Ակամա ճանապարհորդները
հեղինակ՝ Վարդգես Քալանթարյան, Մուշեղ Բաղդասարյան |
Առաջին մաս
Գլուխ առաջին
Ավտոմեքենան ուշանում էր...
Դաշտում և այգիներում աշխատողներն արդեն գնացել էին և գյուղամիջում մնացել էին սար մեկնողները՝ քսան-քսանհինգ դպրոցական։ Ութ տղա, վեց աղջիկ 7֊ի «բ»֊ից, հինգ հոգի իննեիորդից, Հասմիկը, որ մայրիկի հետ քաղաքից եկել էր ամառը հորաքրոջ մոտ անցկացնելու և 6֊րդ «ա»-ի Ցախլեղտակ հայտնի եռյակը։
Հավաքվածները մտքում կամ բարձրաձայն բողոքում էին վարորդ Բաղդասարից և վերջինիս անփութությունը հիմնավորելու համար փորձում էին հիշել էլի նման դեպքեր.
— Մոռացե՞լ եք, անցած անգամ էլ շրջկենտրոն գնալիս կես ժամ ուշացավ։
— Բա Սարատակ, ֆուտբոլի գնալիս...
— Անտառը, անտառը, չեք հիշո՞ւմ...
— Պատճառն էլ գրպանում է՝ մեքենան փչացավ։
— Փչացավ, բա չէ՜... ինքն ուշանում է, մեղքը գցում մեքենայի վրա։
— Խեղճ մեքենա...
Ձայները գնալով բարձրանում էին։
Ընդհանուրի մտահոգությանն անտարբեր էին միայն Ցախլեղտակի տղաները՝ Լևոնը, Վազգենն ու Հակոբը։ Խոտ հավաքողներին նրանք միացել էին ընդամենը երեսուն րոպե առաջ և առիթից օգտվելով, որ մեքենան ուշանում է, հավաքվել էին զբոսայգու հեռավոր անկյուններից մեկում՝ ծրագրելու իրենց անելիքը։ Սկզբում ամեն ինչ թվում էր հասարակ ու հեշտ, բայց պարզվեց, որ դա շատ ավելի բարդ է, քան նունիսկ մաթեմատիկայի խնդրագրքի աստղանիշ խնդիրներն ու վարժությունները։ Բանն այն է, որ երեկ երեկոյան եռյակը փառավոր ծեծ էր կերել յոթերորդցի Արամից։ Ակումբում, կինոն սկսվելուց առաջ, Լևոնը փորձել էր ծաղրել Հասմիկին։ Դե, հենց այնպես... աղջիկը նոր էր եկել կեսօրվա ավտոբուսով և դեռ չէր հասցրել գյուղում որևէ մեկի հետ ծանոթանալ։ Այնպես որ նրան կարելի էր ծաղրել, վտանգավոր ոչինչ չկար։ Բայց պարզվեց, որ դա բոլորովին այդպես չէ։ Լևոնը նոր էր մոտեցել աղջկան, երբ անսպասելիորեն մեջտեղ էր ընկել Արամը. «Ի՞նչ ես ուղում, Ցախ։»։ «Քեզ ի՞նչ»— հոխորտացել էր Լևոնը։ «Ակումբից դուրս արի, կասեմ թե ինձ ինչ»։ Մարտահրավերը նետվել էր յոթ-ութ տղաների ներկայությամբ և Լևոնը չէր կարողացել հրաժարվել։ Խմբով գնացել էին ակումբի հակառակ կողմը՝ անլապտեր սյան տակ ու... Արամը երեքին էլ ջարդել էր ինչպես որ պետքն է։ Ավելի մեծ անպատվություն Ցախլեղտակի տղաներն անկարող էին նույնիսկ երևակայել։ Հարկավոր էր շուտափույթ վրեժխնդիր լինել, դրա համար էլ նրանք որոշել էին միանալ սար գնացողներին։ Իհարկե, Արամից բացի եռյակը ինչ֊որ կերպ վրեժ պետք է լուծեր նաև Գագիկից, Սահակից ու Գրիգորից, որոնք թույլ չէին տվել երեքով միասին Արամի վրա հարձակվել։ Բայց դա հետո։ Նախ անհրաժեշտ էր լուծել Արամի հարցը, որը չէր լուծվում։ Տղաներին երկար ժամանակ չէր հաջողվում նույնիսկ որևէ առաջարկ անել։ Վերջապես, բավական մտմտալուց հետո Հակոբը թռավ տեղից.
