու խորքում։ Նա չէր պատկերացնում, թե ինչպես է մտնելու դատարկ, աղբակալված բնակարանը։ Նրան թվում էր, թե զոքանչի մահվան հետ չքանալու են այն փոքրիկ հարմարություններն ու սովորությունները, որ նա ճիգ ու ջանքով ստեղծել էր հեղափոխությունից հետո, այն հեղափոխությունից, որը նրանից խլել էր մեծ հարմարություններ և լայն սովորություններ։ «Ամուսնանա՞լ,― մտածեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։― Ո՞ւմ հետ։ Միլիցիայի պետի ազգականուհո՞ւ, Վառվառա Ստեպա՞նովայի, Պրուսիսի քրո՞ջ։ Թե՞, միգուցե, տնային աշխատող վարձեմ։ Ա՜յդ էր պակաս։ Դատարանները քարշ կտա։ Ասնեք ձեռնտու էլ չէ»։

Կյանքը մեկեն սևացավ Իպոլիտ Մատվեևիչի աչքում։ Աշխարհի երեսին ամեն ինչի հանդեպ վրդովմունքով և զզվանքով լցված, նա նորից վերադարձավ տուն։

Կլավդիա Իվանովնան արդեն չէր զառանցում։ Բարձերի վրա բարձր պառկած, նա լիովին իմաստավորված և, ինչպես Իպոլիտ Մատվեևիչին թվաց, նունիսկ խստորեն նայեց իրեն։

― Իպոլիտ,― շշնջաց նա որոշակի,― նստեցեք ինձ մոտ։ Ես պետք է ձեզ պատմեմ․․․

Իպոլիտ Մատվեևիչը դժգոհությամբ նստեց, ակնապիշ նայելով զոքանչի բեղավոր նիհարած դեմքին։ Նա փորձեց ժպտալ և որևէ քաջալերող խոսք ասել։ Բայց ստացվեց վայրենի ժպիտ, իսկ քաջալերող խոսք բոլորովին չգտնվեց։ Իպոլիտ Մատվեևիչի կոկորդից դուրս պրծավ միայն անհարմար մի ծվծվոց։

― Իպոլիտ,― կրկնեց զոքանչը,― հիշո՞ւմ եք մեր հյուրասենյակի գորնիտուրը։

― Ո՞րը,― հարցրեց Իպոլիտ Մատվեևիչը այն սիրալիրությամբ, որ հնարավոր է լոկ շատ հիվանդ մարդկանց նկատմամբ։

― Այն․․․ Անգլիական չթով պաստառված․․․

― Ա՛խ, իմ տա՞նը։

― Այո, Ստարգրորոդում․․․

― Հիշում եմ, շատ լավ եմ հիշում․․․ Բազմոց, մի դյուժին աթոռ և վեցոտնանի կլոր սեղան։ Հիանալի կահույք էր, հաբսյան․․․ Իսկ ինչո՞ւ հիշեցիք։

Բայց Կլավդիա Իվանովնան չկարողացավ պատասխանել։ Նրա դեմքը կամաց֊կամաց սկսեց ծածկվել արջասպի գույնով։ Չգիտես ինչու շնչասպառ էր լինում և Իպոլիտ Մատվեևիչը։ Նա որոշակիորեն հիշեց իր առանձնատան հյուրասենյակը, համաչափ դասավորված ճկած ոտքերով կաղնե կահույքը, մեղրամոմով հարած հատակը, սրճագույն հնօրյա դաշնամուրը և պատերից կախված սև շրջանակները՝ բարձրաստիճան ազգականների դագերոտիպ նկարներով։

Այդ պահին Կլավդիա Իվանովնան փայտե, անտարբեր ձայնով ասաց․

― Աթոռի նստատեղում ես կարել եմ իմ ադամանդները։

Իպոլիտ Մատվեևիչը խեթ֊խեթ նայեց պառավին։

― Ի՞նչ ադամանդ,― հարցրեց նա մեքենայորեն, բայց իսկույն էլ գլխի ընկավ։― Մի՞թե դրանք չէին վերցրել այն ժամանակ, խուզարկելիս։

― Ես ադամանդները թաքցրել էի աթոռի մեջ,― համառորեն կրկնեց պառավը։

Իպոլիտ Մատվեևիչը վեր ցատկեց և, նայելով Կլավդիա Իվանովնային նավթի լամպով լուսավորված դեմքին, հասկացավ, որ նա չի զառանցում։

― Ձեր ադամանդնե՞րը,― բղավեց նա, վախենալով իր ձայնի ուժգնությունից։― Աթոռի մե՞ջ։ Ո՞վ ձեզ սովորեցրեց, ինչո՞ւ ինձ չտվեցիք։

― Ինչպե՞ս կարող էի ձեզ ադամանդ տալ, երբ դուք քամուն էիք տվել իմ աղջկա կալվածքը,― հանգիստ և չարությամբ ասաց պառավը։

Իպոլիտ Մատվեևիչը նստեց և անմիջապես նորից վեր կացավ։ Նրա սիրտը աղմուկով արյան հոսանքներ էր մղում ամբողջ մարմնով մեկ։ Գլուխը սկսել էր դժժալ։

― Բայց դուք հանեցի՞ք դրանք։ Հիմա այնտե՞ղ են։

Պառավը բացասական գլուխն օրորեց։

― Չհասցրի։ Հիշո՞ւմ եք, ինչ արագությամբ և անսպասելիորեն ստիպված եղանք փախչել։ Նրանք մնացին այն աթոռի մեջ, որ դրված էր տերեկոտե լամպի և բուխարիկի արանքում։

― Բայց չէ՞ որ դա խելագարություն է։ Ինչպե՜ս նման եք դուք ձեր աղջկան,― բղավեց Իպոլիտ Մատվեևիչը լիաթոք։

Եվ արդեն չքաշվելով այն բանից, որ գտնվում է մեռնողի մահիճի մոտ, դղրդոցով մի կողմ հրեց աթոռը և սկսեց անցուդարձ անել սենյակում։ Պառավը անտարբեր հետևում էր Իպոլիտ Մատվեևիչի գործողություններին։

― Դուք գոնե պատկերացնո՞ւմ եք, թե ուր կարող են ընկած լինել այդ աթոռները։ Թե՞ կարծում եք, մի գուցե հլու֊հնազանդ դրված են իմ տան հյուրասենյակում և պսասում են, որ գնանք և վերցնե՞նք ձեր ռեգալիաները։

Պառավը ոչինչ չպատասխանեց։

Զագսի գործավարի քթից պենսնեն կատաղությունից վայր ընկավ և,ոսկյա աղեղով առկայծելով ծնկների մոտ, շրխկաց հատակին։

― Ինչպե՞ս։ Աթոռի մեջ ճխտել յոթանասուն հազարի ադամանդ։ Աթոռի՜, որի վրա հայտնի չէ, թե ով է նստում։

Այդ պահին Կլավդիա Իվանովնան հեծկլտաց և ամբողջ մարմնով ընկավ մահճակալի եզրին։ Նրա ձեռքը, կիսաշրջան գծելով, փորձեց բռնել Իպոլիտ Մատվեևիչին, բայց իսկույն ընկավ մգդական մանուշակագույն վերմակի վրա։

Իպոլիտ Մատվեևիչը, վախից ծվծվալով, նետվեց դեպի հարևանուհին։

― Մեռնո՜ւմ է կարծես։

Գյուղատնտեսի կինը բանիմացորեն խաչակնքվեց և, հետաքրքրությունը չթաքցնելով, ամուսնուն՝ մորուքավոր գյուղատնտեսի հետ միասին վազեց Իպոլիտ Մատվեևիչի տունը։ Ինքը՝ Վորոբյանինովը շշմած վազեց քաղաքային այգի։

Մինչև գյուղատնտեսների զույգը իրենց սպասավորով կարգի կբերեին հանգուցյալի սենյակը, Իպոլիտ Մատվեևիչը թափառում էր այգում, նստարաններին դիպչելով և վաղ գարնան սիրուց փետացած զույգերին թփերի տեղ դնելով։

Իպոլիտ Մատվեևիչի գլխում սատանան գիտե, թե ինչեր էին տեղի ունենում։ Հնչում էին գնչուական երգչախմբերը, լայնակուրծք կանանց նվագախմբերը անընդհատ կատարում էին «տանգո֊ամապա», նրան պատկանում էր մոսկովյան ձմեռը և հետիոտների վրա արհամարհանքով փնչացնող սեվաթույր նժույգը։ Շատ բան էր պատկերանում Իպոլիտ Մատվեևիչին․ և՛ խիստ թանկարժեք նրանջագույն վարտիքները, և՛ լակեյական նվիրվածությունը, և՛ հնարավոր մեկնում Կանն։

Իպոլիտ Մատվեևիչը սկսեց դանդաղ քայլել և հանկարծ դեմ առավ դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկի մարմնին։ Վարպետը մուշտակի մեջ փաթաթված քնել էր ծառուղու լայնքով։ Հարվածից նա արթնացավ, փռշտաց և աշխույժ վեր կացավ։

― Մի բարեհաճեք անհանգստանալ, պարոն Վորոբյանինով,― ասաց նա տաք֊տաք, ասես շարունակում էր քիչ առաջ սկսած խոսակցությունը։― Դագաղ ասածդ աշխատանք է սիրում։

― Մեռավ Կլավդիա Իվանովնան,― հաղորդեց պատվիրատուն։

― Է՜հ, երկնային արքայություն նրան,― համաձայնեց Բեզենչուկը։― Վախճանվեց, ուրեմն, պառավը․․․ Պառավները միշտ էլ վախճանվում են․․․ Կամ հոգին տալիս են աստծուն՝ նայած թե ինչ պառավ է։ Ձերն, օրինակ, փոքր էր ու ջանով, նշանակում է, վախճանվել է։ Իսկ, օրինակի համար, ովքեր խոշոր են ու լղար, ընդունված է ասել, որ նրանք հոգին տալիս են աստծուն։

― Այսինքն, ինչպես թե ընդունված է։ Ո՞ւմ մոտ է ընդունված։

― Հենց մեզ մոտ էլ ընդունված է։ Վարպետներիս մոտ։ Այ դուք, օրինակի համար, տեսքով տղամարդ եք, բարձահասակ, թեև լղար։ Թե բան է, աստված ոչ անի, մեռաք, ընդունված է ասել, որ դագաղի բաժին դառանք։ Իսկ էն մարդը, որ առևտրական է, նախկին վաճառականների գիլդիից, նա, նշանակում է, կյանքը քեզ բաշխեց։ Իսկ ով աստիճանով մի քիչ պակաս է, օրինակի համար դռնապանի կամ գյուղացու մեկը, նրա մասին ասում են՝ քոչել է կամ ոտքերը ձգել է։ Բայց երբ մեռնում են ամենազոռբաները, երկաթուղային կոնդուկտորները կամ պետերից մեկնումեկը, ապա ընդունված է ասել, որ գյոռբագոռ է եղել։ Նրանց մասին հենց էդպես էլ ասում են․ «Բա լսե՞լ ես, էն մերը գյոռբագոռ է եղել»։

Մարդկային մահերի այդ տարօրինակ դասակարգումից ցնցված, Իպոլիտ Մատվեևիչը հարցրեց․

― Իսկ եթե դո՛ւ մեռնելու լինես, քո մասին ի՞նչ կասեն վարպետները։

― Ես փոքր մարդ եմ։ Կասեն «փիծել է Բեզենչուկը»։ Էլ ուրիշ ոչինչ չեն ասի։

Ու խստորեն ավելացրեց․

― Ինձ անհնարին է գյոռբագոռ կամ դագաղի բաժին լինել․ մանրեմնրիկ կազմվածք ունեմ ես․․․ Բա դագաղի բանը ո՞նց է լինելու, պարոն Վորոբյանինով։ Մի՞թե առանց ծոպերի ու գլազետի դագաղ եք գնելու։

Բայց Իպոլիտ Մատվեևիչը նորից խորասուզվեց շլացուցիչ երազանքների մեջ, ոչինչ չպատասխանեց և առաջ շարժվեց։ Բեզենչուկը հետևեց նրան, մատների վրա ինչ֊որ բան հաշվելով և ըստ սովորության փնթփնթալով։

Լուսինը վաղուց չքացել էր։ Ձմեռվա պես ցուրտ էր։ Ջրափոսերը նորից պատել էին փխրուն վաֆլանման սառույցով։ Ընկեր Գուբերնսկու անվան փողոցում, ուր դուրս եկան ուղեկիցները, քամին կռիվ էր բռնվել ցուցանակների հետ։ Ստրոպանյան հրապարակի կողմից, իջնող վարագույրի ձայներ հանելով, դուրս պրծավ հրշեջ գումակը՝ նիհար ձիեր լծած։

Հրշեջները, պարուսինե ոտքերը հարփակից կախած, թափահարում էին սաղավարտավոր գլուխները և դիտավորյալ զզվելի ձայներով երգում էին․

Մեր հրշեջ պետին փա՜ռք․․․
Մեր թանկագին ընկեր Նասոսովին փա՜ռք․․․

― Քեֆ են արել Կոլկայի, հրշեջ խմբի պետի տղայի հարսանիքն,― անտարբեր ասաց Բեզենչուկը և մուշտակի տակ քորեց կուրծքը։― Բա մի՞թե առանց գլազետի և առանց որևէ բանի է լինելու։

Հենց այդ պահին Իպոլիտ Մատվեևիչը արդեն ամեն ինչ որոշել էր։ «Կգնամ,― որոշել էր նա,― կգտնեմ։ Իսկ հետո կտեսնենք»։ Եվ ադամանդյա երազանքներում հանգուցյալ զոքանչն անգամ շատ ավելի սիրելի թվաց, քան էր։ Նա դարձավ Բեզենչուկին։

― Սատանա՛ն քեզ հետ։ Արա՛։ Գլազետե՛։ Ծոպերո՛վ։

Մեղավորի հայելին

Ֆրոլ և Լավը եկեղեցու քահանա տեր Ֆյոդոր Վոստրիկովը, մեռնող Կլավդիա Իվանովնային խոստովանեցնելուց հետո, դուրս եկավ Վորոբյանինովի տնից կատարյալ աժիոտաժի մեջ և մինչև տուն հասնելը ողջ ճանապարհն անցավ ցրված նայելով շուրջը և շփոթված ժպտալով։ Ճանապարհի վերջին նրա ցրվածությունը հասավ այն աստիճանի, որ քիչ մնաց ընկներ գավգործկոմի Պետ․ N1 ավտոմեքենայի տակ։ Դուրս գալով դժոխքի մեքենայի բաց թողած մանուշակագույն մշուշի միջից, հայր Վոստրիակովը կատարելապես վրդովվեց և, չնայած պատկառելի աստիճանին ու միջին տարիքին, մնացած ճանապարհն անցավ անպարկեշտ կիսաարշավով։

Տիրուհի Կատերինա Ալեքսանդրովնան ընթրիքի սեղան էր գցում։ Տեր Ֆյոդորը երեկոյան ժամասացությունից ազատ օրերին սիրում էր վաղ ընթրել։ Բայց հիմա, հանելով շլյապան և բամբակած տաք փարաջան, տերհայրն արագ անցավ ննջարան, ի զարմանս տիրուհու փակվեց այնտեղ և խուլ ձայնով սկսեց երգել «Հարժանի․․․»։

Տիրուհին նստեց աթոռին և երկյուղածությամբ շշնջաց․

― Նոր գործ է սկսել․․․

Տեր Ֆյոդորի պոռթկուն հոգին հանգիստ չուներ։ Երբեք նա չէր իմացել, թե ինչ բան է հանգիստը։ Ո՛չ այն օրերին, երբ նա հոգևոր ուսումնարանի սան Ֆեդյա էր, ո՛չ էլ այն ժամանակ, երբ նա բեղավոր սեմինարիստ Ֆյոդոր Իվանովիչ էր։ Սեմինարիայից համալսարան անցնելուց և երեք տարի իրավաբանական ֆակուլտետում սովորելուց հետ Վոստրիակովը 1915 թվականին վախեցավ հնարավոր մոբիլիզացիայից և նորից գնաց հոգևոր գծով։ Սկզբում ձեռնադրվեց սարկավագ, իսկ հետո օծվեց քահանա և նշանակվեց գավառական N քաղաքը։ Եվ միշտ, հոգևոր և քաղաքացիական կարիերայի բոլոր փուլերում, տեր Ֆյոդորը մնում էր շահասեր մարդ։

Հայր Վոստրիկովը երազում էր սեփական մոմի գործարան ունենալ։ Մեղրամոմը հաստ պարաններ փաթաթող գործարանային մեծ թմբկագլանների տեսիլներից հալումաշ եղած տեր Ֆյոդորը հնարում էր զանազան նախագծեր, որոնց իրագործումով նա պետք է ձեռք բերեր հիմնական և շրջանառու կապիտալ՝ Սամարայում վաղուց ի վեր աչք դրած գործարանը գնելու համար։

Մտքերը տեր Ֆյոդորի գլխում ծագում էին անսպասելի կերպով, և նա իսկույն անցնում էր գործի։ Տեր Ֆյոդորն սկսում էր լվացքի մարմարյա սապոն եփել․ փթերով պատրաստում էր, բայց սապոնը, թեև իր մեջ մեծ քանակությամբ ճարպ էր պարունակում, չէր սպանում և բացի այդ եռապատիկ թանկ արժեր, քան «Գութան և մուրճ» կոոպերատիվինը։ Հետո սապոնը խոնավանում էր նախասրահում և քայքայվում, այնպես որ Կատերինա Ալեքսանդրովնան կողքով անցնելիս նույնիսկ լաց էր լինում։ Իսկ հետո սապոնը նետում էին աղբահորը։

Անասնապահական ինչ֊որ ժուռնալում կարդալով, որ ճագարի միսը ճտի պես քնքուշ և համեղ է, որ նրաքն բազմանում են մեծ քանակությամբ և որ նրանց բուծումը կարող է մեծ օգուտներ բերել փութեռանդ տիրոջը, տեր Ֆյոդորը անմիջապես մի կես դյուժին մայր ճագարներ ձեռք բերեց․ և արդեն երկու ամիս հետո Նեռկա շունը, բակն ու տունը լցված ականջավոր էակների անհավատալի քանակությունից վախեցած, փախավ անհայտ ուղղությամբ։ N քաղաքի նզովյալ բնակիչները խիստ պահպանողական դուրս եկան և բացառիկ միահամուռությամբ չէին գնում Վոստրիկովի ճագարները։ Այդ ժամանակ տեր Ֆյոդորը, իրիցկնկա հետ խորհրդակցելուց հետո, որոշեց իր մենյուն զարդարել ճագարներով, որոնց միսը իր համով գերազանցում է ճտի մսին։ Ճագարներից պատրաստում էին տապակած, բիտկի, կոտլետ։ Ճագարներին եփում էին սուպի մեջ, սառը վիճակում մատուցում էին ընթրիքին և խորովում խմորի մեջ։ Դա ոչ մի արդյունք չտվեց։ Տեր Ֆյոդորը հաշվեց, որ բացառապես ճագարային օրապարենի անցնելու դեպքում ընտանիքը կարող է մի ամսվա ընթացքում ուտել քառասունից ոչ ավելի ճագար, մինչդեռ ամսական աճը կազմում է իննսուն ճագար, ընդ որում այդ թիվը ամսեամիս ավելանալու էր երկրաչափական պրոգրեսիայով։

Այն ժամանակ Վոստրիկովները որոշեցին տնական ճաշեր տալ։ Տեր Ֆյոդորը ամբողջ երեկոն խնամքով կտրտված թվաբանական թղթերի վրա քիմիական մատիտով հայտարարություն էր գրում՝ տնական համեղ ճաշտր տալու մասին, որոնք պատրաստվում էին բացառապես կովի յուղով։ Հայտարարությունը սկսվում էր «Էժան և համեղ» խոսքերով։ Իրիցկինը էմալե ամանը լիքը լցրեց ալյուրի խուսով, և տեր Ֆյոդորը ուշ իրիկնաժամին հայտարարությունը փակցրեց բոլոր հեռագրասյուներին և սովետական հիմարկների մոտերքը։

Նոր ձեռնարկը մեծ հաջողություն ունեցավ։ Հենց առաջին օրը ներկայացան յոթ հոգի, այդ թվում զինկոմիսարիատի գործավար Բենդինը և բարեկարգման ենթաբաժնի վարիչ Կոզլովը, որի ջանքերով վերջերս քանդվել էր քաղաքի միակ հնության հուշարձանը՝ ելիզավետինյան ժամանակների Հաղթական կամարը, որն, իր ասելով, խանգարում էր փողոցային շարժմանը։ Նրանց բոլորին էլ ճաշը շատ դուր եկավ։ Հետևյալ օրը ներկայացան տասնչորս հոգի։ Չէին հասցնում ճագարներին քերթել։ Մի ամբողջ շաբաթ գործը հիանալի էր գնում, և տեր Ֆյոդորն արդեն ծրագրում էր մուշտակագործության մի փոքրիկ, առանց մոտորի արտադրություն բացելու մասին, երբ տեղի ունեցավ բոլորովին չնախատեսված մի դեպք։

«Գութան և մուրճ» կոոպերատիվը, որը երեք շաբաթ է ինչ փակ էր ապրանքների վերահաշվառման պատճառով, բացվեց, և խանութի գործակատարները տեր Ֆյոդորենց հարևան բակը գլորեցին մի տակառ նեխած կաղամբ ու թափեցին աղբահորը։ Նրբագրգիռ հոտով գրավված ճագարները վազեցին դեպի հորը և հենց հետևյալ առավոտ նուրբ կրծողների մեջ համաճարակ սկսվեց։ Ընդամենը երեք ժամ մոլեգնեց այն, բայց տեղն ու տեղը պառկեցրե ցերկով հարյուր քառասուն մայր ճագարի և նրանց անհաշիվ սերունդը։

Շշմած տեր Ֆյոդորն ամբողջ երկու ամիս սսկվել էր և միայն հիմա ոգևորվեց, երբ վերադարձավ Վորոբյանինովի տնից և ի զարմանս տիրուհու փակվեց ննջարանում։ Ամեն ինչ ցույց էր տալիս, որ տեր Ֆյոդորը պայծառացել է մի նոր գաղափարով, որը համակել է նրա բովանդակ հոգին։

Կատերինա Ալեքսանդրովնան կորացրած մատի կոճիկով բախեց ննջարանի դուռը։ Պատասխան չկար, միայն երգը ուժեղացավ։ Մի րոպե անց դուռը կիսով չափ բացվեց, և ճեղքից երևաց միայն տեր Ֆյոդորի դեմքը, որի վրա կուսական կարմրություն էր խաղում։

― Շուտ ինձ մկրատ տուր, տիրուհի,― արագ֊արագ վրա տվեց տեր Ֆյոդորը։

― Բա ընթրի՞քը։

― Լա՜վ, հետո։

Տեր Ֆյոդորը ճանկեց մկրատը, նորից փակեց և մոտեցավ քերծված սև շրջանակով պատի հայելուն։

Հայելու կողքին կախված էր ժողովրդական մի հին նկար՝ «Մեղավորի հայելին», տպված պղնձե տախտակից և հաճելիորեն ձեռքով ներկած։ «Մեղավորի հայելին» առանձնապես սփոփում էր տեր Ֆյոդորին ճագարներին պատահած դժբախտությունից հետո։ Պարզաճաշակ այդ նկարը ցույց էր տալիս երկնային ամեն բանի ունայնությունը։ Վերևի շարքում նշանակալից և հոգին խաղաղեցնող չորս նկար կար՝ սլավոնական հյուսագրով մակագրված «Սիմը աղոթք է մրմջում, Քամը ցորեն է ցանում, Հաբեթը իշխանություն ունի, Մահը իշխում է բոլորին»։ Մահը գերանդիով էր և ավազի թևավոր ժամացույցով։ Նա ասես պրոտեզներից և օրթոպեդիկ մասերից սարքած լիներ և ոտքերը լայն չռած կանգնել էր բլրավետ ամայի հողի վրա։ Նրա տեսքը պարզ ասում էր, թե ճագարների անհաջողությունը դատարկ բան է։

Հիմա տեր Ֆյոդորին ավելի շատ դուր էր գալիս «Հաբեթը իշխանություն ունի» նկարը։ Հաստափոր ու մորուքավոր հարուստ մի մարդ փոքրիկ դահլիճում նստել էր գահի վրա։

Տեր Ֆյոդորը ժպտաց, և, ուշադիր նայելով հայելու մեջ, սկսեց խուզել իր բարեձև մորուքը։ Մազերը թափվում էին հատակին, մկրատը չխկչխկում էր, և հինգ րոպեից հետո տեր Ֆյոդորը համոզվեց, որ ինքը բնավ չի կարող մորուք խուզել։ Մորուքը դուրս եկավ մի կողմի վրա խուզած, անվայելուչ և նույնիսկ կասկածելի։

Մի քիչ էլ հայելու առջև ցցվելուց հետո տեր Ֆյոդորը չարացավ, կանչեց կնոջը և, մկրատը նրան մեկնելով, ջղայնացած ասաց․

― Գոնե դու օգնիր ինձ, տիրուհի։ Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում էս մազերիս հախից գալ։

Տիրուհին զարմանքից նույնիսկ ձեռքերը ետ տարավ։

― Այդ ի՞նչ ես արել,― վերջապես ասաց նա։

― Ոչինչ չեմ արել։ Խուզվում եմ։ Օգնիր, խնդրում եմ։ Այս կողմերը կարծես մի քիչ ծուռ է ստացվել․․․

― Աստվա՜ծ իմ,― ասաց տիրուհին, հարձակվելով տեր Ֆյոդորի խոպոպիկների վրա,― մի՞թե, Ֆեդենկա, պատրաստվում ես անցնելու նորոգչականների կողմը։

Խոսակցության նմանօրինակ ընթացքը ուրախացրեց տեր Ֆյոդորին։

― Իսկ ինչո՞ւ, տիրուհի, չանցնեմ նորոգչականների կողմը։ Նրանք մարդիկ չե՞ն, ինչ է։

― Մարդիկ, իհարկե, մարդիկ են,― թունոտ համաձայնեց տիրուհին,― ինչպե՜ս չէ․ կինոներ են գնում, ալիմենտ են վճարում։

― Դե, ես էլ կինոները կվազեմ։

― Վազիր խնդրեմ։

― Ե՛վ կվազեմ։

― Քթիցդ կգա։ Ապա մի հայելու մեջ նայիր քեզ։

Եվ իրոք, հայելուց տեր Ֆյոդորին էր նայում սևաչյա կայտառ մի դեմք՝ փոքրիկ տարօրինակ մորուքով և անհեթեթորեն երկար բեղերով։

Սկսեցին խուզել բեղերը, հասցնելով նրանց համեմատական չափսերի։

Հետագա արարքներն էլ ավելի զարմացրին տիրուհուն։ Տեր Ֆյոդորը հայտնեց, որ հենց այս երեկո գործով մեկնելու է, և պահանջեց Կատերինա Ալեքսանդրովնայից վազել հացթուխ եղբոր մոտ՝ մի շաբաթով վերցնել նրանից ոչխարի օձիքով վերարկուն և դարչնագույն բադանման կարտուզը։

― Ո՛չ մի տեղ չեմ գնա,― հայտարարեց տիրուհին ու լաց եղավ։

Տեր Ֆյոդորը կես ժամի չափ քայլեց սենյակում և իր փոխված դեմքով կնոջը վախեցնելով, անհեթեթություններ էր դուրս տալիս։ Տիրուհին մի բան միայն հասկացավ․ տեր Ֆյոդորն առանց որևէ պատճառի մազերը կտրել է, ուզում է հիմար կարտուզով մեկնել անհայտ ուղղությամբ, իսկ իրեն թողնում է։

― Չեմ թողնում,― պնդրում էր տեր Ֆյոդորը,― չեմ թողնում, մի շաբաթից կվերադառնամ։ Ախր մարդ կարող է մի գործ ունենալ։ Կարո՞ղ է, թե չի կարող։

― Չի կարող,― ասում էր իրիցկինը։

Տեր Ֆյոդորը, որը մերձավորների հետ հեզ ու խոնարհ էր, ստիպված եղավ բռունցքը խփել սեղանին։ Ու թեպետ նա խփում էր շատ զգույշ և անշնորհք կերպով, քանզի առաջներում երբեք այդ բանը չէր արել, այնուամենայնիվ իրիցկինը շատ վախեցավ և, շալը գլխին գցելով, վազեց եղբոր մոտ քաղաքացիական հագուստ բերելու։

Մենակ մնալով, տեր Ֆյոդորը մի րոպե մտածեց և ասաց․ «Կանանց բանն էլ դժվար է», և մահճակալի տակից դուրս քաշեց թիթեղապատ սնդուկը։ Նման սնդուկներ մեծ մասամբ պատահում են կարմիրբանակայինների մոտ։ Նրանք սոսնձված են լինում զոլավոր պաստառներով, որոնց վրա փակցված է Բուդյոննու դիմանկարը կամ «ՊլյաԺ» ծխախոտատուփի ստվարաթուղթը՝ երեք գեղեցկուհիներ պառկել են Բաթումի կոպիճով պատված ծովափին։ Վոստրիկովների սնդուկը ևս, ի դժգոհություն տեր Ֆյոդորի, սոսնձված էր նկարներով, բայց այնտեղ ո՛չ Բուդյոննի կար, ո՛չ Բաթումի գեղեցկուհիներ։ Իրիցկինը սնդուկի ամբողջ ներսը պատել էր «1914 թվականի պատերազմի տարեգիր» ժուռնալից կտրած լուսանկարներով։ Այստեղ կար և՛ «Պերեմիշլի գրավումը», և՛ «Դիրքերում տաք հագուստների բաժանումը զինվորներին» և էլ ինչեր ասես որ չկար։

Հատակին դարսելով վերևում դրված գրքերը՝ «Ռուս ուխտավոր» ամսագրի 1903 թվականի կոմպլեկտը, «Հերձվածի պատմությունը» հաստ գիրքը և «Ռուսները Իտալիայում» բրոշյուրը, որի կազմի վրա տպագրված էր ծխացող Վեզուվը, տեր Ֆյոդորը ձեռքը կոխեց մինչև սնդուկի հատակը և դուրս քաշեց կնոջ հնամաշ, գջլտված ձմեռային գլխարկը։ Նավթալինի հոտը հանկարծ դիպավ տեր Ֆյոդորի քթին և նա, աչքերը կկոցելով, պատառոտեց ժանյակներն ու միջադիր կտորենրը և գլխարկի միջից հանեց քաթանե ծանր մի երշիկ։ Երշիկն իր մեջ պարունակում էր քսան հետ ոսկյա տասանոց՝ այն ամենը, ինչ մնացել էր տեր Ֆյոդորի առևտրական արկածախնդրություններից։

Ձեռքի սովոր շարժումով նա բարձրացրեց փարջայի փեշը և երշիկը կոխեց զոլավոր շալվարի գրպանը։ Ապա մոտեցավ կոմոդին և կոնֆետի տուփից հանեց հիսուն ռուբլի՝ երեքնոցներով և հնգանոցներով։ Տուփի մեջ դեռ մնում էր քսան ռուբլի։

― Տանը կհերիքի,― որոշեց նա։

Հեռավոր ուղևորությունների մուսան

Իրիկվա փոստատար գնացքի ժամանումից մի ժամ առաջ տեր Ֆյոդորը կարճ, մինչև ծնկները հասնող վերարկուով և հյուսկեն զամբյուղով, դրամարկղի մոտ կանգնել էր հերթի և ահուդողով նայում էր մուտքի դռներին։ Նա վախենում էր, թե տիրուհին հակառակ իր պնդումների կվազի կայարան ճանապարհ գցելու, և այդ պահին փոքրիկ կրպակի վարիչ Պրուսիսը, որ բուֆետում նստած գարեջրով հյուրասիրում է ֆինտեսչին, անմիջապես կճանկի իրեն։ Տեր Ֆյոդորը զարմանքով և ամոթով էր նայում բոլոր աշխարհականների աչքերի առջև բաց իր զոլավոր շալվարին։

Անպլացկարտ գնացքի նստեցումը սովորականի պես սկանդալային բնույթի էր։ Ուղևորները հսկայական պարեկրի ծանրության տակ կքած վազում էին գնացքի գլխից մինչև պոչը և պոչից մինչև գլուխը։ Տեր Ֆյոդորը շշկլած բոլորի հետ վազում էր։ Նա ևս մյուսների պես ուղեկցողների հետ խոսում էր քծնող ձայնով, մյուսների պես վախենում էր, թե գանձապահը իրեն «սխալ» տոմս է տվել և վերջապես վագոն ներս թողնելուց հետո միայն վերստացավ իր նախկին հանդարտ վիճակը և նույնիսկ փոքր ինչ ուրախացավ։

Շոգեքարշը ճչաց լիաթոք, և գնացքը շարժվեց, տեր Ֆյոդորին հետ տանելով դեպի խորհրդավոր, բայց, ինչպես երևում է, մեծ օգուտներ խոստացող անհայտ հեռուները։

Հետաքրքիր բան է երկաթուղագծի օտարման շերտը։ Ամենասովորական քաղաքացին, ընկնելով այնտեղ, զգում է իրեն մի տեսակ բազմահոգ և արագ դառնում է կամ ուղևոր, կամ բեռ ստացող կամ պարզապես անտոմս մի ավարա, որը սևացնում է կոնդուկտորական բրիգադաների և կառամատույցային հսկիչների կյանքն ու պաշտոնական գործունեությունը։

Այն րոպեից, երբ քաղաքացին մտնում է օտարման շերտը, որին նա դիլետանտորեն կայարան կամ վոկզալ է անվանում, նրա կյանքը շեշտակի փոխվում է։ Անմիջապես նրա վրա են արշավում սպիտակ գոգնոցներով և կրծքներին նիկելե թիթեղիկներ ունեցող Երմակ Տիմոֆեևիչները և ծառայակամորեն ճանկում բագաժը։ Այդ րոպեից արդեն քաղաքացին ինքն իրեն չի պատկանում։ Նա ուղևոր է և սկսում է կատարել ուղևորի բոլոր պատրականությունները։ Այդ պարտականությունները բազմաբարդ են, բայց հաճելի։

Ուղևորը խիստ շատ ուտում է։ Հասարակ մահկանացուները գիշերները չեն ուտում, բայց ուղևորը ուտում է և գիշերը։ Ուտում է նա տապակած ճուտ, որը թանկ է նրա համար, պինդ խաշած ձվեր, որոնք վնաս են ստամոքսին, և ձիաթպտուղ։ Երբ գնացքը կտրում անցնում է սլաքը, դարակներում չխկրտում են բազմաթիվ թեյամաններ և վեր֊վեր են թռչում թերթերի մեջ փաթաթված ոտազուրկ ճտերը, որոնց ոտքերը արմատահան են արել ուղևորները։

Բայց ուղևորները այդ ամենը չեն նկատում։ Նրանք անեկդոտներ են պատմում։ Յուրաքանչյուր երեք րոպեն մեկ կանոնավոր կերպով ամբողջ վագոնը պայթում է ծիծաղից։ Ապա տիրում է լռություն, և թավշյա մի ձայն զեկուցում է հերթական անեկդոտը․

― Մեռնում է ծեր հրեան։ Մոտը կինն է կանգնած, երեխաները։ «Իսկ Մոնյան այստե՞ղ է»,― հազիվ֊հազ հարցնում է հրեան։ «Այստեղ է»։― «Իսկ Բրանա մորաքույրը եկե՞լ է»։―«Եկել է»։―«Իսկ ո՞ւր է տատիկը։ Ես նրան չեմ տեսնում»։―«Հրես կանգնած է»։―«Իսկ Իսա՞կը»։―«Իսակն այստեղ է»։―«Բա երեխեքը»։―«Ահա բոլոր երեխաները»։―«Բա ո՞վ է մնացել խանութում»։

Հենց նույն վայրկյանին թեյամանները սկսվում են չխկ֊չխկալ, և ճտերը որոտընդոստ ծիծաղից անհանգստացած ցատկոտում են վերի թարքերում։ Բայց ուղևորները այդ բանը չեն նկատում։ Ամեն մեկի սրտում մի նվիրական անեկդոտ կա, որը թպրտալով սպասում է իր հերթին։ Նոր կատարողը, արմուկնով հարևաններին հրելով և աղերսագին «Ա՜յ ինձ պատմել են» բղավելով՝ դժվարությամբ գրավում է ուշադրությունը և սկսում․

― Մի հրեա տուն է գալիս ու պառկում կնոջ կողքին։ Հանկարծ նա լսում է՝ մահճակալի տակ ինչ֊որ մեկը քրովում է։ Հրեան ձեռքը կոխում է մահճակալի տակը և հարցնում․ «Այդ դո՞ւ ես, Ջեկ»։ Իսկ Ջեկը լիզում է նրա ձեռքն ու պատասխանում․ «Այդ ես եմ»։

Ուղևորները մեռնում են ծիծաղից, մութ գիշերը ծածկում է դաշտերը, շոգեքարշի ծխնելույզից թեթևսոլիկ կայծեր են դուրս թռչում, և պայծառ ու կանաչ ակնոցներով բարալիկ սեմաֆորները փափկանկատորեն անցնում են կողքով՝ նայելով գնացնքերի վերևից։

Հետաքրքի՜ր բան է օտարման շերտը։ Երկրի բոլոր կողմերն են վազում հեռավոր ուղևորման ծանր ու երկար գնացքներ։ Ճանապարհը բաց է ամենուրեք։ Ամեն տեղ վառվում է կանաչ կրակը՝ ճանապարհն ազատ է։ Բևեռային ճեպընթացը բարձրանում է Մուրմանսկ։ Սլաքի վրա կռանալով և կուչ գալով, Կուրսկի կայարանից դուրս է պրծնում «Առաջին―Կ»֊ն ճամփա հարթելով դեպի Թիֆլիս։ Հեռավոր արևելյան ճեպընթացը շրջանցում է Բայկալը, թափընթաց մոտենալով Խաղաղ օվկիանոսին։

Հեռավոր ուղևորության մուսան հրապուրում֊կանչում է մարդուն։ Նա արդեն պոկել է տեր Ֆյոդորին գավառական խաղաղ օթևանից և նետել չգիտես թե որ նահանգը։ Ազնվականության նախկին պարագլուխ, իսկ այժմ զագսի գործավար Իպոլիտ Մատվեևիչը ևս անհանգստացած է ներքուստ և սատանան գիտե՝ թե ինչ մտադրություններ ունի։

Մարդիկ շրջում են երկրում։ Մեկը ծառայության վայրից տասը հազար կիլոմետր հեռավորության վրա իր համար շողշողուն հարսնացու է ճարում։ Մյուսը գանձի ետևից ընկած թողնում է փոստ֊հեռագրական բաժանմունքը և վազում Ալդան։ Իսկ երրորդը հենց այնպես էլ նստում է տանը, սիրով շոյում է հասունացած ճողվածքը և կարդում մի ռուբլու փոխարեն հինգ կոպեկով գնած կոմս Սալիասի երկասիրուրությունը։

Թաղման երկրորդ օրը,― իսկ թաղման կազմակերպումը սիրալիր կերպով իր վրա էր վերցրել դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկը,― Իպոլիտ Մատվեևիչը գնաց ծառայության և, կատարելով իր վրա դրած պարտականությունները, սեփական ձեռքով գրանցնեց հիսունինը տարեկն, տնային տնտեսուհի, անպարտիական, գավառական N քաղաքի բնակչուհի և ծագումով Ստարգորոդյան նահանգի ազնվականներից սերած Կլավդիա Իվանովնա Պետուխովայի մահը։ Այնուհետև Իպոլիտ Մատվեևիչը խնդրելով վերցրեց իր՝ օրենքով հասնելիք երկու շաբաթվա արձակուրդը, ստացավ քառասունմեկ ռուբլի արձակուրդային դրամ և աշխատակիցներին մնաս բարով ասելով գնաց տուն։ Ճանապարհին նա մտավ դեղատուն։

Դեղագործ Լեոպոլդ Գրիգորևիչը, որին տնեցիները և բարեկամները Լիպա էին անվանում, կանգնել էր կարմիր լաքած վաճառասեղանի ետևում՝ շրջապատված թույնի կաթնագույն բանկաներով և ներվայնությամբ հրշեջ պետի զոքանչին վաճառում էր «կրեմ անգո, արևայրուկի և պեպենների դեմ, բացառիկ սպիտակություն է տալիս մաշկին»։ Սակայն հրշեջ պետի զոքանչը պահանջում էր «պուդրա Ռաշել ոսկեգույն, մարմնին տալիս է հավասար, բնության մեջ անհասանելի արևայրուկ»։ Բայց դեղատանը միայն կերմ Անգո կար՝ արևայրուկի դեմ, և պարֆյումերիայի այդչափ հակադիր արտադրանքների պայքարը տևեց կես ժամ։ Հաղթեց այնուամենայնիվ Լիպան, որը հրշեջ պետի զոքանչին ծախեց շրթունքի պոմադա և փայտոջիլաեռ․ ինքնաեռի սկզբունքով կառուցած, բայց արտաքուստ ցնցուղի տեսք ունեցող մի անոթ։

― Ի՞նչ կկամենայիք։

― Մազերի դեղ։

― Աճելցնելո՞ւ, ոչնչացնելո՞ւ, ներկելո՞ւ։

― Ի՜նչ աճեցում,― ասաց Իպոլիտ Մատվեևիչը։― Ներկելու։

― Ներկելու համար ունենք հիանալի բուժամիջոց «Տիտանիկ»։ Ստացված է մաքսատնից։ Կոնտրաբանդ ապրանք է։ Չի լվացվում ո՛չ սառը ջրով, ո՛չ տաք, ո՛չ սապոնի փրփուրով, ո՛չ նավթով։ Արմատական սև գույն։ Կես տարվա սրվակն արժե երեք ռուբլի տասներկու կոպեկ։ Հանձնարարում եմ իբրև լավ ծանոթի։

Իպոլիտ Մատվեևիչը շուռումուռ տվեց ձեռքում «Տիտանիկի» քառակուսի սրվակը, հառաչանքով նայեց պիտակին ու փողը դրեց վաճառասեղանի վրա։

Իպոլիտ Մատվեևիչը տուն վերադարձավ և զզվելով սկսեց «Տիտանիկով» ջրել գլուխն ու վիզը։ Բնակարանում գարշահոտություն տարածվեց։

Ճաշից հետո գարշահոտը պակասեց, բեղերը չորացել, կպել էին և միայն մեծ դժվարությամբ էր հնարավոր սանրել։ Արմատական սև գույնը մի քիչ կանաչավուն երանգով ստացվեց, բայց երկրորդ անգամ ներկելու ժամանակ չուներ։

Իպոլիտ Մատվեևիչը զոքանչի զարդատուփից հանեց նախօրյակին գտած թանկարժեք իրերի ցուցակը, հաշվեց մոտն եղած կանխիկ դրամը, փակեց բնակարանը, բանալին թաքցրեց ետևի գրպանում, նստեց N7 արագընթաց գնացքը և մեկնեց Ստարգորոդ։

Մեծ կոմբինատորը

Տասներկուսի կեսին հյուսիս֊արևմուտքից, Չմարովկա գյուղի կողմից, Ստարգորոդ մտավ քսանութ տարեկան մի երիտասարդ։ Նրա հետևից վազում էր մի խուժան։

― Քեռի,― զվարթ կանչում էմուսր նա,― տասը կոպեկ տուր։

Երիտասարդը գրպանից հանեց տաքացած մի խնձոր և տվեց խուժանին, բայց նա ձեռք չէր քաշում։ Այդ ժամանակ հետիոտնը կանգ առավ, հեգնորեն նայեց տղային և կամացուկ ասաց․

― Միգուցե քեզ պետք է տալ այն բնակարանի բանալին, որտեղ փո՞ղ է դրված։

Չափ ու սահմանն անցկացրած խուժանը հասկացավ իր պահանջների ողջ անհիմնությունը և ձեռք քաշեց։

Երիտասարդը խաբեց․ նա ո՛չ փող ուներ, ո՛չ բնակարան, ուր կարող էր փող դրված լինել, ո՛չ բանալի, որով կարելի էր բացել բնակարանի դուռը։ Նա նույնիսկ վերարկու չուներ։ Երիտասարդը քաղաք մտավ գոտկատեղում նեղ, կանաչ կոստյումով։ Նրա հուժկու վիզը մի քանի անգամ փաթաթված էր բրդե հին շարֆով, ոտքերին լաքած կոշիկներ էին՝ զամշե նարնջագույն երեսով։ Կոշիկների տակ գուլպաներ չկային։ Ձեռքին երիտասարդը բռնած ուներ աստրոլյաբիա:

«Օ բայադե՜րկա, տի֊րի֊րիմ, տի֊րի֊րա»,― երգեց նա, մոտենալով շուկային։

Այստեղ նրա համար շատ գործ ճարվեց։ Նա խցկվեց հնոտիավաճառանոցում առևտուր անողների շարքերը, առջևը դրեց աստրոլյաբիան և սկսեց լուրջ ձայնով բղավել․

― Ո՞ւմ տամ աստրոլյաբիա։ Էժան աստրոլյաբիա է ծախվում։ Պատգամավորներին և կինբաժիններին զեղչ։

Անսպասելի առաջարկը երկար ժամանակ պահանջարկ չէր ծնում։ Տնային տնտեսուհների պատգամավորությունները ավելի շատ հետաքրքրվում էին դեֆիցիտային ապրանքներով և խռնվում էին մանուֆակտուրային կրպակների շուրջը։ Աստրոլյաբիա վաճառողի կողքով երկու անգամ անցավ Ստարգուբռոզիսկի գործակալը։ Բայց քանի որ աստրոլյաբիան ոչ մի բանով նման չէր Մասլոցենտրի գրասենյակից երեկ գողացած գրամեքենային, գործակալը դադարեց երիտասարդին աչքերով հիպնոսելուց և հեռացավ։

Ճաշվա կողմ աստրոլյաբիան երեք ռուբլով ծախվեց մի փականագործի։

― Ինքն էլ չափում է,― ասաց երիտասարդը, աստրոլյաբիան գնորդին հանձնելվ,― միայն թե չափելու բան լինի։

Ուրախ երիտասարդը, բարդ գործիքից ազատագրվելով, ճաշեց «Համի անկյուն» ճաշարանում և գնաց քաղաքը դիտելու։ նա անցավ Սովետական փողոցով և դուրս եկավ Կարմիր֊բանակային (նախկին Մեծ Պուշկինյան) փողոցը, կտրեց անցավ Կոոպերատիվայինը և նորից հայտնվեց Սովետական փողոցի վրա։ Բայց դա արդեն այն Սովետականը չէր, որով անցել էր․ քաղաքում երկու Սովետական փողոց կար։ Բացական զարմանալով այդ հանգամանքի վրա, երիտասարդը հայտնվեց Լենայի դեպքերի փողոցում (նախկին Դենիսովյան)։ Երկհարկանի գեղեցիկ N28 առանձնատան մոտ, որն ուներ

ՍՍՌՄ, ՌՍՖՍՌ ՍՏԱՐՆԱՀԱՆԳՍՈՑԱՊԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒԹՅԱՆ 2֊ՐԴ ՏՈՒՆ

ցուցանակը, երիտասարդը կանգ առավ, որպեսզի ծխախոտը կպցնի դռնապանից, որը նստել էր դարբասի մոտ, քարե նստարանին։

― Իսկ ի՞նչ է, հայրիկ,― հարցրեց երիտասարդը, ծուխը ներս քաշելով,― ձեր քաղաքում հարսանցուներ կա՞ն։

― Մարդ կա որ մատակն էլ նրա համար հարսնացու է,― պատասխանեց նա, սիրով խոսակցության բռնվելով։

― Այլևս հարցեր չունեմ,― արագ վրա բերեց երիտասարդը։

Եվ անմիջապես նոր հարց տվեց․

― Այսպիսի տուն ու առանց հարսնացուի՞։

― Մեր հարսնացուներին,― առարկեց դռնապանը,― վաղո՜ւց էն աշխարհում ճրագով են փնտրում։ Մեզ մոտ էստեղ պետական անկելանոց է․ պառավներ են ապրում լրիվ պենսիոնով։

― Հասկանում եմ։ Այդ նրանք են, որոնք մինչև պատմական մատերիալիզմն են ծնվել։

― Էդ մեկը ճիշտ է։ Երբ ծնվել են, էն վախտ էլ ծնվել են։

― Իսկ այս տանը ի՞նչ կար մինչև պատմական մատերիալիզմը։

― Ե՞րբ ինչ կար։

― Այն ժամանակ, հին ռեժիմի։

― Հին ռեժիմի ժամանակ իմ աղան էր ապրում։

― Բուրժո՞ւյ։

― Ինքդ ես բուրժույ։ Ասացի քեզ՝ ազնվականների պարագլուխ։

― Պրոլետա՞ր, ուրեմն։

― Ինքդ ես պրոլետար։ Ասացի քեզ՝ պարագլուխ։

Խոսակցությունը խելոք դռնապանի հետ, որը լավ գլուխ չէր հանում հասարակության դասակարգային կառուցվածքից, դեռ աստված գիտե որքան ժամանակ կշարունակվեր, եթե երիտասարդը վճռական կերպով գործի չանցներ

― Ահա թե ինչ, պապի,― ասաց նա,― վատ չէր լինի գինի խմեինք։

― Դե, հյուրասիրիր։

Մի ժամով երկուսն էլ անհետացան, իսկ երբ վերադարձան, դռնապանն արդեն երիտասարդի ամենահավատարիմ բարեկամն էր։

― Ուրեմն քեզ մոտ կգիշերեմ,― ասում էր նոր բարեկամը։

― Թեկուզ ամբողջ կյանքդ ապրի, մի բան որ լավ մարդ ես։

Հյուրը, այդպես արագ իր նպատակին հասնելով, շտապով իջավ դռնապանի սենյակը, հանեց նարնջագույն կոշիկները և մեկնվեց նստարանին, մտորելով վաղվա գործունեության ծրագիրը։

Երիտասարդին կոչում էին Օստապ Բենդեր։ Սովորաբար նա իր կենսագրությունից միայն մի մանրամասնություն էր հաղորդում․ «Իմ հայրը,― ասում էր նա,― թուրքահպատակ էր»։ Թուրքահպատակի զավակը իր կյանքում շատ զբաղմունքներ էր փոխել։ Բնավորության աշխուժությունը, որը խանգարում էր որևէ գործի նվիրվելու, շարունակ նետում էր նրան երկրի զանազն կողմերը և հիմա բերել էր Ստարգորոդ՝ առանց գուլպաների, առանց բանալու, առանց բնակարանի և առանց փողի։

Դռնապանի գարշահոտության աստիճանի տաք սենյակում պառկած, Օստապ Բենդերը մտքում որոշում էր իր կարիերայի երկու հնարավոր վարիանտները։

Կարելի էր դառնալ բազմակին և հանգիստ տեղափոխվել քաղաքից քաղաք, հետևից քարշ տալով հերթական կնոջից հափշտակած թանկարժեք իրերով լի նոր ճամպրուկը։

Բայց կարելի էր վաղն ևեթ գնալ Ստարգորոդի մանկհանձնաժողովը և առաջարկել նրանց իրենց վրա վերցնելու դեռ չնկարված, բայց հանճարեղորեն մտահղացված, նկարիչ Ռեպինի հանրահայտ «Զապորոժոցները նամակ են գրում սուլթանին» նկարի նմանողությամբ «Բոլշևիկները նամակ են գրում Չեմբեռլենին» նկարի տարածումը։ Հաջողության դեպքում այդ վարիանտը կարող էր չորս հարյուր ռուբլի օգուտ բերել։

Երկու վարիանտներն էլ Օստապի գլխում ծագել էին վերջին անգամ Մոսկվայում գտնվելու օրերին։ Բազմակնության վարիանտը ծագել էր երեկոյան թերթում կարդացած դատական հաշվետվության ազդեցության տակ։ Այնտեղ պարզ ասված էր, որ մի բազմակին մարդ ստացել է ընդամենը երկու տարի առանց խիստ մեկուսացման։ N2 վարիանտը Բենդերի գլխում ծագեց, երբ կոնտրամարկայով դիտում էր ԱԽՌՌ֊ի ցուցահանդեսը։

Սակայն երկու վարիանտներն էլ իրենց թերություններն ունեին։ Առանց զարմանահրաշ, մոխրագույն խալերով կոստյումի անհնարին էր սկսել բազմակնոջ կարիերան։ Բացի այդ, պետք էր ունենալ, գոնե տասը ռուբլի՝ վայելչատեսության և գայթակղեցնելու համար։ Կարելի էր, իհարկե, ամուսնանալ և ճամփորդական կանաչ կոստյումով, որովհետև Բենդերի առնական ուժն ու գեղեցկությունը միանգամայն անվանելի էին գավառական հասած Մարգարիտների համար, բայց դա, ինչպես Օստապն էր ասում, կլիներ «ցածր տեսակի, ոչ մաքուր աշխատանք»։ Պատկերի գործն էլ լավ վիճակում չէր․ կարող էին հանդիպել զուտ տեխնիկական դժվարություններ։ Արդյոք հարմա՞ր է ընկ․ Կալինինին նկարել փափախով և սպիտակ յափունջով, իսկ ընկ․ Չիչերինին՝ մինչև գոտկատեղը մերկ։ Հակառակ դեպքում կարելի է, իհարկե, բոլոր պերսոնաժներին նկարել սովորական կոստյումներով, բայց դա արդեն էն չի լինի։

― Էն էֆեկտը չի ունենա,― արտասանեց Օստապը բարձրաձայն։

Այդ պահին նա նկատեց, որ դռնապանը վաղուց արդեն տաք֊տաք խոսում է ինչ֊որ բանի մասին։ Պարզվեց, որ դռնապանը անձնատուր է եղել նախկին տանջիրոջ վերաբերյալ հիշողություններին․

― Ոստիկանապետը նրան պատիվ էր տալիս․․․ Գնում էիր մոտը, ասենք թե նոր տարվա օրը շնորհավորելու, երեքնոց էր տալիս․․․ Զատկին, օրինակի համար ասենք, էլի երեքնոց։ Ու ասենք թե նրանց անվանակոչության օրն ես շնորահվորում․․․ Է՜, միայն էդ շնորհավորանքներից տարեկան տասնհինգ ռուբլի փող էր գալիս․․․ Ինձ հալա խոստացել էր մեդալ տալ։ «Ես, ասում էր, ուզում եմ, որ իմ դռնապանը մեդալով լինի»։ Հենց էդպես էլ ասում է․ «Դու, Տիխոն, քեզ արդեն մեդալով հաշվիր․․․»։

― Հետո ինչ, տվեցի՞ն։

― Կաց հալա․․․ «Ինձ, ասում էր, անմեդալ դռնապան պետք չէ»։ Սանկտ֊Պետերբուրգ գնաց մեդալ բերելու։ Դե առաջին անգամը, ասել է պետք, բան դուրս չեկավ։ Պարոնայք չինովնիկները չուզեցին։ «Թագավորն, ասում է, արտասհաման է գնացել, հիմա հնարավոր չէ»։ Աղաս ինձ հրամայեց սպասել։ «Դու, ասում է, Տիխոն, սպասի, առանց մեդալ չես մնա»։

― Իսկ քո աղին շրխկացրե՞լ են, ինչ է,― անսպասելի հարցրեց Օստապը։

― Ոչ ոք չի շրխկացրել։ Ինքը գնաց։ Ի՞նչ ուներ էստեղ սալդատների հետ նստելու․․․ Իսկ հիմա դռնապանի ծառայության համար մեդալ տալի՞ս են։

― Տալիս են։ Կարող եմ հաջողացնել քեզ համար։

Դռնապանը հարգանքով նայեց Բենդերին։

― Ինձ առանց մեդալի չի լինի։ Ծառայությունս է էդպես։

― Բա ո՞ւր է գնացել քո աղան։

― Ո՞վ գիտի նրա բանը։ Մարդիկ ասում էին, թե Փարիզ է գնացել։

― Ա՜․․․ Սպիտակ ակացիաներ, էմիգրացիայի ծաղիկներ․․․ Ուրեմն, նա էմիգրա՞նտ է։

― Ինքդ ես էմիգրանտ․․․ Մարդիկ ասում են Փարիզ է գնացել։ Իսկ տունը պառավների համար են վերցրել․․․ Դրանց ամեն օր էլ որ շնորհավորես, մի տասկոպեկանոց չես ստանա։ Է՜խ, ի՜նչ աղա էր․․․

Այդ պահին դռան վերևի ժանգոտ զանգը ցնցվեց։ Դռնապանը ոտքերը քարշ տալով մոտեցավ դռանը, բացեց այն և սաստիկ շփոթված ետ ընկրկեց։

Վերևի աստիճանի վրա կանգնել էր սևաբեղ և սևամազ Իպոլիտ Մատվեևիչ Վորոբյանինովը։ Պենսնեի տակ աչքերը փայլում էին մինչպատերազմյան փայլով։

― Աղա՜,― մոլեգնորեն բառաչեց Տիխոնը։― Փարիզի՜ց։

Իպոլիտ Մատվեևիչը, շփոթված, կողմնակի մարդու ներկայությունից, որի մանուշակագույն ոտնաթաթերը հենց նոր տեսավ սեղանի ծայրից, շշկլվեց և այն է ուզում էր փախչել, բայց Օստապ Բենդերը աշխույժ վեր ցատկեց և խոնարհ գլուխ տվեց Իպոլիտ Մատվեևիչին։

― Մեզ մոտ թեև Փարիզ չէ, բայց համեցեք խնդրեմ մեր քողտիկը։

― Բարև, Տիխոն,― հարկադրված էր ասել Իպոլիտ Մատվեևիչը,― ես բնավ էլ Փարիզից չեմ եկել։ Այդ ո՞վ է մտցրել գլուխդ։

Բայց Օստապ Բենդերը, որի երկար ու ազնիվ քիթը տապակածի հոտ էր առնում, թույլ չտվեց դռնապանին նույնիսկ ծպտուն հանելու։

― Հիանալի է,― ասաց նա, աչքերը խեթելով,― դուք Փարիզից չեք։ Իհարկե, դուք եկել եք Կոլոգրիվից ձեր հանգուցյալ տատիկին այցելելու։

Այդպես ասելով, նա քնքշորեն գրկեց շշմած դռնապանին և դուրս տարավ նրան նախքան նրա հասկանալը, թե ինչ պատահեց, իսկ երբ ուշքի եկավ, ապա կարողացավ ըմբռնել միայն այն, որ Փարիզից եկել է իր աղան, որ իրեն՝ Տիխոնին դուրս արեցին դռնապանի սենյակից և որ ձախ ձեռքում սեղմված է մի ռուբլի թղթադրամ։

Դռնապանի ետևից դուռը խնամքով փակելուց հետո, Բենդերը շուռ եկավ դեպի սենյակի մեջտեղում դեռևս կանգնած Վորոբյանինովը և ասաց․

― Հանգիստ, ամեն բան կարգին է։ Իմ ազգանունն է Բենդեր։ Գուցե լսա՞ծ լինեք։

― Չեմ լսել,― ջղայնացած պատասխանեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։

― Դե իհա՜րկե, Փարիզում որտեղի՞ց կարող էր հայտնի լինել Օստապ Բենդերի անունը։ Տա՞ք է հիմա Փարիզում։ Լա՜վ քաղաք է։ Այնտեղ ես ամուսնացած հորեղբոր աղջիկ ունեմ։ Վերջերս ինձ համար մետաքսյա թաշկինակ էր ուղարկել պատվիրած նամակի մեջ դրած․․․

― Ի՞նչ անհեթեթություն,― բացականչեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։― Ի՞նչ թաշկինակ։ Ես Փարիզից չեմ եկել, այլ․․․

― Հիանալի է, հիանալի։ Մորշանսկից։

Իպոլիտ Մատվեևիչը բնավ գործ չէր ունեցել այնպիսի վառ խառնվածքի տեր երիտասարդի հետ, ինչպիսին էր Բենդերը, և իրեն վատ զգաց։

― Էհ, գիտեք ինչ, ես գնալու եմ,― ասաց նա։

― Ո՞ւր եք գնում։ Շտապելու հարկ չկա։ Գեպեուն ինքը կգա ձեզ մոտ։

Իպոլիտ Մատվեևիչը խոսք չգտավ պատասխանելու, արձակեց թավշյա խունացած օձիքով վերարկուի կոճակները և նստեց թախտին, անբարյացակամորեն նայելով Բենդերին։

― Ես ձեզ չեմ հասկանում,― ասաց նա թույլ ձայնով։

― Դա սարսափելի չէ։ Հիմա կհասկանք։ Մի րոպե։

Օստապը բոբիկ ոտքերին հագավ նարնջագույն կոշիկները, ման եկավ սենյակում և սկսեց․

― Դուք ո՞ր սահմանով եք անցել։ Լեհակա՞ն։ Ֆիննակա՞ն։ Ռումինակա՞ն։ Թանկ բավականություն պետք է եղած լինի։ Իմ ծանոթներից մեկը վերջերս անցել էր սահմանը, նա ապրում էր մեր կողմի Սլավուտում, իսկ նրա կնոջ ծնողները՝ մյուս կողմի։ Ընտանեկան գործով նա գժտվել էր կնոջ հետ, իսկ կինը վիրավորվողների ընտանիքից է եղել։ Թքել էր իմ ծանոթի ռեխին և սահմանի վրայով ճղել էր արտասահման՝ ծնողների մոտ։ Այդ ծանոթը մի երեք օր նստեց մենակ և տեսավ, որ գործերը վատ են գնում․ ճաշ չկա, սենյակը կեղտի մեջ կորել է, և որոշեց հաշտվել։ Գիշերը դուրս եկավ և սահմանի վրայով գնաց աներոջ մոտ։ Հենց էդտեղ էլ սահմանապահները նրան բռնեցին, գործ սարքեցին, վեց ամսով նստեցրին և հետո հեռացրին պրոֆմիությունից։ Հիմա, ասում են, կինը, հիմարը, փախել եկել է, մինչդեռ ամուսինը նստած է կալանատանը։ Նա հիմա ուտելիք է տանում ամուսնուն․․․ Դուք է՞լ լեհական սահմանի վրայով եք անցել։

― Ազնիվ խոսք,― արտասանեց Իպոլիտ Մատվեևիչը, անսպասելի կախվածություն զգալով այդ զրուցասեր երիտասարդից, որ կանգնել էր դեպի ադամանդները տանող ճանապարհին,― ազնիվ խոսք, ես ՌՍՖՍՌ հպատակ եմ։ Վերջ ի վերջո ես կարող եմ անձնագիր ցույց տալ․․․

― Արևմուտքում տպագրական գործի զարգացման արդի պայմաններում սովետական անձնագիր տպագրելը այնպիսի մի դատարկ բան է, որ ծիծաղելի է անգամ խոսել դրա մասին․․․ Իմ ծանոթներից մեկը այն տեղն էր հասել, որ նույնիսկ դոլարներ էր տպագրում։ Իսկ դուք գիտե՞ք, թե ինչ դժվար է ամերիկյան դոլար կեղծելը։ Նրանց թուղթը գույնզգույն մազեր ունի մեջը։ Տեխնիկայի մեծ գիտելիք է նա։ Նա հաջող կերպով սաղացնում էր այդ դոլարները Մոսկվայի սև բորսայում։ Հետո պարզվեց, որ նրա պապը, վալյուտայի հայտնի սպեկուլյանտ, գնելիս է եղել դրանք Կիևնում և բոլորովին սնանկացել, որովհետև դոլարները այնուամենայնիվ կեղծ էին։ Այնպես, որ դուք ձեր անձնագրով նույնպես կարող եք տուժել։

Իպոլիտ Մատվեևիչը, զայրացած այն բանից, որ ադամանդների եռանդուն որոնումների փոխարեն նստել է դռնապանի գարշահոտ սենյակում և լսում է երիտասարդ անպատկառի շաղակրատանքը՝ իր ծանոթների մութ գործերի մասին, այնուամենայնիվ սիրտ չէր անում գնալու։ Նա ուժեղ վախ էր զգում, երբ մտածում էր, թե այս անհայտ երիտասարդը կարող է դուրս տալ ամբողջ քաղաքով մեկ, թե եկել է նախկին պարագլուխը։ Այդ դեպքում՝ վերջ ամենեցուն։ Դեռ կարող է պատահել, որ նստեցնեն։

― Դուք այնուամենայնիվ ոչ ոքի մի ասեք, թե ինձ տեսել եք,― աղերսանքով ասաց Իպոլիտ Մատվեևիչը,― կարող են իսկապես կարծել, թե ես էմիգրանտ եմ։

― Այդպես, այդպես։ Հանճարեղ միտք է դա։ Նախ և առաջ ակտիվը՝ կա էմիգրանտ, որը վերադարձել է հարազատ քաղաքը։ Պասիվը՝ նա վախենում է, որ իրեն կվերցնեն Գեպեու։

― Ախր հազար անգամ ասացի ձեզ, որ ես էմիգրանտ չեմ։

― Բայց դուք ո՞վ եք։ Ինչո՞ւ եք եկել այստեղ։

― Գործով եկել եմ N քաղաքից։

― Ի՞նչ գործով։

― Անձնական։

― Եվ դրանից հետո դուք ասում եք, թե էմիգրանտ չե՞ք․․․ Իմ ծանոթներից մեկը նույնպես եկել էր․․․

Բենդերի ծանոթների պատմություններով հուսահատության դուռը հասած Իպոլիտ Մատվեևիչը, տեսնելով, որ նրան իր դիրքերից շեղել չի լինի, հնազանդվեց։

― Լավ,― ասաց նա,― ես ձեզ ամեն բան կբացատրեմ։

«Վերջ ի վերջո առանց օգնականի դժվար կլինի,― անցավ Իպոլիտ Մատվեևիչի մտքով,― բայց մե՜ծ ժուլիկ է երևում։ Այդպիսին կարող է օգտակար լինել»։

Ադամանդե ծուխ

Իպոլիտ Մատվեևիչը հանեց գլխից կաստրոե լաքոտած գլխարկը, սանրեց բեղերը, որոնցից սանրը դիպչելուն պես էլեկտրական կայծերի հախուռն մի երամիկ դուրս թռավ, և, վճռականորեն հազալուց հետո, Օստապ Բենդերին, առաջին հանդիպած այդ սրիկային, պատմեց այն ամենը, ինչ մեռնող զոքանչի ասածներից հայտնի էր իրեն ադամանդների մասին։

Պատմելու ընթացքում Օստապը մի քանի անգամ վեր֊վեր էր թռչում և, դիմելով երկաթյա վառարանին ոգևորված բացականչում էր․

― Սառույցը շարժվեց, պարոնայք երդվյալ ատենակալներ, սառույցը շարժվեց։

Իսկ արդեն մի ժամ անց նրանք երկուսով նստել էին երերուն սեղանիկի շուրջը և, գլուխ֊գլխի տված, կարդում էին մի ժամանակ զոքանչի մատները, պարանոցը, ականջները, կուրծքն ու մազերը զարդարող թանկարժեք իրերի ցուցակը։

Իպոլիտ Մատվեևիչը, ամեն րոպե ուղղելով քթի վրա տատանվող պենսնեն, շեշտադրությամբ արտասանում էր․

― Երեք թելաշար մարգարիտ․․․ Լավ հիշում եմ։ Երկուսը՝ քառասունական հուլունքից, իսկ մեկը՝ ամենամեծը, հարյուր տասը։ Ադամանդե կուլոն․․․ Կլավդիա Իվանովնան ասում էր, թե չորս հազար արժե, հնօրյա աշխատանք է․․․

Ապա գալիս էին մատանիները․ ո՛չ նշանադրեքի՝ հաստ, հիմար ու էժան, այլ բարակ, թեթև, մեջը ջինջ, լվացած ադամանդներ ամրացված մատանիներ, ծանր, շլացուցիչ կախազարդեր, որոնք գույնզգույն շողք էին գցում կանացի փոքր ականջի վրա, օձաձև ապարանջնաններ՝ զմրուխտ թեփուկով, ճարմանդավոր մանյակ, որի վրա գնացել է հինգ հարյուր դեսյատինի բերքը․ բարգարտազարդ մանյակ, որը կսազեր միայն օպերային նշանավոր պրիմադոննային։ Այդ ամենի պսակը քառասուն հազարանոց ապարոշն էր։

Իպոլիտ Մատվեևիչը նայեց շուրջը։ Դռնապանի ժանտախտավարակ սենյակի մութ անկյուններում բռնկվում և թրթռում էր գարնանային զմրուխտե լույսը։ Առաստաղի տակ ադամանդե ծուխ էր կանգնել։ Մարգարտյա ուլունքները գլորվում էին սեղանի վրա և թռչկոտում հատակին։ Թանկարժեք մտապատրանքը ցնցում էր սենյակը։

Հուզված Իպոլիտ Մատվեևիչը սթափվեց միայն Օստապի ձայնից։

― Վատ ընտրություն չէ։ Ես տեսնում եմ, որ քարերը ճաշակով են ընտրված։ Որքա՞ն արժեր այդ ամբողջ երաժշտությունը։

― Յոթանասուն֊յոթանասունհինգ հազար։

― Հը՜մ․․․ Նշանակում է, այժմ կարժենա հարյուր հիսուն հազար։

― Մի՞թե այդքան շատ,― ուրախացած հարցրեց Վորոբյանինովը։

― Ոչ պակաս։ Միայն թե դուք, Փարիզից եկած թանկագին ընկեր, թքեցեք այդ ամենի վրա։

― Ինչպե՞ս թքեմ։

― Թքով,― պատասխանեց Օստապը,― ինչպես թքում էին մինչև պատմական մատերիալիզմի դարաշրջանը։ Ոչինչ դուրս չի գա։

― Ինչպե՞ս թե։

― Ահա թե ինչպես։ Քանի՞ աթոռ էր։

― Մի դյուժին։ Հյուրասենյակի գարնիտուր։

― Հավանորեն ձեր հյուրասենյակի գարնիտուրը վաղուց այրվել է վառարանների մեջ։

Վորոբյանինովը այնպես վախեցավ, որ նույնիսկ տեղից վեր կացավ։

― Հանգիստ, հանգիստ։ Այդ գործն ինձ վրա եմ վերցնում։ Նիստը շարունակվում է։ Ի դեպ, ես և դուք պետք է մի փոքրիկ պայմանագիր կնքնենք։

Ծանր շնչող Իպոլիտ Մատվեևիչը գլխի շարժումով տվեց իր համաձայնությունը։ Այդ ժամանակ Օստապ Բենդերը սկսեց մշակել պայմանները։

― Գանձի իրացման դեպքում, ես իբրև կոնցեսիայի անմիջական մասնակից և գործի տեխնիկական ղեկավար, ստանում եմ վաթսուն տոկոսը, իսկ սոցապին կարող եք ինձ համար չվճարել։ Ինձ համար միևնույն է։

Իպոլիտ Մատվեևիչը գունատվեց․

― Օրը ցերեկովթալան է դա։

― Իսկ որքա՞ն էիք մտադիր ինձ առաջարկելու։

― Դե, հինգ տոկոս, դե, վերջնական, տասը։ Հասկացեք ախր, չէ՞ որ տասնհինգ հազար է անում դա։

― Էլ ուրիշ բան չե՞ք կամենում։

― Ոչ։

― Բայց մի գուցե ցանկանում եք, որ ես ձրի՞ աշխատեմ, վրայից էլ տամ այն բնակարանի բանալին, որտեղ փո՞ղ է պահված։

― Այդ դեպքում ներեցեք,― ասաց Վորոբյանինովը քթի մեջ։― Ես բոլոր հիմքերն ունեմ կարծելու, որ մենակ գլուխ կհանեմ այդ գործից։

― Ըհը՛։ Այդ դեպքում ներեցեք,― առարկեց հոյակապ,― ես ևս ոչ պակաս հիմքեր ունեմ, ինչպես ասում էր Էնդի Տակկերը, ենթարդլու, որ ինքս էլ մենակ կկարողանամ գլուխ հանել ձեր գործից։

― Խաբեբա՛,― բղավեց Իպոլիտ Մատվեևիչը դողալով։

Օստապը սառն էր։

― Լսեցե՛ք, Փարիզից եկած պարոն, իսկ դուք գիտե՞ք, որ ձեր ադամանդները համարյա թե իմ գրպանումն են։ Եվ դուք ինձ հետաքրքրում եք այնքան, որքանով ես ուզում եմ ապահովել ձեր ծերությունը։

Իպոլիտ Մատվեևիչը այստեղ միայն հասկացավ, թե ինչ երկաթյա թաթեր են բռնել իր կոկորդից։

― Քսան տոկոս,― մռայլ ասաց նա։

― Ուտելիքն էլ ինձանի՞ց,― հեգնորեն հարցրեց Օստապը։

― Քսանհինգ։

― Եվ բնակարանի բանալի՞ն։

― Ախր դա երեսունյոթ ու կես հազար է անում։

― Ինչ հարկ կա նման ճշտությունների։ Դե լավ, թող լինի հիսուն տոկոս։ Կեսը՝ ձեզ, կեսը՝ ինձ։

Սակարկությունը շարունակվեց։ Օստապը մի քիչ էլ զիջեց։ Նա Վորոբյանինովի անձը հարգելուց դրդված համաձայնեց աշխատել քառասուն տոկոսով։

― Վաթսո՜ւն հազար,― բղավում էր Վորոբյանինովը։

― Դուք բավականին գռեհիկ մարդ եք,― առարկում էր Բենդերը,― դուք հարկ եղածից շատ եք սիրում փողը։

― Իսկ դուք փող չե՞ք սիրում,― մղկտաց Իպոլիտ Մատվեևիչը ֆլեյտայի ձայնով։

― Չեմ սիրում։

― Բա ձեր ինչի՞ն է պետք վաթսուն հազարը։

― Սկզբունքով։

Իպոլիտ Մատվեևիչը միայն շունչ քաշեց։

― Հը, սառույցը շարժվե՞ց,― ավարտեց Օստապը։

Վորոբյանինովը փնչացրեց և խոնարհաբար ասաց․

― Շարժվեց։

― Դե ձեռքդ տուր, կոմանչների գավառական պարագլուխ։ Սառույցը շարժվե՛ց։ Սառույցը շարժվե՛ց, պարոնայնք երդվյալ ատանակալնե՛ր։

Երբ Իպոլիտ Մատվեևիչը, «կոմանչիների պարագլուխ» կոչումից նեղացած, ներողություն պահանջեց և Օստապը, ներողության ճառ արտասանելով ֆելդմարշալ անվանեց նրան, նրանք անցան դեսպոզիցիայի մշակմանը։

Կես գիշերին դռնապան Տիխոնը, ձեռքերը գցելով ամեն մի հանդիպած ծառին ու թփին և երկար ժամանակ սյուներին թիկնելուց հետո, քարշ էր գալիս դեպի իր նկուղը։ Ի դժբախտություն նրա նորալուսին էր։

― Ա՜, մտավոր աշխատանքի պրոլետար։ Ցախավաելի մշակ,― բացականչեց Օստապը, տեսնելով անիվ դարձած դռնապանին։

Դռնապանը բառաչեց ցածր ու կրքոտ ձայնով, որով երբեմն գիշերվա լռության մեջ հանկարծ ջերմ ու եռանդով սկսում է մռթմռթալ ունիտազը։

― Հանճարեղ բան է,― հաղորդեց Օստապը Իպոլիտ Մատվեևիչին,― իսկ ձեր դռնապանը բավականին տափակ մարդ է եղել։ Մի՞թե կարելի է մի ռուբլով այդքան խմել։

― Կ֊կարելի է,― ասաց դռնապանը անսպասելիորեն։

― Լսիր, Տիխոն, ― սկսեց Իպոլիտ Մատվեևիչը, ― չգիտե՞ս արդյոք, բարեկամս, ի՞նչ եղավ իմ կահույքը։

Օստապը զգուշությամբ բռնել էր Տիխոնին, որպեսզի խոսքերը ազատ հոսեին նրա լայնաբաց բերանից։ Իպոլիտ Մատվեևիչը լարված սպասում էր։ Բայց դռնապանի բերանից, որի մեջ ատամները մեջընդմեջ էին շարված, դուրս պրծավ խլացուցիչ մի ճիչ․

― Եղղ֊ղել են, էխ, ուրա՜խ օրեր․․․

Դռնապանի սենյակը լցվեց ճիչ ու աղմուկով։ Դռնապանը ջանասիրությամբ և փութեռանդությամբ երգ է երգում, ոչ մի խոսք բաց չթողնելով։ Նա սենյակում դեսուդեն ընկած մռնչում էր, մերթ անգիտակցաբար սեղանի տակ մտնելով, մերթ կարտուզը պատի ժամացույցի պղնձյա գլանաձև կշռաքարին խփելով, մերթ ծունկի գալով։ Նա սարսափելի ուրախ էր զգում իրեն։

Իպոլիտ Մատվեևիչը բոլորովին գլուխը կորցրեց։

― Ստիպված ենք վկաների հարցաքննությունը հետաձգել վաղվան, ― ասաց Օստապը։ ― Քնենք։

Քնի մեջ ծանրացած դռնապանին, կոմոդի պես, տեղափոխեցին նստարանի վրա։

Որոբյանինովը և Օստապը որոշեցին միասին պառկել դռնապանի անկողնում։ Օստապի պիջակի տակ հայտնվեց «կովբոյ» վերնաշապիկ՝ կարմիր վանդակներով։ Կովբոյկայի տակ ուրիշ ոչինչ չկար։ Բայց Իպոլիտ Մատվեևիչի ընթերցողին արդեն հայտնի լուսնկա ժիլետի տակից մեկ ուրիշ՝ գարուսե, վառ երկնագույն ժիլետ էլ դուրս եկավ։

― Տեղովը ծախելու ժիլետ է, ― նախանձով ասաց Բենդերը, ― դա ինձ շատ լավ կսազի։ Ծախեցե՛ք։

Իպոլիտ Մատվեևիչի համար անհարմար էր մերժել նոր կոմպանյոնին և կոնցեսիայի անմիջական մասնակցին։ Նա կնճռոտվելով համաձայնեց վաճառել ժիլետը իր գնով՝ ութ ռուբլով։

― Փողը՝ մեր գանձի իրացումից հետո, ― հայտարարեց Բենդերը, ընդունելով Վորոբյանինովից դեռ տաք ժիլետը։

― Ո՛չ, ես այդպես չեմ կարող, ֊ ասաց Իպոլիտ Մատվեևիչը։ ― Թույլ տվեք ետ վերցնել ժիլետը։

Օստապի նրբազգաց էությունը վրդովվեց։

― Ախր դա խանութպանություն է, ― բղավեց նա։ ― Հարյուր հիսուն հազարի գործ սկսել և ինչ֊որ մի ութ ռուբլու խաթեր գժտվե՞լ։ Սովորեցեք լայն ու փարթամ ապրել։

Իպոլիտ Մատվեևիչն էլ ավելի կարմրեց, հանեց փոքրիկ ծոցատետրը և վայելչագրորեն նոթագրեց․

25/IV 27 թ․

Տրված է ընկ․ Բենդերին

Ռ․ ― 8

Օստապը նայեց ժամացույցին։

― Օհո՛։ Եթե դուք անձնական հաշիվ եք բացում իմ անունով, գոնե ճիշտ վարեք այն։ Սահմանեցեք դեբետ, սահմանեցեք ապառիկ։ Դեբետի բաժնում չմոռանաք մտցնել վաթսուն հազար ռուբլի, որ դուք ինձ պարտք եք, իսկ ապառիկում՝ ժիլետը։ Սալդոն իմ օգտին՝ հիսունինը հազար ինը հարյուր իննսուներկու ռուբլի։ Դեռ կարելի է ապրել։

Դրանից հետո Օստապը մուշ֊մուշ քնեց մանկական քնով։ Իսկ Իպոլիտ Մատվեևիչը հանեց բրդե բազպանները, բարոնի կոշիկները և, մնալով կարկատած եգերական սպիտակեղենով, ֆսֆսացնելով խցկվեց վերմակի տակ։ Շատ անհարմար վիճակում էր նա։ Դրսի կողմից, ուր վերմակը չէր հերիքում, ցուրտ էր, իսկ մյուս կողմից նրան այրում էր մեծ կոմբինատորի ջահել, թրթռուն իդեաներով լեցուն մարմինը։

Երեքն էլ երազ էին տեսնում։

Վորոբյանինովը տեսնում էր սև երազներ․ միկրոբներ, քրեական հետախուզություն, թավշյա տոլստովկաներ և դագաղագործ վարպետ Բեզենչուկին՝ հագին սմոկինգ, բայց անթրաշ։

Օստապը տեսնում էր Ֆուձի֊Յամա հրաբուխը, Մասլոտրեստի կառավարչին և Տարաս Բուլբային, որը բացիկներ էր վաճառում Դնեպրոստրոյի տեսարաններով։

Իսկ դռնապանը երազում տեսավ՝ ձեն փախել է ախոռից։ Մինչև առավոտ նա երազում փնտրում էր նրան, և, չգտնելով, արթնացավ ջարդված և մռայլ։ Երկար ժամանակ զարմանքով նայում էր իր անկողնում քնած մարդկանց։ Ոչինչ չհասկանալով, վերցրեց ցախավելը և գնաց փողոց իր անմիջական պարտավորությունները կատարելու՝ ձիու թրիքը հավաքելու և անկյալ պառավների վրա բղավելու։

«Տիտանիկի» հետքերը

Իպոլիտ Մատվեևիչը ըստ սովորության արթնացավ ութի կեսին, դայլալեց «գուտ մորգեն» և մոտեցավ լվացարանին։ Նա լվացվում էր մեծ հաճույքով․ թքոտում էր, դժգոհում և գլուխը թափահարում որպեսզի ազատվի ականջները լցված ջրից։ Սրբվելը նույնպես հաճելի էր, բայց սրբիչը դեմքից հեռացնելուց հետո Իպոլիտ Մատվեևիչը տեսավ, որ այն կեղտոտվել է այն արմատական սև գույնով, որով երկու օր առաջ ներկվել էին նրա հորիզոնական բեղերը։ Իպոլիտ Մատվեևիչի սիրտը մարեց։ Նա նետվեց դեպի իր գրպանի հայելին։ Հայելում անդրադարձան մեծ քիթը և նոր ծլած կանաչի նմանվող ձախ բեղը։ Իպոլիտ Մատվեևիչը հայելին շտապ տեղաշարժեց։ Աջ բեղը նույն զզվելի գույնն ուներ։ Գլուխը կռացնելով, ասես ցանկանում էր հարու տալ հայելուն, թշվառականը տեսավ, որ արմատական սև գույնը դեռ տիրապետում էր գլխի կենտրոնում, բայց եզրերը նույն կանաչանման գույնով էին բոլորապատված։

Իպոլիտ Մատվեևիչի ողջ էությունը այնպիսի բարձրաձայն հառաչանք արձակեց, որ Օստապ Բենդերը բացեց աչքերը։