— Գտա։
Կանաչների վրա փռված Լևոնը պտտվեց հարյուրութսուն աստիճանով՝ ընկավ մեջքի վրա, իսկ Վազգենը ձգվեց տեղում.
— Ի՞նչ։
— Ի՞նչ գտար։
— Ծոցները մողեսներ կգցենք։
Վազգենի աջ հոնքը թռավ դեպի ճակատը և դրանից նրա բարալիկ դեմքը ավելի երկարեց։
— Իսկ եթե մողեսները թունավոր լինե՞ն։
— Ավելի լավ,— ուրախացավ Հակոբը,— կմեռնեն և վերջ։
— Վերջ, բա չէ դրա համար երեքիս էլ քարշ կտան դատարան, ի՞նչ ենք պատասխանելու։
Լևոնը, որին Հակոբի առաջարկն առանձնապես չէր ոգևորել, ձգեց առանց այդ էլ երկար ոտքերն ու կուշտ հորանջեց։ Մի պահ նա մտածեց միջամտել խոսակցությանը, բայց անմիջապես էլ փոխեց որոշումը։ «Շուտ է, թող էլի գզվեն, գուցե մի բան դուրս գա»— մտածեց և ալարելով նորից շրջվել փորի վրա։ Լևոնի անտարբերությունը ոգևորեց Վազգենին և նա նոր թափով վրա տվեց,
— Հը՛, դե խոսիր, ասա, ի՞նչ ես պատասխանելու։
— Ոչինչ էլ չեմ պատասխանի,— փնթփնթաց Հակոբը։
— Դատարանում լռել չկա, պետք է խոսես։
— Ես ոչ դատարան կընկնեմ, ոչ էլ կխոսեմ։
— Իյա՜...
— Բա՜...
— Իսկ այդ ինչպե՞ս չես ընկնի դատարան։
Հակոբը հաղթական ժպտաց՝ ելքը գտել էր.
— Հենց այնպես, չեմ ընկնի։ Կգտնեմ այնպիսի մողեսներ, որոնք թունավոր չեն։
«Տեսա՞ր, Տակառիկը բնագետ է եղել, իսկ մենք անտեղյակ ենք»,— մտքում հեգնեց Լևոնը։ Նա տանել չէր կարողանում, երբ որևէ մեկը, առավել ևս իր եռյակի տղաներից, ակնարկում էին ինչ֊որ բան գիտենալու մասին։ Ինչ ուզում է լիներ, թեկուզ ամենապարզ, ամենահասարակ, նույնիսկ իրեն հայտնի ճշմարտությունը՝ միևնույն է, տանել չէր կարող։ Բայց և այնպես, դրսևորելով կամքի մեծ ուժ, եռյակի ղեկավարը կարողացավ այս անգամ էլ զսպել իրեն՝ խոսակցությանը չմիջամտելու համար։ «Եռունդա, թող գզվեն...»։
— Լավ, ենթադրենք գտար,— Վազգենը ոչ մի կերպ չէր կարողանում հաշտվել այն մտքի հետ, որ հաղթանակն ինչպես միշտ իր ձեռքից թռել է,— ենթադրենք գտար քո այդ ոչ թունավոր մողեսները, իսկ ինչպե՞ս ես դրանք ծոցները գցելու։
— Շատ պարզ։ Վեց գիշեր մնալու ենք սարում, չէ՞։
— Ենթադրենք մնալու ենք, հետո՞։
— Գիշերները սարում քնելու ենք, չէ՞։
— Ենթադրենք քնելու ենք, հետո՞։
— Իսկ մենք չենք քնի։ Կսպասենք մինչև նրանք մրափեն, հետո կմոտենանք ու հոպ՝ մողեսները ծոցները կգըցենք։
— Ենթ...
Խոսքի կեսին Վազգենը լեզուն կծեց՝ ենթադրելու բան չկար։ Հակոբն արհամարհական հայացքով չափեց ընկերոջը՝ ոտքից մինչև գլուխ.