― Գժվե՛լ եք, ինչ է, ― բացականչեց Բենդերը և իսկույն փակեց քնատ կոպերը։

― Ընկե՛ր Բենդեր, ― աղերսական տոնով շշնջաց «Տիտնիկի» զոհը։

Բազում հրումներից ու հորդորանքներից հետո Օստապը զարթնեց։ Նա ուշադիր նայեց Իպոլիտ Մատվեևիչին և ուրախ֊ուրախ ծիծաղեց։ Աշխատանքների գլխավոր ղեկավարն ու տեխնիկական դիրեկտորը կոնցեսիայի դիրեկտոր֊հիմնադրից երեսը շուռ տալով ցնցվում էր, ձեռքը գցում մահճակալի մեջքին՝ «Չեմ կարող» ու դարձյալ մոլեգնում։

― Դա վատ է ձեր կողմից, ընկեր Բենդեր, ― ասաց Իպոլիտ Մատվեևիչը սարսուռով շարժելով կանաչ բեղերը։

Դա նոր ուժ ներարկեց արդեն հալից ընկած Օստապին։ Մի տասը րոպե ևս տևեց նրա անկեղծ ծիծաղը։ Շունչ քաշելուց հետո նա մեկեն խիստ լրջացավ։

― Ի՞նչ եք ինձ վրա նայում այնպիսի չար աչքերով, ինչպես զինվորը՝ ոջլի վրա։ Դուք ձեզ վրա նայեցեք։

― Բայց ախր դեղագործն ինձ ասաց, թե սա արմատական սև գույն է լինելու։ Չի լվացվելու ո՛չ սառը ջրով, ո՛չ տաք, ո՛չ սապնի փրփուրով, ո՛չ նավթով․․․ Մաքսանենգ ապրանք է։

― Մաքսանե՞նգ։ Ողջ մաքսանենգ ապրանքը շինում են Օդեսայում, Մալո֊Առնաուտսկայա փողոցի վրա։ Ցույց տվեք սրվակը․․․ Եվ հետո նայեցեք։ Կարդացե՞լ եք սա։

Կարդացել եմ։

― Իսկ սա՞, մանր տառերով տպվածը։ Այստեղ պարզ ասված է, որ տաք ու սառը ջրով կամ սապնի փրփուրով և նավթով լվանալուց հետո բնավ չպետք է սրբվել, այլ պետք է չորացնել արևի տակ կամ պրիմուսի մոտ․․․ Ինչո՞ւ չեք չորացրել։ Այժմ ո՞ւր եք գնալու ձեր այդ կանաչ «թփերով»։

Իպոլիտ Մատվեևիչը ճնշված էր։ Ներս մտավ Տիխոնը։ Տեսնելով աղային կանաչ բեղերով, նա խաչակնքվեց և փող խնդրեց խումարություից դուրս գալու համար։

― Մի ռուբլի տվեք աշխատանքի հերոսին, ― առաջարկեց Օստապը, ― և խնդրում եմ՝ չգրեք իմ հաշվին։ Դա ձեր ինտիմ գործն է նախկին ծառայի հետ․․․ Կա՛ց, հայրիկ, մի՛ գնա, գործ կա։

Օստապը դռնապանի հետ խոսք բացեց կահույքի մասին և արդեն հինգ րոպե անց կոնցեսիոներները ամեն բան գիտեին։ 1919 թվականին ամբողջ կահույքը տարել են բնակբաժին, բացի հյուրասենյակի մի աթոռից, որը սկզբում գտնվելիս է եղել Տիխոնի տնօրինության տակ, իսկ հետո նրանից վերցրել է Սոցապի 2֊րդ տան տնտեսվարը։

― Ուրեմն աթոռն այս տա՞նն է։

― Հենց էստեղ է որ կա։

― Իսկ ասա ինձ, բարեկամս, ― նվաղելով հարցրեց Վորոբյանինովը, ― երբ աթոռը քո մոտ էր, դու հո չե՞ս․․․ նորոգել։

― Էդ աթոռը նորոգելն անհնար է։ Հին ժամանակներում լա՜վ էին աշխատում։ Էդ աթոռը մի երեսուն տարի էլ կդիմանա։

― Դե գնա, բարեկամս, մի ռուբլի էլ վերցրու և տե՛ս՝ մի ասա, թե ես եկել եմ։

― Գերեզմանի պես լուռ եմ, քաղաքացի Վորոբյանինով։

Դռնապանին ճամփա դնելով և բղավելով՝ «Սառույցը շարժվեց», Օստապ Բենդերը նորից անդրադարձավ Իպոլիտ Մատվեևիչի բեղերին։

― Ստիպված ենք նորից ներկել։ Փող տվեք, գնամ դեղատուն։ Ձեր «Տիտանիկը» ոչ մի բանի պետք չէ, միայն շուն կարելի է ներկել․․․ Այ, հին օրերում ներկ կա՜ր․․․ Ձիարշավի մի պրոֆեսոր հուզիչ պատմություն է արել ինձ։ Դուք ձիարշավով հետաքրքրվե՞լ եք։ Ո՞չ։ Ափսո՜ս։ Հուզի՜չ բան է։ Այսպես, ուրեմն․․․ Կար մի նշանավոր կոմբինատոր՝ կոմս Դռուցկի։ Նա հինգ հարյուր հազար տանուլ էր տվել ձիարշավում։ Տանուլ տվողների արքա՛։ Եվ ահա, երբ նա պարտքերից բացի ուրիշ ոչինչ չուներ և արդեն մտրադրվել էր ինքնասպանություն գործել, մի ճարպիկ մարդ հիսուն ռուբլով հիանալի խորհուրդ տվեց նրան։ Կոմսը մեկնեց և մի տարուց հետո վերադարձավ երեք տարեկան օրլովյան վարգաձիով։ Դրանից հետո կոմսը ոչ միայն վերադարձրեց իր փողերը, այլ մի երեք հարյուր հազար էլ շահեց։ Նրա «Մակլեր» վարգաձին հիանալի վկայական ուներ և միշտ առաջինն էր տեղ հասնում։ Ձիարշավի ժամանակ նա մի ամբողջ մարմնով առաջ անցավ «Մակ֊Մահոնից»։ Որո՛տ ու կայծակ․․․ Բայց այստեղ Կուրոչկինը (լսե՞լ եք նրա մասին) նկատում է, որ բոլոր օրլովցիներն սկսում են գույնը փոխել, միայն «Մակլերն» է, որ ինչպես կա, գույնը չի փոխում։ Չլսվա՜ծ սկանդալ էր։ Կոմսին երեք տարի տվեցին։ Պարզվեց, որ «Մակլերը» օռլովյան ձի չէ, այլ ներկած մետիս, իսկ մետիսները շատ ավելի արագավազ են լինում օրլովցիներից, և նրանց մի վերստի վրա մոտ չեն թողնում։ Բա՜ս․․․ Այ դա ներկ ե եղել հա՜․․․ Եվ ոչ թե ձեր բեղերը․․․

― Հապա վկայակա՞նը։ Չէ՞ որ նա հիանալի վկայական է ունեցել։

― Կեղծ է եղել, ինչպես ձեր «Տիտանիկի» պիտակը։ Փող տվեք ներկի համար։

Օստապը վերադարձավ նոր լուծույթով։

― «Նայադա»։ Հավանորեն ձեր «Տիտանիկից» լավն է։ Հանեցեք պիջակը։

Սկսվեց ներկման արարողությունը։ Բայց «մազերին քնքշություն ու փափկություն տվող հիանալի շագանակագույնը», խառնվելով «Տիտանիկի» կանաչ գույնի հետ, Իպոլիտ Մատվեևիչի գլուխն ու բեղերը անսպասելիորեն ներկեց արևի լուսապատկերի գույներով։

Առավոտվանից դեռ ոչինչ չկերած Վորոբյանինովը կատաղած հայհոյում էր բոլոր պարֆյումերային գործարաններին, ինչպես պետական, այնպես էլ Օդեսայում, Մալայա֊Առնաուտսկայա փողոցի վրա գտնվող ընդհատակյա գործարաններին։

― Այդպիսի բեղեր, հավանորեն, Արիստիդ Բրիանն էլ չունի, ― աշխույժ նկատեց Օստապը, ― բայց խորհուրդ չի տրվում այդպիսի ուլտրամանիշակագույն մազերով ապրել Սովետական Ռուսաստանում։ Ստիպված ենք սափրել։

― Ես չեմ կարող, ― տխուր պատասխանեց Իպոլիտ Մատվեևիչը, ― դա անհնարին է։

― Ինչ է, բեղերը ձեզ համար թանկ են որպես հիշատա՞կ։

― Չե՛մ կարող, ― կրկնեց Վորոբյանինովը, գլուխը կախելով։

― Այդ դեպքում դուք ձեր ամբողջ կյանքում նստելու եք դռնապանի սենյակում, իսկ ես կգնամ աթոռների ետևից։ Ի դեպ, առաջին աթոռը հենց մեր գլխավերևն է։

― Սափրեցե՛ք։

Բենդերը մկրատ ճարելով, վայրկենապես բռնեց բեղերից, և դրանք անաղմուկ թափվեցին հատակին։ Խուզելուց հետո տեխնիկական դիրեկտորը գրպանից հանեց դեղնած «Ժիլետ» ածելին, իսկ դրամապանակից՝ պահեստի լեզվակը և սկսեց սափրել գրեթե լացող Իպոլիտ Մատվեևիչին։

― Վերջին լեզվակը ձեզ վրա եմ բանեցնում։ Չմոռանաք իմ դեբետին գրանցել երկու ռուբլի՝ սափրելու և խուզելու համար։

Վշտից դողդողալով, Իպոլիտ Մատվեևիչը այնուամենայնիվ հարցրեց․

― Ինչո՞ւ այդպես թանկ։ Ամենուրեք քառասուն կոպեկ արժե։

― Գաղտնապահության համար, ընկեր ֆելդմարշալ, ― արագ պատասխանեց Բենդերը։

Աներևակայելի են մարդու տանջանքները, որի գլուխը սափրում են անվտանգ ածելիով։ Իպոլիտ Մատվեևիչը այդ բանը հասկացավ օպերացիայի հենց սկզբից։

Ինչպես ամեն բանի, այս բանի վերջն էլ եկավ։

― Պատրաստ է։ Նիստը շարունակվում է։ Ջղայիններին խնդրում ենք չնայել։ Այժմ դուք նման եք Բոբորիկինին՝ հայտնի կուպլետիստ֊հեղինակին։

Իպոլիտ Մատվեևիչը թափ տվեց վրայից զզվելի ծվենները, որոնք մի ժամանակ գեղեցիկ ալեհեր մազեր էին, լվացվեց և, գլխի վրա ուժեղ մռմուռ զգալով, հարյուրերորդ անգամ նայեց հայելուն։ Այն, ինչ նա տեսավ, անսպասելի կերպով դուր եկավ իրեն։ Նրան նայում էր հրավեր չստացած դերասանի տանջահար, բայց բավականին ջահել դեմքը։

― Օնա՜նդր, հառա՛ջ, շեփորն է մեզ կանչում, ― բղավեց Օստապը։ ― Ես հետքերը գտնելու համար՝ բնակբաժին կամ ավելի ճիշտ այն տունը, ուր մի ժամանակ բնակբաժին է եղել, իսկ դուք՝ պառավների մոտ։

― Ես չեմ կարող, ― ասաց Իպոլիտ Մատվեևիչը, ― ինձ համար ծանր կլինի սեփական տուն մտնելը։

― Ա՜, իսկապես․․․ Հուզիչ պատմություն։ Փախստական֊տղա։ Շատ լավ։ Գնացեք բնակբաժին, իսկ այստեղ ես կաշխատեմ։ Զորահանդեսն սկսվում է․․․

Երկնագույն գողը

Ստարսոցապի 2֊րդ տան տնտեսվարը ամաչկոտ գողի մեկն էր։ Նրա ողջ էությունը բողոքում էր գողությունների դեմ, բայց ինքը չգողանալ չէր կարող։ Նա գողանում էր և ամաչում դրա համար։ Գողանում էր շարունակ, շարունակ էլ ամաչում էր, ուստի և նրա լավ սափրած այտերը միշտ այրվում էին շփոթվածության, ամոթխածության, քաշվելու և անհարմար զգալու կարմրությունից։ Տնտեսվարին կոչում էին Ալեքսանդր Յակովլևիչ, իսկ նրա կնոջը՝ Ալեքսանդրա Յակովլևնա։ Նա կնոջը կանչում էր Սաշխեն, կինը նրան՝ Ալխեն։ Աշխարհը դեռ չէր տեսել այնպիսի երկնագույն գողի, ինչպիսին Ալեքսանդր Յակովլևիչն էր։

Նա ոչ միայն տնտեսվար էր, այլև ընդհանրապես վարիչ։ Նախկինին հանել էին աշխատանքից՝ սանուհիների հետ կոպիտ վարվելու համար և նշանակել էին սիմֆոնիկ նվագախմբի կապելմեյստեր։ Ալխենը ոչ մի բանով չէր հիշեցնում իր անդաստիարակ պետին։ Աշխատանքային օրվա խտացման կարգով նա իր վրա վերցրեց տան կառավարչությունը և անասելի քաղաքավարությամբ էր պահում իրեն թոշակառուհիների հանդեպ, կարևոր բարենորոգումներ և նորամուծություններ անցկացնելով տան մեջ։

Օստապ Բենդերը քաշեց Վորոբյանինովի առանձնատան կաղնե հաստ դուռը և հայտնվեց նախասրահում։ Այստեղ խանձված խաշիլի հոտ էր փչում։ Վերի շենքերից հեռավոր «ուռա»֊ի նմանվող աններդաշնակ ձայներ էին լսվում։ Ոչ ոք չկար և ոչ ոք չէր երևում։ Դեպի վերև երկու մարշով կաղնե սանդուղք էր տանում՝ երբեմնի լաքած աստիճաններով։ Այժմ նրա մեջ ցցված էին միայն օղակներ, իսկ պնձյա ձողիկները, որոնցով մի ժամաակ գորգը սեղմում էին աստիճաններին, չկային։

«Կոմանչների պարագլուխը այնուամենայնիվ ապրել է գռեհիկ ճոխության մեջ», ― վերև բարձրանալիս անցավ Օստապի մտքով։

Հենց առաջին՝ լուսավոր և ընդարձակ սենյակում շրջան կազմած նստել էին տասնհնգի չափ սպիտակամազ պառավներ՝ ամենաէժանագին քաթանե մկնագույն հագուստներով։ Վզերը լարվածորեն երկարացնելով և նայելով կենտրոնում կանգնած ծաղկափթիթ տղամարդուն, պառավները երգում էին։

Հեռվից լսվում է բոժոժների ձայն,
Տրոյկայի վազքն է դա ավանով․․․
Իսկ հեռվում սփռված է լայն
Կայծկլտող ձյունը սպիտակ սավանով․․․

Նույն քաթանից կարված գորշ տոլստովկայով և շալվարով երգչախմբի ղեկավարը երկու ձեռքով չափ էր տալիս և, պտույտներ գործելով բղավում․

― Դիսկանտնե՛ր, կամաց։ Կոկուշկի՛նա, մեղմ։

Նա տեսավ Օստապին, բայց իր ձեռքերի շարժումը զսպել չկարողանալով, անբարյացակամորեն նայեց ներս մտնողին և շարունակեց դիրիժյորությունը։ Երգչախումբը լարված թնդացրեց, ասես բարձի միջից․

Տա֊տա֊տա, տա֊տա֊տա, տա֊տա֊տա,
Տո֊րո֊րոմ, տու֊րու֊րու֊րում, տու֊րու֊րում․․․

― Ասացե՛ք, որտե՞ղ կարելի է տեսնել ընկեր տնտեսվարին, ― արտասանեց Օստապը, ներխուժելով հենց առաջին պաուզայի մեջ։

― Իսկ ի՞նչ կա ընկեր։

Օստապը ձեռքը մեկնեց դիրիժյորին և մտերմաբար հարցրեց․

― Ժողովուրդների երգե՞ր։ Շա՜տ հետաքրքիր է։ Ես հրշեջ պահպանության տեսուչ եմ։

Տնտեսվարը ամաչեց։

― Հա, հա, ― ասաց նա ամհարմար զգալով, ― շատ տեղին եք եկել։ Ես նույնիսկ պատրաստվում էի զեկուցագիր գրել։

― Անհանգստանալու հարկ չկա, ― մեծահոգաբար հայտարարեց Օստապը, ― ես ինքս կգրեմ զեկուցագիրը։ Դե, եկեք շենքը նայենք։

Ալխենը ձեռքի մի շարժումով ցրեց խումբը, և պառավները մանր, ուրախ քայլերով հեռացան։

― Համեցեք իմ ետևից, ― հրավիրեց տնտեսվարը։

Նախքան առաջ անցնելը, Օստապը աչքերը հառեց առաջին սենյակի կահույքին։ Սենյակում կային սեղան, երկաթյա ոտքերով երկու պարտեզի նստարան (նրանցից մեկի մեջքին փորագրված էր «Կոլյա» անունը) և մի կարմրագորշ ֆիսհարմոնիա։

― Այս սենյակում հո պրիմուս չե՞ն վառում։ Ժամանակավոր վառարաններ և նման բաներ։

― Ոչ, ոչ։ Այստեղ մեզ մոտ պարապում են խմբակները՝ երգի, դրամատիկական, նկարչական և երաժշտական․․․

Հասնելով «երաժշտական» բառին, Ալեքսանդր Յակովլևիչը կարմրեց։ Սկզբում բոցավառվեց կզակը, ապա ճակատն ու այտերը։ Ալխենը շատ էր ամաչում։ Նա վաղուց արդեն ծախել էր փողային կապելլաայի գործիքները։ Պառավների թույլ թոքերը, միևնույն է, նրանցից միայն լակոտների վնգվնգոց էին հանում։ Ծիծաղելի էր այդպես անճարակ վիճակում տեսնել մետաղի այդ կույտը։ Ալխենը չէր կարող չգողանալ կապելլան։ Եվ հիմա նա սաստիկ ամաչում էր։

Պատին, պատուհանից պատուհան, կախված էր լոզունգ՝ մկնագույն քաթանի վրա սպիտակ տառերով գրված․

«Փողային նվագախումբը կոլեկտիվ ստեղծագործության ուղին է»։

― Շատ լավ է, ― ասաց Օստապը, ― խմբակային պարապմունքների սենյակը հրդեհի տեսակետից ոչ մի վտանգ չի ներկայացնում։ Անցնենք առաջ։

Վորոբյանինովի առանձնատան ճակատային սենյակները արագ քայլքով անցնելիս, Օստապը ոչ մի տեղ անգլիական ծաղկավոր չթով պաստառած, ճկած ոտքերով կաղնե աթոռ չտեսավ։ Մարմարյա հարթ պատերին փակցված էին Ստարսոցապի N2 տան հրամանները։ Օստապը կարդում էր դրանք և մերթ ընդ մերթ եռանդուն հարցնում․ «Ծխնելույզները կանոնավոր մաքրվո՞ւմ են։ Վառարանները կարգի՞ն վիճակումն են»։ Եվ սպառիչ պատասխաններ ստանալուց հետո առաջ էր շարժվում։

Հրշեջ պաշտպանության տեսուչը տան մեջ փութեռանդորեն փնտրում էր թեկուզ մի անկյուն, որը հրդեհի տեսակետից վտանգ ներկայացներ, բայց այդ տեսակետից ամեն ինչ բարեհաջող էր։ Այստեղ որոնումներն անհաջող էին։ Օստապը մտավ ննջարանները։ Պառավները նրա հայտնվելուն պես վեր էին կենում ու խոնարհ գլուխ տալիս։ Այստեղ դրված էին մահիճներ՝ վրաները շան մորթու պես խավոտ վերմակներ փռած, որոնց մի կողմում գործարանային եղանակով գործված էր «Ոտքեր» բառը։ Մահճակալների տակ դրված էին սնդուկներ, որոնք գործի զինվորական դրվածքի սիրահար Ալեքսանդր Յակովլևիչի նախաձեռնությամբ ուղիղ մեկ երրորդով դուրս էին քաշված։

N2 տանը ամեն բան աչքի էր ընկնում իր արտակարգ համեստությամբ․ և՛ կահավորումը, որ բաղկացած էր Ալեքսանդրյան, այժմ Պրոլետարական շաբաթօրյակների անվան, բուլվաից բերած նստարաններից, և՛ շուկայի նավթի լամպերը, և՛ հենց վախեցնող «Ոտքեր» խոսքով վերմակները։ Բայց տանը մի բան արված էր պինդ ու շքեղորեն․ դրանք դռների զսպանակներն էին։

Դռան սարքերը Ալեքսանդր Յակովլևիչի մոլությունն էին։ Մեծ ջանքեր գործադրելով, նա բոլոր դռները հանդերձեց ամենատարբեր սիստեմների և ձևերի զսպանակներով։ Այստեղ կային երկաթձողի նմանվող ամենահասարակ զսպանակներ։ Կային պղնձե գլանաձև պոմպերով փողային զսպանակներ։ Բլոկների վրա կային սարքեր, որոնցից մանրագնդակի ծանրակշիռ պարկեր էին կախված։ Կային նաև այնպիսի բարդ կոնստրուկցիայի զսպանակներ, որ սոցապի փականագործը զարմանքից միայն գլուխն էր օրորում։ Բոլոր գլանները, զսպանակները և հակակշիռները հզոր ուժ ունեին։ Դռներն այնպես սրընթաց էին շրխկում, ինչպես մկան թակարդի դուռը։ Մեխանիզմների աշխատանքից ողջ տունը ցնցվում էր։ Պառավները տխուր ծվծվոցով ազատվում էին իրենց վրա հարձակվող դռներից, բայց միշտ չէր հաջողվում փախչել։ Դռները հասնում էին փախստականուհիների ետևից և հրում նրանց մեջքին, իսկ վերևից խուլ կռկռոցով արդեն ինջնում էր հակակշիռը, հրետագնդի պես անցնելով քունքի կողքով։

Երբ Բենդերն ու տնտեսվարը անցնում էին տան միջով, դռները ահավոր հարվածներով սալյուտում էին նրանց։

Այս ամրոցային հայակապության ետևում ոչինչ չկար թաքցրած՝ աթոռը չկար։ Հրդեհի վտանգ գտնելու նկատառումներով տեսուչն ընկավ խոհանոց։ Այնտեղ սպիտակեղենի մեծ կաթսայի մեջ խաշիլ էր եփվում, որի հոտը մեծ կոմբինատորը առել էր դեռ նախասրահում։ Օստապը քիթը ոլորեց և ասաց․

― Այդ ինչ է, մեքենայի յուղո՞վ եք եփում։

― Աստված վկա, մաքուր կարագով, ― ասաց Ալխենը, արտասվելու աստիճանի կարմրելով։ Ֆերմայից ենք գնում։

Նա սաստիկ ամաչում էր։

― Ասենք դա հրդեհի վտանգ չի ներկայացնում, ― նկատեց Օստապը։

Աթոռը խոհանոցում չէր։ Կար միայն մի տաբուրետ, որի վրա նստել էր գոգնոցով և քաթանե թասակով խոհարարը։

― Ինչո՞ւ ձեր բոլորի հանդերձանքը մոխրագույն է, նույնիսկ մարմաշե վարագույրն այնպիսին է, որ նրանով միայն կարելի է պատուհան մաքրել։

Ամաչկոտ Ալխենը գլուխն ավելի կախեց։

― Վարկեր բաց են թողնում անբավարար քանակությամբ։

Նա ինքն իրենից զզվում էր։

Օստապը կասկածանքով նայեց նրան և ասաց․

― Դա չի վերաբերում հրշեջ պահպանությանը, որը ես այժմ ներկայացնում եմ։

Ալխենը վախեցավ։

― Հրդեհի դեմ, ― հայտարարեց նա, ― մենք բոլոր միջոցները ձեռք ենք առել։ Կա նույնիսկ փրփուրամուղ֊կրակմարիչ «Էկլեր»։

Տեսուչը, որն անցնելիս աչքի էր անցկացնում նկուղները, անհավես մոտեցավ կրակմարիչին։ Թիթեղյա կարմիր կոնը թեև տան մեջ միակ առարկան էր, որ առնչություն ուներ հրշեջ պահպանության հետ, առանձնապես ջղայնացրեց տեսուչին։

― Սև շուկայո՞ւմ եք գնել։

Եվ, չսպասելով ասես շանթահար եղած Ակեքսանդր Յակովլևիչի պատասխանին, «Էկլերը» հանեց ժանգոտած մեխից, առանց նախազգուշացնելու ջարդեց կապսուլը և կոնը արագ շուռ տվեց գլխիվայր։ Բայց սպասելիք փրփուրաշիթի փոխարեն կոնը իրենից դուրս նետեց բարակ մի ֆֆշոց, որը հիշեցնում էր «Փառք ի բարձրունս» հինավուրց մեղեդին։

― Իհարկե, սև շուկայում, ― պնդեց Օստապն իր նախնական կարծիքը և երգել շարունակող կրակմարիչը կախեց իր նախկին տեղը։

Ֆշշոցի նվագակցությամբ նրանք առաջ անցան։

«Որտե՞ղ կարող է լինել, ― մտածում էր Օստապը։ ― Այս բանն սկսում է ինձ դուր չգալ»։ Եվ նա որոշեց չլքել քաթանե ապարանքը, մինչև ամեն բան չիմանա։

Մինչդեռ տեսուչն ու տնտեսվարը մագլցում էին չարդախները, մտնում հակահրդեհային պահպանության ծխնելույզների դասավորության մանրուքների մեջ, Ստարսոցապի N2 տունը ապրում էր իր առօրյա կյանքով։

Ճաշը պատրաստ էր։ Խանձրահամ խաշիլի հոտը զգալիորեն ուժեղացավ և հաղթահարեց տան եղած բոլոր մյուս թթու հոտերը։ Միջանցքում խշխշոց լսվեց։ Պառավները, երկու ձեռքով առջևում պահած խաշիլով լի պնակներ, զգուշորեն դուրս էին գալիս խոհանոցից և նստում ճաշելու ընդհանուր սեղանի շուրջը, ջանալով չնայել ճաշարանում կախ տված լոզունգներին, որոնք անձամբ հեղինակել էր Ալեքսնդրա Յակովլևան։ Լոզունգները այսպիսին էին․

«Սնունդը առողջության աղբյուրն է»

«Մի ձուն իր մեջ այնքան ճարպ է պարունակում, որքան կես ֆունտ միսը»։

«Կերակուրը լավ ծամելով, դու օգնում ես հասարակությանը»։ և

«Միսը վնասակար է»։

Բոլոր այդ սրբազան խոսքերը պառավների մեջ հիշողություններ էին արթնացնում դեռ մինչև հեղափոխությունը անհետացած ատամների մասին, մոտավորապես նույն օրերին կորած ձվի մասին, մսի մասին, որը ճարպերի իմաստով զիջում է ձվերին, գուցե և հասարակության մասին, որին, կերակուրը լավ ծամելով, օգնելու հնարավորությունից զրկվել էին։

Պառավներից բացի, սեղանի շուրջը նստել էին Իսիդոր Յակովլևիչը, Կիրիլ Յակովլևիչը, Օլեգ Յակովլևիչը և Պաշա Էմիլևիչը։ Այդ երիտասարդները ոչ տարիքով, ոչ սեռով չէին ներդաշնակում սոցիալական ապահովության խնդիրների հետ, բայց թե չորս Յակովլևիչները Ալխենի պատանի եղբայրներն էին, իսկ Պաշա Էմիլևիչը Ալեքսանդրա Յակովլևնայի հեռավոր ազգականը։ Երիտասարդները, որոնցից ամենամեծը 32 տարեկան Պաշա Էմիլևիչն էր, սոցապի տանն իրենց ապրելը որևէ կերպ աննորմալ չէին համարում։ Նրանք այդ տանը ապրում էին պառավների իրավունքով, նրանք ևս ունեին պետական անկողիններ՝ վերմակներով, որոնց վրա գրված էր «Ոտքեր», պառավների պես նրանք էլ հագել էին մկնագույն քաթանե հագուստ, բայց ջահելության և ուժի շնորհիվ նրանք սանուհիներից լավ էին սնվում։ Նրանք տան մեջ գողանում էին այն ամենը, ինչ չէր հասցնում գողանալ Ալխենը։ Պաշա Էմիլևիչը մի նստելում կարող էր խժռել երկու կիլո մանր ձուկ, մի բան, որ նա մի անգամ արավ, ամբողջ տունը առանց ճաշի թողնելով։

Պառավները դեռ իրենց խաշիլի համը կարգին չէին տեսել, երբ Յակովլևիչները էմիլևիչի հետ իրենց բաժինները կուլ տալով և զկռտալով վեր կացան սեղանից և գնացին խոհանոց որևէ դյուրամարս բան գտնելու։

Ճաշը շարունակվում էր։ Պառավները ղժղժալ սկսեցին․

― Հիմա կուշտ կխժռեն, կսկսեն երգեր գոռգոռալ։

― Իսկ Պաշա Էմիլևիչն այսօր առավոտ կարմիր անկյան աթոռը ծախեց։ Դուրս տարավ ետևի դռնից ու տվեց գնորդին։

― Կտեսնեք, էսօր հարբած տուն կգա․․․

Այդ րոպեին սանուհիները խոսակցությունը ընդհատվեց ահեղադղորդ մի խնչոցով, որը խլացրեց նույնիսկ կրակմարիչի դեռ շարունակվող երգը, և կովի ձայնը սկսեց․

― ․․․ արարություն․․․

Պառավները, կռանալով և չնայելով անկյունում, լվացված պարկետի վրա դրած բարձրախոսին, շարունակում էին ուտել, հուսալով, որ իրենց կողքով կանցնի այդ դառը բաժակը։ Բայց բարձրախոսը աշխույժ շարունակեց․

― Եվոկռռախխխ․․․ վիդուսոո․․․ արժեքավոր գյուտարարություն։ Մուրմանսկի երկաթուղու ուղեգծի վարպետ ընկեր Սոկուցկին, ― Սամարա, Օրյոլ, Կլեոպատրա, Ուստինյա, Ցարիցին, Կլեմենտի, Իֆիգենյա, ― Սոկուցկի․․․

Փողը խռխռոցով օդ ներս քաշեց և հարբուխային ձայնով վերսկեց հաղորդումը․

․․․ Հնարել է լուսային ազդանշանում ձյունամաքրիչ մեքենաների վրա։ Գյուտը արժանացել է Դոռիզուլի հավանությանը, ― Դարյա, Օնեգա, Ռայմոնդ․․․

Պառավները մոխրագույն բադերի պես օրոր֊շորոր գնացին իրենց սենյակները։ Փողը, սեփական հզորությունից վեր֊վեր թռչելով, շարունակում էր մոլեգնել դատարկ սենյակում․

․․․ ―Իսկ հիմա լսեցեք Նովգորոդյան չաստուշկաներ․․․

Հեռու֊հեռու, երկրագնդի բուն կենտրոնում, ինչ֊որ մեկը զարկեց բալալայկայի լարերին, և սևահող Բատիստինին երգեց․

Փայտոջիլները պատի վրա,
Արևի տակ նստեցին։
Հենց որ տեսան ֆինտեսչին,
Ձեռաց ընկան սատկեցին․․․

Երկրագնդի կենտրոնում այդ չաստուշկաները բուռն գործունեություն առաջացրին։ Փողի մեջ սարսափելի շառաչ լսվեց։ Դրանք կամ որոտընդոստ ծափահարություն էին, կամ աշխատել սկսեցին ստորերկրյա հրաբուխները։

Մինչ այդ հրշեջ պահպանության մռայլադեմ տեսուչը ետ֊ետ գնալով իջնում էր չարդախի սանդուղքով և նորից հայտնվելով խոհանոցում, տեսավ հինգ քաղաքացիների, որոնք ուղղակի ձեռքերով փորում էին տակառի թթու կաղամբը և խժռում։ Ուտում էին լուռ ու մունջ։ Միայն Պաշա Էմիլևիչը գուրմանավարի օրորում էր գլուխը և, բեղերի միջից հանելով կաղամբի ջրիմուռները, դժվարությամբ ասում էր․

― Էսպիսի կաղամբը մեղք բան է առանց օղու ուտել։

― Պառավների նոր խո՞ւմբ է, ― հարցրեց Օստապը։

― Դրանք որբեր են, ― պատասխանեց Ալխենը, ուսով դուրս հրելով տեսչին խոհանոցից և տակևանց բռունցք թափ տալով որբերին։

― Պովոլժյեից բերված երեխանե՞ր։

Ալխենը շվարեց։

― Ցարական ռեժիմի ծանր ժառանգությո՞ւն։

Ալխենը ձեռքերը տարածեց․ իբր՝ ոչինչ անել չես կարող, քանի որ այդպիսի ժառանգություն է մնացել։

― Կոմպլեքս մեթոդով երկու սեռերի համատեղ դաստիարակությո՞ւն։

Ամոթխած Ալեքսանդր Յակովլևիչը տեղնուտեղը, առանց հապաղելու, հրշեջ տեսչին հրավիրեց ճաշել՝ աստծու տվածով․

Այդ օրն աստված Ալեքսանդր Յակովլևիչի ճաշին ուղարկել էր մի շիշ զուբրովկա֊օղի, տանու սունկ, սելյոդկայից ֆորշմակ, ուկրաինական մսով բորշ՝ առաջին տեսակի, բրնձով հավ և չորացրած խնձորի կոմպոտ։

― Սաշխեն, ― ասաց Ալեքսանդր Յակովլևիչը, ― ծանոթացիր գուբպաժարի ընկերոջ հետ։

Օստապը արտիստիկ կերպով խոնարհ գլուխ տվեց տանտիրուհուն և այնպիսի երկար ու երկիմաստ մի կոմպլիմենտ ասաց նրան, որ չկարողացավ նույնիսկ մինչև վերջը հասցնել։ Սաշխենը, բարձրահասակ այդ դաման, որի սիրունատեսությունը փոքր֊ինչ այլանդակվել էր նիկոլաևյան կիսաբակենբարդներով, կամացուկ ծիծաղեց և տղամարդկանց հետ խմեց։

― Խմում եմ ձեր կոմունալ տնտեսության կենացը, ― բացականչեց Օստապը։

Ճաշն անցավ ուրախ, և միայն կոմպոտ ուտելիս Օստապը հիշեց իր այցելության նպատակի մասին։

― Ինչի՞ց է, հարցրեց նա, ― որ ձեր կեֆիրային հաստատությունը այսպիսի խղճուկ ինվենտար ունի։

― Ո՜նց թե, ― իրար անցավ Ալխենը, ― բա ֆիսհարմո՞նիան։

― Գիտեմ, գիտեմ, վոկս գումանում։ Բայց բացարձակապես չկա մի ճաշակով բան, որ վրան նստես։ Այգու անպետք նստարաններ են միայն։

― Կարմիր անկյունում մի աթոռ կա, ― նեղացավ Ալխենը, ― անգլիական աթոռ։ Ասում են, դեռ հին կահավորումից է մնացել։

― Իսկ ես, ի դեպ, չեմ տեսել ձեր կարմիր անկյունը։ Ի՞նչ վիճակումն է նա՝ հրշեջ պահպանության իմաստով։ Հո մեզ չի՞ խաբի։ Ստիպված եմ նայել։

― Հաճեցեք խնդրեմ։

Կարմիր անկյունում պրիմուս չէին վառում, ժամանակավոր վառարաններ չկային, ծխնելույզները սարքին էին և կանոնավոր կերպով մաքրվում էին, բայց ի մեծ զարմանս Ալխենի՝ աթոռը չկար։ Դեսուդեն ընկան աթոռը գտնելու։ Նայեցին մահճակալի և նստարանի տակ, տեղից չգիտես ինչու շարժեցին ֆիսհարմոնիան, հարց ու փորձ արին պառավներին, որոնք վախվխելով նայում էին Պաշա Էմիլևիչին, բայց և այնպես աթոռը չգտան։ Պաշա Էմիլևիչը մեծ եռանդ դրսևորեց աթոռը որոնելիս։ Բոլորն արդեն հանգստացել էին, իսկ Պաշա Էմիլևիչը դեռ շարունակում էր թափառել սենյակներում, նայում էր ջրամանների տակ, դեսուդեն էր շարժում թեյի թիթեղյա գավաթները և փնթփնթում․

― Ո՞ւր կարող է կորել։ Այսօր կար, ես ինքս իմ սեփական աչքերով եմ տեսել։ Ծիծաղելի է նույնիսկ։

― Տխուր է, աղջիկներ, ― սառը ձայնով ասաց Օստապը։

― Սա պարզապես ծիծաղելի է, ― լրբաբար կրկնում էր Պաշա Էմիլևիչը։

Բայց այդ պահին շարունակ երգող «Էկլեր» փրփուրամուղ֊կրակմարիչը վերցրեց ամենաբարձր ֆան, որին ընդունակ է միայն ռեսպուբլիկայի ժողովրդական արտիստուհի Նեժդանովան, մի վայրկյան լռեց և ճիչ աղմուկով բաց թողեց փրփուրի առաջին ցայտը, որը ողողեց առաստաղը և խոհարարի գլխից թռցրեց քաթանե թասակը։ Առաջին ցայտից հետո փրփուրամուղ֊կրակմարիչը բաց թողեց երկրորդ մկնագույն ցայտը, որը գետին տապալեց անչափահաս Իսիդոր Յակովլևիչին։ Դրանից հետո «Էկլերը» սկսեց անխափան աշխատել։

Պատահարի վայրը նետվեցին Պաշա Էմիլևիչը, Ալխենը և անվնաս մնացած մյուս Յակովլևիչները։

― Մաքո՛ւր աշխատանք, ― ասաց Օստապը։ ― Ախմա՛խ հնարանք։

Օստապի հետ մենակ՝ առանց պետերի մնացած պառավներն անմիջպես սկսեցին հայտնել իրենց դժգոհությունները․

― Աղբեր֊տղերքին տեղավորել է տանը։ Լափում են։

― Խոճկորներին կաթով է կերակրում, իսկ մեզ խաշիլ է դեմ անում։

― Ինչ կար֊չկար, տանից դուրս տարավ։

― Հանգիստ, աղջկերք, ― ասաց Օստապը, ետ քաշվելով, ― դրա համար ձեզ մոտ կգան աշխատանքի տեսչությունից։ Սենտան ինձ չի լիազորել։

Պառավները չէին լսում։

― Իսկ էն Պաշա Մելենտևիչը աթոռն էսօր տարավ ու ծախեց։ Ինքս տեսա։

― Ո՞ւմ, ― բղավեց Օստապը։

― Ծախեց՝ ու վերջ։ Ուզում էր իմ վերմակը ծախել։

Միջանցքում կատաղի պայքար էր գնում կրակմարիչի դեմ։ Մարդկային հանճարը վերջապես հաղթեց, և փրփրամուղը, Պաշա Էմիլևիչի երկաթյա ոտքերով ճխլտված, բաց թողեց վերջին ճլորած ցայտը և ընդմիշտ լռեց։

Պառավներին ուղարկեցին հատակը լվալու։ Հրշեջ պահպանության տեսուչը գլուխը կախեց և, ոտքերը թեթևակի օրորելով, մոտեցավ Պաշա Էմիլևիչին։

― Իմ ծանոթներից մեկը, ― ասաց Օստապը ծանրակշիռ կերպով, ― նույնպես պետական կահույք էր ծախել։ Հիմա նա վանական է գրվել ու նստած է կալանատանը։

― Ձեր այդ անհիմն մեղադրանքները տարօրինակ են թվում ինձ, ― նկատեց Պաշա Էմիլևիչը, որից շատ թունդ փրփուրի հոտ էր գալիս։

― Ո՞ւմն ես ծախել աթոռը, ― հարցրեց Օստապը զրնգուն շշնջոցով։

Այստեղ գերբնական հոտառության տեր Պաշա Էմիլևիչը հասկացավ, որ հիմա իրեն ծեծելու են և կարող է պատահել նույնիսկ ոտքերով։

― Առնող֊ծախողին, ― պատասխանեց նա։

― Հասցե՞ն։

― Ես նրան առաջին անգամ էի տեսնում։

― Առաջին անգա՞մ։

― Աստված վկա։

― Քիթումռութդ մի լա՜վ կջարդեի, ― բաղձանքով ասաց Օստապը, ― միայն թե Զրադաշտը թույլ չի տալիս։ Դե, կորի՛ր գրողի ծոցը։

Պաշա Էմիլևիչը քծնողաբար ժպտաց և սկսեց ետ֊ետ գնալ։

― Էյ, դո՛ւ, աբորտի զոհ, ― բարձրաձայն ասաց Օստապը, ― պարաններդ արձակիր ու մի քաշվիր։ Առնող֊ծախողը թխահե՞ր էր, թե շիկահեր։

Պաշա Էմիլևիչը մանրամասն բացատրել սկսեց։ Օստապն ուշադիր լսեց նրան և ինտերվյուն վերջացրեց այս խոսքերով։

― Այդ, հարկավ, հրշեջ պահպանությանը չի վերաբերում։

Միջանցքում հեռացող Բենդերին մոտեցավ ամոթխած Ալխենը և տվեց նրան մի չերվոնեց։

― Քրեական օրենսգրքի հարյուրտասնչորսերորդ հոդվածն է սա, ― ասաց Օստապը, ― պաշտոնական անձին կաշառք տալ՝ ծառայության պարտականությունները կատարելիս։

Բայց փողը վերցրեց և, հրաժեշտ չտալով Ալեքսանդր Յակովլևիչին, քայլերն ուղղեց դեպի ելքը։ Հզոր սարքով հանդեձված դուռը զոռով բացվեց և մեկուկես տոննանոց մի հարված հասցրեց Օստապի հետույքին։

― Հարվածը տեղի ունեցավ, ― ասաց Օստապը, քորելով վնասված տեղը, ― նիստը շարունակվում է։