— Հը՛, դե ենթադրիր, ընկեր Լեղաճաք։
— Ենթադրելու բան չկա, մեռած գործ է։
— Ինչո՞ւ։
— Որովհետև բան դուրս չի դա։
— Ինչո՞ւ։
— Որովհետև Արամը կտեսնի։
— Չի տեսնի։
— Իսկ եթե տեսնի՞։
— Ասացի՝ չի տեսնի։ Դմբո, քնած ժամանակ դու տեսնո՞ւմ ես, որ նա տեսնի։
— Դմբոն դու ես։ Եսկ եթե քնած չլինի՞։
— Իսկ եթե, իսկ եթե... ենթադրենք, ենթադրենք... իզուր չէ, որ անունդ Լեղաճաք նապաստակ դրեցինք։
— Դե, դե, Տակառիկ, չփորձես վիրավորել, թե չէ...
— Թե չէ ի՞նչ կանես,— Վազգենի անընդհատ հակաճառությունները Հակոբին հանել էին համբերությունից։ Նա առաջ գցեց կուրծքն ու մարտի պատրաստ աքաղաղի նման մոտեցավ կիսապառկած ընկերոջը,— դե խոսիր, ասա, ի՞նչ կանես, Լեղաճաք նապաստակ։ Նապ, նապո, նապաստակ...
— Ասացի չվիրավորես,— Վազգենը նստեց տեղում։
— Կվիրավորեմ ու մռութդ էլ կջարդեմ,— Հակոբն ավելի մոտեցավ։
Վախենալով, որ նստած ժամանակ կարող է խփել, Վազգենը թռավ տեղից.
— Ո՞ւմ մռութը։
— Քո։
— Ապա, կրկնիր։
— Կջարդեմ քո մռութը։
Վերջին բառերի հետ Հակոբը բարձրացրեց բռունցքը Վազգենի դնչին հասցնելու համար, բայց Լևոնը թույլ չտվեց։ Առանց պառկած տեղից բարձրանալու նա ծալեց մետրանոց ոտքը, դրեց Հակոբի կլորիկ, ուռած փորին և ալարելով հրամայեց.
— Չաքլորանալ։ Վեր ընկեք տեղներդ ու լսեք ինձ։ Նախ,— նրա երկնագույն, գեղեցիկ աչքերը մեխվեցին Վազգենի դեմքին,— Արամից այդքան վախենալ պետք չէ, չի սաղում...
— Երեկ էլ ասացիր չի սազում,— ընդհատեց Վազգենը, որի քթի մրմռոցը դեռ չէր անցել,— դրա համար էլ կերանք այդ փառավոր ծեծը։ Ներողություն էր՝ կխնդրեինք, կպրծնեինք, իսկ դու...
— Ձայնդ, թե չէ որ տեղիցս բարձրացա քեզ ներողություն ցույց կտամ։
Վազգենը վախեցած սսկվեց։ Իսկ Լևոնն, այդքանը նրա համար բավարար համարելով, դարձավ Հակոբին։
— Ինչ վերաբերում է ծոցները մողես գցելու քո առաջարկին,— նա դանդաղ տարուբերեց շեկլիկ գլուխը,— եռունդա, հիմարություն է։ Բոլորը գիտեն, որ դա մեր գյուտն է, անմիջապես գլխի կընկնեն ինչպես անցած անգամ՝ Ալվարդի ժամանակ։ Մոռացե՞լ ես...
Հակոբն ուսերը թոթվեց, մոռանալու բա՞ն էր, որ մոռացած լիներ։
Պատահել էր ընդամենը մեկ ամիս առաջ, դպրոցում։ Վազգենը պատռել էր Ալվարդի մաթեմատիկայի տետրը։ Աղջիկը զայրացել էր։ «Դուք երեքդ էլ հիմարներ եք, ծաղրածուներ։ Վախկոտ֊մեծամիտներ եք»— ամբողջ դասարանի առաջ սկսել էր նա։ Դա, իհարկե, վիրավորանք էր և տղաները որոշել էին վրեժխնդիր լինել։ Հենց հաջորդ դասամիջոցին նրանք մի փոքրիկ մողես էին բռնել ու խցկել Ալվարդի պայուսակը։ Մողեսն աղջկան ոչինչ չէր արել, նույնիսկ չէր կծել, միայն վախեցրել էր։ Դասի ժամանակ դուրս էր սողացել պայուսակից ու ընկել էր Ալվարդի շրջազգեստի վրա։ Ընդամենը այդքանը։ Բայց հենց այդքանի համար այնպիսի աղմուկ էր բարձրացրել... Դասղեկը կշտամբել էր, հետո եռյակը հյուրընկալվել էր դպրոցի դիրեկտոր ընկեր Ասատրյանի առանձնասենյակում, հետո ծնող էին կանչել, հետո...