Ո՞ւր են ձեր խոպոպիկները

Մինչդեռ Օստապը զննում էր Ստարսոցապի 2-րդ տունը, Իպոլիտ Մատվեևիչը, դուրս գալով դռնապանի սենյակից և ցրտություն զգալով սափրած գլխում, շարժվեց հայրենի քաղաքի փողոցներով։

Սալարկի վրայով հոսում էին գարնանային վճիտ ջրերը։ Կտուրներից ընկնող ադամանդյա կաթիլներից անընդհատ ճթճթոց և չխչխկոց էր լսվում։ Ճնճղուկներն ընկել էին գոմաղբի ետևից։ Արևը նստել էր բոլոր տանիքների վրա։ Ոսկե բիտյուգներն իրենց սմաբկներով դիտմամբ բարձրաձայն շրխակցնում էին մերկ սալարկին, և, ականջները կախ գցած, հաճույքով ունկդրում էին սեփական թխկթխկոցին։ Խոնավ հեռագրասյուների վրա կուչ էին եկել ճապաղված տառերով թաց հայտարարություններ․ «Սովորեցնում եմ կիթառի վրա նվագել թվական սիստեմով» և «Հասարակագիտության դասեր եմ տալիս ժողովրդական կոնսերվատորիա ընդունվողներին»։ Ձմեռային սաղավարտներով կարմիրբանակայինների մի դասակ անցավ ջրափոսը, որ սկսվում էր Ստարկոոպի խանութից և ձգվում ընդհուպ մինչև գուբպլանի շենքը, որի ֆրոնտոնը պսակված էր գիպսե վագրերով, հաղթանակներով և ակնոցավոր օձերով։

Իպոլիտ Մատվևիչը քայլում էր, հետաքրքրությամբ դիտելով բոլոր անցորդներին։ Նա, որ իր ամբողջ կյանքն ապրել էր Ռուսաստանում, ապրել էր հեղափոխությունը, տեսել էր, թե ինչպես է բեկվում, վերաշրջվում և փոփոխվում կենցաղը։ Նա ընտելացել էր դրան, բայց պարզվեց, որ ընտելացել էր երկրագնդի միայն մի կետում՝ գավառական քաղաքում։ Գալով իր հայրենի քաղաքը, նա տեսավ, որ ոչինչ չի հասկանում։ Նրա համար անհարմար էր ու տարօրինակ, ասես հիրավի էմիգրանտ լիներ և հենց նոր ժամանած Փարիզից։ Առաջներում, կառք նստած քաղաքի միջով անցնելիս, նա անպայման հանդիպում էր ծանոթների և դեմքով ճանանչ մարդկանց։ Այժմ նա Լենայի դեպքերի փողոցով անցել է արդեն չորս արվարձան, բայց ծանոթ չի հանդիպել։ Նրանք չքացել են կամ միգուցե այնքան են ծերացել, որ նրանց ճանաչել չի լինի, կամ գուցե անճանաչելի են դարձել, որովհետև ուրիշ հագուստ են հագնում, ուրիշ շլյապաներ են ծածկում։ Գուցե փոխել են և քայլվածքը։ Համենայն դեպս, նրանք չկային։

Իպոլիտ Մատվեևիչը քայլում էր գունատ, սառը, գլուխը կորցրած։ Նա բոլորովին մոռացել էր, որ պետք է փնտրի֊գտնի բնակբաժինը։ Նա մայթից մայթ էր անցնում, թեքվում էր նրբանցքները, որտեղ սանձարձակ բիտյուգներն արդեն բոլորովին դիտմամբ դոփում էին սմբուկներով։ Նրբանցքներում ավելի շատ ձմեռ կար և տեղ֊տեղ նեխած սառույց էր հանդիպում։ Կապույտ տները դարձել էին կանաչ, դեղինները՝ մոխրագույն, դիտանոցից անհետացել էին ռումբերը, բայց նրա վրա այլևս հրշեջ ման չէր գալիս, իսկ փողոցները ավելի աղմկալի էին, քան այդ հիշում էր Իպոլիտ Մատվևիչը։

Մեծ Պուշկինյան փողոցում Իպոլիտ Մատվեևիչին զարմացրին Ստարգորոդում բնավ չտեսնված ռելսեր և տրամվայի սյուներ՝ լարերով։ Իպոլիտ Մատվեևիչը թերթ չէր կարդում և չգիտեր, որ մայիսի մեկին Ստարգորոդում պատրաստվում են բացել տրամվայի երկու գիծ՝ Կայարանային և Ապրանքային։ Իպոլիտ Մատվեևիչին մերթ թվում էր, թե նա երբեք չի լքել Ստարոգրադը, մերթ Ստարոգրադը բոլորովին անծանոթ վայր էր պատկերանում նրան։

Այդ մտորումներով նա հասավ մինչև Մարքսի և Էնգելսի փողոցը։ Այդ վայրում նրան համակեց մանկական մի զգացում, ասես հենց հիմա երկար պատշգամբով երկհարկանի տան անկյունից անպայման դուրս է գալու մի ծանոթ։ Իպոլիտ Մատվևիչը նույնիսկ կանգ առավ սպասումով։ Բայց ծանոթը դուրս չեկավ։ Նախ անկյունից երևաց ապակեգործը՝ բոհեմյան ապակիերով լի արկղով և մի բոքոն պղնձագույն մածիկով։ Անկյունից դուրս պրծավ մի ֆրանտ կաշվեդեղին հովհար ունեցող զամշե կեպկայով։ Նրա ետևից դուրս վազեցին երեխաներ, առաջին աստիճանի աշակերտներ՝ փոկակապ գրքույկներով։

Հանկարծ Իպոլիտ Մատվևիչը տաքություն զգաց ափերում և զովություն՝ փորում։ Ուղիղ նրա կողմն էր գալիս բարեդեմ անծանոթ մի քաղաքացի, ձեռքին թավջութակի պես մի աթոռ բռնած։ Իպոլիտ Մատվևիչը, որը անսպասելիորեն սկսեց զկրտալ, ակնապիշ նայեց և իսկույն ճանաչեց իր աթոռը։

Այո։ Դա հաբսյան աթոռն էր, պաստառված հեղափոխության մրրիկներում խունացած անգլիական ծաղկավոր չթով, դա կաղնե աթոռ էր՝ ճկած ոտքերով։ Իպոլիտ Մատվևիչը այնպես զգաց իրեն, ասես ականջին կրակեցին։

― Դանակ, մկրատ սրե՜նք, ածելի սրե՜նք, ― մոտերքը բղավեց բարիտոնալ մի բաս։

Եվ իսկույն լսվեց բարակ արձագանքը։

― Կլայեկե՜նք, նորոգե՜նք․․․

― Մոսկովյան գայզեթ «Զվեստիե», ժուռնալ «Սմեխաչ», «Կրասնայա Նիվա»։

Վերևում ինչ֊որ տեղ զրնգոցով ապակի ջարդեցին։ Քաղաքը ցնցելով անցավ Մելստրոյի բեռնատարը։ Միլիցիոները սուլեց։ Կյանքը եռում և դուրս էր գալիս ափերից։ Ժամանակ կորցնելու հարկ չկար։

Իպոլիտ Մատվևիչը ընձառյուծի ոստյունով մոտեցավ զայրացուցիչ անծանոթին և լուռումունջ աթոռը քաշեց դեպի իրեն։ Անծանոթը աթոռը ետ քաշեց։ Այդ ժամանակ Իպոլիտ Մատվևիչը, ձախ ձեռքով աթոռի ոտքը պահած, սկսեց ուժով պոկել աթոռից անծանոթի հաստ մատները։

― Կողոպտո՜ւմ են, ― շշուկով ասաց անծանոթը, էլ ավելի ամուր կառչելով աթոռից։

― Թո՛ւյլ տվեք, թո՛ւյլ տվեք, ― թոթովում էր Իպոլիտ Մատվևիչը, շարունակելով պոկել անծանոթի մատները։

Սկսեց բազմություն հավաքվել։ Երեք մարդ արդեն կանգնել էին մոտերքը և աշխույժ հետաքրքրությամբ հետևում էին կոնֆլիկտի զարգացմանը։

Այդ ժամանակ երկուսն էլ երկյուղով մի հայացք նետեցին շուրջները և, իրար երեսի չնայելով, բայց աթոռը կառչուն ձեռքերից բաց չթողնելով, արագ֊արագ առաջ անցան, ասես ոչինչ չէր եղել։

«Սա ի՞նչ բան է», ― հուսահատ մտածում էր Իպոլիտ Մատվևիչը։

Թե ինչ էր մտածում անծանոթը, դժվար էր հասկանալ, բայց խիստ վճռական էր նրա քայլվածքը։

Գնալով նրանք ավելի արագ էին քայլում և խուլ նրբանցում խճով և շինանյութերով լցված մի ամբողջ վայր տեսնելով, ասես հրամանով թեքվեցին այդ կողմը։ Այստեղ Իպոլիտ Մատվևիչի ուժերը քառապատկվեցին։

― Թո՛ւյլ տվեք, ― բղավեց նա առանց քաշվելու։

― Օգնությո՜ւն, ― հազիվ լսելի ձայնով բացականչեց անծանոթը։

Եվ քանի որ երկուսի ձեռքերն էլ զբաղված էին աթոռով, նրանք սկսեցին իրար քացի տալ։ Անծանոթի սապոգները պայտերով էին, և սկզբում Իպոլիտ Մատվևիչի վիճակը բավական վատ էր։ Բայց նա շատ շուտ հարմարվեց և, մերթ աջ, մերթ ձախ ցատկելով, ասես կրակովյակ պարելիս լիներ, խույս էր տալիս հակառկորդի հարվածներից և աշխատում հարվածել թշնամու փորին։ Նրան չհաջողվեց դիպնել փորին, որովհետև աթոռը խանգարում էր, բայց փոխարենը մի լավ հասցրեց հակառակորդի ծնկոսկրին, որից հետո նա կարող էր քացի տալ միայն ձախ ոտքով։

― Օ, աստվա՜ծ իմ, ― շշնջաց անծանոթը։

Եվ այդ պահին Իպոլիտ Մատվևիչը տեսավ, որ զայրացուցիչ կերպով իր աթոռը հափշտակող անծանոթը ոչ այլ ոք է, բայց եթե Ֆլոր և Լավր եկեղեցու քահանան՝ տեր Ֆյոդոր Վոստրիկովը։

Իպոլիտ Մատվևիչը ապուշ կտրեց։

― Տեր֊հա՜յր, ― բացականչեց նա, զարմանքից ձեռքն աթոռից քաշելով։

Հայր Ոստրիկովը կարմրատակեց և մատները, վերջապես, բացեց։ Ոչ ոքի կողմից չբռնված աթոռն ընկավ ջարդած աղյուսի վրա։

― Ո՞ւր են ձեր բեղերը, հարգելի Իպոլիտ Մատվևիչ, ― ամենահնարավոր թունոտությամբ հարցրեց հոգևոր անձը։

― Իսկ ո՞ւր են ձեր խոպոպիկները։ Չէ՞ որ դուք խոպոպիկներ ունեիք։

Անտանելի ատելություն էր հնչում Իպոլիտ Մատվևիչի խոսքերի մեջ։ Նա շրջահայեց տեր Ֆյոդորին արտասովոր ազնվության հայացքով և, թևի տակ առնելով աթոռը, շուռ եկավ, որ գնա։ Բայց շփոթմունքից սթափված տեր Ֆյոդորն այդպիսի հեշտ հաղթանակ թույլ չտվեց Վորոբյանինովին։ «Ոչ, խնդրում եմ ձեզ» բղավելով, նա նորից բռնեց աթոռից։ Վերականգնվեց առաջվա դիրքավորումը։ Հակառակորդները կանգնել էին կատվի կամ բռնցքամարտիկների պես աթոռից կառչած, հայացքով չափում էին միմյանց, կողքե֊կողք գնալով։

Սրտակեղեք պաուզան տևեց մի ամբողջ րոպե։

― Ուրեմն, հայր սուրբ, ― ատամները կրճտացրեց Իպոլիտ Մատվևիչը, ― այդ դո՞ւք եք ընկել իմ ետևից։

Այս խոսքերով Իպոլիտ Մատվևիչը մի քացի հասցրեց հայր սուրբի ազդրերին։

Տեր Ֆյոդորը ճարպիկ գտնվեց և կատաղորեն մի այնպիսի հարված հասցրեց պարագլխի աճուկին, որ վերջինս կուչ եկավ։

― Սա ձեր գույքը չէ։

― Բա ո՞ւմն է։

― Ձերը չէ։

― Բա ո՞ւմն է։

― Ձերը չէ, ձերը չէ։

― Բա ո՞ւմն է, ո՞ւմը։

― Ձերը չէ։

Այդպես ֆշշացնելով, նրանք մոլեգնորեն քացահարում էին միմյանց։

― Բա ո՞ւմն է այս գույքը, ― աղաղակեց պարագլուխը, ոտը խրելով հայր սուրբի փորի մեջ։

Հայր սուրբը, ցավը հաղթահարելով, հաստատ ասաց․

― Սա ազգայնացված գույք է։

― Ազգայնացվա՞ծ։

Նրանք այնպիսի արագությամբ էին խոսում, որ խոսքերը միաձուլվում էին։

― Ո՞վ է ազգայնացրել։

― Սովետական իշխանությունը։ Սովետական իշխանությունը։

― Որ իշխանությո՞ւնը։

― Աշխատավորների։

― Ա֊ա՜֊ա՜․․․ ― ասաց Իպոլիտ Մատվևիչը սարսռելով։ ― Բանվորների և գյուղացիների իշխանությո՞ւնը։

― Հա՜֊ա՜֊ա՜։

― Հըմ․․․ Բայց միգուցե, հայր սուրբ, դուք կուսակցակա՞ն եք։

― Միգուցե։

Այստեղ Իպոլիտ Մատվեևիչը չդիմացավ և «միգուցե» բղավելով, մի լավ թքեց տեր Ֆյոդորի բարի դեմքին։ Տեր Ֆյոդորը անմիջապես թքեց Իպոլիտ Մատվևիչի դեմքին և նույնպես կպավ։ Թուքը սրբելու ճար չկար՝ ձեռքերը զբաղված էին աթոռով։ Իպոլիտ Մատվևիչը բացվող դռան ճռռոց հանեց և որքան ուժ ուներ՝ հրեց թշնամուն աթոռով։ Թշնամին ընկավ, իր հետ քարշ տալով շնչասպառ Վորոբյանինովին։ Պայքարը շարունակվում էր պարտերային վիճակում։

Հանկարծ ճայթուն լսվեց, առաջին երկու ոտքերը միանգամից կոտրվեցին։ Հակառակորդները, իրար մոտեցած, սկսեցին հոշոտել կաղնե գանձապահեստը։ Ճայի տխուր ճիչով պատառոտվեց անգլիական ծաղկավոր չիթը։ Ուժեղ թափով նետած մեջքը թռավ մի կողմի վրա։ Գանձ որոնողները պոկոտեցին պաստառը՝ պղնձյա կոճակների հետ միասին և, զսպանակներից վիրավորվելով, մատները խրեցին բրդե լցվածքի մեջ։ Անհանգստացած զսպանակները երգում էին։ Հինգ րոպե անց աթոռն ամբողջովին բմբլահան էր արված։ Նրանից մնացին պոզիկներն ու տոտիկները։ Զսպանակները գլրովել էին դես ու դեն։ Քամին ամայի վայրով մեկ քշում֊տանում էր նեխած բուրդը։ Ճկած ոտքերը ընկել էին փոսի մեջ։ Ադամանդները չկային։

― Հը, ոնց է, գտա՞ք, ― հարցրեց Իպոլիտ Մատվևիչը շնչասպառ լինելով։

Տեր Ֆյոդորը ամբողջովին բրդի ծվեններով պատած, հևում էր ու լռում։

― Դուք աֆերի՛ստ եք, ― բղավեց Իպոլիտ Մատվևիչը։ ― Ես ձեր քիթումռութը կջարդեմ, տեր Ֆյոդոր։

― Ձեռնքերդ կարճ են, ― պատասխանեց տեր֊հայրը։

― Հիմա ո՞ւր եք գնալու ամբողջովին բրդակոլոլ։

― Ձեր ի՞նչ գործն է։

― Ամոթ է, տեր հայր։ Դուք պարզապես գող եք։

― Ես ձեզնից ոչինչ չեմ գողացել։

― Բա ինչպե՞ս իմացաք այս մասին։ Ձեր շահերի համա՞ր օգտագործեցիք խոստովանության գաղտնիքը։ Շատ լա՜վ։ Շատ գեղեցի՜կ։

Իպոլիտ Մատվևիչը գարշանքով «թյու» անելով լքեց ամայի տեղը և, քայլելիս մաքրելով վերարկուի թևքը, գնաց դեպի տուն։ Լենայի դեպքերի փողոցի և Երոֆեևյան նրբացքի անկյունում Վորոբյանինովը տեսավ իր կոմպանյոնին։ Կոնցեսիայի տեխնիկական դիրեկտորը և գլխավոր ղեկավարը կանգնել էր կիսադարձ, ձախ ոտքը փոքր֊ինչ բարձրացրած․ նրա զամշե կոշիկները մաքրում էին վառ դեղին կրեմով։ Իպոլիտ Մատվեևիչը մոտ վազեց նրան։ Դիրեկտորն անհոգ «Շիմմի» էր մռմռում քթի տակ։

Առաջ այդ բանը ուղտերն էին անում,
Առաջ պարում էին բա֊դա֊բու֊դում,
Իսկ հիմա բոլորը շիմմի ե պարում․․․

― Հը, ո՞նց է բնակբաժնի գործը, ― հարցրեց նա գործարար տոնով և իսկույն ավելացրեց․ ― սպասեցեք, մի պատմեք, դուք անչափ հուզված եք, հովացեք։

Կոշիկ մաքրողին յոթ կոպեկ տալուց հետո Օստապը թևանցուկ արավ Վորոբյանինովին և քարշ տվեց փողոցով։ Օստապը մեծ ուշադրությամբ լսեց այն ամենը, ինչ պատմեց հուզված Իպոլիտ Մատվեևիչը։

― Ըհը՛։ Մի փոքրիկ սև մորո՞ւք։ Ճի՞շտ է։ Ոչխարե օձիքով վերարկո՞ւ։ Հասկանում եմ։ Դա անկելանոցի աթոռն է։ Գնված է այսօր առավոտյան երեք ռուբլով։

― Կացեք ախր․․․

Եվ Իպոլիտ Մատվեևիչը գլխավոր կոնցեսիոներին իրազեկ դարձրեց տեր Ֆյոդորի բոլոր ստորություններին։

Օստապը մռայլվեց։

― Թթու գործ է, ― ասաց նա, ― Լեյխտվեյսի քարանձավը։ Խորհրդավոր ախոյան։ Պետք է կանխել նրան, իսկ նրա քիթմռութը տրորելու ժամանակ դեռ կունենանք։

Մինչ բարեկամները մի բան կուտեին «Ստենկա Ռազին» գարեջրատանը և Օստապը հարցուփորձով կիմանար, թե առաջներում ո՛ր տանն է գտնվել բնակբաժինը և հիմա ո՛ր հիմնարկությունն է այնտեղ, օրը վերջացավ։

Ոսկե բիտյուգները նորից դարձան սրճագույն։ Ադամանդյա կաթիլները սառչում էին օդի մեջ և փխլվում գետնին։ Գարեջրատներում և «Ֆենիկս» ռեստորանում գարեջրի գինը բարձրացավ՝ իրիկունը վրա հասավ։ Մեծ Պուշկինյան փողոցի վրա վառվեցին էլեկտրական լամպերը և գարնանային առաջին զբոսանքից տուն վերադառնալով, թմբուկի կտկտոցով անցավ պիոներական ջոկատը։

Գուբպլանի վագրերը և ակնոցավոր օձերը խորհրդավոր կերպով շողշողում էին քաղաքի վրա բարձրացող լուսնի տակ։

Իպոլիտ Մատվեևիչը, հանկարծակի սսկած Օստապի հետ տուն գնալիս, նայեց Գուբպլանի վագրերին և օձերին։ Ժամանակին այստեղ տեղավորված էր նահանգային զեմստվոյական վարչությունը, և քաղաքացիները շատ էին հպարտանում օձերով, նրանց համարելով Ստարգորոդի տեսարժան բաները։

«Կգտնեմ», ― անցավ Իպոլիտ Մատվևիչի մտքով, երկար նայելով գիպսե հաղթանակին։

Վագրերը սիրալիր թափահարում էին պոչերը, օձերը խնդագին կծկվում էին, և Իպոլիտ Մատվեևիչի հոգին լցվում էր հավատով։

Փականագործը, թութակը և գուշակուհին

Պերելեշինյան նրբանցքի N7 տունը Ստարգորոդի լավագույն տների թվին չէր պատկանում։ Երկրորդ կայսրության ոճով կառուցված նրա երկու հարկերը զարդարված էին առյուծի ջարդոտած մռութներով, որոնք անասելի կերպով նման էին ժամանակին հայտնի գրող Արցիբաշին։ Ուղիղ ութը՝ նրբանցքին նայող պատուհանների թվով՝ արցիբաշևյան դեմքեր կային։ Այդ առյուծի մռութները տեղավորված էին պատուհանների պորտերի մոտ։

Տան վրա ևս երկու զարդարանք կար՝ բայց արդեն զուտ առևտրական բնույթի։ Մի կողմից կախված էր լազուր ցուցանակ․

Օդեսյան

բուբլիկների արտել

Մոսկովյան օղաբլիթներ

Ցուցանակի վրա պատկերված էր մի երիտասարդ՝ փողկապով և ֆրանսիական կարճ անդրավարտիքով։ Նա շուռ տված ձեռքով բռնել էր առատության հեքիաթային եղջյուրը, որից լավայի պես թափվում էին մոսկովյան դեղին օղաբլիթները, որոնք կարիքի դեպքում կարող էին և օդեսյան բուբլիկներ համարվել։ Ընդ որում երիտասարդը երանությամբ ժպտում էր։ Մյուս կողմից «Բիստրոուպակ» փաթաթման գրասենյակը հարգելի պատվիրատու քաղաքացիներին իր մասին ծանուցում էր ոսկյա կլոր տառերով սև ցուցանակով։

Չնայած ցուցանակների և շրջանառու կապիտալի մեծության զգալի տարբերության, այդ երկու տարատեսակ ձեռնարկությունները զբաղվում էին միևնույն գործով։ Ամեն տեսակ կտորեղենի ― կոպտաբուրդ, նրբաբուրդ, բամաբակի ― սպեկուլյացիաով, իսկ եթե պատահում էր լավ գույնի և նախշի մետաքս, ապա և մետաքսի սպեկուլյացիաով։

Անցնելով թունելային խավարով և ջրով ողողված դարբասով ու թեքվելով աջ՝ ցեմենտե ջրհորով բակը, կարելի էր տեսնել երկու անգավիթ դռներ, որոնք ուղիղ բացվում էին բակի սուր քարերի վրա։ Աջ դռան վրա փակցված էր պղնձյա գորշ մի տախտակ՝ վրան փորագրած ձեռագիր ազգանուն․

Վ․ Մ․ Պոլեսով

Ձախի վրա փակցված էր սպիտակ թիթեղ․

Մոդաներ և շլյսպաներ

Սա ևս միայն տեսքի համար էր։

Մոդաների և շլյապաների արհեստանոցի ներսում ո՛չ կարել կար, ո՛չ ձևել, ո՛չ անգլուխ մանեկեններ՝ սպայական կեցվածքով, ո՛չ էլ գլխի կաղապարներ՝ կանացի շքեղ շլյապաների համար։ Այդ խաբուսիկ բաների փոխարեն երեքսենյականոց բնակարանում ապրում էր անարատ սպիտակության մի թութակ՝ կարմիր վարտիքով։ Լվերը թութակի հոգին հանում էին, բայց նա ոչ ոքի գանգատվել չէր կարող, որովհետև մարդկային ձայնով չէր խոսում։ Թութակն ամբողջ օրերով արևածաղկի սերմ էր չրթում և կճեպը վանդակի ճյուղերի արանքով թքում գորգի վրա։ Պակասում էին միայն հարմոն և ճռճռացող նոր ոտնամաններ, որպեսզի նա նմանվեր կոնծած միայնակ֊տնայնագործի։ Պատուհաններին փողփողում էին մուգ֊սրճագույն ծոպավոր վարագույրներ։ Բնակարանում գերակշռում էր Բյոկլինի «Մեռածների կղզին» նկարի ռեպրոդուկցիան՝ ապակեպատ, մուգ կանաչ գույնի կաղնե ողորկ շրջանակի մեջ։ Ապակու մի անկյունը վաղուց թռել էր և նկարի բաց մասը ճանճերն այնպես էին ծերտոտել, որ բոլորովին ձուլվել էր շրջանակի հետ։ Արդեն հնարավոր չէր իմանալ, թե ինչ է կատարվում մեռածների կղզու այդ մասում։

Ննջարանում մահճակալի վրա նստել էր ինքը տանտիրուհին և արմունկներով հենված ութանկյունանի սեղանին, որը ծածկված էր կեղտոտ ռիշելյե սփռոցով, թուղթ էր բաց անում։ Նրա առջևում բմբլե շալով նստել էր այրի Գրիցացուևան։

― Պետք է ձեզ զգուշացնեմ, օրիորդ, որ ես սեանսի համար հիսուն կոպեկից պակաս չեմ վերցնում, ― ասաց տանտիրուհին։

Այրին, որ նոր ամուսին գտնելու իր ձգտումների մեջ արգելառիթներ չէր ճանաչում, համաձայնեց վճարել սահմանված գինը։

― Միայն թե, խնդրում եմ, ապագայի մասին էլ, ― աղերսագին խնդրեց նա։

― Ձեզ պետք է գուշակել խաչի աղջկա վրա։

Այրին առարկեց․

― Ես միշտ փոսիկի աղջիկն եմ եղել։

Տանտիրուհին անտարբեր համաձայնեց և սկսեց դասավորել թղթերը։ Այրու բախտավիճակի սևագիր կանխորոշումը տրվեց արդեն մի քանի րոպե անց։ Այրուն սպասում էին մեծ ու փոքր անախորժություններ, իսկ սրտումը կար խաչի թագավորը, որի հետ մտերմություն էր անում ագռավի աղջիկը։

Մաքրագրած գուշակեցին ձեռքի վրա։ Այրի Գրիցացուևայի ձեռքի գծերը մաքուր էին, ուժեղ և անբասիր։ Կյանքի գիծը այնքան հեռուներն էր գնում, որ նրա վերջը մտնում էր զարկերակի մեջ, և եթե գիծը ճիշտ էր ասում, ապա այրին ապրելու էր մինչև ահեղ դատաստանը։ Խելքի և արվեստի գծերը իրավունք էին տալիս հուսալու, որ այրին վերջ կտա բակալեայի առևտրին և մարդկությանը կնվիրի չգերազանցված գլուխ֊գործոցներ արվեստի, գիտության կամ հասարակագիտության ուզածդ բնագավառում։ Այրու Վեներայի թմբիկները նմանվում էին մանջուրական բլրակներին և սիրո ու քնքշանքի հրաշալի պաշարներ էին դրսևորում։

Գուշակուհին այդ ամենը բացատրեց այրուն՝ գործածելով գրաֆոլոգների, խիրոմանտների և ձիավաճառների շրջանում ընդունված բառեր և տերմիններ։

― Ա՜յ, շնորհակալ եմ ձեզանից, տիկին, ― ասաց այրին, ― հիմա որ արդեն գիտեմ, թե ով է խաչի թագավորը։ Ագռավի աղջիկն էլ է ինձ հայտնի։ Իսկ թագավորը մարյաժայի՞ն է։

― Մարյաժային է, օրիորդ։

Այրին թևավորված տուն գնաց։ Իսկ գուշակուհին, խաղաթղերը արկղ նետելով, հորանջեց, ցույց տալով հիսնամայա կնոջ երախը և գնաց խոհանոց։ Այնտեղ նա զբաղվեց ճաշով, որ տաքանում էր «Գրեց» նավթավառի վրա, խոհարարուհու պես ձեռքերը սրբեց գոգնոցով, վերցրեց տեղ֊տեղ էմալը թափված դույլը և գնաց բակ ջուր բերելու։

Նա քայլում էր բակում, ծանրորեն շարժվելով տափակ ոտնաթաթերի վրա։ Նրա կիսաքայքայված կուրծքը ալարկոտ թրթռում էր վերաներկած կոֆտայի մեջ։ Գլխի վրա բուսել էր ալեհեր մազերի մի ավել։ Նա պառավ էր, կեղտոտ, կասկածանքով էր նայում բոլորին և սիրում էր քաղցրեղեն։ Եթե Իպոլիտ Մատվեևիչը հիմա տեսներ նրան, ապա երբեք չէր ճանաչի Ելենա Բոուրին, իր հին սիրուհուն, որի մասին դատարանի քարտուղարը մի ժամանակ ոտանավորով ասել էր, թե «համբույրների է նա կանչում, օդային էակ է նա»։ Ջրհորի մոտ տիկին Բոուրին ողջունեց հարևանը՝ ինտելիգենտ֊փականակագործ Վիկտոր Միխայլովիչ Պոլեսովը, որը ջուր էր վերցնում բենզինի բիդոնով։ Պոլեսովը օպերային սատանայի դեմք ուներ, որին նախքան բեմ թողնելը խնամքով մուր են քսել։

Ողջյուններ փոխանակելուց հետո հարևանները խոսեցին ամբողջ Ստարոգրադին զբաղեցնող գործի մասին։

― Ի՜նչ օրի հասանք, ― հեգնորեն ասաց Պոլեսովը, ― երեկ ամբողջ քաղաքը տակնուվրա արեցի, երեքութերորդական դյույմանոց պլաշկա չկարողացա ճարել։ Չկա՛։ Չէ։ Մինչդեռ պատրաստվում են տրամվայ բաց թողնել։

Ելենա Ստանիսլավովնան, որը երեքութերորդական դյույմանոց պլաշկայի մասին այնքան գաղափար ուներ, որքան գյուղատնտեսության մասին ունենում է Լեոնարդո դա Վինչիի անվան խորեոգրաֆիկ դասընթացների ունկնդրուհին, որի կարծիքով կաթնաշոռը ստացվում է վարենիկներից, այնուամենայնիվ կարեկցեց․

― Ի՜նչ խանութներ են հիմա։ Հիմա միայն հերթեր կան, իսկ խանութներ չկան։ Իսկ ամենից սարսափելին այդ խանութների անուններն են։ Ստարկոոպա՜ռ․․․

― Չէ, գիտեք, Ելենա Ստանիսլավովնա, դա դեռ ի՜նչ է որ։ Նրանց չորս մոտոր է մնացել «Ընդհանուր էլեկտրական կոմպանիայից»։ Դե դրանք մի կերպ յոլա կտանեն, թեև թափքը անպետք է․․․ Ապակին ռետինների վրա չէ։ Ինքս եմ տեսել։ Զնգզնգալու է շարունակ․․․ Սարսա՛փ։ Իսկ մնացած մոտորները՝ Խարկովի արտադրանք են։ Տեղովը գոսպրոմցվետմետ։ Մի վերստ հազիվ քաշեն։ Ես տեսել եմ դրանց։

Փականագործը ջղայնացած լռեց։ Նրա սև դեմքը արևի տակ փայլում էր։ Աչքերի սպիտակուցները դեղնավուն էին։ Մոտոր ունեցող տնայնագործների մեջ, որոնցով առատ էր Ստարգորոդը, Վիկտոր Միխայլովիչ Պոլեսովը անշնորք էր և ավելի հաճախ էր ընկնում անախորժ վիճակի մեջ, քան ուրիշները։ Դրա պատճառը նրա չափից դուրս կրակոտ բնավորությունն էր։ Դա եռուն ծույլի մեկն էր։ Շարունակ փրփրում էր։ Նրան հնարավոր չէր գտնել իր սեփական արհեստանոցում, որ գտնվում էր Պերելշինյան նրբանցքի N7 տան երկրորդ բակում։ Հանգած շարժական քուրան որբուկի պես կանգնած էր քարաշեն սարայի մեջտեղը, որի անկյուններում թափված էին ծակված կամերաներ, պատռված «Տրեուգոլնիկ» պահպանաշերտեր, կարմրագորշ կողպեքներ ― այնքան մեծ, որ դրանցով կարելի էր քաղաքներ կողպել, ― վառելանյութի փափուկ բակեր՝ «Jndian» և «Wanderer» մակագրություններով, մանկական զսպանակավոր ձեռնասայլակ, հավետ լռած դինամո, դաբաղած նեխած կաշեփոկեր, յուղոտված խծուծ, մաշված հղկաթուղթ, ավստրիկան սվին և բազում ծռմռված, պատառոտված և ճխլտված անպետքություններ։ Պատվիրատուները չէին գտնում Վիկտոր Միխայլովիչին։ Վիկտոր Միխայլովիչն ինչ֊որ տեղ կարգադրություններ էր անում։ Նա աշխատանքի հետ գլուխ չուներ։ Նա չէր կարող հանգիստ նայել իր կամ ուրիշի բակը մտնող բեռնասայլորդին։ Պոլեսովն անմիջապես բակ էր դուրս գալիս և, ձեռերը ետևին դրած, արհամարհանքով դիտում էր սայլորդի գործողությունները։ Վերջապես նրա սիրտը չէր դիմանում։

― Բա ո՞վ է էդպես ներս մտնում, ― բղավում էր նա սարափելով։ ― Շո՛ւռ տուր։

Վախեցած սայլորդը շուռ էր տալիս։

― Ո՞ւր ես շուռ տալիս, ռեխի մեկը, ― տառապում էր Վիկտոր Միխայլովիչը, վրա պրծնելով ձիուն։ ― Հին ժամանակներում մի լավ կհասցնեին քո մռութին, այն ժամանակ շուռ կտայիր։

Այդպես կես ժամի չափ հրամաններ արձակելուց հետո Պոլեսովը հենց այն է պատրաստվում էր վերադառնալ արհեստանոց, ուր նրան սպասում էր չնորոգված հեծանվային պոմպը, բայց այդ պահին քաղաքի անդորր կյանքը սովորաբար դարձյալ խախտվում էր որրևէ թյուրիմացությունից։ Մերթ փողոցում սռնիներով իրար էին դիպչում երկու սայլակ, և Վիկտոր Միխայլովիչը ցույց էր տալիս, թե ինչպես կարելի է դրանք ամենից լավ և արագ անջատել իրարից, մերթ փոխում էին հեռագրասյունը, և Պոլեսովը իր իսկ արհեստանոցից հատկապես բերած ուղղալարով ստուգում էր սյան ուղղահայացությունը գետնի նկատմամբ, մերթ, վերջապես, անցնում էր հրշեջ գումակը, և Պոլեսովը շեփորի հնչյուններից հուզված և անհանգստության կրակից տոչորված, վազում էր հրշեջ կառքերի ետևից։

Սակայն երբեմն Վիկտոր Միխայլովիչին համակում էր ռեալ գործողության տարերքը։ Մի քանի օրով նա փակվում էր արհեստանոցում և սուսուփուս աշխատում։ Երեխաներն ազատ վազվզում էին բակում և բղավում՝ ինչ ուզում էին, բեռնասայլորդները բակում գծում էին ինչ ծուռումուռ գծեր ասես, փողոցում սայլակները ընդհանրապես դադարում էին իրար կցվելուց, և հրշեջ կառքերն ու դիակառքերը մեն֊մենակ գլորվում էին դեպի հրդեհի վայրը ― Վիկտոր Միխայլովիչը աշխատում էր։ Մի անգամ, թունդ հարբեցողությունից հետո, նա ինչպես կոտոշներից բռնած խոյի, բակ դուրս բերեց մի մոտոցիկլ, որ բաղկացած էր ավտոմոբիլների, կրակմարիչների, հեծանիվների և գրամեքենաների կտորտանքներից։ Մեկ ու կես ուժանոց մոտորը վենդերերյան էր, անիվները՝ դավիդսոնյան, իսկ մնացած էական մասերը վաղուց արդեն կորցրել էին ֆիրմաները։ Թամբից շպագատով կախված էր խավաքարտե մի պլակատ՝ «Փորձարկում»։ Բազմություն հավաքվեց։ Վիկտոր Միխայլովիչը, ոչ ոքի չնայելով, ձեռքով պտտեց պեդալը։ Տասը րոպեի չափ կայծ չէր ստացվում։ Ապա լսվեց երկաթյա չփչփոց, գործիքը դողդողաց և կորավ կեղտոտ ծխի մեջ։ Վիկտոր Միխայլովիչը նետեց իրեն թամբի վրա, և մոտոցիկլը, խելացնոր արագություն վերցնելով, թունելի միջով դուրս բերեց նրան սալարկած փողոցի մեջտեղը և մեկից կանգ առավ, ասես գնդակահարված։ Վիկտոր Միխայլովիչը այն է պատրաստվում էր իջնել և ստուգել իր հանելուկային մեքենան, երբ նա հանկարծ ետընթաց շարժում կատարեց և տարավ իր ստեղծողին նույն թունելի միջով, կանգնեց նույն տեղը, որտեղից մեկնել էր՝ բակի մեջտեղում, փնթփնթալով ախ քաշեց և պայթեց։ Վիկտոր Միխայլովիչը հրաշքով փրկվեց և մոտոցիկլի կտորտանքներից հարբեցողության մյուս շրջանում սարքեց ստացիոնար շարժիչ, որը շատ էր նմանվում իսկականի, բայց չէր աշխատում։

Ինտելիգենտ֊փականագործի ակադեմիական գործունեության պսակը հարևան N5 տան դարբասի էպոպեան էր։ Այդ տան բնակընկերությունը պայմանագիր կնքեց Վիկտոր Միխայլովիչի հետ, որով Պոլեսովը պարտավորվում էր լրիվ կարգի բերել երկաթյա դարբասը և իր հայեցողությամբ ներկել այն որևէ հաճելի գույնով։ Մյուս կողմից բնակընկերությունը պարտավորվում էր աշխատանքները հատուկ հանձնաժողովի կողմից ընդունելուց հետո Վ․ Մ․ Պոլեսովին վճարել քսանմեկ ռուբլի յոթանասունհինգ կոպեկ։ Դրոշմանիշների ծախսը աշխատանք կատարողի հաշվին էր։

Վիկտոր Միխայլովիչը Սամսոնի պես քարշ տվեց բերեց դարբասը։ Արհեստանոցում ոգևորված գործի անցավ։ Երկու օր գնաց դարբասը գամահանելու վրա։ Այն դասավորվեց ըստ բաղկացուցիչ մասերի։ Չուգունե պարուրազարդերը ընկած էին մանկական ձեռնասայլակի մեջ, երկաթյա շտանգները և գեղարդները դարսված էին դազգահի տակ։ Մի քանի օր էլ գնաց վնասվածքները զննելու վրա։ Իսկ հետո քաղաքում մի մեծ անախորժություն պատահեց․ Դրովյանայա փողոցի վրա պայթեց մագիստրալ ջրմուղ խողովակը, և Վիկտոր Միխայլովիչը շաբաթվա մնացած օրերը անցկացրեց վթարի վայրում, հեգնորեն ժպտալով, բանվորների վրա բղավելով և ամեն րոպե վիհի մեջ նայելով։

Երբ Վիկտոր Միխայլովիչի կազմակերպչական ավյունը փոքր֊ինչ մեղմացավ, նա նորից մոտ եկավ դարբասին, բայց ուշ էր․ բակի երեխաներն արդեն խաղում էին N5 տան դարբասի պարուրազարդերով և գեղարդիներով։ Տեսնելով զայրացած փականագործին, երեխաները վախեցած շաղ տվեցին խաղալիքները և փախան։ Պարուրազարդերի կեսը չկար և չհաջողվեց գտնել։ Դրանից հետո Վիկտոր Միխայլովիչը անձամբ մասնակցում էր գողերին հետապնդելու գործին, բայց գողը, թեև պարզած ձեռքերով էր տանում եռացող ինքնաեռը, որի թիթեղյա խողովակից բոց էր ելնում, վազում էր շատ արագ, և շուռ գալով կեղտոտ խոսքերով պարսավում էր ամենից առջևում գտնվող Վիկտոր Միխայլովիչին։ Բայց բոլորից շատ տուժեց N5 տան դռնապանը։ Նա կորցրեց ամենգիշերյա վաստակը․ դարբասը չկար, բացելու բան չկար և քեֆ անող բնակիչները ոչ մի առիթ չունեին նրան տասկոպեկանոց բաշխելու։ Սկզբում դռնապանը գնում էր իմանալու, թե շո՞ւտ կպատրաստվի արդյոք դարբասը, հետո սկսեց աղաչել֊պաղատել հիսուս֊քրիստոսով, իսկ վերջում սկսեց անորոշ սպառնալիքներ արտասանել։ Բնակընկերությունը գրավոր հիշեցումներ էր ուղարկում Վիկտոր Միխայլովիչին։ Դատարանի հոտ էր փչում։ Դրությունը գնալով լարվում էր։

Գուշակուհին և էնտուզիաստ փականագործը, ջրհորի մոտ կանգնած, շարունակում էին զրուցել։

― Ներծծված շպալների բացակայության առկայության դեպքում, ―բակով մեկ բղավում էր Վիկտոր Միխայլովիչը, ― դա ոչ թե տրամվայ է լինելու, այլ դարդ ու բալա։

― Ե՞րբ է այդ ամենը վերջանալու, ― ասաց Ելենա Ստանիսլավովնան։ ― Ապրում ենք վայրենիների պես։

― Դրան վերջ չկա․․․ Բա՜ս։ Գիտե՞ք, այսօր ումն եմ տեսել։ Վորոբյանինովին։

Ելենա Ստանիսլավովնան կրթնեց ջրհորին, ապշած շարունակելով կախած պահել ջրով լի դույլը։

― Գնացել էի կոմունխոզ արհեստանոցի վարձակալման պայմանագիրը երկարացնելու, անցնում էի միջանցքով։ Հանկարծ երկու հոգի մոտենում են ինձ։ Նայեմ՝ ինչ֊որ ծանոթ դեմք։ Ասես Վորոբյանինովը լինի։ Ու հարցնում են․ «Ասացեք, առաջներում ի՞նչ հիմնարկություն է եղել այս շենքում»։ Ասում եմ, թե առաջներում այստեղ եղել է իգական գիմնազիա, իսկ հետո բնակբաժին։ «Իսկ ձեր ինչի՞ն է պետք», ― հարցնում եմ։ Իսկ նրանք ասում են «շնորհակալություն» և առաջ են անցնում։ Էստեղ ես պարզ տեսա, որ դա Վորոբյանինովն է, միայն թե առանց բեղերի։ Ինչո՞ւ համար էր եկել այստեղ։ Իսկ հետի էն մյուսը՝ տեսքով տղամարդ էր։ Որոշակի նախկին սպա։ Էստեղ մտքովս անցավ․․․

Այդ րոպեին Վիկտոր Միխայլովիչը անախորժ մի բան տեսավ։ Խոսքն ընդհատելով, նա ճանկեց իր բիդոնը և արագ թաքնվեց աղբարկղի ետևում։ Դանդաղ քայլերով բակ մտավ N5 տան դռնապանը, կանգ առավ ջրհորի մոտ և սկսեց աչք ածել բակի շենքերը։ Ոչ մի տեղ Վիկտոր Միխայլովիչին չտեսնելով, տխրեց։

― Փականակագործ Վիտկան էլի՞ չկա, ― հարցրեց նա Ելենա Ստանիսլավովնային։

― Ախ, ես ոչինչ չգիտեմ, ― ասաց գուշակուհին, ― ոչինչ չգիտեմ։

Եվ արտասովոր հուզված, դույլից ջուրը շաղ տալով, շտապ գնաց իր տունը։

Դռնապանը շոյեց ջրհորի ցեմենտի ճախարակը և գնաց արհեստանոց։

Փականակագործի արհեստանոցի

մուտքը

ցուցանակից երկու քայլ հեռավորության վրա աչքի էր ընկնում մեկ ուրիշ ցուցանակ․

Փականակագործի արհեստանոց

և

պրիմուսների նորոգում

որի տակ ծանր կողպեք էր կախված։ Դռնապանը ոտքով խփեց կողպեքին և ատելությամբ ասաց․

― Ը՜, գանգրենա։

Դռնապանը մի երեք րոպե ևս կանգնեց արհեստանոցի մոտ, լցվելով ամենաթունոտ զգացմունքներով, հետո դղրդոցով պոկեց ցուցանակը, տարավ դրեց բակի մեջտեղը, ջրհորի մոտ, և երկու ոտքով վրան կանգնելով, սկանդալ բարձրացրեց։

― Ձեր այդ համար յոթ տանը գողեր են ապրում, ― գոռում էր դռնապանը։ ― Ամեն տեսակ սրիկաներ։ Յոթ գլխանի իժեր։ Միջնակարգ կրթությո՜ւն ունի․․․ Ես էդ միջնակարգ կրթությանը չեմ նայի․․․ Անիծվա՛ծ գանգրենա․․․

Աիդ միջոցին միջնակարգ կրթություն ստացած յոթգլխանի իժը աղբարկղի ետևը նստել էր բիդոնի վրա և թախծում էր։

Շրխկոցով բացվում էին շրջանակները և պատուհաններից դուրս էին նայում ուրախ կենվորները։ Փողոցից առանց շտապելու բակ էին մտնում հետաքրքրվողները։ Աուդիտորիա տեսնելուն պես դռնապանը ավելի տաքացավ։

― Փականակագործ֊մեխանի՛կ, ― գոռգոռում էր դռնապանը։ ― Արիստոկրատ շանորդի։

Դռնապանը պառլամենտական արտահայտությունները շուտ֊շուտ փոխարինում էր անցենզուր խոսքերով, որոնց նախապատվություն էր տալիս։ Կանանց թույլ դասը, որ խիստ կպել էր պատուհանի գոգերին, շատ էր վրդովվում դռնապանի վրա, բայց պատուհանից չէր հեռանում։

― Քիթումռութդ կտրորե՛մ, ― մոլեգնում էր դռնապանը։ ― Կրթվածի մեկը։

Երբ սկանդալը հասել էր իր գագաթնակետին, հայտնվեց միլիցիոները և լուռումունջ սկսեց սկանդալիստին քարշ տալ քաղաքամաս։ Միլիցիոներին օգնում էին «Բիստրոուպակի» տղաները։

Դռնապանը հլու֊հնազանդ փարվեց միլիցիոների վզին և լաց եղավ։

Վտանգը անցավ։

Այդ պահին աղբարկղի ետևից դուրս ցատկեց հոգետանջ Վիկտոր Միխայլովիչը։ Աուդիտորիան աղմկեց։

― Գյադա՛, ― բղավեց Վիկտոր Միխայլովիչը թափորի ետևից։ ― Գյադա՛։ Ես քեզ ցույց կտամ։ Սրիկա՛։

Դառնագին հեկեկացող դռնապանը, այդ ամենը չլսեց։ Նրան ձեռքի վրա տանում էին բաժանմունք։ Իբրև իրեղեն ապացույց այնտեղ քարշ տվին նաև «Փականագործի արհեստանոց և պրիմուսների նորոգում» ցուցանակը։

Վիկտոր Միխայլովիչը դեռ երկար ժամանակ հոխորտում էր․

― Շո՛ւն շնորդիներ, ― ասում էր նա դիմելով հանդիսականներին, ― մեծ կարծիքի եք ձեր մասին։ Գյադանե՛ր։

― Հերի՛ք է, Վիկտոր Միխայլովիչ, ― պատուհանից բղավեց Ելենա Ստանիսլավովնան։ ― Անցե՛ք մի րոպեով ինձ մոտ։

Նա մի պնակ կոմպոտ դրեց Վիկտոր Միխայլովիչի առջև և, սենյակում անցուդարձ անելով, սկսեց հարցուփորձ անել․

― Քեզ ասում եմ, որ դա նա էր, առանց բեղերի, բայց նա, ― ըստ սովորության բղավում էր Վիկտոր Միխայլովիչը, ― ես ախր հիանալի գիտեմ նրան։ Տեղովը Վորոբյանինովն է։

― Կամաց, ի սեր աստծո։ Ինչո՞ւ է եկել, ինչ եք կարծում։

Վիկտոր Միխայլովիչի սև դեմքի վրա հեգնական ժպիտ նկատվեց։

― Իսկ դո՞ւք ինչ եք կարծում։

Նա քմծիծաղ տվեց ավելի մեծ հեգնանաքով։

― Համենայն դեպս ոչ պայմանագիր ստորագրելու բոլշևիկների հետ։

― Դուք կարծում եք, թե նա վտանգի՞ է ենթակա։

Հեղափոխության տասը տարիների ընթացքում Վիկտոր Միխայլովիչի կուտակած հեգնանքի պաշարները անսպառ էին։ Նրա դեմքի վրա խաղաց տարբեր ուժի և կասկածանքի ժպիտների շարք։

― Սովետական Ռուսաստանում ո՞վ չի ենթարկվում վտանգի, առավել ևս Վորոբյանինովի վիճակում գտնվող մարդը։ Բեղերը, Ելենա Ստանիսլավովնա, զուր տեղը չեն սափրում։

― Նա ուղարկված է արտասահմանի՞ց, ― հարցրեց Ելենա Ստանիսլավովնան, գրեթե շնչասպառ։

― Անպայմա՛ն, ― պատասխանեց հանչարեղ կականագործը։

― Ի՞նչ նպատակով է եկել այստեղ։

― Երեխա մի լինեք։

― Միևնույն է։ Ես պետք է նրան տեսնեմ։

― Իսկ գիտե՞ք, թե ինչով եք ռիսկում։

― Ա՛հ, միևնույն է։ Տասը տարվա անջատումից հետո ես չեմ կարող չտեսնվել Իպոլիտ Մատվեևիչի հետ։

Նրան իսկապես թվաց, թե ճակատագիրը իրենց բաժանել է հենց այն պահին, երբ նրանք սիրում էին միմյանց։

― Աղաչում եմ ձեզ, գտեք նրան։ Իմացեք, որտեղ է նա։ Դուք ամեն տեղ լինում եք։ Դժվար չի լինի ձեզ համար։ Հաղորդեցեք, որ ես ուզում եմ տեսնել նրան։ Լսո՞ւմ եք։

Կարմիր վարտիկով թութակը, որ նիրհել էր թառի վրա, վախեցավ աղմկոտ խոսակցությունից, շուռ եկավ գլխի վրա և այդ վիճակում քարացավ։

― Ելենա Ստանիսլավովնա, ― ասաց փականագործ֊մեխանիկը, վեր կենալով և ձեռքը կրծքին սեղմելով, ― ես կգտնեմ նրան և կկապվեմ հետը։

― Գուցե էլի՞ կոմպոտ ուզենայիք, ― հուզվեց գուշակուհին։

Վիկտոր Միխայլովիչը կերավ կոմպոտը, քինոտ զեկուցում կարդաց թութակի վանդակի սխալ կառուցվածքի մասին և հրաժեշտ տվեց Ելենա Ստանիսլավնովնային, խորհուրդ տալով նրան խիստ գաղտնի պահել այդ ամենը։

Այբենական ցանկ՝ «Կյանքի հայելին»

Կոմպանյոնները երկրորդ օրը համոզվեցին, որ այլևվս անհարմար է ապրել դռնապանի սենյակում։ Տիխոնը փնթփնթում էր՝ բոլորովին շշմած այն բանից հետո, երբ աղային տեսավ նախ սևաբեղ, հետո կանաչաբեղ, իսկ վերջում բոլորովին անբեղ։ Քնելու տեղ չկար։ Դռնապանի սենյակում նեխվող գոմաղբի հոտ էր կանգնած, որ տարածում էին Տիխոնի նոր վալենկաները։ Հին վալենկաները դրված էին անկյունում և նույնպես չէին «օզոնավորում» օդը։

― Հուշերի երեկոն համարում եմ փակված, ― ասաց Օստապը, ― պետք է տեղափոխվել հյուրանոց։

Իպոլիտ Մատվեևիչը ցնցվեց։

― Այդ մեկը չի կարելի։

― Ինչո՞ւ։

― Այնտեղ ստիպված ենք գրանցվել։

― Անձնագիրը կարգին վիճակում չէ՞։

― Ոչ, անձնագիրը կարգին է, բայց քաղաքում լավ ծանոթ են իմ ազգանվանը։ Ասեկոսներ կսկսվեն։

Կոնցեսիոներները մտախոհ լռեցին։

― Իսկ ձեզ դո՞ւր է գալիս Միխելսոն ազգանունը, ― անսպասելիորեն հարցրեց Օստապը։

― Ո՞ր Միխելսոնը։ Սենա՞տոր։

― Ո՛չ։ Խորառծառի միության անդամը։

― Ես ձեզ չեմ հասկանում։

― Տեխնիկական ունակությունների բացակայությունից է դա։ Աստծու գառ մի եղեք։

Բենդերը կանաչ պիջակի գրպանից հանեց պրոֆմիության գրքույկը և հանձնեց Իպոլիտ Մատվեևիչին։

― Կոնրադ Կարլովիչ Միխելսոն, քառասունութ տարեկան, անպարտիական, ամուրի, միության անդամ 1921 թվականից, վերին աստիճանի բարոյական անձնավորություն, իմ լավ ծանոթը, կարծեմ երեխաների բարեկամ․․․ Բայց դուք կարող եք բարեկամություն չանել երեխաների հետ․ միլիցիան այդ չի պահանջում ձեզանից։

Իպոլիտ Մատվեևիչը կարմրեց։

― Բայց հարմա՞ր է արդյոք։

― Մեր կոնցեսիայի հետ համեմատած այդ արարմունքը, թեպետև նախատեսված է Քրեական օրենսգրքով, այնուամենայնիվ մանկական մուկն ու կատուն խաղի անմեղ տեսքը ունի։

Վորոբյանինովը այնուամենայնիվ դեմ ընկավ։

― Դուք իդեալիստ եք, Կոնրադ Կառլովիչ։ Ձեր բախտը դեռ բանել է, թե չէ, պատկերացրեք, հանկարծ ու ստիպված լինեիք կոչվել Պապա֊Խրիստոզոպուլո կամ Զլովունով։

Անմիջապես համաձայնություն կայացավ, և կոնցեսիոներները, առանց հրաժեշտ տալու Տիխոնին, դուրս եկան փողոց։

Նրանք կանգ առան «Սորբանա» կահավորված սենյակներում։ Օստապը իրարանցման մեջ գցեց հյուրանոցի սպասավորների ողջ սակավաթիվ անձնակազմը։ Սկզբում նա դիտեց յոթռուբլիանոց համարները, բայց դժգոհ մնաց նրանց կահավորումից։ Հինգռուբլիանոց համարների կահավորությունն ավելի հավանեց, բայց գորգերը մի տեսակ խունացած էին և նրանց հոտը վրդովեցնում էր։ Երեք ռուբլիանոց համարներում ամեն բան լավ էր, բացի նկարներից։

― Ես չեմ կարող բնանկարների հետ միասին մի անկյունում ապրել, ― ասաց Օստապը։

― Ստիպված եղան բնակություն հաստատել մի ռուբլի ութսուն կոպեկանոց սենյակում։ Այնտեղ ոչ բնանկար կար, ոչ գորգեր, իսկ կահավորումը խիստ զուսպ էր․ երկու մահճակալ և գիշերվա փոքրիկ սեղան։

― Քարե դարի ոճ, ― նկատեց Օստապը գոհունակությամբ։ ― Իսկ սավանների մեջ նախապատմական կենդանիներ չկա՞ն։

― Նայած սեզոնին, ― պատասխանեց խորամանկ միջանցքի հերթապահը, ― եթե, օրինակի համար, որևէ նահանգական համագումար է, իհարկե, չեն լինում, որովհետև ուղևորներ շատ են լինում և դրանից առաջ մեծ մաքրում է տեղի ունենում։ Իսկ մնացած ժամանակ իսկապես պատահում է, որ վրա են տալիս։ Հարևան «Լիվադիայի» համարներից։

Նույն օրն էլ կոնցեսիոներները եղան Ստարկոմունխոզում, որտեղ ստացան անհրաժեշտ բոլոր տեղեկությունները։ Պարզվեց, որ բնակբաժինը լուծվել է 1921 թվականին և նրա ընդարձակ արխիվը ձուլվել է Ստարկոմունխոզի արխիվի հետ։

Մեծ կոմբինատորը անցավ գործի։ Իրիկվա կողմ կոմպանյոններն արդեն գիտեին արխիվի վարիչ, նախկին քաղաքապետի գրաենյակի աստիճանավոր, այժմ գրասենյակային աշխատանքի մշակ Վատֆոլոմեյ Կորոբեյնիկովի տան հասցեն։

Օստապը հագավ գարուսե ժիլետը, մահճակալի մեջքին թափ տվեց պիջակը, ներկայացուցչության համար մի ռուբլի քսան կոպեկ պահանջեց Իպոլիտ Մատվեևիչից և գնաց այցելելու արխիվարիուսին։ Իպոլիտ Մատվեևիչը մնաց «Սորբոնում» և սկսեց հուզված անցուդարձ անել երկու մահճակալների արանքում ընկած կիրճի մեջ։ Այդ կանաչ ու ցուրտ երեկոյին ողջ ձեռնարկության բախտն էր վճռվում։ Եթե հաջողվի ձեռք բերել օրդերների պատճեները, որոնցով բաշխվել են Վորոբյանինովի առանձնատնից վերցրած կահույքը, գործը կարելի է համարել կիսով չափ հաջողված։ Առջևում, իհարկե, աներևակայելի դժվարություններ կային, բայց թելն արդեն ձեռքներում կլիներ։

― Միայն թե օրդերները ճարվեն, ― շշնջում էր Իպոլիտ Մատվեևիչը, փռվելով անկողնուն, ― միայն թե օրդերները․․․

Ճխլտված ներքնակի զպանակները լվերի պես կծում էին նրան։ Նա այդ չէր զգում։ Նա դեռ պարզ չէր պատկերացնում, թե օրդերներն ստանալուց հետո ինչ է լինելու, բայց համոզված էր, որ ամեն ինչ կգնա հալած յուղի պես․ «Իսկ յուղով, ― չգիտես ինչու պտտվում էր նրա գլխում, ― խաշիլը չես փչացնի»։

Մինչդեռ մեծ խաշիլ էր եփվում։ Վարդագույն երանգներով համակված Իպոլիտ Մատվեևիչը շուռ ու մուռ էր գալիս մահճակալի վրա։ Նրա տակի զսպանակները մայում էին։

Օստապն ստիպված եղավ ողջ քաղաքը ոտքի տակ տալ։ Կորոբեյնիկովը ապրում էր Գուսիշչեում ― Ստարգորոդի ծայրամասում։

Այնտեղ ապրում էին առավելապես երկաթուղայինները։ Երբեմն տներից բարձր, բետոնե բարակ ցանկապատով բաժանված թմբի վրայով, ետընթաց անցնում էր փնչացող շոգեքարշը։ Տների կտուրները մի վայրկյան լուսավորվում էին շոգեքարշի հնոցի բոցկլտուն կրակից։ Երբեմն արագ սլանում էին դատարկ վագոններ, երբեմն ճայթռուկներ էին պայթում։ Խրճիթների և ժամանակավոր բարաքների արանքում ձգվում էին դեռ խոնավ կոոպերատիվ տների երկար աղյուսաշեն կորպուսները։

Օստապն անցավ լուսավոր կղզին՝ երկաթուղայինների ակումբը, թղթով ստուգեց հասցեն և կանգ առավ արխիվարիուսի դռան առջև։ Նա պտտեցրեց զանգը, որի վրա ցցուն տառերով գրված էր՝ «Խնդրում եմ պտտել»։

«Ո՞ւմ մոտ», «ի՞նչ գործով» ― երկար հարցուփորձից հետո դուռը բաց արին, և նա հայտնվեց մութ, պահարաններով լեցուն նախասրահում։ Մթության մեջ մեկը շնչում էր Օստապի դեմքին, բայց ոչինչ չէր ասում։

― Ո՞ւր է այստեղ քաղաքացի Կորոբեյնիկովը, ― հարցրեց Բենդերը։

Շնչող մարդը բռնեց Օստապի ձեռքից և տարավ նավթի կախովի լամպով լուսավորված ճաշասենյակը։ Օստապն առջևում տեսավ մի փոքրիկ ծերունու ― անասելի ճկուն մեջքով մի մաքրասերի։ Կասկած չկար, որ այդ ծերուկը հենց ինքը քաղաքացի Կորոբեյնիկովն էր։ Օստապն առանց հրավերի մոտ քաշեց աթոռը և նստեց։

Ծերուկը անվախ նայում էր ինքնագլուխ մարդուն և լռում։ Օստապն առաջինը սկսեց սիրալիր խոսակցությունը․

― Ես ձեզ մոտ գործով եմ եկել։ Դուք ծառայում եք Ստարկոմունխոզի արխիվո՞ւմ։

― Ծերուկի մեջքը շարժվեց և դրականորեն կռացավ։

― Իսկ առաջ ծառայում էինք բնակբաժնո՞ւմ։

― Ամեն տեղ էլ ծառայել եմ, ― զվարթ ասաց ծերուկը։

― Նույնիսկ քաղաքապետի գրասենյակո՞ւմ։

Այդ ասելով Օստապը նազելիորեն ժպտաց։ Ծերուկի մեջքը երկար ժամանակ գալարվում էր և, վերջապես, կանգ առավ մի դիրքով, որը վկայում էր, թե քաղաքապետության մեջ ծառայելը վաղուցվա բան է, և որ ամեն ինչ հիշելը միանգամայն անհնարին բան է։

― Բայց և այնպես թույլ տվեք իմանալ, ինչո՞վ եմ պարտական, ― հարցրեց տանտերը, հետաքրքրությամբ նայելով հյուրին։

― Թույլ կտամ, ― պատասխանեց հյուրը։ ― Ես Վորոբյանինովի տղան եմ։

― Այդ ո՞ր։ Պարագլխի՞։

― Նրա։

― Բա նա կենդանի՞ է։

― Մեռել է, քաղաքացի Կորոբեյնիկով։ Հանգչել է։

― Հա՜, ― առանձնապես չվշտանալով ասաց ծերուկը, ― տխուր դեպք է։ Բայց ախր, կարծեմ նա երեխաներ չի ունեցել։

― Չի ունեցել, ― սիրալիր հաստատեց Օստապը։

― Բա էլ ո՞նց․․․

― Ոչինչ։ Ես մորգանատիկ ամուսնությունից եմ ծնվել։

― Հո Ելենա Ստանիսլավովնայի տղան չե՞ք։

― Այո։ Հենց նրա։

― Իսկ ինչպես է նրանց առողջությունը։

― Մամանը վաղուց գերեզմանումն է։

― Այդպես, այդպես, ա՛խ, ի՜նչ տխուր բան։

Եվ ծերուկը դեռ երկար ժամանակ կարեկցանքի արցունքներով նայում էր Օստապին, թեև հենց այսօր առավոտյան Ելենա Ստանիսլավնովային տեսել էր շուկայում՝ մսավաճառների շարքում։

― Բոլորն էլ մեռնում են, ― ասաց նա։ ― Բայց և այնպես թույլ տվեք իմանալ, ի՞նչ գործով եք եկել, հարգելի, այ ձեր անունը չգիտեմ․․․

― Վոլդեմար, ― արագ վրա բերեց Օստապը։

― Վլադիմիր Իպոլիտովի՞չ։ Շատ լավ։ Այդպես։ Ես ձեզ լսում եմ, Վլադիմիր Իպոլիտովիչ։

Ծերուկը նստեց նախշավոր մոմլաթով ծածկված սեղանի մոտ, և ակնապիշ նայեց Օստապի աչքերի մեջ։

Օստապը պատշաճ խոսքերով իր տխրությունը հայտնեց ծնողների կորստյան առթիվ։ Նա շատ է ցավում, որ այսպես ուշ ներխուժեց մեծարգո արխիվարիուսի բնակարանը և իր այցելությամբ անհանգստություն պատճառեց նրան, բայց հուսով է, որ մեծարգո արխիվարիուսը կների, երբ իմանա, թե ինչ զգացմունք է մղել նրան այդ քայլն անելու։

― Ես կուզենայի, ― անասելի որդիական սիրով վերջացրեց Օստապը, ― որևէ բան գտնել հայրիկիս կահույքից, նրա հիշատակը պահելու համար։ Դուք չգիտե՞ք արդյոք, թե ումն է հանձնված հորս տան կահույքը։

― Բարդ բան է, ― պատասխանեց ծերուկը փոքր֊ինչ մտածելուց հետո, ― միայն ապահովված մարդու ուժը կպատի դրան․․․ Իսկ դուք, ներեցեք, ինչո՞վ եք զբաղվում։

― Ազատ զբաղմունք։ Արտելային սկզբունքներով սեփական մսասառցասպանդանոց ունեմ Սամարայում։

Ծերուկը տարակուսանքով նայեց երիտասարդ Վորոբյանինովի կանաչ հանդերձանքին, բայց չառարկեց։

«Ճարպիկ երիտասարդ է եղել», ― անցավ նրա մտքով։

Օստապը, որ այդ միջոցին ավարտել էր Կորոբեյնիկովին տնտղելը, որոշեց, որ «ծերուկը տիպիկ սրիկա է»։

― Այդպես ուրեմն, ― ասաց Օստապը։

― Այդպես ուրեմն, ― ասաց արխիվարիուսը, ― դժվար է, բայց հնարավոր․․․

― Ծա՞խս է պահանջում, ― օգնեց մսասառցասպանդանոցի տերը։

― Մի փոքր գումար․․․

― Ավելի մոտ մարմնին, ինչպես ասում էր Մոպասանը։ Տեղեկությունները կվարձատրվեն։

― Ինչ կա որ, յոթանասուն ռուբլի դրեք մեջտեղ։

― Ինչո՞ւ այդպես շատ։ Գարին թանկացե՞լ է։

Ծերուկը ցնցվեց մանր դողով, խաղացնելով ողնաշարը։

― Բարեհաճում եք կատակել․․․

― Համաձայն եմ, պապաշա։ Օրդերների դիմաց փող։ Ե՞րբ կարելի է անցնել։

― Փողը մոտնե՞րդ է։

Օստապը պատրաստակամությամբ թփթփացրեց գրպանին։

― Այդ դեպքում թեկուզ հենց հիմա, ― հանդիսավոր կերպով ասաց Կորոբեյնիկովը։

Նա վառեց մոմը և Օստապին առաջնորդեց հարևան սենյակը։ Այնտեղ բացի մահճակալից, որի վրա հավանորեն տանտերն էր քնում, կար մի գրասեղան՝ վրան հաշվապահական գրքեր, և գրասենյակային երկար մի պահարան՝ բաց դարակներով։ Դարակների կողերին փակցված էին տպագիր տառեր А, Б, В և այլն, մինչև արիերգարդային Я տառը։ Դարակներում դրված էին բարակ, նոր թոկով կապկպած օրդերների կապոցներ։

― Օհո՜, ― հիացած բացականչեց Օստապը։ ― Լրիվ տնական արխիվ է։

― Միանգամայն լրիվ, ― համեստորեն պատասխանեց արխիվարիուսը։ ― Ես, գիտեք, համենայն դեպս․․․ Կոմունխոզին սա պետք չէ, իսկ ինձ օր ծերության կարող է պետք գալ․․․ Ապրում ենք, գիտեք էլի, ոնց որ հրաբուխի վրա․․․ ամեն ինչ կարող է պատահել․․․ Այն ժամանակ մարդիկ կնետվեն դես ու դեն՝ իրենց կահույքը գտնելու, իսկ որտե՞ղ է այդ կահույքը։ Ահա թե որտեղ է։ Այստեղ են նրանք։ Պահարանում։ Իսկ ո՞վ է պահել֊պահպանել։ Կորոբե՛յնիկովը։ Եվ ահա պարոնայք շնորհակալություն կասեն ծերուկին, կօգնեն օր ծերությայն․․․ Իսկ ինձ շատ բան հարկավոր չէ․․․ մի֊մի տասանոց կտան ամեն օրդերի դիմաց ― շնորհակալ կլինեմ․․․ Թե չէ՝ գնա փորձիր ու դաշտում քամի գտիր։ Առանց ինձ չեն գտնի։

Օստապը հիացած նայում էր ծերուկին։

― Հրա՜շք գրասենյակ է, ― ասաց նա, ― լրիվ մեխանիզացիա։ Դուք ուղղակի աշխատանքի հերոս եք։

Շոյված արխիվարիուսը հյուրին իրազեկ դարձրեց սիրած գործի մանրամասնություններին։ Նա բացեց հաշվառման և բաշխման հաստ գրքերը։

― Ամեն ինչ այստեղ է, ― ասաց նա, ― բովանդակ Ստարգորոդը։ Բոլոր կահ֊կարասիները։ Ումնից երբ է վերցված, ում երբ տրված։ Իսկ սա էլ այբբենական գիրքն է, կյանքի հայելին։ Ո՞ւմ կահույքն է ձեզ հետաքրքրում։ Առաջին գիլդիայի վաճառական Անգելո՞վի։ Խնդրեմ։ Նայեցեք Ա տառին։ Ա տառը, ԱԿ, ԱՄ, ԱՆ, Անգելով․․․ Համա՞րը։ Ահա՝82742: Այժմ դեսը տուր հաշվառման գիրքը։ Էջ 142։ Ո՞ւր է Անգելովը։ Ահա անգելովը։ 1918 թվականի դեկտեմբերի 18֊ին Անգելովից վերցված է «Բեկկեր» դաշնամուր N97012, նրա հետ փափուկ աթոռակ, երկու գրասեղան, չորս գարդերոբ (երկուսը կարմրափայտ), մեկ շիֆոնյեր և այլն․․․ երեք գարդերոբը՝ «Արտույտ» մանկական գիշերօթիկին․․․ Եվս մի գարդերոբ՝ Ստարպրոդկոգուբի քարտուղարի անձնական տրամադրության տակ։ Իսկ դաշնամուրն ո՞ւր է գնացել։ Գնացել է Սոցապ, 2֊րդ տունը։ Մինչև հիմա էլ այնտեղ դաշնամուր կա․․․

― Ես այնտեղ ինչ֊որ այդպիսի դաշնամուր չտեսա», ― անցավ Օստապի մտքով, հիշելով Ալխենի ամոթխած դեմքը։

― Կամ, օրինակի համար, քաղաքային վարչության գրասենյակի կառավարիչ Մուրվինը․․․ Մ տառով է, ուրեմն պետք է փնտրել։ Ամեն ինչ այստեղ է։ Ամբողջ քաղաքը։ Դաշնամուրներ կան այստեղ, ամեն տեսակ բազմոցիկներ, տրյումոներ, բազկաթոռներ, գահավորակներ, փափկաթոռներ, ջահեր․․․ նույնիսկ սերվիզներ կան․․․

― Դե, ― ասաց Օստապը, ― անձեռնակերտ հուշարձան պետք է կանգնեցնել ձեզ։ Սակայն մոտենանք գործին։ Օրինակ Վ տառը։

Թող լինի Վ տառը, ― սիրով արձագանքեց Կորոբեյնիկովը։ ― Հիմա։ ՎՄ, ՎՆ, Վորիցկի, N 48238 Վորոբյանինով, Իպոլիտ Մատվեևիչ, ձեր հայրը, աստված հոգին լուսավորի, չինական պիտակված վազաներ՝ չորս, ֆրանսիական «Սևր» գործարանից, օբյուսսոն գորգեր՝ ութը, գոբելեն «Հովվուհի», մեկ, արջի խրտվիլակ՝ մատուցարանով՝ մեկ, ննջարանի գարնիտուր՝ տասնվեց տեղ, հյուրասենյակի գարնիտուր՝ տասնչորս տեղ, կաղնե փայտից, վարպետ Հաբսի շինած․․․

― Իսկ ո՞ւմ է բաժանված, ― անհամբեր հարցրեց Օստապը։

― Էս րոպեիս կիմանանք։ Մատուցարանով արջի խրտվիլակը՝ միլիցիայի երկրորդ քաղաքամաս։ «Հովիվ» գոբելենը՝ գեղարվեստական արժեքների ֆոնդ։ «Հովվուհի» գոբելենը՝ վոդնիկների ակումբ։ Թեքինի և խորասանի գորգերը՝ Արտաքին առևտրի ժողկոմատ։ Ննջարանի գարնիտուրը՝ որսորդների միություն, ճաշասենյակի գարնիտուրը՝ «Գլավչայ»֊ի Ստարգորոդյան բաժանմունք։ Հյուրասենյակի կաղնե գարնիտուրը՝ մասերով։ Կլոր սեղանն ու մի աթոռը՝ սոցապի 2-րդ տուն, ճկած մեջքով գահավորակը՝ բնակբաժնի տրամադրության տակ (մինչև օրս էլ նախասրահում դրված է, ամբողջ պաստառը յուղոտել են, սրիկաները), ևս մի աթոռ Գրիցացուևին, որպես իմպերիալիստական պատերազմի հաշմանդամի, նրա դիմումի և բնակբաժնի վարիչ ընկ․ Բուրկինի մակագրության համաձայն։ Տասը աթոռ՝ Մոսկվա, կահույքային վարպետության թանգարանին, Լուսժողկոմատի շրջաբերական֊նամակի համաձայն․․․ Չինական պիտակված վազաները․․․

― Գովում եմ, ― ասաց Օստապը ցնծալով, ― հանճարեղ բան է դա։ Լավ կլիներ օրդերներին էլ նայեինք։

― Հիմի, էս սհաթիս օրդերներն էլ կնայենք։ Վ տառի N 48238֊ը։

Արխիվարիուսը մոտեցավ պահարանին և, թաթերի վրա բարձրանալով, հանեց հարկավոր կապոցը։

― Հրե՛ս։ Ձեր հոր ամբողջ կահույքն էստեղ է։ Բոլո՞ր օրդերներն են ձեզ պետք։

― Բոլորն ի՞նչ եմ անում․․․ Այնպես․․․ Մանկության օրերի հիշողություններ՝ Հյուրասենյակի գարնիտուրը․․․ Հիշում եմ, խաղում էի հյուրասենյակում խորասանի գորգի վրա, «Հովվուհի» գոբելենին նայելով․․․ Լա՜վ ժամանակներ էին, ոսկյա մանկություն․․․ Եվ ահա, պապաշա, մենք կսահամանափակվենք հյուրասենյակի գարնիտուրով։

Արխիվարիուսը սիրով քանդեց կանաչավուն կտրոնների կապոցը և սկսեց փնտրել պահանջված օրդերները։ Կորոբեյնիկովը ջոկեց հինգ օրդեր։ Մեկը՝ տաս աթոռի, երկուսը՝ մեկական աթոռի, մեկը՝ կլոր սեղանի և մեկը «Հովվուհի» գոբելենի։

― Բարեհաճեցեք տեսնել։ Ամեն ինչ կարգին է։ Տեղը տեղին՝ ամեն բան պարզ է։ Կտրոնների վրա գրված են բոլոր հասցեները և ստացողի սեփական ստորագրությունը։ Այնպես որ ոչ ոք հարկ եղած դեպքում հրաժարվել չի կարող։ Միգուցե կուզենաք և գեներաշա Պոպովայի՞ գարնիտուրը։ Շա՜տ լավն է։ Նույնպես Հարբսի աշխատանք․․․

Բայց Օստապը բացառապես ծնողների նկատմամբ տածած սիրո մղումով, ճանկեց օրդերները, կոխեց կողքի գրպանի խորքը, իսկ գեներաշայի գարնիտուրից հրաժարվեց։

― Կարելի՞ է ստացան գրել, ― հարցրեց արխիվաիուսը, ճարպկորեն կռանալով։

― Կարելի է, ― սիրալիր ասաց Բենդերը, ― գրեցե՛ք, գաղափարի մարտիկ։

― Կգրեմ ուրեմն։

― Հո՛ւպ տվեք։

Անցան առաջին սենյակը։ Կորոբեյնիկովը գեղեցիկ ձեռագրով գրեց ստացական և, ժպտալով, հանձնեց հյուրին։ Գլխավոր կոնցեսիոները արտասովոր քաղաքավարությամբ աջ ձեռքի երկու մատով վերցրեց թուղթը և դրեց նույն գրպանը, որտեղ արդեն դրված էին թանկարժեք օրդերները։

― Դե, առայժմ, ― ասաց նա աչքերը կկոցելով, ― կարծեմ ես բավականաչափ անհանգստացրի ձեզ։ Չեմ համարձակվում այլևս նեղություն պատճառել ձեզ իմ ներկայությամբ։ Ձեր ձեռքը, գրասենյակի կառավարիչ։

Շշմած արխիվաիուսը ալարկոտ սեղմեց իրեն մեկնած ձեռքը։

― Առայժմ, ― կրկնեց Օստապը։

Նա շարժվեց դեպի դուռը։

Կորոբեյնիկովը ոչինչ չհասկացավ։ Նա նույնիսկ նայեց սեղանին՝ հյուրը հո փող չի թողել այնտեղ, բայց սեղանի վրա էլ փող չկար։ Այդ ժամանակ արխիվարիուսը շատ կամաց հարցրեց․

― Բա փո՞ղը։

― Ի՞նչ փող, ― ասաց Օստապը, դուռը բացելով։ ― Դուք, կարծեմ, ինչ֊որ փողի մասի՞ն էիք հարցնում։

― Բա ո՞նց։ Կահույքի, օրդերների դիմաց։

― Հոգյա՜կս, ― ծոր տվեց Օստապը, ― աստված վկա, բայց չկա, մոռացել եմ վերցնել ընթացիկ հաշվից։

Ծերուկը դողաց և առաջ պարզեց նիհար ձեռքը, ցանկանալով բռնել գիշերվա այցելուին։

― Կամա՛ց, հիմար, ― ասաց Օստապը սպառնալից, ― քեզ ասում են ռուսերեն լեզվով՝ վաղը, նշանակում է վաղը։ Դե, առայժմ։ Նամակ գրեք․․․

Դուռը շրխկալով փակվեց։ Կորոբեյնիկովը նորից բացեց այն և դուրս վազեց փողոց, բայց Օստապն արդեն չկար։ Նա արագ քայլում էր կամրջի մոտով։ Ուղեկամուրջով անցնող լոկոմոտիվը լուսավորեց նրան իր կրակներով ու ծխի մեջ կորցրեց։

― Սառույցը շարժվեց, ― բղավեց Օստապը մեքենավարին։ ― Սառույցը շարժվեց, պարոնայք երդվյալ ատենակալնե՛ր։

Մեքենավարը չլսեց, ձեռքը թափահարեց, մեքենայի անիվները ավելի ուժեղ ձգեցին ծուռ առանցքակալների երկաթյա արմունկները, և շոգեքարշը սլացավ։

Կորոբեյնիկովը մի երկու րոպե կանգնեց ցուրտ քամուն և, գարշելիորեն զազրախոսելով, վերադարձավ իր տնակը։ Անտանելի վիշտ պատեց նրան։ Նա կանգնեց սենյակի մեջտեղը և կատաղությունից սկսեց քացով տալ սեղանին։ Կրկնակոշիկի ձև ունեցող «Տրեուգոլնիկ» մակագրությամբ մոխրամանը վեր֊վեր էր թռչում և բաժակը չրխկում էր ջրամանի հետ։

Վարֆոլոմեյ Կորոբեյնիկովը դեռ երբեք այդպես ստոր կերպով խաբված չէր եղել։ Ինքը կարող էր ուզած մարդուն խաբել, բայց այս դեպքում իրեն խաբեցին այնպես հանճարեղ պարզությամբ, որ նա դեռ երկար ժամանակ կանգնել֊մնացել էր՝ ճաշասեղանի հաստ ոտքերին թակելով։

Գուսիշչեում Կորոբեյնիկովին Վարֆոլոմեիչ էին կոչում։ Միայն ծայրահեղ կարիքի դեպքում էին դիմում նրան։ Վարֆոլոմեիչը իբրև գրավ իրեր էր վերցնում և մարդակերի տոկոսներ նշանակում։ Մի քանի տարի է, ինչ նա զբաղվում էր դրանով և դեռ ոչ մի անգամ չէր խաբվել։ Իսկ հիմա նա վառվեց առևտրական իր լավագույն ձեռնարկությունից, որից մեծ օգուտներ և ապահովված ծերություն էր սպասում։

― Հանա՞ք բան է, ― բղավեց նա, հիշելով կորած օրդերները։ ― Սրանից հետո՝ փողը միայն առաջուց։ Եվ ո՞նց ես այս անգամ սխալվեցի։ Սեփական ձեռքերովս տվեցի հյուրասենյակի կաղնե գարնիտուրը․․․ Միայն «Հովվուհի» գոբելենն ի՜նչ ասես արժեր։ Ձեռքի աշխատանք․․․

Ինչ֊որ մեկի անվստահ ձեռքը վաղուց արդեն պտտեցնում էր «խնդրում եմ պտտել» զանգը, և Վարֆոլոմեիչը դեռ չէր հասցրել հիշելու, որ մուտքի դուռը բաց է մնացել, երբ նախասենյակում ծանր դղրդոց լսվեց և պահարանների լաբիրինթոսում մոլորված մարդու ձայնը կոչեց․

― Ո՞ւր մտնեմ այստեղ։

Վարֆոլոմեիչը դուրս եկավ նախասրահ, դեպի իրեն քաշեց մեկի վերարկուն (շոշափելով՝ դրապ) և ճաշասենյակ տարավ տեր Ֆյոդորին։

― Մեծահոգաբար ներեցեք, ― ասաց տեր Ֆյոդորը։

Տասը րոպեի փոխադարձ թերասությունից և խորամանկությունից հետո պարզվեց, որ քաղաքացի Կորոբեյնիկովն իրոք ինչ֊որ տեղեկություններ ունի Վորոբյանինովի կահույքի մասին, իսկ տեր Ֆյոդորը չի հրաժարվում վճարել այդ տեղեկությունների համար։ Բացի այդ, ի մեծ հաճույս արխիվարիուսի, այցելուն դուրս եկավ նախկին պարագլխի հարազատ եղբայրը և բուռն ցանկություն ուներ պահպանել նրա հիշատակը՝ հյուրասենյակի կաղնե գարնիտուրը ձեռք բերելով։ Այդ գարնիտուրի հետ կապված էին Վորոբյանինովի եղբոր պատանեկության ամենաջերմ հիշողությունները։

Վարֆոլոմեիչը պահանջեց հարյուր ռուբլի։ Այցելուն եղբոր հիշատակը շատ ավելի ցած էր գնահատում՝ երեսուն ռուբլի։ Համաձայնության եկան հիսուն ռուբլով։

― Փողը կխնդրեի առաջուց, ― հայտարարեց արխիվարիուսը, ― դա իմ սկզբունքն է։

― Իսկ ոչի՞նչ, եթե ոսկյա տասանոցներով տամ, ― շտապեց տեր Ֆյոդորը, պիջակի աստառը պատռելով։