Հակոբը հասկացավ, որ մողեսներն իսկապես հարցի լուծում չեն և հուսահատված թոթվեց ուսերը.
— Ուրեմն ճար չկա՞։
Վազգենը ցուցադրաբար ծլթացրեց լեզուն և արհամարհանքով ժպտաց. «Այդ էլ քո մողեսը, ընկեր Տակառիկ»։
— Ճար կլինի,— վստահ պատասխանեց Լևոնը։
— Դու կոնկրետ որևէ բան...
Հակոբը կեսից ընդհատեց խոսքը։ Լևոնը մատը դրեց շուրթերին և գլխով ցույց տվեց ծառուղին։
Վազելով եռյակին էր մոտենում 4-րդ «գ»-ի Արեգը։
— Հը, բան լսեցի՞ր,— տղայի տեղ հասնելուն պես, խիստ ձայնով հարցրեց Լևոնը։
— Այո,— Արեգը հպարտ ժպտաց։ Նա եռյակի անդամ չէր, որովհետև տարիքով փոքր էր և բացի այդ խելքը գլխին, համապատասխան մականուն չուներ, բայց հաճույքով կատարում էր Ցախլեղտակի բոլոր հանձնարարությունները՝ փոխարենն ստանալով եռյակի պաշտպանությունը։ Այդպիսի հանձնարարություն էլ Արեգն այսօր էր ստացել։ Նա պետք է գաղտնի ունկնդրեր Արամի, Գագիկի ու Հասմիկի խոսակցությանը։ Եվ հիմա եկել էր զեկուցելու հետախուզության արդյունքների մասին։
— Դե, սկսիր,— հրամայեց Լևոնը։
— Ինչպես որ ասել էիր...
— Հրամայել, հիմար,— ընդհատեց Լևոնը։ Նա տանել չէր կարողանում, երբ որևէ մեկր աղավաղում էր պաշտոնական խոսակցությունների համար եռյակի կսվմից հաստատված ոճը, որի համաձայն բոլոր զեկույցները հրամանատարին՝ պետք է սկսվեին «ինչպես հրամայել էիր» բառերով։
Արեգը հասկացավ, թե ինքն ինչի համար է արժանացել դիտողության ու գլխով արեց.
— Ինչպես հրամայել էիր, այդպես էլ արեցի՝ պահվեցի ցանկապատի ետևում ու ականջ...
— Եռունդա, կարճ կապիր, ժամանակ չկա։ Առանց ականջի ու ցանկապատի։ Ի՞նչ լսեցիր։
— Լսեցի, որ Աշոտը դեմ է ձեր սար գնալուն։
— Մե՞ր,— Վազգենն անհանգստացավ։
— Այո, ձեր,— Արեգը գլխով արեց,— հորս արև, դեմ է։
Լևոնը խեթ֊խեթ նայեց Վազգենին, այսինքն չփորձեռ խանգարել, հարցեր տալու իրավունք ունեմ միայն ես։ Հետո նորից շրջվեց Արեգին.
— Շարունակիր։
— Ուրեմն, Աշոտն ասաց, որ ընկեր Գեղամը սխալ բան է անում, որ այդ հիմարներին՝ այսինքն ձեզ, իր գլխին փորձանք է տանում ։ Որ այդ հիմարներին՝ այսինքն ձեզ, չպետք թույլ տալ սար գնալու։ Որ այդ հիմարներին՝ այսինքն ձեզ...
— Զզվեցրիր, եռունդա, առանց հիմարների պատմիր։
— Լավ։ Ուրեմն, Աշոտն ասաց, որ ձեզանից աշխատող դուրս չի գա։ Հետո էլ ասաց, որ ընկեր Գեղամը գրասենյակից դուրս գա թե չէ, ինքը կմոտենա ու կզգուշացնի, որ այդ հիմար... ներողություն, որ ձեզ վռնդի տները։
— Տեսնո՞ւմ ես ծծած մոմպասին,— չհամբերեց Հակոբը։
— Եռունդա։ Դրան էլ պետք է դաս տալ,— վճռեց Լևոնը,— Լեղաճաք, քեզ մարտական առաջադրանք՝ պետք է հետևես...
— Աշոտի՞ն։
— Այո։
— Լավ։
— Հիմար, պատասխանիր ինչպես պետքն է։ Քանի՞ անգամ քեզ պետք է հիշեցն եմ, որ առաջադրանք ստանալու ժամանակ ասես՝ լսում եմ, ինչպես հրամայված է։
Վազգենը ձգվեց տեղում.
— Լսում եմ, ինչպես հրամայեցիք։
— Լևոն,— խոսակցությանը խառնվեց Հակոբը,— իսկ եթե ընկեր Գեղամը լսի Աշոտին։
Լևոնը Հանգիստ թափ տվեց ձեռքը.
— Չլինելու բան է։ Այդ ծծած մոմպասն ո՞վ է, որ ընկեր Գեղամը լսի ու իր խոսքից ետ կանգնի։ Հիմա մյուսների մասին պատմիր։ Մյուսնե՞րն ինչ էին ասում։
— Ոչինչ էլ չէին ասում։
— Իսկ ընդհանրապե՞ս։
— Ընդհանրապես... ընդհանրապես Արամը զայրացավ Գագիկի վրա, որ հետը ուսապարկ է բերել։ Ասաց՝ պետք չէր, իզուր ուշադրություն կգրավի։
— Իսկ Գագիկն ինչո՞ւ էր ուսապարկը բերել,— ընդհատեց Լևոնը։
— Չգիտեմ։
— Հետո Գագիկն ասաց, որ ոչ մի ուշադրություն էլ չի գրավի։ Ասաց, որ բոլորը գիտեն կոլեկցիաներ հավաքելու իր սովորության մասին և, որ ուսապարկում լուցկու դատարկ տուփերից բացի կան նաև լիքը տուփեր և լապտեր, որը շատ անհրաժեշտ է...
Արեգի խոսքն անսպասելիորեն ընդհատվեց։ Գյուղամեջից լսվեց ինչ֊որ մեկի սուր ձայնը.
— Մեքենան...
Լևոնը թռավ տեղից։ Հակոբն ու Վազգենը հետևեցին նրան։ Բայց վազելուց առաջ Լևոնը նորից դիմեց Արեգին.
— Իսկ ինչի՞ է պետք։
— Ի՞նչը,— միանգամից չհասկացավ տղան։
— Լապտերը, հիմար։
— Լապտե՞րը... Հա, լապտերը պետք է։
— Ինչի է պետք,— հևաց Լևոնը։
— Ինչի,— Արեգը շփոթված քորեց գլուխը,— չգիտեմ։ Հորս արև, չգիտեմ։ Այդ մասին նրանք ոչինչ չասացին։
Լևոնը զայրացավ, բամփեց տղայի գլխին, գցեց խոտերի մեջ և երկար ոտքերը լայն-լայն գցելով, վազեց Հակոբի ու Վազգենի ետևից։
Շրջապատը լցվել էր նոր հնձած խոտի հաճելի բույրով և մղեղի փոշիով։ Սարի վրա կանգնած ոսկեգույն ամպերը պտտվում էին թեթև քամուց։ Քրտինքի կաթիլները լցվում էին աշխատողների աչքերը, կսկծացնում։ «Բելոռուսները» երկար կցասայլերը պոչերից կապած, ձևավոր վազք էին կատարում սարի լանջին փռված դեզերի արանքում և խոտի խրձեր բարձած բռնում էին գյուղի ճանապարհը...