― Կուրսով կընդունեմ։ Ինն ու կես ռուբլով։ Էսօրվա կուրսն է։

Վոստրիկովը հինգ դեղին ոսկի հանեց երշիկից, վրան ավելացրեց երկուս ու կես ռուբլի արծաթ և այդ ամբողջ կույտը մոտեցրեց արխիվարիուսին։ Վարֆոլոմեիչը երկու անգամ հաշվեց դրամը, լցրեց բուռը, խնդրեց հյուրին մի րոպե սպասել և գնաց օրդերները բերելու։ Իր գաղտնի գրասենյակում Վարֆոլոմեիչը երկար ու բարակ չմտածեց, բաց արեց այբբենական ցանկի՝ կյանքի հայելու Պ տառը, արագ գտավ պահանջված համարը և դարակից հանեց գեներալշա Պոպովայի օրդերների կապոցը։ Բացելով կապոցը, Վարֆոլոմեիչը նրա միջից ջոկեղ Հաբսի գործարանի տասներկու կաղնե այն աթոռների օրդերը, որ տվել էին Վինոգրադնայա փողոցի N 34֊ում ապրող ընկ․ Բրունսին։ Զարմանալով իր հնարամտության և տակից դուրս գալու կարողության վրա, արխիվարիուսը քմծիծաղ տվեց և օրդերները տարավ գնորդին տալու։

― Բոլորը մի տե՞ղ են, ― բացականչեց գնորդը։

― Տեղը տեղին։ Բոլորն էլ այնտեղ են։ Հիանալի գարնիտուր է։ Մատերդ կլպստեք։ Ասենք՝ ինչ հարկ կա բացատրելու։ Ինքներդ լավ գիտեք։

Տեր Ֆյոդորը երկար ժամանակ ոգևորված թափահարում էր արխիվարիուսի ձեռքը և, բազում անգամներ դիպչելով նախասրահի պահարաններին, դուրս վազեց գիշերային խավարի մեջ։

Վարֆոլոմեիչը դեռ երկար ծիծաղում էր հիմարացած գնորդի վրա։ Ոսկե տասնոցները իրար կողքի դրեց սեղանին և երկար ժամանակ քունը գլխին նստած նայում էր շողշողուն հինգ կլորակներին։

«Եվ ինչո՞ւ են բոլորն էլ Վորոբյանինովի կահույքի ետևից ընկել, ― մտածեց նա։ ― Խելքները կորցրել են»։

Նա հանվեց, անուշադիր աղոթեց աստծուն, պառկեց օրիորդական նեղլիկ անկողնին և մտահոգ քնեց։

Կրակոտ կին ― երազանքը պոետի

Գիշերվա ընթացքում ցուրտը սպառվեց առանց մնացորդի։ Այնպես է տաքացել, որ վաղ առավոտվա անցորդների ոտքերը նվվում էին։ Ճնճուղներն ինչ անհեթեթություն ասես դուրս էին տալիս։ Նույնիսկ խոհանոցից բակ դուրս եկած հավը ուժերի հորդում զգաց և փորձեց թռչել։ Ամպի մանր խմորագնդիկներ կային երկնքում, աղբարկղից մանուշակի և գեղջկական ապուրի հոտ էր գալիս։ Քամին նվաղում էր քիվերի տակ։ Կատուները պառկել էին կտուրին և, ներողամտաբար աչքերը կկոցելով նայում էին բակին, որի միջով անցնում էր միջանցքի հերթապահ Ալեքսանդրը՝ մի հակ կեղտոտ սպիտակեղենով։

«Սորբոնի» միջանցքներում աղմկում էին։ Գավառներից տրամվայի բացմանը պատգամավորներ էին եկել։ «Սորբոնա» ցուցանակով հյուրանոցային լինեյկայից ցած իջավ պատգամավորների մի ամբողջ խումբ։

Արևը տաքացնում էր որքան ուժ ուներ։ Խանութների երկաթյա գալարավարագույրները վեր էին թռչում։ Բամբակե վերարկուներով ծառայության դուրս եկած սովաշխատողները շնչասպառ էին լինում, արձակում էին կոճակները, զգալով գարնան ծանրությունը։

Կոոպերատիվային փողոցում պայթել էր Մելստրոյի չափից ավելի բարձած բեռնատարի զսպանակը և պատահարի վայրը եկած Վիկտոր Միխայլովիչ Պոլեսովը խորհուրդներ էր տալիս։

Գործարար շքեղությամբ կահավորված համարում (երկու մահճակալ և գիշերվա սեղանիկ) լսվում էր ձիու խռմփոց և վրնջյուն․ Իպոլիտ Մատվեևիչը ուրախ֊զվարթ լվացվում և քիթն էր մաքրում։ Մեծ կոմբինատորը պառկել էր անկողնում, զննելով կոշիկների վնասվածքները։

― Ի դեպ, ― ասաց նա, ― խնդրում եմ պարտքը մարել։

― Իպոլիտ Մատվեևիչը դուրս պրծավ երեսսրբիչի միջից և չռած, անպենսնե աչքերով նայեց կոմպանյոնին։

― Ի՞նչ եք ինձ վրա նայում, ինչպես զինվորը ոջիլին։ Ի՞նչը ձեզ զարմացրեց։ Պա՞րտքը։ Այո՛։ Դուք ինձ փող եք պարտք։ Երեկ ես մոռացա ձեզ ասել, որ օրդերների դիմաց ձեր լիազորության համաձայն վճարել եմ յոթանասուն ռուբլի։ Ընդսմին կցում եմ ստացականը։ Փոխադրեցեք ինձ երեսունհինգ ռուբլի։ Հուսով եմ, կոնցեսիոներները հավասար հիմունքներով են մասնակցում ծախքերին։

Իպոլիտ Մատվեևիչը դրեց պենսնեն, կարդաց ստացականը և, տառապելով տվեց փողը։ Բայց դա ևս չէր կարող մթագնել նրա ուրախությունը։ Հարստությունը ձեռքումն էր։ Երեսունռուբլիանոց ավազահատիկը չքացավ ադամանդյա լեռան ճաճանչների մեջ։

Իպոլիտ Մատվեևիչը պայծառ ժպիտով դուրս եկավ միջանց և սկսեց զբոսնել։ Թանկարժեք հիմքի վրա կառուցված նոր կյանքի պլանները հաճույք էին պատճառում նրան։ «Բա հայր սո՞ւրբը, ― մտովին չարախնդում էր նա։ ― Հիմարը հիմար էլ մնաց։ Նա աթոռ չի տեսնի, ինչպես իր մորուքը»։

Հասնելով մինչև միջանցքի վերջը, Վորոբյանինովը շուռ եկավ։ Սպիտակ ճաքճքած N 13 դուռը բացվեց և ուղիղ նրան ընդառաջ եկավ տեր Ֆյոդորը՝ փարթամ ծոպեր ունեցող թոկանման սև գոտի կապած կապույտ վերնաշապիկով։ Նրա բարի դեմքը ճապաղվել էր երջանկությունից։ Նա ևս միջանցք էր դուրս եկել զբոսնելու։ Ախոյանները մի քանի անգամ հանդիպեցին և, հաղթականորեն իրար նայելով, առաջ անցան։ Միջանցքի ծայրերում երկուսն էլ միանգամից շուռ էին գալիս ու նորից մոտենում իրար․․․ Իպոլիտ Մատվեևիչի կրծքում բերկրանք էր եռում։ Նույն զգացմունքն էր համակել և տեր Ֆյոդորին։ Պարտված թշնամուն ցավակցելու զգացմունքը համակել էր երկուսին։ Վերջապես, հինգերորդ ռեյսի ժամանակ, Իպոլիտ Մատվեևիչը չդիմացավ․

― Բարի աջողում, տեր հայր, ― ասաց նա անասելի քաղցրությամբ։

Տեր Ֆյոդորը հավաքեց աստծու պարգևած ողջ սարկազմը և պատասխանեց․

― Բարի լույս, Իպոլիտ Մատվեևիչ։

Թշնամիները բաժանվեցին։ Երբ նրանց ուղիները կրկին հանդիպեցին, Վորոբյանինովը նետեց․

― Ես հո չվնասեցի՞ ձեզ վերջին հանդիպման ժամանակ։

― Չէ, ինչու, շատ հաճելի հանդիպում էր, ― պատասխանեց ցնծացող տեր Ֆյոդորը։

Նորից բաժանվեցին։ Տեր Ֆյոդորի սփաթը զայրացնել սկսեց Իպոլիտ Մատվեևիչին։

― Երևի այլևս պատարագ չե՞ք անում, ― հարցրեց նա հետևյալ հանդիպման պահին։

― Ի՜նչ անելու ժամանակն է։ Ծխականները լցվել են քաղաքները, գանձ են որոնում։

― Նկատեցեք՝ իրե՛նց գանձը։ Իրե՛նց։

― Ինձ հայտնի չէ, թե ում, միայն թե որոնում են։

Իպոլիտ Մատվեևիչը ցանկանում էր որևէ գարշելի բան ասել և նույնիսկ բերանը բացեց այդ նպատակով, բայց ոչինչ հնարել չկարողացավ և ջղայնացած քայլերն ուղղեց դեպի իր համարը։ Մի րոպե անց այնտեղից դուրս եկավ թուրքահպատակի որդին՝ Օստապ Բենդերը, երկնագույն ժիլետով և, իր կոշիկի կապերը կոխկռտելով, գնաց դեպի Վոստրիկովը։ Տեր Ֆյոդորի այտերի վարդերը թոշնեցին ու մոխրացան։

― Հին իրե՞ր եք գնում, ― հարցրեց Օստապը սպառնալից։ ― Աթոռնե՞ր։ Փորոտի՞ք։ Վաքսի տուփե՞ր։

― Ի՞նչ եք կամենում, ― շշնջաց տեր Ֆյոդորը։

― Ես կամենում եմ հին շալվարս ծախել ձեզ։

Քահանան սառեց և ետ քաշվեց։

― Ինչ եք լռում, ինչպես հովվապետը ընդունելության պահին։

Տեր Ֆյոդորը դանդաղ քայլերն ուղղեց դեպի իր համար։

― Հին շորեր ենք գնում, նորերը գողանում, ― բղավեց Օստապը նրա ետևից։

Վոստրիկովը գլուխը ներս քաշեց և կանգ առավ իր դռների առջև։ Օստապը շարունակում էր ձեռք առնել․

― Բա ո՞նց է լինելու շալվարի բանը, պաշտամունքի մեծարգո սպասավոր։ Վերցնելո՞ւ եք։ Կան նաև ժիլետի թևքեր, բուբլիկի ծակ և սատկած էշի ականջներ։ Բոլորը մեկտեղ՝ էժան կլինի։ Եվ աթոռների մեջ էլ չեն դրանք, փնտրել պետք չէ։ Հը՞։

Դուռը փակվեց պաշտամունքի սպասավորի ետևից։

Օստապը գոհ, կոշիկի կապերը գորգին խփելով, դանդաղ վերադարձավ։ Երբ նրա մասիվ կերպարանքը բոլորովին հեռացավ, տեր Ֆյոդորը գլուխն անմիջապես դուրս հանեց դռնից և երկար զսպված զայրույթով ծվծվաց․

― Ի՛նքդ ես հիմար։

― Ի՞նչ, ― բղավեց Օստապը, ետ նետվելով, բայց դուռն արդեն փակ էր և միայն կողպեքը չխկաց։

Օստապը թեքվեց կողպեքի ծակին, ձեռնափը խողովակաձև դրեց բերանին և պարզորոշ ասաց․

― Ի՞նչ արժե ժողովրդի համար ափիոնը։

Դռան ետևում լուռ էին։

― Պապաշա, դուք տափակ մարդ եք, ― բղավեց Օստապը։

Նույն վայրկյանին փականածակից դուրս պրծավ ու դես ու դեն շարժվեց մի մատիտ, որի սույր ծայրով տեր Ֆյոդորը փորձում էր խայթել թշնամուն։ Կոնցեսիոները ժամանակին ընկրկեց և բռնեց մատիտից։ Դռնով բաժանված թշնամիները լուռ սկսեցին մատիտը քաշել ամեն մեկն իր կողմը։ Հաղթեց ջահելությունը, և մատիտը, ամբարիշտի պես համառելով դանդաղորեն դուրս սահեց փականածակից։ Օստապն այդ ռազմավարով վերդարձավ իր համարը։ Կոմպանյոններն է՛լ ավելի ուրախացան։

― Ու փախչում է թշնամին, փա՛խչում, փա՛խչում, փա՛խչում, ― երգեց Օստապը։

Մատիտի կողին գրչահատով վիրավորական մի խոսք փորագրեց, դուրս վազեց միջանցք և, մատիտը փականածակի մեջ մտցնելով, անմիջապես վերադարձավ։

Բարեկամները լույս աշխարհ հանեցին օրդերների կանաչ կտրոնները և սկսեցին հանգամանորեն ուսումնասիրել։

― «Հովվուհի» գոբելենի օրդերը, ― երազանքով ասաց Իպոլիտ Մատվեևիչը։ ― Ես այդ գոբելենը գնել եմ Պետերբուրգի մի անտիկվարից։

― Գրողի ծոցը հովվուհին, ― բղավեց Օստապը, օրդերը պատառոտելով։

― Կլոր սեղան․․․ Երևի գարնիտուրից է․․․

― Սեղանը դեսը տվեք։ Գրողի ծոցը սեղանը։

Մնաց երկու օրդեր․ մեկը՝ տաս աթոռի, որ տրված է Մոսկվայի կահույքի վարպետության թանգարանին, մյուսը՝ մեկ աթոռի, տրված ընկ․ Գրիցացուևին, Ստարգորոդում, Պլեխանովի փողոց, 15։

― Փող պատրաստեցեք, ― ասաց Օստապը, ― հնարավոր է, որ ստիպված լինենք Մոսկվա գնալ։

― Բայց չէ՞ որ այստեղ էլ աթոռ կա։

― Մեկ շանս տասի դիմաց։ Մաքուր մաթեմատիկա։ Այն էլ, եթե քաղաքացի Գրիցացուևը դրանով իր բուրժույկան վառած չլինի։

― Այդպիսի կատակներ մի արեք, պետք չէ։

― Ոչինչ, ոչինչ, լիբեր ֆատեր Կոնրադ Կարլովիչ Միխելսոն, կգտնենք։ Սրբազան գործ է։ Բատիստե փաթաթաններ կկրենք, Մարգո կրեմ կուտենք։

― Չգիտեմ ինչու ինձ թվում է, ― նկատեց Իպոլիտ Մատվեևիչը, ― թե թանկարժեք իրերը հենց այդ աթոռի մեջ են լինելու։

― Ախ, ձեզ թվո՜ւմ է։ Է՞լ ինչ է թվում ձեզ։ Ոչի՞նչ։ Դե լավ։ Աշխատենք մարքսիստորեն։ Տրամադրենք երկինքը թռչուններին, իսկ ինքներս դիմենք աթոռներին։ Ես տանջվում եմ Պլեխանովի փողոցում N 15 տանը ապրող իմպերիալիստական պատերազմի հաշմանդամ, քաղաքացի Գրիցացուևին շտապ տեսնելու ցանկությամբ։ Ետ մի մնացեք, Կոնրադ Կարլովիչ։ Պլան կկազմենք ճանապարհին։

Անցնելով տեր Ֆյոդորի դռան կողքով, թուրքահպատակի վրեժխնդիր զավակը քացահարեց ոտքով։ Համարից լսվեց հալածված մրցակցի թույլ մչնչյունը։

― Հանկարծ ու նա մեր ետևից գա, ― վախեցավ Իպոլիտ Մատվեևիչը։

― Զբոսանավի վրա ունեցած մինիստրների այսօրվա տեսակցությունից հետո ոչ մի մերձեցում հնարավոր չէ։ Նա ինձանից վախենում է։

― Բարեկամները վերադարձան իրիկվա կողմ միայն։ Իպոլիտ Մատվեևիչը մտահոգ էր։ Օստապը հրճվում էր։ Նա հագել էր մորեգույն նոր կոշիկներ, որոնց կրունկներին ամրացված էին ռետինե կլոր կրկնկատակեր, շախմատե նասկիներ՝ կանաչ ու սև վանդակներով, կրեմագույն կեպկա և ռումինական երանգի կիսամետաքսյա շարֆ։

― Աթոռը կա, ― ասաց Իպոլիտ Մատվեևիչը, վերհիշելով այրի Գրիցացուևայի մոտ այցելությունը, ― բայց ինչպե՞ս ձեռք բերենք այդ աթոռը։ Գնե՞նք։

― Ինչպե՜ս չէ, ― պատասխանեց Օստապը, ― չխոսելով միանգամայն անարտադրողական ծախսի մասին, դա առաջ կբերի ասեկոսներ։ Ինչո՞ւ մի աթոռ։ Ինչո՞ւ հենց այդ աթոռը։

― Հապա ի՞նչ անենք։

Օստապը սիրով տնտղեց նոր կոշիկների կրկնկամասերը։

― Շիք֊մոդեռն, ― ասաց նա։ ― Ինչ անե՞նք։ Մի հուզվեք, նախագահ, այդ գործարքը ես վերցնում եմ ինձ վրա։ Այս կոշիկների առջև ոչ մի աթոռ չի դիմանա։

― Չէ, գիտեք ինչ, ― աշխուժացավ Իպոլիտ Մատվեևիչը, ― երբ դուք խոսում էիք տիկին Գրիցացուևայի հետ հեղեղումների մասին, ես նստեցի մեր աթոռին և, ազնիվ խոսք, տակս ինչ֊որ կոշտ բան զգացի։ Նրանք այնտեղ են, աստված վկա, այնտեղ․․․ Դե տես, աստված վկա, ես զգում եմ։

― Մի հուզվեք, քաղաքացի Միխելսոն։

― Գիշերը պետք է գողանալ այն։ Աստված է վկա, գողանալ։

― Սակայն ազնվականության պարագլխի համար խիստ մանր մասշտաբներ են դրանք։ Իսկ այդ գործի տեխնիկան ծանո՞թ է ձեզ։ Միգուցե ձեր ճամպրուկի մեջ թաքցրած ունեք ճամփորդական ուղետուփ՝ կեռիկների հավաքածուով։ Դեն նետեք գլխներիցդ։ Դա տիպիկ պիժոնություն է ― կողոպտել խեղճ այրուն։

Իպոլիտ Մատվեևիչը սթափվեց։

― Ախր ուզում եմ շուտ լինի, ― ասաց նա աղերսորեն։

― Միայն կատուներն են շուտ ծնում, ― խրատական տոնով նկատեց Օստապը։ ― Ես ամուսնանում եմ նրա հետ։

― Ո՞ւմ հետ։

― Մադամ Գրիցացուևայի։

― Ինչո՞ւ։

― Որպեսզի հեշտ ու հանգիստ, առանց աղմուկի փորփորեմ աթոռը։

― Բայց չէ՞ որ դուք ձեզ կապում եք ընդմիշտ, ամբողջ կյանքում։

― Ինչ ասես որ չես անի՝ ի բարօրություն կոնցեսիայի։

― Ընդմի՜շտ, ― շշնջաց Իպոլիտ Մատվեևիչը։

Իպոլիտ Մատվեևիչը սաստիկ զարմացած ձեռքերը թափահարեց։ Նրա սափրած պաստորի դեմքը տարտղնեց։ Երևացին N քաղաքից մեկնելու օրվանից չմաքրված կապտավուն ատամները։

― Ընդմի՜շտ, ― շշնջաց Իպոլիտ Մատվեևիչը։ ― Դա մե՜ծ զոհաբերություն է։

― Կյա՜նք, ― ասաց Օստապը։ ― Զոհաբերությո՜ւն։ Ի՞նչ գիտեք կյանքի և զոհաբերության մասին։ Դուք կարծում եք, որ եթե ձեզ վտարել են առանձնատնից, ճանաչո՞ւմ եք կյանքը։ Եվ եթե բռնագրավել են ձեր չինական կեղծ վազան, ապա դա զոհաբերոթյո՞ւն է։ Կյանքը, պարոնայք երդվյալ ատենակալներ, շատ բարդ բան է, բայց, պարոնայք երդվյալ ատենակալներ, այդ բարդ բանը շատ հեշտ բացվում է՝ ինչպես արկղ։ Միայն պետք է կարողանալ բացել այն։ Ով բացել չի կարողանում, նա կորչում է։ Դուք լսե՞լ եք մենակյաց հուսարի մասին։

Իպոլիտ Մատվեևիչը չէր լսել։

― Բուլանով։ Չե՞ք լսել։ Արիստոկրատիկ Պետերբուրգի հերոսը։ Հիմա կլսեք։

Եվ Օստապ Բենդերը Իպոլիտ Մատվեևիչին մի պատմություն արեց, որի զարմանալի սկիզբը հուզել էր բովանդակ բարձրաշխարհիկ Պետերբուրգը, իսկ շատ ավելի զարմանալի վախճանը կորսվել և բացարձակապես աննկատելի էր անցել բոլորի կողմից վերջին տարիներում։

Մենակյաց հուսարի պատմությունը․․․

Փայլուն հուսար, կոմս Ալեքսեյ Բուլանովը, ինչպես ճիշտ հաղորդեց Բենդերը, իսկապես որ արիստոկրատիկ Պետերբուրգի հերոսն էր։ Հոյակապ հեծելակի և քեֆ անողի անունը չէր իջնում անգլիական առափնյա պալատների խստաբարո բնակիչների շուրթերից և բարձրաշխարհիկ ժամանակագրության սյունակներից։ Պատկերազարդ ժուռնալների էջերում շատ հաճախ հայտնվում էր գեղեցկադեմ հուսարի լուսանկարը․ բրանդերբուրերով զարդարված և հատիկավոր կարակուլով եզրակարած կուրտկա, բարձրադիր լիզած քունքեր և հաղթական կարճ քիթ։

Կոմս Բուլանովի մասին համբավ էր տարածված, որ նա մասնակից է օրհասական ելք ունեցող բազում գաղտնի մենամարտերի, բարձր շրջանի ամենագեղեցիկ և ամենաանառակ տիկնանց հետ ունեցած ափաշկարա ռոմանների, հասարակության հարգարժան անձնավորությունների դեմ ունեցած խելացնոր արարքների և սրտառուչ քեֆերի, որոնք անխուսափելիորեն վերջանում էին ոչ զինվորականներին ծեծելով։

Կոմսը գեղեցիկ էր, երիտասարդ, հարուստ, սիրո մեջ բախտավոր, բախտավոր թղթախաղում և գույքի ժառանգման գործում։ Նրա ազգականները հաճախ էին մեռնում և նրանց ժառանգությունները ավելացնում էին հուսարի առանց այդ էլ վիթխարի կարողությունը։

Նա հանդուգն էր ու համարձակ։ Նա օգնում էր Հաբեշստանի նեգուս Մենելիքին՝ իտալացիների դեմ մղած նրա կռվում։ Սպիտակ թիկնոցի մեջ փաթաթված, նա նստում էր Հաբեշստանի մեծ աստղերի տակ, նայելով տեղանքի երքվերսատոնց քարտեզին։ Ջահերի լույսը երերուն ստվերներ էին գցում կոմսի լպստած քունքերին։ Ոտքերի տակ նստել էր նրա նոր ընկերը՝ հաբեշ տղա Վասկան։

Իտալական թագավորի զորքերը ջախջախելուց հետո կոմսը վերադարձավ Պետերբուրգ հաբեշ Վասկայի հետ միասին։ Պետերբուրգը հերոսին դիմավորեց ծաղիկներով և շամպայնով։ Կոմս Ալեքսեյը կրկին սուզվեց վայելքների անհոգ հորձանուտի մեջ, ինչպես այդ ասվում է բարձրաշխարհիկ վեպերում։ Նրա մասին սկսեցին խոսել կրկնապատիկ հիացմունքով, կանայք թունավորվում էին նրա պատճառով, տղամարդիկ նախանձում։ Միլիոննայա փողոցով սուրացող կոմսական կառքի հետնամասում անփոփոխ կանգնում է հաբեշը, իր սևությամբ և բարակ իրանով անցորդների հիացմունքը առաջացնելով։

Եվ հանկարծ ամեն ինչ վերջացավ։ Կոմս Ալեքսեյ Բուլանովը անհետացավ։ Իշխանուհի Բելառուսկո֊Բալտիյսկայան, կոմսի վերջին տենչանքի առարկան, անմխիթար վիճակումն էր։ Կոմսի անհետացումը մեծ աղմուկ հանեց։ Թերթերը լի էին ենթադրություններով։ Խուզարկուները հալից ընկել էին։ Բայց այդ ամենը ապարդյուն էր։ Կոմսի հետքերը չէին գտնվում։

Երբ աղմուկն արդեն հանդարտվելու վրա էր, ամեն ինչ բացատրող նամակ եկավ Ավերկիևյան մենաստանից։ Փայլուն կոմսը, արիստոկրատիկ Պետերբուրգի հերոսը, XIX դարի Վալտասարը սքեմ էր ընդունել։ Ահավոր մանրամասնություններ էին պատմում։ Ասում էին, թե վանական կոմսը մի քանի փութ կապանքներ է կրում, որ ֆրանսիական խոհանոցին ընտել այդ մարդը այժմ սնվում է միայն կարտոֆիլի կճեպով։ Ենթադրությունների մրրիկ բարձրացավ։ Ասում էին, թե կոմսի աչքին երևացել է մեռած մոր ուրվականը։ Կանայք լաց էին լինում։ Իշխանուհի Բելոռուսկո֊Բալտիսկայայի շքամուտքի առջև կառքերի շարաններ էին կանգնած։ Իշխանուհին իր ամուսնու հետ ցավակցություններ էին ընդունում։ Նոր լուրեր էին ծնվում։ Սպասում էին կոմսի վերադարձին։ Ասում էին, թե դա ժամանակավոր խելացնորություն է կրոնական հողի վրա։ Պնդում էին, թե կոմսը փախել է պարտքերից։ Պատմում էին, թե այդ ամենի մեղավորը դժբախտ սերն է։

Մինչդեռ իրականում հուսարը վանական դարձավ՝ կյանքը հասկանալու համար։ Նա ետ չվերադարձավ։ Կամաց֊կամաց նրա մասին մոռացան։ Իշխանուհի Բալտիյսկայան ծանոթացավ իտալացի երգչի հետ, իսկ հաբեշ Վասկան մեկնեց հայրենիք։

Վանքում կոմս Ալեքսեյ Բուլանովը, որն իր վրա Եվպլ անունն էր վերցրել, տանջում էր իրեն մեծ սխրանքներով։ Նա իրոք կապանքներ էր կրում, բայց նրան թվում էր, թե դա քիչ է կյանքը ճանաչելու համար։ Այդ ժամանակ նա իր համար վանականի հատուկ համազգեստ հնարեց․ դեմքը ծածկող վեղար՝ ուղղաձիգ հովարով և շարժումները կաշկանդող փարաջա։ Վանահոր օրթնությամբ նա սկսեց կրել այդ համազգեստը։ Բայց դա էլ քիչ թվաց նրան։ Մեծ հպարտությամբ համակված, նա քաշվեց անտառային մի գետնանտուն և սկսեց ապրել կողնե դագաղի մեջ։

Մենակյաց Եվպլի սխրանքը զարմանքով լցրեց վանքը։ Նա ուտում էր միայն պաքսիմաթ, որի պաշարը նորոգում էին երեք ամիսը մեկ անգամ։

Այդպես անցավ քսան տարի։ Եվպլը իր կյանքը համարում էր իմաստուն, ուղիղ և միակ ճշմարիտ։ Անասելի հեշտացել էր նրա կյանքը, բյուրեղացել էին նրա մտքերը։ Նա ճանաչեց կյանքը և հասկացավ, որ այլ կերպ ապրել չի կարելի։

Մի անգամ նա զարմանքով նկատեց, որ այնտեղ, ուր քսան տարի շարունակ ընտելացել էր պաքսիմատ գտնելուն, ոչինչ չկար։ Չորս օր նա չկերավ։ Հինգերորդ օրը եկավ իրեն անծանոթ տրեխավոր մի ծերուկ և ասաց, թե բոլշևիկները վտարել են վանականներին և վանքում սովխոզ են կազմակերպել։ Ծերուկը լաց լինելով հեռացավ, մի քիչ պաքսիմաթ թողնելով։ Մենակյացը չհասկացավ ծերուկին։ Պայծառ ու խաղաղ պառկել էր նա դագաղում և ուրախանում էր իր կյանքը ճանաչելու համար։ Ծերուկ գյուղացին շարունակում էր պաքսիմաթ բերել։

Այդպես անցավ ոչ ոքի կողմից չանհանգստացնող մի քանի տարի ևս։

Մի անգամ միայն գետնատան դուռը բացվեց, և մի քանի հոգի կռանալով ներս մտան։ Նրանք մոտեցան դագաղին և սկսեցին լուռ զննել ճգնավոր ծերունուն։ Դրանք բարձրահասակ մարդիկ էին՝ խթանավոր սապոգներով, մեծ գալիֆեներով և փայտյա ողորկ տուփերի մեջ դրած մաուզերներով։ Ճգնավորը պառկած էր դագաղում, ձեռքերը երկարած, և ջինջ հայացքով նայում էր եկվորներին։ Երկար ու թեթև ալեհեր մորուքը ծածկել էր դագաղի կեսը։ Անծանոթները խթանները զրնգացրին, ուսերը թոթվեցին և հեռացան, դուռն իրենց ետևից խնամքով ծածկելով։

Ժամանակն անցնում էր։ Մենակյացի առջև կյանքը բացահայտվեց իր ամբողջ լիությամբ և քաղցրությամբ։ Մենակյացը անսպասելի կերպով զարթնեց այն օրվա գիշերը, երբ վերջնականապես հասկացավ, որ իր գիտակցության մեջ ամեն ինչ պայծառ է։ Այդ բանը զարմացրեց նրան։ Նա գիշերները երբեք չէր զարթնում։ Խորհրդածելով այն մասին, թե ինչը իրեն զարթնացրեց, նա նորից քնեց և անմիջապես արթնացավ, մեջքի վրա այրոց զգալով։ Այդ այրոցի պատճառը հասկանալուց հետո ջանաց քնել, բայց չկարողացավ։ Ինչ֊որ բան խանգարում էր նրան։ Մինչև առավոտ չքնեց։ Հետևյալ գիշերը մեկը դարձյալ արթնացրեց նրան։ Նա շուռումուռ եկավ մինչև առավոտ, հեծելով և հենց իրենից աննկատելի ձեռքերը քորելով։ Ցերեկը, վերկենալով, պատահականորեն նայեց դագաղի մեջ։ Այդ ժամանակ ամեն ինչ հասկացավ․ նրա մռայլ անկողնու անկյուններում արագ վազվզում էին բալեգույն փայտոջիլներ։ Մենակյացը զզվանք զգաց։

Նույն օրը եկավ ծերուկը և պաքսիմաթ բերեց։ Եվ ահա քսանհինգ տարի լուռ մնացած ճգնավորը խոսեց։ Նա խնդրեց իր համար բերել մի քիչ նավթ։ Մեծ լռակյացի խոսքերը լսելով, գյուղացին շշմեց։ Սակայն ամաչելով և շիշը թաքցնելով, նա բերեց նավթը։ Գյուղացու գալուն պես մենակյացը դողդոջ ձեռքով նավթ քսեց դագաղի բոլոր կարերին ու արանքներին։ Երեք օրվա ընթացքում Եվպլը առաջին անգամ հանգիստ քնեց։ Ոչ մի բան նրան չէր անհանգստացնում։ Նա դագաղին նավթ քսեց նաև հետևյալ օրերին։ Բայց երկու ամիս հետո հասկացավ, որ նավթով չի կարելի բնաջնջել փայտոջիլներին։ Գիշերները նա արագ շուռումուռ էր գալիս և բարձրաձայն աղոթում, բայց աղոթքները նավթից քիչ էին օգնում։

Կես տարին անցավ աներևակայելի տանջանքներով, նախքան ճգնավորը կրկին կդիմեր ծերուկին։ Երկրորդ խնդրանքն է՛լ ավելի զարմացրեց ծերունուն։ Մենակյացը խնդրեց քաղաքից բերել իր համար «Արագած» փոշի՝ փայտոջիլների ոչնչացման համար։ Բայց «Արագածն» էլ չօգնեց։ Փայտոջիլները աճում էին անասելի արագությամբ։ Մենակյացի հուժկու առողջությունը, որին չէր կարողացել կոտրել քսանհինգ տարվա պահած պասն ու ծոմը, նկատելի կերպով վատացել էր։ Սկսվեց մութ ու հուսահատ կյանք։ Դագաղը մենակյաց Եվպլին սկսեց թվալ անհարմար ու զզվելի։ Գիշերները նա գյուղացու խորհրդով փայտոջիլներին այրում էր մարխով։ Փյատոջիլները մեռնում էին, բայց անձնատուր չէին լինում։

Փորձարկվեց և վերջին միջոցը՝ եղբ։ Գլիկների արտադրանքը՝ «Կլոպին» անունով թունավորված դեղձի հոտ ունեցող վարդագույն հեղուկը, բայց դա էլ չօգնեց։ Դրությունը գնալով վատանում էր։ Մեծ պայքարից երկու տարի անց մենակյացը պատահականորեն նկատեց, որ բոլորովին դադարել է կյանքի իմաստի մասին մտածելուց, որովհետև գիշեր֊ցերեկ զբաղվել է փայտոջիլներ որսալով։

Այդ ժամանակ նա զգաց, որ սխալվել է։ Կյանքն այնպես, ինչպես քսանհինգ տարի առաջ՝ խավար էր և առեղծվածային։ Չհաջողվեց հեռանալ աշխարհիկ հոգսերից։ Պարզվեց, որ անհնարին է մարմնով ապրել երկրում, իսկ հոգով՝ երկնքում։

Այդ ժամանակ ոտքի ելավ ճգնավոր ծերուկը և շտապով դուրս եկավ գետնատնից։ Նա կանգնել էր մութ ու կանաչ անտառում։ Վաղ ու չոր աշուն էր։ Հենց գետնատան մոտերքը գետնի տակից դուրս էր պրծել հաստափոր սպիտակ սունկերի մի ամբողջ ընտանիք։ Անծանոթ մի թռչնակ նստել էր ճյուղին և մեներգում էր։ Լսվեց անցնող գնացքի աղմուկ։ Գետինը դողդողաց։ Կյանքը հրաշալի էր։ Ճգնավոր ծերուկը, առանց ետ նայելու, առաջ անցավ։

Այժմ նա ծառայում է Մոսկվայի կոմունալ տնտեսության ձիաբազայում որպես կառապան։

Պատմելով Իպոլիտ Մատվեևիչին այդ վերին աստիճանի ուսանելի պատմությունը, Օստապը պիջակի թևքով սրբեց իր մորեգույն կոշիկները, շրթունքներով տուշ նվագեց և հեռացավ։

Առավոտյան դեմ նա ներս ընկավ համարը, հանվեց, մորեգույն կոշիկները դրեց սեղանիկի վրա և սկսեց շոյել փայլուն կաշին, մեղմ կրքոտությամբ ասելով․

― Իմ փոքրիկ բարեկամներ։

― Որտե՞ղ էիք, ― քնաթաթախ հարցրեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։

― Այրու մոտ, ― խուլ ձայնով պատասխանեց Օստապը։

― Հետո՞։

Իպոլիտ Մատվեևիչը կռթնեց արմունկին։

― Եվ դուք ամուսնանալու եք նրա հե՞տ։

Օստապի աչքերը կայծկլտացին։

― Այժմ արդեն ես պարտավոր եմ ամուսնանալ, իբրև ազնիվ մարդ։

Իպոլիտ Մատվևիչը քաշվելով խանչեց․

― Կրակոտ կին է, ― ասաց Օստապը, ― երազանքը պոետի։ Գավառական անմիջականություն։ Կենտրոնում նման սուբտրոպիկներ վաղուց արդեն չկան, բայց ծայրամսերում, տեղերում, դեռ պատահում են։

― Իսկ ե՞րբ է հարսանիքը։

― Վաղը չէ մյուս օրը։ Վաղը չի կարլեի։ Մայիսի մեկն է ― ամենուրեք փակ է։

― Բա մեր գործը ո՞նց է լինելու։ Դուք ամուսնանում եք․․․ Մինչդեռ հավանական է, մենք ստիպված կլինենք Մոսկվա գնալ։

― Դե, ինչո՞ւ եք անհանգստանում։ Նիստը շարունակվում է։

― Իսկ կի՞նդ։

― Կի՞նս։ Ադամնդե այրի՞ն։ Վերջին հա՛րց։ Անակնկալ մեկնում կենտրոնի կանչով։ Մի փոքր զեկուցում Փոքր Ժողմոմխորհում։ Հրաժեշտի տեսարան և տապակած ճուտ՝ ճանապարհի պաշար։ Կգնանք կոմֆորտով։ Քնեցեք։ Վաղը մեր ազատ օրն է։

Խորը շնչեցեք՝ դուք հուզված եք

Մայիսի մեկի առավոտյան Վիկտոր Միխայլովիչ Պոլեսովը, գործելու սովորական ծարավից տանջվելով, դուրս պրծավ փողոց և սլացավ դեպի կենտրոն։ Սկզբում նրա բազմապիսի տաղանդները հարկ եղած կիրառումը չէին գտնում, որովհետև ժողովուրդ դեռ քիչ կար և հեծյալ միլիցիոներների պահպանած տոնական ամբիոնները դատարկ էին։ Բայց ժամը իննի մոտերքը քաղաքի զանազան ծայրերում նվագախմբերն սկսեցին մռլտալ, փնչացնել ու սուլել։ Դարբասներից դուրս վազեցին տնային տնտեսուհիները։

Ծալովի փափուկ օձիքներով երաժշտական աշխատողների շարասյունը ինչ֊որ կերպ խցկվել էր երկաթուղայինների թափորի մեջտեղը՝ ոտքի տակ ընկնելով և բոլորին խանգարելով։

Բեռնատար մեքենան, որի վրա հագցված էր «Щ», սերիայի ֆաներե կանաչ շոգեքարշ, հետևից շարունակ ցատկում էր երաժշտական աշխատողների վրա։ Ընդ որում շոգեքարշի հենց փորի միջից բղավում էին հոբոյի և ֆլեյտայի մշակների վրա։

― Ո՞ւր է ձեր կարգադրիչը։ Մի՞թե դուք էլ կարմիրբանակայինով եք անցնելու։ Չե՞ք տեսնում, որ խցկվել եք ու խցան ստեղծել։

Ի դժբախտություն երաժշտական աշխատողների այդ պահին գործին միջամտեց Վիկտոր Միխայլովիչը։

― Դե իհարկե, դուք այս կոմղը՝ դեպի փակուղին պետք է թեքվեք։ Տոնն անգամ չեն կարողանում կազմակերպել, ― ճղում էր ինքն իրեն Պոլեսովը։ ― Այս կողմ, այս կողմ։ Զարմանալի՛ խայտառակություն։

Ստարկոմխոզի և Մելստրոյի բեռնատարները երեխաներ էին ման ածում։ Ամենափոքրերը կանգնել էին բեռնատարի կողերի մոտ և մի քիչ մեծերը՝ մեջտեղը։ Անչափահաս զորականությունը թափահարում էր կարմիր դրոշակները և զվարճանում՝ մինչև հալից ընկնելը։

Կտկտում էին պիոներական թմբուկները։ Նախազորակոչիկները ցցում էին կրծքները և աշխատում էին համաքայլ ընթանալ։ Նեղվածք էր, շոգ և աղմկալից։ Ամեն րոպե խռնվածք էր գոյանում և րոպեապես ցրվում։ Խռնվածքում ժամանակը կարճելու համար, վեր֊վեր էին նետում ծերուկներին և ակտիվիստներին։ Ծերուկները կանացի ձայներով վայնասուն էին բարձրացնում։ Ակտիվիստները թռչում էին լուռ, լուրջ դեմքերով։ Մի ուրախ շարասյունում փողոցի մյուս կողմն անցնող Վիկտոր Միխայլովիչին կարգադրիչի տեղ դրին և սկսեցին վեր֊վեր թռցնել։ Պոլեսովը միմոսի պես թափահարում էր ոտքերը։

Անցկացրին անգլիական մինիստր Չեմբեռլենի խրտվիլակը, որի ցիլինդրին անատոմիական մկանունքով մի բանվոր խփում էր կարտոնե մուրճով։ Ավտոմոբիլով անցան երեք կոմերիտականներ՝ ֆրակներով և սպիտակ ձեռնոցներով։ Նրանք քաշվելով նայում էին բազմությանը։

― Վա՛սկա, ― բղավում էին մայթից։ ― Բուրժո՛ւյ։ Պինդ ձգիր։

Աղջիկները երգում էին։ Սոցապի ծառայողների բազմության մեջ քայլում էր Ալխենը՝ կրծքին կարմիր բանտ կապած և մտախոհ երգում էր քթի մեջ։

Բայց տայգայից մինչ բրիտանական ծովեր
Կարմիր բանակն է ամենից ուժեղ։

Ֆիզկուլտուրնիկները վանկ առ վանկ ինչ֊որ անհասկանալի բան էին բղավում։

Բոլորը գնում էին դեպի նոր տրամվայի դեպոն, որից ցերեկվա ուղիղ ժամը մեկին դուրս էր գալու Ստարգորոդի էլեկտրական տրամվայի առաջին վագոնը։

Ոչ ոք ստույգ չգիտեր, թե երբ էին սկսել կառուցել Ստարգորոդի տրամվայը։

Քսան թվին, երբ սկսվել էին շաբաթօրյակները, մի անգամ դեպոյականներն ու ճոպանագործները նվագախմբով գնացին Գուսիշչե և ամբողջ օրը ինչ֊որ փոսեր էին փորում։

Շատ մեծ ու խոր փոսեր փորեցին։

Աշխատողների մեջ դեսուդեն էր վազվզում ինժեներական գլխարկով մի ընկեր։ Նրա ետևից գույնզգույն ձողերով տասնպաետներ էին գնում։ Հետևյալ շաբաթօրյակին աշխատում էին դարձյալ նույն տեղում։ Երկու փոս, որ փորված էին ոչ այնտեղ, ուր հարկավոր էր, ստիպված եղան նորից լցնել։ Ինժեներական գլխարկով ընկերը վրա պրծավ տասնապետներին և բացատրություն պահանջեց։ Նոր փոսերը ավելի խոր և ավելի լայն էին փորում։

Հետո բերեցին աղյուս և հայտնվեցին իսկական կառուցող բանվորներ։ Նրանք սկսեցին հիմք դնել։ Ապա ամեն ինչ լռեց։ Ինժեներական գլխարկով ընկերը դեռ երբեմն գալիս էր ամայի շինարարություն, երկար անցուդարձ անում աղյուսով լցված փոսի շուրջը և քրթմնջում․

― Տնտհաշվարկ։

Նա գավազանով խփում էր հիմքին և փախչում էր քաղաք, տուն, ափերով փակելով սառած ականջները։

Ինժեների ազգանունը Տրեուխով էր։

Տրամվայի կայանը, որի շինարարությունը կանգ առավ հիմքի վրա՝ դեռ վաղուց՝ 1912 թվականից էր մտածված Տրեուխովի կողմից, բայց քաղաքային վարչությունը մերժեց նրա նախագիծը։ Երկու տարի անց Տրեուխովը վերսկսեց քաղաքային վարչության գրոհը, բայց պատերազմը խանգարեց։ Պատերազմից հետո խանգարեց հեղափոխությունը։ Այժմ խանգարում էր ՆԷՊ֊ը, տնտհաշվարկը, ծախսերի ինքնածածկումը։ Ամռանը հիմքն ամբողջովին ծածկվում էր ծաղիկներով, իսկ ձմեռը երեխաները սառցե լեռներ էին սարքում այնտեղ։

Տրեուխովը երազում էր մեծ գործի մասին։ Նրա համար տաղտկալի էր Ստարկոմխոզի բարեկարգման բաժնում ծառայելը, մայթերի եզրեր նորոգելը և աֆիշների պատվանդաններ կառուցելու նախահաշիվներ կազմելը։ Բայց մեծ գործ չկար։ Նորից քննության տրված տրամվայի նախագիծը թպրտում էր նահանգական բարձր ինստանցիաներում, մեկ հավանություն էր ստանում, մեկ չէր ստանում, ուղարկվում էր կենտրոնի քննարկամնը, բայց, անկախ հավանություն ստանալուց կամ չստանալուց, ծածկվում էր փոշով, որովհետև փողը չէր տրվում ոչ մեկ, ոչ մյուս դեպքում։

― Դա բարաբրոսությո՛ւն է, ― բղավում էր Տրեուխովը կնոջ վրա։ ― Փող չկա՞։ Իսկ փոխադրական միջոցների սեփականատերերին կայարան ապրանք տեղափոխելու համար ավելին վճարելու փող կա՞։ Ստարգորոդի կառապանները քերթում են և՛ կենդանիներին, և՛ մեռելներին։ Իհարկե, թալանչիների մենաշնորհն է։ Փորձիր իրերը շալակած հինգ վերստ ոտքով գնալ կայարան․․․ Տրամվայը վեց տարում իր ծախսը կհանի։

Նրա թոշնած բեղերը զայրագին կախվել էին։ Կճատ քթով դեմքը շարժվում էր։ Նա սեղանից հանում էր լուսանկարչությամբ կապույտ թղթի վրա տպագրած գծագրերը և բարկացած հազարերորդ անգամ ցույց էր տալիս կնոջը։ Այստեղ կային կայանի, դեպոյի և տրամվայի տասներկու գծերի պլաններ։

― Գրողի ծոցը տասներկուսը։ Կսպասե՛ն։ Բայց գոնե երեք գիծ լինի, երե՛ք։ Առանց դրանց Ստարգորոդը խեղդամահ կլինի։

Տրեուխովը փնչացնում էր և գնում խոհանոց փայտ սղոցելու։

Տան տնտեսական բոլոր աշխատանքները ինքն էր կատարում։ Նա հորինել և կառուցել էր երեխայի օրորոց և լվացքի մեքենա։ Սկզբում սպիտակեղենը ինքն էր լվանում, բացատրելով կնոջը, թե ինչպես պետք է վարվել մեքենայի հետ։ Տրեուխովի աշխատավարձի առնվազն հինգերորդ մասը գնում էր օտարերկրյա տեխնիկական գրականություն դուրս գրելուն։ Ծայրը ծայրին հասցնելու համար նա ծխելը թողեց։

Նա իր նախագիծը քարշ տվեց նաև Ստարկոմունխոզի նոր վարիչ Գավրիլինի մոտ, որին Ստարգորոդ էին տեղափոխել Սամարկանդից։ Թուրքեստանի արևի տակ սևացած նոր վարիչը երկար, բայց ոչ հատուկ ուշադրությամբ լսեց Տրեուխովին, անուշադիր նայեց բոլոր գծագրերը և վերջում ասաց․

― Իսկ ահա Սամարկանդում ոչ մի տրամվայ էլ պետք չէ։ Այնտեղ բոլորն էլ էշերով են ման գալիս։ Էշն արժե երեք ռուբլի ― ջրի գին։ Բայց բարձրացնում է տասը փութ․․․ Պստլիկ այսպիսի մի էշը, նույնիսկ զարմանալի է։

― Հենց դա էլ Ասիա, որ կա, ― բարկացած ասաց Տրեուխովը։ ― Էշն արժե երեք ռուբլի, իսկ նրան կերակրելու համար տարեկան երեսուն ռուբլի է պետք։

― Իսկ ձեր այդ տրամվայով շա՞տ կճամբորդեք երեսուն ռուբլով։ Երեք հարյուր անգամ։ Նույնիսկ տարվա ոչ բոլոր օրերը։

― Դե, որ այդպես է դուրս գրեք ձեր էշերին, ― բղավեց Տրեուխովը և դուրս վազեց կաբինետից դուռը շրխակացնելով։

Այդ օրվանից նոր վարիչի համար սովորություն դարձավ Տրեուխովին հանդիպելիս ծաղրալի հարցեր տալ․

― Հը, ոնց է, դուրս ենք գրում էշերի՞ն, թե՞ տրամվայ ենք կառուցում։

Գավրիլինի դեմքը նման էր հարթ ռանդած շաղգամի։ Աչքերը խորամանկում էին։

Երկու ամիս անց Գավրիլինը իր մոտ կանչեց ինժեներին և լրջորեն ասաց․

― Այստեղ ես մի փոքրիկ պլան եմ նշել։ Ինձ համար մի բան պարզ է, որ փող չկա, իսկ տրամվայը էշ չէ՝ երեք ռուբլով չես գնի։ Այստեղ նյութական բազա պետք է ստեղծել։ Ո՞րն է պրակտիկ լուծումը։ Բաժնետիրական ընկերություն։ Է՛լ ո՞րն է։ Փոխառություն։ Տոկոսով։ Տրամվայը քանի՞ տարում իր ծախսը կհանի։

― Առաջին հերթի երեք գծերը շահագործման հանձնելու օրվանից վեց տարի անց։

― Դե լավ, հաշվենք տասը տարի անց։ Այժմ բաժնետիրական ընկերության մասին։ Ո՞վ կմտնի։ Սնունդտրեստը։ Մասլոցենտրը։ Ճոպանագործներին տրամվայ պե՞տք է։ Պետք է։ Մենք բեռնատար վագոններ ենք ուղարկելու մինչև կայարան։ Նշանակում է և ճոպանագործները։ Գուցե մի քիչ էլ ՃՀԺԿ֊ն տա։ Կտա և նահգործկոմը։ Սա արդեն պարտադիր է։ Իսկ որ սկսեցինք՝ Պետբանկը և կոմունալ բանկը վարկ կտան։ Ահա այսպիսի մի պլան ունեմ։ Ուրբաթ օրը նահգործկոմի նախագահությունում խոսակցություն կլինի այդ մասին։ Եթե որոշեցինք՝ անելիքը ձեր վրա է։

Տրեուխովը մինչև ուշ գիշեր հուզված լվացք էր անում և կնոջը բացատրում տրամվայի առավելությունները՝ համեմատած սայլերով կատարվող փոխադրումների հետ։ Ուրբաթ օրը հարցը բարեհաջող լուծում ստացավ։ Ու սկսվեցին տառապանքները։ Բաժնետիրական ընկերություն կազմակերպեցին մեծ դժվարությամբ։ ՃՀԺԿ֊ը մերթ մտնում, մերթ չէր մտնում բաժնետերերի մեջ։ Սնունդտրեստը ամեն կերպ ջանում էր տասնհինգ տոկոս բաժնետոմսերի փոխարեն ստանալ միայն տասը տոկոս։ Վերջապես վաժնետոմսերի ողջ կապոցը բաշխվեց, թեև գործը առանց ընդհարումների յոլա չգնաց։ Գավրիլինին ճնշում գործ դնելու համար կանչեցին նահանգային ՎՀ։ Սակայն ամեն ինչ բարեհաջող անցավ։ Մնում էր սկսել։

― Դե՛, ընկեր Տրեուխով, ― ասաց Գավրիլինը, ― սկսիր։ Զգո՞ւմ ես, որ կարող ես կառուցել։ Թե չէ հա՜։ Սա էշ գնել չէ։

Տրեուխովը թաղվեց աշխատանքի մեջ։ Եկավ այն մեծ գործի ժամանակը, որի մասին նա երազում էր տարիներ շարունակ։ Գրվեցին նախահաշիվներ, կազմվեց կառուցման պլան, պատվերներ տրվեցին։ Դժվարություններ էին ծագում այնտեղ, որտեղ ամնից քիչ էին սպասում։ Քաղաքում չգտնվեցին մասնագետ բետոնագործներ և ստիպված եղան դուրս գրել Լենինգրադից։ Գավրիլինը շտապեցնում էր, բայց գործարանները խոստանում էին մեքենաները տալ միայն մեկ ու կես տարուց հետո։ Մինչդեռ նրանք հարկավոր էին ամենաուշը մեկ տարուց։ Ազդեց միայն մեքենաները արտասահմանում պատվիրելու սպառնալիքը։ Ապա սկսվեցին ավելի փոքր անախորժություններ։ Մեկ դժվար էր լինում ճարել անհրաժեշտ չափի ձևավոր երկաթ, մեկ ներծծված շպալի փոխարեն առաջարկում էին ոչ ներծծված։ Վերջապես տվեցին այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ էր, բայց Տրեուխովը, որ գնացել էր շպալաներծծման գործարանը, խոտանեց շպալների վաթսուն տոկոսը։ Չուգունե մասերի մեջ խոռոչներ կային։ Անտառանյութը խոնավ էր։ Ռելսերը լավն էին, բայց մի ամիս ուշացումով սկսեցին ստացվել։ Գավրիլինը հաճախ կայանի շինարարություն էր գալիս, հին հարբուխ կպած «ֆիատով»։ Այստեղ նրա ու Տրեուխովի մեջ վեճեր էին ծագում։

Քանի դեռ կառուցվում ու մոնտաժվում էր տրամվայի կայանը, ստարգորոդցիները միայն կատակներ էին բաց թողնում։

«Ստարգորոդյան պրավդայում» տրամվայի հարցով զբաղվում էր ամբողջ քաղաքին հայտնի ֆելիետոնիստ Պրինց Դատսկին, որն այժմ գրում էր «Մախովիկ» կեղծանունով։ Շաբաթական ոչ պակաս երեք անգամ նա ճայթում էր կենցաղային մեծ ակնարկով՝ շինարարության ընթացքի մասին։ Թերթի երրորդ էջը, ուր առատորեն տպագրվում էին կասկածամիտ վերնագրերով թղթակցությունները՝ «Ակումբի հոտ չի գալիս», «Թույլ կետերին», «Զննումներ պետք են, բայց ինչ գործ ունեն այստեղ փայլուն ու երկար պոչերը», «Լավ է․․․ և վատ», «Ինչին ենք ուրախ և ինչին՝ ոչ»։ «Հուպ տալ լուսավորության վնասարարներին» և «Ժամանակն է վերջ տալ թղթե ծովին» ― սկսեց ընթերցողներին պարգևել Մախովիկի ակնարկների արևավառ և կայտառ վերնագրերը՝ «Ինչպես ենք կառուցում, ինչպես ենք ապրում», «Շուտով գիգանտը կաշխատի», «Համեստ կառուցող» և նման բաներ նույն ոգով։

Տրեուխովը ահուդողով էր բաց անում թերթը, և զզվանք տածելով գրող եղբայրների հանդեպ, իր անձի մասին կարդում էր առույգ տողեր․

․․․ Բարձրանում եմ ծպեղի վրա։ Քամին աղմկում է ականջներումս։

Վերևում նա է, մեր հզոր տրամվայի կայանի անբարետես կառուցողը, արտաքուստ վտիտ, կճատ քթով այդ մարդը՝ առօրյա մուրճիկավոր գլխարկով։

Վերհիշում եմ․ «Ամայի ալիքների ափին կանգնել էր նա, մեծ խոհերով լեցուն»։

Մոտենում եմ։ Ոչ մի քամի։ Ծպեղները չեն շարժվում։

Հարցնում եմ․

― Ինչպե՞ս են կատարվում առաջադրանքները։

Կառուցող ինժեներ Տրեուխովի տգեղ դեմքը կենդանանում է․․․

Նա սեղմում է իմ ձեռքը։ Նա ասում է։

― Առաջադրանքի յոթանասուն տոկոսն արդեն կատարված է։

Հոդվածը վերջանում էր այսպես․

Հրաժեշտին նա սեղմում է իմ ձեռքը․․․ Իմ ետևում գվվում են ծպեղները։

Բանվորները դես ու դեն են վազվզում։

Ո՞վ կարող է մոռանալ բանվորական կառուցման այդ եռուզեռը, մեր կառույցի այդ անբարետես կերպարանքը։

Մախովիկ

Տրեուխովին փրկում էր միայն այն, որ թերթ կարդալու ժամանակ չէր ունենում և երբեմն հաջողվում էր բաց թողնել ընկ․ Մախովիկի երկասիրությունները։

Մի անգամ Տրեուխովը չդիմացավ և գրեց մի լավ մտածված խայթող հերքում։

«Իհարկե, ― գրում էր նա, ― հեղույսները կարելի է տրանսմիսիա անվանել, բայց այդ անում են կառուցման գործից ոչինչ չհասկացող մարդիկ։ Եվ հետո, ես կուզենայի նշել ընկ․ Մախովիկին, որ ծպեղները գվվում են միայն այն ժամանակ, երբ շինվածքը պատրաստվում է փուլ գալ։ Այդպես խոսել ծպեղների մասին, միևնույն էթե պնդել, իբր թավջութակը երեխաներ է ծնում։ Ընդունեցեք և այլն»։

Դրանից հետո անհանգիստ Պրինցը դադարեց կառուցման վրա երևալուց, բայց կենցաղային ակնարկները առաջվա պես շարունակում էին զարդարել երրորդ էջը, ցայտուն աչքի ընկնելով առօրյա «15000 ռուբլին ժանգոտում է», «Բնակարանային գուղձեր», «Նյութերը լալիս են» և «Կուրյոզներ ու արցունքներ» վերնագրերի ֆոնի վրա։

Շինարարությունը մոտենում էր ավարտին։ Թերմիտային եղանակով զոդվում էին ռելսերը, և նրանք առանց բացակների ձգվում էին բուն կայարանից մինչև սպանդանոցը և բերովի շուկայից մինչև գերեզմանոցը։ Սկզբում ուզում էին տրամվայի բացումը հարմարեցնել Հոկտեմբերի իններորդ տարեդարձին, բայ վագոնաշինարարական գործարանը, մեղքը գցելով «արմատուրայի վրա, ժամանակին չտվեց վագոնները։ Ստիպված եղան բացումը հետաձգել մինչև Մայիսի մեկը։ Այդ օրվա համար բացարձակապես ամեն ինչ պատրաստ էր։

Կոնցեսիոներները, զբոսնելով ցուցարարների հետ միասին, հասան Գուսիշչե։ Այնտեղ էր հավաքվել ողջ Ստարգորոդը։ Դեպոյի նոր շենքը պատել էին փշատերև կամարներով, դրոշները փողփողում էին, քամին սուրում էր լոզունգների վրայով։ Հեծյալ միլիցիոները քառատրոփ արշավում էր առաջին պաղպաղակավաճառի ետևից, որն աստված գիտե թե ինչ կերպ ընկել էր տրամվայշիկների կողմից շղթայված դատարկ շրջագծի մեջ։ Դեպոյի երկու դարբասների արանքում բարձրացել էր լղրճուկ, դեռևս դատարկ ամբիոնը՝ ուժեղացնող միկրոֆոնով։ Ամբիոնին էին մոտենում պատգամավորները։ Կոմունալնիկների և ճոպանագործների միաբերած նվագախումբը փորձում էր իր թոքերի ուժը։ Թմբուկը ընկած էր գետնին։

Դեպոյի լուսավոր դահլիճում, ուր կանգնած էին բաց կանաչ գույնի տասը վագոն՝ համարակալված 701֊ից մինչև710֊ըը, թրև էր գալիս մազմզոտ կեպիով Մոսկվայի թղթակիցը։ Նրա կրծքից կախված էր փոքրիկ հայելի, որին հաճախ ու մտահոգ նայում էր։ Թղթակիցը փնտրում էր գլխավոր ինժեներին, որպեսզի մի քանի հարց տար տրամվայի մասին։ Թեև թղթակցի գլխում արդեն պատրաստ էր տրամվայի բացմանը վերաբերող ակնարկը, ներառյալ դեռ չարտասանված ճառերի կոնսպեկտը, այնուամենայնիվ թղթակիցը բարեխղճորեն շարունակում էր իր որոնումները, թերություն համարելով միայն բուֆետի բացակայությունը։

Բազմության մեջ երգում էին, բղավում, արևածաղկի սերմ էին չրթում, սպասելով տրամվայի բացմանը։

Ամբիոն բարձրացավ նահգործկոմի նախագահությունը։ Պրինց Դատսկին կակազելով ֆրազներ էր փոխանակում գրչակից եղբոր հետ։ Սպասում էին Մոսկվայի կինոխրոնիկյորների ժամանելուն։

― Ընկերնե՛ր, ― ասաց Գավրիլինը։ ― Հանդիսավոր միտինգը նվիրված Ստարգորոդի տրամվայի բացմանը թույլ տվեք համարել բացված։

Պղնձե փողերը շարժվեցին, հառաչեցին և երեք անգամ իրար ետևից նվագեցին «Ինտենացիոնալը»։

― Զեկուցման համար խոսքը տրվում է ընկեր Գավրիլինին, ― բղավեց Գավրիլինը։

Պրինց Դատսկին ― Մախովիկը և մոսկովյան հյուրը, իրար հետ չպայմանավորվելով, ծոցատետրերում գրեցին․

«Հանդիսավոր միտինգը բացվեց Ստարկոմունխոզի նախագահ ընկ․ Գավրիլինի զեկուցումով։ Բազմությունը լսողություն դարձավ»։

Երկու թղթակիցներն էլ բոլորովին տարբեր մարդիկ էին։ Մոսկվայի հյուրը ամուրի էր և երիտասարդ։ Մեծ ընտանիքով ծանրաբեռնված Պրինց֊Մախովիկը վաղուց արդեն անց էր քառասունից։ Մեկը մշտապես ապրում էր Մոսկվայում, մյուսը երբեք չէր եղել այնտեղ։ Մոսկվացին գարեջուր էր սիրում, Մախովիկ֊Դատսկին, բացի օղուց, ոչինչ չէր առնում բերանը։ Բայց, չնայած բնավորությունների և դաստիարակության այդ տարբերությանը, երկու ժուռնալիստների տպավորությունները միաձուլվում էին միևնույն մաշված, տրորված, փոշու մեջ կորած ֆրազների մեջ։ Նրանց մատիտները գործեցին և ծոցատետրերում հայտնվեց նոր գրառում․ «Տոնի օրը Ստարգորոդի փողոցները ասես ավելի էին լայնացել․․․»։

Գավրիլինը իր ճառը լավ ու պարզ սկսեց․

― Տրամվայ կառուցելը, ― ասաց նա, ― դա էշ գնել չէ։

Բազմության մեջ հանկարծակի լսվեց Օստապ Բենդերի բարձրաձայն ծիծաղը։ Նա գնահատեց այդ ֆրազը։ Ընդունելությունից քաջալերված Գավրիլինը, ինքն էլ չհասկանալով թե ինչու, հանկարծ սկսեց խոսել միջազգային դրության մասին։ Նա մի քանի անգամ փորձեց իր զեկուցումը բաց թողնել տրամվայի ռելսերով, բայց սարսափով նկատեց, որ այդ բանը անել չի կարող։ Խոսքերն իրենք իրենց, հռետորի կամքին հակառակ, մի տեսակ միջազգային էին ստացվում։ Չեմբեռլենից հետո, որին Գավրիլինը կես ժամ տրամադրեց, միջազգային թատերաբեմ դուրս եկավ ամերիկյան սենատոր Բորան։ Բազմությունը փափկեց։ Թղթակիցները միաժամանակ գրի առան․ «Հռետորը պատկերավոր արտահայտություններով նկարագրեց մեր միության միջազգային դրությունը․․․»։ Կրակ կտրած Գավրիլինը վատ կարծիք հայտնեց ռումինական բոյարների մասին և անցավ Մուսոլինիին։ Եվ միայն ճառի վերջում նա հաղթահարեց իր երկրորդ միջազգային էությունը և սկսեց խոսել գործնական լավ խոսքերով․

― Եվ ես կարծում եմ, ընկերնե՛ր, որ դեպոյից հենց հիմա դուրս եկող այս տրամվայը ո՞ւմ շնորհիվ է բաց թողնված։ Իհարկե, ընկերներ, շնորհիվ ահա ձեզ, շնորհիվ բոլոր բանվորների, որոնք հիրավի աշխատեցին ոչ թե վախի, այլ խղճի մտոք։ Եվ մեկ էլ, ընկերներ, շնորհիվ սովետական ազնիվ մասնագետի, գլխավոր ինժեներ Տրեուխովի։ Նրան ևս շնորհակալություն։

Սկեցին փնտրել Տրեուխովին, բայց չգտան։ Մասլոցենտրի ներկայացուցիչը, որը վաղուց արդեն կրակ էր կտրել, խցկվելով մոտեցավ ճաղաշարքին, ձեռքը թափահարեց և բարձրաձայն սկսեց խոսել միջազգային դրության մասին։ Նրա ճառը վերջանալուն պես, երկու թղթակիցներն էլ, ունկնդրելով ցանցառ ծափերին, արագ֊արագ գրեցին․ «Աղմկալից ծափահարություններ, որոնք փոխվում են օվացիայի․․․»։ Հետո մտածեցին, որ «փոխվում է օվացիայի․․․»֊ն թերևս շատ ուժեղ կլինի։ Մոսկվացին սիրտ արեց և օվացիան ջնջեց, Մախովիկը հառաչեց և թողեց։

Արևն արագ գլորվում էր թեք հարթությամբ։ Ամբիոնից ողջույնի ճառեր էին ասում։ Նվագախումբը րոպեն մեկ տուշ էր նվագում։ Պայծառորեն կապտեց երեկոն, իսկ միտինգը դեռ շարունակվում էր։ Ե՛վ խոսողները, և՛ լսողները վաղուց արդեն զգում էին, որ ինչ֊որ վատ բան ստացվեց, որ միտինգը ձգձգվեց, որ շուտով պետք է անցենլ տրամվայի թողարկմանը։ Բայց բոլորն այնպես էին ընտելացել խոսելուն, որ չէին կարողանում կանգ առնել։

Վերջապես գտան Տրեուխովին։ Նա կեղտոտվել էր և, նախքան ամբիոն բարձրանալը, երկար ժամանակ գրասենյակում լվանալիս է եղել երեսն ու ձեռքերը։

― Խոսքը տրվում է գլխավոր ինժեներ ընկեր Տրեուխովին, ― ուրախ֊ուրախ ազդարարեց Գավրիլինը։ ― Դե խոսիր, թե չէ ես բոլորովին էն չէի ասում, ― ավելացրեց նա շշուկով։

Տրեուխովը շատ բան էր ուզում ասել։ Ե՛վ շաբաթօրյակների մասին, և՛ ծանր աշխատանքների, և՛ այն ամենի մասին՝ ինչ արված և դեռ պետք է արվի։ Իսկ անելիք շատ կա․ քաղաքը կարելի է ազատել բերովի վարակիչ շուկայից, կառուցել ապակյա ծածկած կորպուսներ, կարելի է կառուցել մշտական կամուրջ ժամանկավորի փոխարեն, որին ամեն տարի սառցահոսանքը քշում֊տանում է, կարելի է, վերջապես, իրագործել հսկա մսասառցակոմբինատի կառուցման նախագիծը։

Տրեուխովը բացեց բերանը և կմկմալով սկսեց խոսել․

― Ընկերներ։ Մեր պետության միջազգային դրությունը․․․

Եվ այնուհետև այնպիսի տարրական ճշմարտություններ սկսեց ծամծմել, որ արդեն վեցերորդ միջազգային ճառը լսող բազմությունը սառեց։ Վերջացնելուց հետո միայն Տրեուխովը հասկացավ, որ ինքն էլ ոչ մի բառ չասաց տրամվայի մասին։ «Ա՜յ վիրավորական է, ― անցավ նրա մտքով, ― մենք բացարձակպես խոսել չենք կարողանում, բացարձակապես»։

Եվ նա մտաբերեց ֆրանսիական կոմունիստի ճառը, որ լսել էր Մոսկվայի մի ժողովում։ Ֆրանսիացին խոսում էր բուրժուական մամուլի մասին։ «Այդ գրչի ակրոբատները, ― բացականչում էր նա, ― այդ ֆարսի վիրտուոզները, ռոտացիոն մեքենաների այդ չախկալները․․․» Ֆրանսիացին ճառի առաջին մասը արտասանեց լյա տոնով, երկրորդ մասը՝ դո տոնով և վերջինը՝ պաթետիկականը, մի տոնով։ Նրա ձեռքի շարժումները չափավոր էին ու գեղեցիկ։

«Իսկ մենք միայն ջուր ենք պղտորում, ― որոշեց Տրեուխովը, ― ավելի լավ կլիներ իսկի չխոսեինք»։

Արդեն բոլորովին մութն էր, երբ նահանգային գործկոմի նախագահը մկրատով կտրեց կարմիր ժապավենը, որով փակված էր դեպոյի դուռը։ Բանվորները և հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները աղմուկ֊աղաղակով սկսեցին տեղ գրավել վագոններում։ Նուրբ զանգակները զրնգացին, և տրամվայի առաջին վագոնը, որը կառավարում էր Տրեուխովը, դուրս պրծավ դեպոյից՝ ամբոխի խլացուցիչ գոռում֊գոչյունների և նվագախմբի հեծեծանքի տակ։ Լուսավորված վագոնները շատ ավելի շլացուցիչ էին թվում, քան ցերեկը։ Նրանք բոլորը իրար ետևից լողում էին Գուսիշչեով։ Երկաթուղային կամրջի տակից անցնելով, նրանք հեշտությամբ բարձրացան քաղաք և թեքվեցին Բոլշայա Պուշկինսկայա փողոցը։ Երկրորդ վագոնով գնում էր նվագախումբը և, փողերը պատուհաններից դուրս հանած, նվագում էր Բուդյոննու մարշը։

Գավրիլինը կոնդուկտորի համազգեստային տուժուրկայով, ուսից գցած պայուսակով, վագոնիվ վագոն թռչելով, քնքուշ ժպտում էր, անտեղի զանգեր էր տալիս և ուղևորներին հրավիրատոմսեր էր հանձնում գնալու

Հանդիսավոր երեկո

1 մայիսի երեկոյան ժամը 9֊ին

որը տեղի է ունենալու կոմունալնիկների ակումբում հետևայլ ծրագրով

1. Զեկուցում ընկ․ Մոսինի

2. Կոմունալնիկների միության պատվոգրերի հանձնում

3. Ոչ պաշտոնական մաս․ մեծ համերգ, ընտանեկան ընթրիք բուֆետով։

Վերջին վագոնի հարթակի վրա կանգնել էր հայտնի չէ, թե ինչ կերպ պատվավոր հյուրերի շարքն ընկած Վիկտոր Միխայլովիչը։ Նա տնտղում և հոտոտում էր մոտորը։ Ի մեծ զարմանս Պոլեսովի, մոտորը լավ տեսք ուներ և, ինչպես երևում է, կարգին աշխատում էր։ Մանրամասն զննելուց հետո Վիկտոր Միխայլովիչը համոզվեց, որ նրանք այնուամենայնիվ ռետինի վրա են։ Նա արդեն մի քանի դիտողություն արել էր վագոնավարին և հասարակության մեջ արևմուտքի տրամվայի գործի լավ գիտակի համարում ուներ։

― Օդային արգելակը լավ չի աշխատում, ― հայտարարեց Պոլեսովը հաղթականորեն նայելով ուղևորներին, ― չի ներծծում։

― Քեզ չեն հարցրել, ― պատասխանեց վագոնավարը, ― վայ թե ներծծի։

Տոնական պտույտ կատարելով քաղաքում, վագոնները վերադարձան դեպո, որտեղ նրանց սպասում էր բազմությունը։ Տրեուխովին արդեն ճոճում էին էլեկտրական լամպերի լիակատար շողշողանքի պայմաններում։ Ճոճեցին և Գավրիլովին, բայց քանի որ նա վեց փութ էր կշռում և բարձր չէր թռչում, շուտով նրան բաց թողեցին։ Ճոճում էին ընկեր Մոսինին, տեխնիկներին և բանվորներին։ Այդ օրը երկրորդ անգամ ճոճեցին Վիկտոր Միխայլովիչին։ Այժմ նա արդեն ոտքերով չէր քացահարում, այլ խստադեմ և լրջորեն նայելով աստղալից երկնքին, թռչում և ճախրում էր գիշերվա մթության մեջ։ Վերջին անգամ սավառնելիս Պոլեսովը նկատեց, որ իր ոտքից բռնել և զզվելի ծիծաղով հռհռում է ոչ այլ ոք, քան նախկին պարագլուխ Իպոլիտ Մատվեևիչ Վորոբյանինովը։ Պոլեսովը քաղաքավարի ազատվեց, մի կողմ քաշվեց, բայց տեսողությունից արդեն բաց չէր թողնում պարագլխին։ Նկատելով, որ Իպոլիտ Մատվեևիչը երիտասարդ անծանոթի՝ որոշակի նախկին սպայի հետ գնում է, Վիկտոր Միխայլովիչը զգուշորեն հետևեց նրանց։

Երբ ամեն ինչ վերջացավ, և Գավրլիովը իր մանուշակագույն «ֆիատով» սպասում էր վերջին կարգադրություններն անող Տրեուխովին, որպեսզի միասին գնային ակումբ, դեպոյի դարբասներին մոտեցավ Ֆորդի կիսաբեռնատար մեքենան՝ կինոխրոնյիկորների հետ միասին։

Առաջին մեքենայից ճարպկորեն ցատկեց տասներկուանկյունանի եղջերաշրջանակ ակնոցով մի տղամարդ՝ կաշվե պճնագեղ անթև բաճկոնով։ Տղամարդու երկար ու սուր մորուքը սկսվում էր ուղիղ ադամախնձորից։ Երկրորդ տղամարդը քարշ էր տալիս կինոապարատը, խճճվելով այն ոճի երկար շարֆի մեջ, որին Օստապ Բենդերը սովորաբար անվանում էր «շիկ֊մոդեռն»։ Ապա բեռնատարից դուրս սողացին ասիստենտներ, յուպիտերներ ու աղջիկներ։

Ամբողջ խումբը գոռում֊գոչյունով նետվեց դեպի դեպոն։

― Ուշադրությո՛ւն, ― բղավեց մորուքով կաշվե բաճկոնակավորը։ ― Կո՛լյա, դիր յուպիտերները։

Տրեուխովն սկսեց կարմրել և շարժվեց դեպի գիշերվա այցելուները։

― Այդ դո՞ւք եք կինոն, ― հարցրեց նա։ ― Բա ինչո՞ւ ցերեկը չեկաք։

― Իսկ ե՞րբ է նշանակված տրամվայի բացումը։

― Նա արդեն բացվել է։

― Այո, այո, մենք մի փոքր ուշացանք։ Լավ բնության տեսարանի հանդիպեցինք։ Ահագին աշխատանք կա։ Արևի մայրամուտ։ Ասենք, մենք առանց դրան էլ գլուխ կհանենք։ Կո՛լյա։ Լույս տուր։ Պտտվող անի՛վ։ Խոշո՛ր։ Ամբոխի շարժվող ոտքե՛ր ― խոշոր։ Լյո՛ւդա։ Մի՛լոչկա։ Անցե՛ք, գնացե՛ք, գնացե՛ք․․․ Բավական է։ Շնորհակալություն։ Հիմա կնկարենք կառուցողին։ Ընկեր Տրեուխո՞վ։ Բարի եղեք, ընկեր Տրեուխով։ Ոչ, այդպես չէ։ Երեք քառորդով․․․ Այ այդպես, ավելի օրիգինալ, տրամվայի ֆոնի վրա․․․ Կո՛լյա։ Սկեցի՛նք։ Որևէ բան ասեք։

― Դե ճիշտն ասած, մի քիչ անհարմար է․․․

― Հոյակապ է․․․ Լավ է․․․ էլի խոսեցեք․․․ Այժմ դուք խոսում եք, տրամվայի առաջին ուղևորուհու հետ․․․ Լյո՛ւդա։ Մտե՛ք շրջանակ։ Այդպես։ Խոր շնչեցեք՝ դուք հուզված եք․․․ Կո՛լյա։ Ոտքերը խոշո՛ր․․․ Սկսեցի՛նք․․․ Այդպես, այդպես․․․ Մեծ շնորհակալություն․․․ Ստո՛պ։

Վաղուց ի վեր դողդողացող «ֆիատից» ծանրորեն իջավ Գավրիլինը, որն եկել էր կանչելու ուշացող ընկերոջը։ Մամզոտ ադամախնձորով ռեժիսյորը աշխուժացավ։

― Կո՛լյա։ Այս կո՛ղմ։ Հիանալի տիպաժ։ Բանվո՛ր։ Տրամվայի ուղևո՛ր։ Խոր շնչեցե՛ք։ Դուք հուզվա՛ծ եք։ Դուք առաջներում երբեք տրամվայ չեք նստել։ Սկսեցե՛ք։ Շնչեցե՛ք։

Գավլինինը ատելությամբ փնչացրեց։

― Հիանալի է․․․ Մի՛լոչկա․․․ Ե՛կ այստեղ։ Ողջո՛ւյն կոմսոմոլից․․․ Խոր շնչեցե՛ք։ Դուք հուզվա՛ծ եք․․․ Այդպես․․․ Հիանալի է․․․ Հիանալի է։ Կո՛լյա․․․ Վերջացրի՛նք։

― Իսկ տրամվայը չե՞ք նկարահանելու, ― հարցրեց Տրեուխովը ամաչելով։

― Գիտեք ինչ, ― բառաչեց կաշվե ռեժիսյորը, ― լուսավորության պայմանները թույլ չեն տալիս։ Ստիպված ենք մնացածը Մոսկվայում հանել։ Համբուրում եմ։

Կինոխրոնիկան կայծակի արագությամբ չքացավ։

― Դե, բարեկամս, գնանք հանգստանալու, ― ասաց Գավրիլինը։ ― Դու ի՞նչ է, ծխե՞լ ես։

― Ծխել եմ, ― խոստովանեց Տրեուխովը, ― չդիմացա։

Ընտանեկան երեկույթին սոված ու շատ ծխած Տրեուխովը խմեց երեք ըմպանակ օղի և բոլորովին հարբեց։ Նա համբուրվում էր բոլորի հետ, և բոլորը համբուրում էին նրան։ Նա ուզում էր մի քաղցր խոսք ասել կնոջը, բայց միայն ծիծաղեց։ Հետո երկար ժամանակ թափահարում էր Գավրիլինի ձեռքը և ասում․

― Խելա՛ռ։ Դու պետք է սովորես նախագծել երկթուղային կամուրջներ։ Հիանալի գիտություն է դա։ Եվ որ գլխավորն է՝ բացարձակապես հասարակ։ Կամուրջ Հուդզոնի վրա․․․

Կես ժամ անց նա վերջնականապես հալից ընկավ և բուրժուական մամուլի դեմ ուղղված մի ֆիլիպիկա արտասանեց։

― Այդ ֆարսի ակրոբատնե՛րը, այդ գրչի բորենինե՛րը։ Ռոտացիոն մեքենաների այդ վիրտուոզնե՛րը, ― բղավում էր նա։

Կինը նրան տուն տարավ կառքով։

― Ուզում եմ գնալ տրամվայով, ― ասում էր նա կնոջը, ― ինչպե՞ս այդ չես հասկանում դու։ Եթե տրամվայ կա, ուրեմն պետք է գնալ նրանով։ Ինչո՞ւ։ Նախ և առաջ դա ձեռնտու է․․․

Պոլեսովը գնում էր կոնցեսիոներների ետևից, երկար ժամանակ դիմանում էր և, հարմար րոպե գտնելով, երբ շուրջը ոչ ոք չկար, մոտեցավ Վորոբյանինովին։

― Բարի երեկո, պարոն Իպոլիտ Մատվեևիչ, ― ասաց նա հարգանքով։

Վորոբյանինովը իրեն վար զգաց․

― Ես պատիվ չեմ ունեցել, ― քրթմնջաց նա։

Օստապը առաջ գցեց աջ ուսը և մոտեցավ փականակագործ ինտելիգենտին։

― Հը, ― ասաց նա, ― ի՞նչ եք ուզում ասել իմ ընկերոջը։

― Անհանգստանալու ոչինչ չկա, ― շշնջաց Պոլեսովը։ ― Ես եկել եմ Ելենա Ստանիսլավնովնայի մոտից․․․

― Ինչպե՞ս։ Նա այստե՞ղ է։

― Այստեղ է։ Եվ շատ է ուզում ձեզ տեսնել։

― Ինչո՞ւ, ― հարցրեց Օստապը։ ― Իսկ դուք ո՞վ եք։

― Ես․․․ Դուք, Իպոլիտ Մատվեևիչ, ոչ մի վատ բան մի կարծեք։ Դուք ինձ չեք ճանաչում, բայց ես ձեզ շատ լավ եմ հիշում։

― Ես կուզենայի անցնել Ելենա Ստանիսլավնովնայի մոտ, ― անվճռականորեն ասաց Վորոբյանինովը։

― Նա շատ է խնդրում ձեզ անցենլ։

― Լավ, բայց նա որտեղի՞ց գիտեր․․․

― Ես ձեզ հանդիպեցի կոմունխոզի միջանցքում և երկար ժամանակ մտածում էի՝ ծանոթ դեմք է։ Հետո հիշեցի։ Դուք, Իպոլիտ Մատվեևիչ, ոչ մի բանի համար մի հուզվեք։ Ամեն ինչ բոլորովին գաղտնի կլինի։

― Ծանոթ կի՞ն է, ― գործիմացորեն հարցրեց Օստապը։

― Հա, հին ծանոթ է․․․

― Այդ դեպքում գուցե գնանք ընթրելու, հին ծանոթուհու մոտ։ Ես, օրինակ, խենթորեն խժռել եմ ուզում, մինչդեռ ամեն տեղ փակ է։

― Չեմ առարկում։

― Այդ դեպքում գնանք։ Առաջնորդեցե՛ք մեզ, խորհրդավոր անծանոթ։

Եվ Վիկտոր Միխայլովիչը միջանցուկ բակերով, ամեն րոպե շուրջը նայելով, կամպանյոններին առաջնորդեց Պերելեշինյան նրբանցքում գտվող գուշակուհու տունը։

«Սրի և խոփի միությունը

Երբ կինը պառավում է, նրա հետ կարող են բազում անախորժություններ պատահել․ կարող են ատամները թափվել, մազերը նոսրանալ ու սպիտակել, շնչարգելություն առաջանալ, կարող է գիրանալ, կարող է անասելի նիհարել, բայց նրա ձայնը չի փոխվի։ Այն կմնա ճիշտ այնպես, ինչպես եղել է գիմնազիստկա, հարսնացու, կամ մի ջահել թեթևսոլիկ սիրուհին եղած օրերին։

Այդ իսկ պատճառով, երբ Պոլեսովը դուռը բախեց և Ելենա Ստանիսլավովնան հարցրեց՝ «ո՞վ է», ― Վորոբյանինովը ցնցվեց։ Նրա սիրուհու ձայնը նույնն էր, ինչ իննսունինը թվականին, փարիզյան ցուցահանդեսի բացման նախօրյակին։ Բայց սենյակ մտնելուց և կոպերը լույսից սեղմելուց հետո, Իպոլիտ Մատվեևիչը տեսավ, որ երբեմնի գեղեցկությունից հետք անգամ չի մնացել։

― Ինչպես փոխվե՜լ եք, ― ասաց նա ակամայից։

Պառավը փարվեց նրա վզին։

― Շնորհակալություն, ― ասաց նա, ― ես գիտեմ, թե ինչ ռիսկ եք արել ինձ մոտ գալով։ Դուք նույն մեծահոգի ասպետն եք մնացել։ Ես ձեզ չեմ հարցնում, թե ինչո՞ւ եք եկել Փարիզից։ Տեսնում եք, ես հետաքրքրասեր չեմ։

― Բայց ես ամենևին Փարիզից չեմ գալիս, ― շփոթված ասաց Վորոբյանինովը։

― Ես ու իմ կոլեգան ժամանել ենք Բեռլինից, ― ուղղեց Օստապը, սեղմելով Իպոլիտ Մատվեևիչի արմունկը, ― այդ մասին խորհուրդ չի տրվում բարձրաձայն ասել։