Արևն արդեն թեքվել էր: Գյուղում հիմա տոթից խեղդված կեսօր էր և ներքևում աշխատողները հավանաբար ընդհատել էին իրենց աշխատանքն ու նստել հացի։ Իսկ սարում օդը դեռ չէր հասցրել շիկանալ և թերևս դա էր պատճառը, որ ընկեր Գեղամը մոռացել էր ընդմիջում հայտարարելու մասին։ Շատերն արդեն տրտնջում էին քաղցից կամ հոգնածությունից, իսկ նա ասես ոչինչ չէր նկատում։ Ծուռպոչ եռամատը ձեռքին անցնում էր մի խմբից մյուսը, խոսում, կատակում, աշխատողներին ոգևորում էր, նվնվացողներին՝ ծաղրում, հետո մեկ֊երկու խուրձ էր նետում կցասայլի մեջ և մոտենում հաջորդ խմբին։ Լավագույն աշխատողների մեջ էին նաև Ցախլեղտակի տղաները։ Լևոնն ու Հակոբը, Արամին ու նրա ընկերներին աչքից չկորցնելու համար աշխատում էին խոտ հավաքողների հետ։ Իսկ Վազգենը միացել էր բարձողներին, որովհետև վերջիններիս մեջ էր նաև Աշոտը։ Լսածները չմոռանալու համար, նա շուտ-շուտ վազում էր ընկերների մոտ, մեկ-երկու վայրկյան փսփսում ու անմիջապես էլ վերադառնում էր, վախենալով, որ բացակա ժամանակ կարող են կարևոր բան խոսել և ինքը չլսի։ Արդեն երեք անգամ նա տեղեկություն էր հասցրել Լևոնին։ Առաջինը, երբ եռամատի համար Աշոտը թեթևակի վիճեց Հայկի հետ։ Երկրորդը, երբ լսեց Աշոտի գլխացավի մասին։ Եվ երրորդը, երբ Աշոտն ասաց, որ դպրոցն ավարտելուց հետո ինքը որոշել է երկրաբան դառնալ։ Վազգենի տեղեկությունները հավանաբար ընկերներին չէր բավարարել, որովհետև ամեն անգամ որպես վարձատրություն նա ստացել էր երեք բամփոց՝ Լևոնի կողմից և Հակոբի չարախինդ հեգնանքները. «Հիմար, բա դա տեղեկությո՞ւն է, որ շնչակտուր հասցրել ես մեզ»։ Վազգենը չէր ցանկանում նույն վարձն ստանալ նաև չորրորդ անգամ և չէր շտապում։ «Մինչև որևէ լուրջ բան չլսեմ, չեմ գնա»,— վճռել էր նա։ Բայց նրա բախտից բարձողների խումբը ոչ մի լուրջ բանի մասին չէր խոսում։ Վազգենն ականջները սրած որսում էր յուրաքանչյուր խոսքը, յուրաքանչյուր բառ, ամեն մի հնչյուն և մտքում վերլուծելիս տեսնում էր, որ դրանք բոլորը տափակություններ են։
— Տեսեք, Սարգիսը նորից անդրավարտիքն է մաքրում։
«Այ քեզ անբաններ։ Ասա ձեզ ինչ, մաքրում է, թող մաքրի»։
— Բա ի՞նչ անի, հինգ օր առաջ է գնել։
«Հիմարություն։ Ասենք թե տասը օր առաջ է գնել, ի՞նչ...»
— Թող ուրիշը հագներ։
«Թյու։ Ինքը, իր անդրավարտիքը՝ ի՞նչ եք կպել, չեք պոկվում»։
— Ասածդ հասկացա՞ր։
«Հենց այդ էր պակաս, որ Աշոտն իր ասածը հասկանար»։
— Հասմիկն էլ կարծես դիտմամբ, բոլորովին չի նայում նրան։
«Շատ էլ լավ է անում. չի ուզում, չի նայում»։
— Հասմիկը հազիվ Արամին նայի։
«Ը՜մմմ... ա՜յ, թե ինչու էր երեկ կրակ կտրել»։
— Տափակ կատակ էր,— քրթմնջաց Աշոտն ու խեթ-խեթ նայեց Կարենին։
«Ըհը»։
— Քո վրա ինչո՞ւ ազդեց,— Կարենը ժպտաց,— չլինի՞ թե դու էլ էիր ուզում նոր անդրավարտիք հագնել։
— Ձա՜յնդ,— սպառնալից բղավեց Աշոտը։
Կարենը ծիծաղեց.