Ա՛հ, այնպես ուրախ եմ ձեզ տեսնելուս համար, ― ճչաց գուշակուհին։ ― Համեցեք այստեղ, այս սենյակը․․․ Իսկ դուք, Վիկտոր Միխայլովիչ, ներեցեք, միգուցե անցնեք մի կես ժամ հետո՞։

― Օ՜, նկատեց Օստապը։ ― Առաջին տեսակցությո՜ւն։ Դժվարին րոպենե՜ր։ Թույլ տվեք ինձ ևս հեռանալ։ Դուք թույլ կտա՞ք ձեզ հետ, սիրելի Վիկտոր Միխայլովիչ։

Փականակագործը ուրախությունից դողաց։ Երկուսով գնացին Պոլեսովի բնակարանը, որտեղ Օստապը, նստելով Պերելեշինյան նրբանցքի N 5 տան դարբասի բեկորների վրա, շվարած մոտորատեր միայնակ֊տնայնագործի առջև սկսեց զարգացնել ֆանտաստիկ գաղափարներ, որոնք հակում էին հայրենիքի փրկությանը։

Մի ժամ անց նրանք վերադարձան և ծերերին գտան միանգամայն թալկացած։

― Իսկ դուք հիշո՞ւմ եք, Ելենա Ստանիսլավովնա, ― ասում էր Իպոլիտ Մատվեևիչը։

― Իսկ դուք հիշո՞ւմ եք, Իպոլիտ Մատվեևիչ, ― ասում էր Ելենա Ստանիսլավովնան։

«Կարծես հասել է ընթրիքի հոգեբանական մոմենտը», ― անցավ Օստապի մտքով։ Եվ, ընդհատելով քաղաքային վարչության ընտրությունները վերհիշող Իպոլիտ Մատվեևիչին, ասաց․

― Բեռլինում մի շատ տարօրինակ սովորություն կա․ այնտեղ այնքան ուշ են ուտում, որ դժվար է հասկանալ՝ վաղ ընթրի՞ք է դա, թե ուշացած ճաշ։

Ելենա Ստանիսլավովնան սթափվեց, ճագարի հայացքը հեռացրեց Վորոբյանինովից և քարշ գալով գնաց խոհանոց։

― Իսկ հիմա գործե՛լ, գործե՛լ, և գործե՛լ, ― ասաց Օստապը, ձայնը ցածրացնելով լիակատար անլեգալության աստիճանի։

Նա բռնեց Պոլեսովի ձեռքը։

― Պառավը չի՞ խաբի։ Հուսալի՞ կին է։

Պոլեսովը ձեռքերը խաչեց կրծքին, ինչպես աղոթելիս։

― Ձեր քաղաքական դավանա՞նքը։

― Մի՛շտ, ― խանդավառ պատասխանեց Պոլեսովը։

― Դուք, հուսով եմ, կիրիլական եք։

― Ճի՛շտ այդպես։

Պոլեսովը լարի պես ձգվեց։

― Ռուսաստանը ձեզ չի՛ մոռանա, ― բղավեց Օստապը։

Իպոլիտ Մատվեևիչը, ձեռքին քաղցր կարկանդակ բռնած, տարակուսանքով լսում էր Օստապին, բայց նրան պահել չէր լինի։ Նա տրանսի մեջ էր։ Մեծ կոմբինատորը միջակից բարձր շանտաժից առաջ զգում էր ոգևորություն, արբեցուցիչ վիճակ։ Նա հովազի պես անց ու դարձ էր անում սենյակում։

Այդ գրգռված վիճակում գտավ նրան Ելենա Ստանիսլավովնան, որը խոհանոցից դժվարությամբ քարշ էր տալիս ինքնաեռը։ Օստապը քաղաքավարի կերպով նետվեց դեպի նա, վերցրեց ինքնաեռը և դրեց սեղանին։ Ինքնաեռը սուլեց։ Օստապը որոշեց գործել։

― Մադա՛մ, ― ասաց նա, ― մենք երջանիկ ենք հանձին ձեզ տեսնելու․․․

Նա չգիտեր, թե ումն է երջանիկ տեսնելու հանձին Ելենա Ստանիսլավովնայի։ Ստիպված էր նորից սկսել։ Ցարական ռեժիմի բոլոր փքուն դարձվածքներից գլխում պտտվում էր միայն մի ինչ֊որ «ողորմածաբար հաճեց հրամայել»։ Բայց դա տեղին չէր։ Ուստի և սկսեց գործնականորեն։

― Խի՛ատ գաղտնի։ Պետական գաղտնիք է։

Օստապը ձեռքով ցույց տվեց Վորոբյանինովին․

― Ո՞վ է, ձեր կարծիքով, այս հուժկու ծերուկը։ Մի ասեք, դուք այդ չեք կարող իմանալ։ Սա մտքի հսկա է, ռուսական դեմոկրատիայի հայրը և կայսեր մոտ կանգնած անձնավորություն։

Իպոլիտ Մատվեևիչը ոտքի ելավ իր պարթև հասակով և շփոթված նայեց շուրջը։ Նա ոչինչ չէր հասկանում, բայց փորձից գիտենալով, որ Օստապ Բենդերը երբեք զուր չի խոսում, լռեց։ Տեղի ունեցածը դող էր առաջացրել Պոլեսովի մեջ։ Նա կանգնել էր մորուքը առաստաղին ցցած, հանդիսավոր երթով անցնելու պատրաստ մարդու կեցվածքով։ Ելենա Ստանիսլավովնան նստեց աթոռին, ահուդողով Օստապին նայելով։

― Մերոնք քաղաքում շա՞տ են, ― հարցրեց Օստապը կարճ ու կտրուկ։ ― Ինչպիսի՞ն է տրամադրությունը։

― Բացակայության առկայության դեպքում․․․ ― ասաց Վիկտոր Միխայլովիչը և սկսեց խառնաշփոթ բացատրել իր գլխին եկածները։ Այստեղ կար և՛ N5 տան դռնապանը, իր մասին մեծ կարծիք ունեցող այդ գյադան, և՛ երեք ութերորդական դյույմի պլաշկան, և տրամվայը և նման բաներ։

― Լա՛վ, ― որոտաց Օստապը։ ― Ելենա Ստանիսլավովնա։ Ձեր օգնությամբ մենք ուզում ենք կապվել քաղաքի լավագույն մարդկանց հետ, որոնց չար ճակատագիրը ընդհատակ է քշել։ Ո՞ւմ կարելի է հրավիրել ձեզ մոտ։

― Ում կարելի է հրավիրե՞լ։ Գուցե Մաքսիմ Պետրովիչի՞ն իր կնոջ հետ։

― Առանց կնոջ, ― ուղղեց Օստապը, ― առանց կնոջ։ Դուք միակ հաճելի բացառությունն եք լինելու։ Էլ ո՞ւմ։

Քննարկմանը, որին գործուն մասնակցություն բերեց և Վիկտոր Միխայլովիչը, պարզվեց, որ կարելի է հրավիրել նույն Մաքսիմ Պետրովիչ Չարուշնիկովին՝ քաղաքային դումայի նախկին իրավասուին, իսկ այժմ հրաշալի կերպով սովաշխատողների շարքը դասվածին, «Բիստրոուպակի» տեր Դյադևին, Օդեսյան բուբլիկների «Մոսկովյան օղաբլիթ» արտելի նախագահ Կիսլյարսկուն և երկու անազգանուն, բայց միանգամայն հուսալի երիտասարդների։

― Այդ դեպքում խնդրում եմ հիմա ևեթ դրանց հրավիրել փոքրիկ խորհրդակցության։ Մեծագույն գաղտնապահությամբ։

Խոսեց Պոլեսովը։

― Ես կվազեմ Մաքսիմ Պետրովիչի մոտ, Նիկեշայի և Վլադյաի ետևից, իսկ դուք, Ելենա Ստանիսլավովնա նեղություն կրեք և անցեք «Բիստրոուպակ» և Կիսլյարսկու ետևից։

Պոլեսովը սլացավ։ Գուշակուհին ակնածանքով նայեց Իպոլիտ Մատվեևիչին և նույնպես գնաց։

― Սա ի՞նչ է նշանակում, ― հարցրեց Իպոլիտ Մատվեևիչը։

― Սա նշանակում է, ― պատասխանեց Օստապը, ― որ դուք հետամնաց մարդ եք։

― Ինչո՞ւ։

― Որովհետև։ Ներեցեք տափակ հարցիս համար, որքա՞ն փող ունեք։

― Ի՞նչ փող։

― Ամեն տեսակի։ Ներառյալ արծաթն ու պղինձը։

― Երեսունհինգ ռուբլի։

― Եվ այդ փողերով պատրաստվում էիք ծածկե՞լ մեր ձեռնարկության բոլոր ծախսերը։

Իպոլիտ Մատվեևիչը լուռ էր։

― Ահա թե ինչ, թանկագին պատրոն։ Ինձ թվում է, որ դուք ինձ հասկանում եք։ Դուք ստիպված եք մի ժամով լինելու մտքի տիտան և կայսեր մոտ կանգնած անձնավորություն։

― Ինչո՞ւ։

― Որովհետև մեզ շրջանառու կապիտալ է պետք։ Վաղը իմ հարսանիքն է։ Ես մուրացկան չեմ։ Ես ուզում եմ այդ նշանակալից օրը քեֆ անել։

― Իսկ ինչ պիտի անեմ ես, ― տնքաց Իպոլիտ Մատվեևիչը։

― Դուք պետք է լռեք։ Երբեմն, ծանրակշիռ երևալու համար, այտերդ ուռցրեք։

― Բայց չէ որ դա․․․ խաբեություն է․․․

― Ո՞վ է ասում այդ։ Այդ ասում է կոմս Տոլստո՞յը։ Թե՞ Դարվինը։ Ո՛չ։ Ես դա լսում եմ մի մարդու շուրթերից, որը դեռ երեկ պատրաստվում էր գիշերը մտնել Գրիցացուևայի բնակարանը և գողանալ խեղճ այրու կահույքը։ Երկար֊բարակ մի մտածեք։ Լռեցե՛ք։ Եվ չմոռանաք այտերն ուռեցնել։

― Ի՞նչ հարկ կա վտանգավոր գործի մեջ մտնելու։ Չէ՞ որ կարող են մատնել։

― Դրա համար մի անհանգստանաք։ Ես վատ շանսերի ետևից ընկնող չեմ։ Գործն այնպես կտարվի, որ ոչ ոք ոչինչ չի հասկանա։ Եկեք թեյ խմենք։

Մինչ կոնցեսիոներները թեյ կխմեին և կուտեին, իսկ թութակը կչրթեր արևածաղկի կճեպները, բնակարան մտան հյուրերը։

Նիկոշան և Վլադյան եկան Պոլեսովի հետ։ Վիկտոր Միխայլովիչը չէր համարձակվում երիտասարդներին ներկայացնել մտքի հսկային։ Նրանք նստեցին անկյունում և սկսեցին հետևել, թե ինչպես ռուսական դեմոկրատիայի հայրը հորթի սառը միս է ուտում։ Նիկեշան և Վլդյան միանգամայն հասունացած դմբոներ էին։ Նրանցից յուրաքանչյուրը երեսունի մոտ կլիներ։ Ըստ երևույթին նրանց շատ էր դուր եկել այն, որ իրենց նիստի են հրավիրել։

Քաղաքային դումայի նախկին իրավասու Չարուշնիկովը, մի գեր ծերուկ, երկար ժամանակ թափահարում էր Իպոլիտ Մատվեևիչի ձեռքը և նայում նրա աչքերին։ Օստապի հսկողության տակ քաղաքի հին բնակիչներն սկսեցին հիշողություններ փոխանակել։ Նրանց մի կուշտ խոսելու հնարավորություն տալուց հետո, Օստապը դիմեց Չարուշնիկովին․

― Դուք ո՞ր գնդում էիք ծառայում։

Չարուշնիկովը փնչացրեց։

― Ես․․․ ես, այսպես ասած, ընդհանրապես չեմ ծառայել, որովհետև, օժտված լինելով հասարակության վստահությամբ, անցնում էի ընտրություններով։

― Դուք ազնվակա՞ն եք։

― Այո։ Եղել եմ։

― Հուսով եմ, որ դուք հիմա է՞լ նույնն եք մնացել։ Դիմացե՛ք։ Անհրաժեշտ կլինի ձեր օգնությունը։ Պոլեսովը ձեզ ասե՞լ է։ Արտասահմանը մեզ կօգնի։ Մնում է հասարակական կարծիքը։ Կազմակերպության լիակատար գաղտնապահություն։ Ուշադրությո՛ւն։

Օստապը Պոլեսովին քշեց Նիկեշայի և Վլադյայի մոտից և անկեղծ խստությամբ հարցրեց․

― Ո՞ր գնդում եք ծառայել։ Հարկ կլինի ծառայել հայրենիքին։ Դուք ազնվականնե՞ր եք։ Շատ լավ։ Արևմուտքը մեզ կօգնի։ Դիմացե՛ք։ Ավանդների, այսինքն կազմակերպության լիակատար գաղտնապահությո՛ւն։ Ուշադրությո՛ւն։

Օստապը ոգեևորվեց։ Գործն ասես կարգավորվում էր։ Նա մի կողմ տարավ Ելենա Ստանիսլավնովնայի ներկայացրած «Բիստրոուպակի» տիրոջը, առաջարկեց նրան դիմանալ, իմացավ՝ որ գնդումն է ծառայել և խոստացավ արտասահմանի օժանդակություն և կազմակերպության լիակատար գաղտնապահություն։ «Բիստրոուպակի» տիրոջ առաջին զգացած ցանկությունն էր, որքան հնարավոր է շուտ փախչել դավադրական այդ բնակարանից։ Նա իր ֆիրման բավականին պատկառելի էր համարում նման ռիսկոտ գործի մեջ մտնելու համար։ Բայց ոտքից գլուխ չափելով Օստապի ճարպիկ կերպարանքը, նա տատանվեց և սկսեց խորհել։ «Հանկարծ ու․․․ Ասենք, ամեն բան կախված է նրանից, թե ինչ համեմունքներով է մատուցվելու այդ ամենը»։

Մտերմական զրույցը թեյասեղանի շուրջը աշխուժացավ։ Հաղորդակից եղածները սրբորեն պահպանում էին գաղտնիքը և խոսում քաղաքային նորությունների մասին։

Վերջինը եկավ քաղաքացի Կիսլյարսկին, որը ազնվական չլինելով և գվարդիական գնդերում բնավ չծառայելով, Օստապի հետ կարճ խոսակցությունից հետո անմիջապես պարզեց իր համար իրերի դրությունը։

― Դիմացե՛ք, ― ասաց Օստապը խրատական ձևով։

― Կիսլյարսկին խոստացավ։

― Դուք, իբրև մասնավոր կապիտալի ներկայացուցիչ, չպետք է խուլ մնաք ժողովրդի հառաչանքների հանդեպ։

Կիսլյարսկին կարեկցանքով տխրեց։

― Դուք գիտե՞ք, թե ով է այդ նստածը, ― հարցրեց Օստապը, ցույց տալով Իպոլիտ Մատվեևիչին։

― Ինչպես չէ, ― պատասխանեց Կիսլյարսկին, ― դա պարոն Վորոբյանինովն է։

― Սա, ― ասաց Օստապը, ― մտքի հսկա է, ռուսական դեմոկրատիայի հայրը, կայսեր մոտ կանգնած անձնավորություն։

«Լավագույն դեպքում՝ երկու տարի մեկուսացումով, ― մտածեց Կիսլյարսկին, դողդողալ սկսելով։ ― Ինչո՞ւ եկա այստեղ»։

― Սրի և խոփի գաղտնի միություն, ― չարագուշակորեն շշնջաց Օստապը։

«Տասը տարի», ― անցավ Կիսլյարսկու մտքով։

― Ասենք, դուք կարող եք գնալ, բայց զգուշացնում եմ, մեր ձեռքերը երկար են։

«Ես քեզ ցույց կտամ, շուն շանորդի, ― մտածեց Օստապը։ ― Հարյուր ռուբլուց որ պակաս տաս, ես քեզ բաց թողնողը չեմ»։

Կիսլյարսկին դարձավ մարմարյա։ Դեռ այսօր նա այնպես հանգիստ ու համով ճաշում էր, ուտում էր հավի բդեր, բուլյոն և ոչինչ չգիտեր «սրի ու խոփի» սարսափելի միության մասին։ Նա մնաց․ «երկար ձեռքերը» տհաճ տպավորություն թողեցին նրա վրա։

― Քաղաքացինե՛ր, ― ասաց Օստապը, բացելով նիստը։ ― Կյանքն իր օրենքներն է թելադրում, իր դաժան օրենքները։ Ես չեմ ասի մեր ժողովի նպատակի մասին, այն ձեզ հայտնի է։ Սուրբ նպատակ է։ Ամեն տեղից մենք հառաչանքներ ենք լսում։ Մեր ընդարձակ երկրի բոլոր կողմերից օգնություն են աղերսում։ Մենք պետք է օգնության ձեռք մեկնենք և կմեկնենք։ Ձեզանից ոմանք ծառայում և հաց ու կարագ են ուտում, մյուսները զբաղվում են տարավայր զբաղմունքով և խավյարով բուտերբրոդ են ուտում։ Թե մեկը և թե մյուսները քնում են իրենց անկողիններում և ծածկվում են տաք վերմակներով։ Միայն փոքրիկ երեխաներն են, որ գտնվում են առանց խնամքի։ Այդ փողոցի ծաղիկները, կամ, ինչպես արտահայտվում են մտավոր աշխատանքի պրոլետարները, ասֆալտի ծաղիկները ավելի լավ բախտի են արժանի։ Մենք, պարոնայք երդվյալ ատենակալներ, պետք է օգնենք նրանց։ Եվ մենք, պարոնայք երդվյալ ատենակալներ, կօգնենք նրանց։

Մեծ կոմբինատորի ճառը տարբեր զգացմունքներ առաջացրեց ունկնդիրների մեջ։

Պոլեսովը չհասկացավ իր նոր ընկերոջը՝ երիտասարդ գվարդիականին։

«Ի՞նչ երեխաներ, ― մտածեց նա։ ― Ինչո՞ւ երեխաներ»։

Իպոլիտ Մատվեևիչը նույնիսկ չէր էլ աշխատում որևէ բան հասկանալ։ Նա վաղուց արդեն ձեռք էր քաշել ամեն ինչից և լուռ նստել էր, այտերը ուռցնելով։

Ելենա Ստաիսլավովնան տխրեց։

Նիկեշան և Վլադյան նվիրվածորեն նայում էին Օստապի երկնագույն ժիլետին։

«Բիստրոուպակի» տերը անասելի գոհ էր։

«Գեղեցիկ է կազմված, ― որոշեց նա, ― այդ սոուսի տակ փող էլ կարելի է տալ։ Հաջողության դեպքում՝ պատիվ։ Բան դուրս չեկավ՝ ես բանից բեխաբար եմ։ Օգնել եմ երեխաներին՝ և ուրիշ ոչինչ»։

Չարուշնիկովը նշանակալից հայացք փոխանակեց Դյադևի հետ և, լիովին գնահատելով զեկուցողի կոնսպիտատիվ ճարպկությունը, շարունակեց հացի գնդակներ գլորել սեղանի վրա։

Կիսլյարսկին յոթերորդ երկնքումն էր։

«Ոսկի գլուխ է», ― մտածում էր նա։ Նրան թվում էր, թե ինքը ոչ մի ժամանակ այդպես ուժգին չի սիրել անապաստան երեխաներին, ինչպես այդ երեկո։

― Ինկերնե՛ր, ― շարունակեց Օստապը։ ― Անհապաղ օգնություն է հարկավոր։ Մենք պետք է պոկենք երեխաներին փողոցի կառչուն ճանկերից, և մենք կպոկե՛նք նրանց։ Օգնե՛նք երեխաներին։ Հիշե՛նք, որ երեխաները կյանքի ծաղիկներն են։ Ես ձեզ հրավիրում եմ իսկույն ևեթ մուծումներ կատարել և օգնել երեխաներին, միայն երեխաներին և ուրիշ ոչ ոքի։ Դուք ինձ հասկանո՞ւմ եք։

Օստապը կողքի գրպանից հանեց անդորագրերի գրքույկը։

― Խնդրում եմ մուծումներ կատարել։ Իպոլիտ Մատվեևիչը կհաստատի իմ լիազորությունները։

Իպոլիտ Մատվեևիչը փքվեց և գլուխը կախեց։ Այս դեպքում ոչ խելահաս Նիկեշան ու Վլադյան և դեսուդեն ընկնող փականակագործն անգամ հասկացան Օստապի այլաբանությունների գաղտնի էությունը։

― Ավագության կարգով, պարոնայք, ― ասաց Օստապը, ― կսկսենք հարգարժան Մաքսիմ Պետրովիչից։

Մաքսիմ Պետրովիչը տեղում շուռումուռ եկավ և զոռով մի երեսուն ռուբլի տվեց։

― Լավ օրեր գան՝ ավելին կտամ, ― հայտարարեց նա։

― Շուտով վրա կհասնեն լավ օրերը, ― ասաց Օստապը։ ― Ասենք դա չի վերաբերում անապաստան երեխաներին, որոնց ես ներկա մոմենտում ներկայացնում եմ։

Ութ ռուբլի տվեցին Նիկեշան և Վլադյան։

― Քիչ է, երիտասարդներ։

Երիտասարդները կարմրեցին։

Պոլեսովը վազեց տուն և բերեց հիսուն ռուբլի։

― Բրավո՛, հուսար, ― ասաց Օստապը։ ― Մոտորատեր միայնակ հուսարի համար առաջին անգամ այդքանն էլ բավական է։ Ի՞նչ կասի վաճառականությունը։

Դյադևն ու Կիսլյարսկին երկար֊բարակ սակարկեցին և տրտնջացին հավասարարական հարկերից։ Օստապն անդրդվելի էր։

― Իպոլիտ Մատվեևիչի ներկայությամբ այդ խոսակցություններն ավելորդ են։

Իպոլիտ Մատվեևիչը գլուխը կախեց։ Վաճառականները երեխաների օգտին նվիրաբերեցին երկու հարյուրական ռուբլի։

― Ընդամենը, ― բարձրաձայն հայտարարեց Օստապը, ― չորս հարյուր ուսունութ ռուբլի։ Է՜խ, տասներկու ռուբլի է պակասում կլոր հաշվի համար։

Ելենա Ստանիսլավովնան, որը երկար ժամանակ դիմանում էր, գնաց ննջարան և ռեդիկյուլով բերեց պահանջվող տասներկու ռուբլին։

Նիստի մնացած մասը սվաղվեց և պակաս հանդիսավոր բնույթ ուներ։ Ելենա Ստանիսլավովնան բոլորովին փափկեց։ Հյուրերը հետզհետե ցրվում էին, հարգալիր հրաժեշտ տալով կազմակերպիչներին։

― Հետևյալ նիստի մասին հատուկ ծանուցում կլինի, ― ասում էր Օստապը հրաժեշտ տալիս, ― խստագույն գաղտնապահություն։ Երեխաների օգնության գործը պետք է խիստ գաղտնի պահել․․․ Ի դեպ, դուք անձնապես շահագրգռված պետք է լինեք դրանում։

Այդ խոսքերի ժամանակ Կիսլյարսկու մոտ ցանկություն առաջացավ ևս հիսուն ռուբլի տալու և այլևս ոչ մի նիստի չգալու։ Նա հազիվ էր իրեն պահում այդ պոռթկումից։

― Դե, ― ասաց Օստապը, ― շարժվենք առաջ։ Դուք, Իպոլիտ Մատվեևիչ, հույս ունեմ կօգտվեք Ելենա Ստանիսլավովնայի հյուրընկալությունից և կգիշերեք նրա մոտ։ Ի դեպ, գաղտնապահության համար էլ մեզ օգտկար է առժամանակ բաժանվել։ Իսկ ես գնացի։

Իպոլիտ Մատվեևիչը հուսահատ աչքով էր անում Օստապին, բայց վերջինս չնկատելու տվեց և դուրս եկավ փողոց։

Մի թաղամաս անցնելուց հետո նա հիշեց, որ գրպանում ունի ազնվորեն վաստակած հինգ հարյուր ռուբլի։

― Կառապա՛ն, ― բղավեց նա։ ― Տա՛ր ինձ «Ֆենիկս»։

― Էդ կարելի է, ― ասաց կառապանը։

Նա առանց շտելու Օստապին հասցրեց մինչև փակ ռեստորանը։

― Սա ինչ բան է։ Փա՞կ է։

― Մայիսի մեկի պատճառով։

― Վա՛յ ես դրանց։ Որքան ասես փող կա, բայց քեֆ անելու տեղ չկա։ Դե քշի՛ր ուրեմն Պլեխանովի փողոցը։ Գիտե՞ս։

Օստապը որոշեց գնալ իր հարսնացուի մոտ։

― Իսկ առաջ ո՞նց էր կոչվում էդ փողոցը, ― հարցրեց կառապանը։

― Չգիտեմ։

― Բա ո՞ւր գնանք։ Ես էլ չգիտեմ։

Այնուհանդերձ Օստապը հրամայեց գնալ և որոնել։

Մեկ ու կես ժամի չափ նրանք պտտեցին ամայի քաղաքում, հարձուփորձ անելով գիշերային պահակներին և միլիցիոներներին։ Մի միլիցիոներ երկար տքնեց և վերջապես հաղորդեց, թե Պլեխանովի փողոցը կա֊չկա նախկին Գուբերնատորսկին է։

― Հա՜, Գուբերնատորսկին։ Ես Գուբերնատորսկին լավ գիտեմ։ Քսանհինգ տարի է մարդ եմ տանում Գուբերնատորսկի փողոցը։

― Դե, քշի՛ր, ուրեմն։

Եկան Գուբերնատորսկի, բայց պարզվեց, որ դա Պլեխանովի փողոցը չէ, այլ Կարլ Մարքսի։

Գազազած Օստապը վերսկսեց Պլեխանովի անվան կորած փողոցի որոնումները։ Բայց չգտավ։

Այգաբացը դալկորեն լուսավորեց հարուստ տառապյալի դեմքը, որն այնպես էլ չկարողացավ զվարճանալ։

― Տա՛ր ինձ «Սորբոն», ― բղավեց նա։ ― Ի՜նչ կառապան ես։ Պլեխանովին էլ չգիտես։

Այրի Գրիցացուևայի ապարանքը շողշողում էր։ Հարսանյաց սեղանի գլխին նստել էր մարյաժային թագավորը՝ տաճկահպատակի որդին։ Նա էլեգանտ էր ու հարբած։ Հյուրերը աղմկում էին։

Նորահարսն արդեն ջահել չէր։ Առնվազն երեսունհինգ տարեկան կլիներ։ Բնությունը առատորեն էր օժտել նրան։ Այստեղ ամեն ինչ կար․ ձմերկուկանման կուրծք, քիթը՝ կացնի գլուխ, նախշուն այտեր և հզոր ծոծրակ։ Նոր ամուսնուն նա պաշտում էր և շատ վախենում նրանից։ Ուստի և նրան կոչում էր ոչ թե անունով կամ հայրանունով, որն այնպես էլ մինչև վերջը չիմացավ, այլ ազգանունով՝ ընկեր Բենդեր։

Իպոլիտ Մատվեևիչը կրկին նստել էր նվիրական աթոռին։ Հարսանյաց ընթրիքի ողջ ժամանակամիջոցում նա ցատկոտում էր աթոռի վրա, որպեսզի կոշտություն զգա։ Երբեմն այդ հաջողվում էր նրան։ Այդ ժամանակ բոլոր ներկա եղողները դուր էին գալիս նրան և նա կատաղիորեն սկսում էր գոռալ՝ «գո՜րկո»։

Օստապը շարունակ ճառեր, բաժակաճառեր և ողջունաճառեր էր արտասանում։ Խմեցին ժողովրդական լուսավորության և Ուզբեկիստանի ոռոգման կենացը։ Դրանից հետո հյուրերն սկսեցին ցրվել։ Իպոլիտ Մատվեևիչը ոտքը կախ գցեց նախասրահում և շշնջաց Բենդերին․

― Ուրեմն չձգձգեք։ Նրանք այնտեղ են։

― Դուք շահամոլ եք, ― պատասխանեց հարբած Օստապը, ― սպասեցեք ինձ հյուրանոցում։ Ոչ մի տեղ չգնաք։ Ես ամեն րոպե կարող եմ գալ։ Վճարեցեք հյուրանոցի հաշիվները։ Որպեսզի ամեն ինչ պատրաստ լինի։ Ադյո, ֆելդմարշալ։ Բարի գիշեր ցանկացեք ինձ։

Իպոլիտ Մատվեևիչը ցանկացավ և գնաց «Սորբոն» հուզվելու։

Առավոտյան ժամը հինգին հայտնվեց Օստապը աթոռով։ Իպոլիտ Մատվեևիչը խիստ ազդվեց։ Օստապն աթոռը դրեց սենյակի մեջտեղը և նստեց վրան։

― Այդ ինչպե՞ս հաջողվեց ձեզ, ― ասաց, վերջապես, Վորոբյանինովը։

― Շատ հասարակ, ընտանեվարի։ Այրին քնել և երազ էր տեսնում։ Մեղք էր արթնացնել։ «Արշալույսին մի արթնացրու դու նրան»։ Ավա՜ղ։ Ստիպված եղա սիրածիս երկտող թողնել․ «Զեկուցումով մեկնում եմ Նովոխոպերսկ։ Ճաշին մի սպասի։ Քո Ալվըլիկ»։ Իսկ աթոռը չանթեցի ճաշասենյակից։ Առավոտվա այս ժամերին տրամվայ չի լինում ― ճանապարհին հանգստանում էի աթոռի վրա։

Իպոլիտ Մատվեևիչը գռմռոցով նետվեց դեպի աթոռը։

― Կամաց, ― ասաց Օստապը, ― պետք է գործել անաղմուկ։

Նա գրպանից հանեց տափակբերան աքցանը և աշխատանքը եռաց․

― Դուք դուռը փակեցի՞ք, ― հարցրեց Օստապը։

Դեն հրելով անհամբեր Վորոբյանինովին, Օստապը խնամքով բացեց աթոռը, ջանալով չփչացնել անգլիական ծաղկավոր չիթը։

― Այսպիսի կտոր հիմա չկա, սա պետք է պահպանել։ Ապրանքի սով է, ինչ արած։

Այդ ամենը խիստ ջղայնացրեց Իպոլիտ Մատվեևիչին։

― Պատրաստ է, ― կամացուկ ասաց Օստապը։

Նա փոքր֊ինչ բարձրացրեց ծածկույթը և երկու ձեռքով սկսեց որոնել զսպանակների արանքում։ Ճակատի վրա նշմարվեց արյունատար երակը։

― Դե՞, ― կրկնում էր Իպոլիտ Մատվեևիչը տարբեր երանգներով․ ― դե՞մ դե՞։

― Դե և դե, ― պատասխանում էր Օստապը գրգռված, ― մեկ շանս տասնմեկի դիմաց։ Եվ այդ շանսը․․․

Նա մի լավ պրտեց աթոռի ներսը և վերջացրեց․

― Եվ այդ շանսը առայժմ մերը չէ։

Նա ոտքի ելավ ամբողջ հասակով մեկ և սկսեց մաքրել ծնկները։ Իպոլիտ Մատվեևիչը նետվեց դեպի աթոռը։

Ադամանդները չկային։ Իպոլիտ Մատվեևիչի թևերը թուլացան ու կախվեցին։ Բայց Օստապը առաջվա պես կայտառ էր։

― Այժմ մեր շանսերն ավելացան։

Նա անցուդարձ էր անում սենյակում։

― Ոչինչ։ Այս աթոռը այրու վրա ավելի թանկ նստեց, քան մեզ վրա։

Օստապը կողքի գրպանից հանեց մի ոսկե բրոշկա՝ ապակու կտորներով, ոսկյա ուռուցիկ ապարանջան, կես դյուժին ոսկեջրած գդալներ և թեյքամիչ։

Իպոլիտ Մատվեևիչը վշտից նույնիսկ գլխի չընկավ, որ ինքը սովորական գողության մասնակից է դարձել։

― Գռեհիկ բան է, ― նկատեց Օստապը, ― բայց համաձայնեք, որ ես չէի կարող լքել իմ սիրած կնոջը, ոչ մի հիշողություն չվերցնելով նրանից։ Սակայն չարժե ժամանակ կորցնել։ Սա դեռ սկիզբն է միայն։ Վերջը Մոսկվայում է։ Իսկ կահույքի թանգարանը ― դա քեզ համար այրի չէ, այնտեղ ավելի դժվար կլինի։

Ընկերակիցները աթոռի կտորտանքները ճխտեցին մահճակալի տակ և, փողերը հաշվելուց հետո (երեխաների օգտին տրված նվիրաբերությունների հետ միասին դուրս եկավ հինգ հարյուր երեսունհինգ ռուբլի), գնացին կայարան՝ Մոսկվայի գնացքին հասցնելու։

Ստիպված էին ամբողջ քաղաքի միջով անցնել կառք նստած։

Կոոպերատիվային փողոցում նրանք տեսան Պոլեսովին, որը մայթով վազում էր խրտնած քարայծի պես։ Նրա ետևից ընկել էր Պերելեշինյան նրբանցի N 5 տան դռնապանը։ Թեքվելով անկյունը, կոնցեսիոներները կարողացան տեսնել, որ դռնապանը հասավ Վիկտոր Միխայլովիչին և սկսեց դնգսել նրան։ Պոլեսովը բղավում էր «հավա՜ր», և «գյադա՜»։

Մինչև գնացքի մեկնելը նստեցին զուգարանում, վախենալով հանդիպել սիրած կնոջը։

Գնացքը բարեկամներին տանում էր դեպի աղմկոտ կենտրոն։ Բարեկամները կպել էին պատուհանից։

Վագոններ սլանում էին Գուսիշչևի վրայով։

Հանկարծ Օստապը գոռաց և բռնեց Վորոբայնինովի բիցեպսից։

― Նայեցե՛ք, նայեցե՛ք, ― բղավեց նա։ ― Շո՛ւտ։ Ալխենը, շուն շանորդին․․․

Իպոլիտ Մատվեևիչը նայեց ներքև։ Հողաթմբի տակով պնդակազմ ու բեղավոր մի կտրիճ քարշ էր տալիս մի ձեռնասայլակ՝ բեռնված շիկավուն ֆիսհարմոնիայով և պատուհանի հինգ շրջանակներով։ Ձեռնասայլակը հրում էր ամոթխած դեմքով և մկնագույն տոլստովկայով մի քաղաքացի։

Արևը դուրս եկավ ամպի տակից։ Շողշողում էին եկեղեցիների խաչերը։

Օստապը քրքջալով, գլուխը դուրս հանեց պատուհանից և բղավեց․

― Պա՛շկա։ Սև շուկա՞ ես գնում։

Պաշա Էմիլևիչը բարձրացրեց գլուխը, բայց տեսավ միայն վերջին վագոնի բուֆերները և սկսեց ավելի ուժեղ աշխատել ոտքերով։

― Տեսա՞ք, ― ուրախ֊ուրախ հարցրեց Օստապը։ ― Լազա՜թ։ Ա՜յ աշխատում են մարդիկ։

Օստապը թփթփացրեց տխրադեմ Վորոբյանինովի մեջքին։

― Ոչի՛նչ, պապաշա։ Մի՛ վհատվեք։ Նիստը շարունակվում է։ Վաղը երեկոյան մենք Մոսկվայումն ենք։

Մասն երկրորդ

Մոսկվայում

Գլուխ XV

Աթոռների օվկիանոսում

Վիճակագրությունը ամեն բան գիտե։

Ստույգ հաշվի է առնված ՍՍՌՄ֊ի վարելահողի քանակը՝ սևահողի, կավահողի և լյոսահողի ստորաբաժանումներով։ Բոլոր երկսեռ քաղաքացիները խնամքով գրանցված են այն հաստ գրքերում, որոնք այնպես քաջածանոթ են Իպոլիտ Մատվեևիչ Վորոբյանինովին՝ զագսի գրքերում։ Հայտնի է, թե տարվա մեջ որքան և ինչ կերակուր է ուտում ռեսպուբլիկայի միջին քաղաքացին։ Հայտնի է, թե այդ միջին քաղաքացին միջին հաշվով որքան օդի է խմում, մոտավորապես ցույց տալով նաև հետը կերածի քանակը։ Հայտնի է, թե երկրում որքան որսորդներ, պարուհիներ, ատրճանակի հաստոցներ, ամեն ցեղի շներ, հեծանիվներ, հուշարձաններ, աղջիկներ, փարոսներ և կարի մեքենաներ կան։

Որքա՜ն շատ կյանքեր, ավյունով, կրքերով և մտքերով լեցուն կյանքեր են նայում մեզ վիճակագրական աղյուսակներից։

Ո՞վ է այս կարմրաթուշ անհատը, որ անձեռնոցիկը կրծքին կապած նստել է սեղանի մոտ և ախորժակով ոչնչացնում է գոլորշի արձակող կերակուրը։ Նրա շուրջը փռված են մանր ցուլերի նախիրներ։ Պարարտ խոզերը խռնվել են աղյուսակի մի անկյունում։ Վիճակագրական հատուկ ավազանի մեջ լող են տալիս անթիվ և անհամար ձկներ՝ թառափներ, շերեփաձկներ և տառեխներ։ Անհատի ուսերին, ձեռքերին և գլխի վրա հավեր են նստել։ Փետրանման ամպերի մեջ թռչում են ընտանի սագեր, բադեր և հնդուհավեր։ Սեղանի տակ թաքնվել են երկու ճագարներ։ Հորիզոնի վրա բարձրանում են թխած հացի բուրգեր և բաբելոններ։ Մուրաբաներից շինած մի փոքրիկ բերդ ողողվում է կաթի գետով։ Պիզայի աշտարակի մեծության մի վարունգ կանգնած է հորիզոնում։ Աղի, տաքդեղի բերդապատնեշների ետևում վաշտ առ վաշտ մարշի են ելել գինիները, օղիներն ու թրմօղիները։ Արյերգարդում խղճուկ խմբերով քարշ են գալիս անալկոհոլ խմիչքները․ ապաշար նարզանները, լիմոնադներն ու լարացանցերով սիֆոնները։

Ո՞վ է ուրեմն այդ կարմրաթուշ անհատը․ շատակե՞ր է, հարբեցող ու բկլի՞կ։ Գարգանտյուա՞ է, դիպսոդների թագավո՞ր։ Սիլավ Ֆո՞ս։ Առասպելական զինվոր Կարմրաբլուզ Յա՞շկա։ Լուկուլլո՞ս։

Սա Լուկուլլոսը չէ։ Սա Իվան Իվանովիչ Սիդորովն է կամ Սիդոր Սիդորովիչ Իվանովը, միջին քաղաքացին, որն իր կյանքի ընթացքում միջին հաշվով ուտում է աղյուսակի վրա պատկերած բոլոր ուտելեղենները։ Սա կալորիաների և վիտամինների նորմալ սպառող է, քառասուն տարեկան սուսուփուս մի ամուրի, որ ծառայում է գալանտերեայի և տրիկոտաժի պետական խանությում։

Վիճակագրությունից ոչ մի տեղ թաքնվել չի լինի։ Նա ճիշտ տեղեկություններ ունի ոչ միայն ատամնաբույժների, երշիկարանների, սրսկիչների, դռնապանների, կինոռեժիսյորների, պոռնիկների, ծղոտե կտուրների, այրիների, կառապանների և զանգերի քանակի մասին, այլև գիտե անգամ, թե երկրում որքան վիճակագիրներ կան։

Միայն մի բան չգիտե նա։

Չգիտե, թե ՍՍՌՄ֊ում որքան աթոռ կա։

Աթոռներ շատ կան։

Վիճակագրական վերջին մարդահամարը միութենական ռեսպուբլիկաների բնակչության թիվը սահմանեց հարյուր քառասուներեք միլիոն մարդ։ Եթե դեն նետելու լինենք իննսուն միլիոն գյուղացիների, որոնք աթոռների փոխարեն նախապատվություն են տալիս թախտերին, երկար նստարաններին, հողաթախտերին, իսկ Արևելքում՝ մաշված գորգերին, ջեջիմներին, այնուամենայնիվ կմնա հիսուն միլիոն մարդ, որոնց տնային առօրյա կենցաղում աթոռները առաջին անհրաժեշտության առարկաներ են հանդիսանում։ Եթե նկատի առնելու լինենք հաշվումների մեջ թույլ տված սխալները և Միության որոշ քաղաքացիների՝ երկու աթոռների արանքում նստելու սովորությունը, ապա ընդհանուր գումարը համենայն դեպս երկու անգամ կրճատելով, կգտնենք, որ երկրում պետք է լինի քսանվեց ու կես միլիոնից ոչ պակաս աթոռ։ Ճշտության խաթեր հրաժարվենք նաև վեց ու կես միլիոնից։ Մնացած քսան միլիոնը նվազագույն թիվը կլինի։

Կաղնուց, ընկույզից, թխկենուց, հացենուց, կարմիր փայտից և կարելական կեչուց շինված այդ աթոռների օվկիանոսի մեջ, եղևնյա և սոճենու աթոռների մեջ մեր վեպի հերոսները գտնելու են ընկույզե հաբսյան մի աթոռ՝ ճկած ոտքերով, որն անգլիական չթով պատած իր փորի մեջ թաքցնում է մադամ Պետուխովայի գանձերը։

Կոնցեսիոներները պառկել էին վերևի թարեքին և դեռ քնած էին, երբ գնացքը զգուշորեն անցավ Օկան և, ընթացքն արագացնելով, սկսեց մոտենալ Մոսկվային։