— Սիրո՜ւմ եմ քեզ, խաբար չունի՜ս...
— Լավ էլ զռզռում ես։
— Չափը չե՞ս անցնում, ընկեր ջան։
— Դրա իրավունքը միայն քեզ չի տրված։
— Չէ, երևում է քիթդ քոր է գալիս,— Կարենը մի կողմ նետեց եռամատն ու մոտեցավ Աշոտին։
«Կռիվ է լինելու։ Կարենը հաստատ կջարդի։ Ասենք՝ չջարդի էլ մեկ է, մեր օգուտն է»։
Բայց կռիվ չեղավ։ Այն պահին, երբ խոսակցությունն սկսեց տաքանալ, նմանվելով կռվի նախաբանի, տղաների մեջ հայտնվեց Գոհարը և ածխի պես սև, կլոր աչքերը փայլեցնելով ասաց.
— Իսկ գիտե՞ք ինչ եմ որոշել։
— Ի՞նչ,— հարցրեց Կարենը։
— Որոշել եմ գիշերը չքնել։ Պետք է նստեմ ու աստղերին նայեմ։ Գիտեք այստեղից ի՜նչ գեղեցիկ են երևում։ Մեծ, փայլուն...
Կարենը միանգամից փոխվեց։ Կարծես ինքը չէր, որ կես րոպե առաջ պատրաստվում էր դնքսել Աշոտին։ Դարձավ էլի նույն կատակասերն ու կպավ Գոհարից։
— Գոհար ջան, ես էլ եմ ցանկանում աստղերին նայել։ Ծնվածս օրից երազել եմ, նստել սարում ու նայել աստղերին։ Թույլ կտա՞ս,— կես-կատակ, կես-լուրջ խնդրեց նա։
«Վերջ։ Կռիվը ջուրն ընկավ, կորավ»։
— Նայում ես, նայիր, աստղերն իմ գրպանում չեն։
— Դե չէ, չհասկացար, ասում եմ միասին նայենք։
Գոհարը ծռմոեց դեմքը։ Հայկը, որ ծայրահեղ լրջությամբ էր վերաբերվում ամեն մի խոսքի, միջամտեց.
— Լսեք, դա անհնար բան է։
— Ի՞նչը,— Կարենը կեղծ-մտահոգ հայացքով նայեց ընկերոջը,— ի՞նչն է անհնար, պրոֆեսոր ջան, Գոհարի հետ աստղերին նայե՞լը։
— Չէ, չքնելը։ Ես չքնելու համար եմ ասում։
— Մեկ անգամ մեկ. բոլորովին էլ անհնար չէ։
— Ինչպե՞ս անհնար չէ,— Հայկը ոգևորվեց,— ուրեմն ամբողջ օրն աշխատելուց հետո դուք կարող եք գիշերներն էլ չքնե՞լ։
— Պահ, քո տունը շինվի, պրոֆեսոր ջան։ Ես կարող եմ ոչ թե մեկ, այլ հարյուր օր ու գիշեր անընդհատ աշխատել և վերջում էլ մնալ անքուն՝ Գոհարի հետ աստղերին նայելու համար,— վերջին բառերն ասելիս նա ցածրացրեց ձայնն ու խորամանկ ժպտալով նայեց Գոհարին։
Գոհարը նույնպես ժպտաց.
— Չաչանակ։
— Չաչանակը Աշոտն ու Հայկն են,— լուրջ-լուրջ ուղղեց Կարենը, ինչո՞ւ ես անունները, դեմքերն ու դեպքերը միմյանց խառնում։ Լավ չէ։ Իմ փոխարեն մեկ ուրիշն անպայման կվիրավորվեր ու ամբողջ կյանքում քեզ հետ չէր խոսի, բայց, դե ես...
Գոհարը ծիծաղեց։ Իսկ Կարենը ոգևորված ձևացնելով, սկսեց ծափ տալ ու թռչկոտել տեղում.
— Նայո՜ւմ ենք, նայո՜ւմ ենք։ Ճի՞շտ է։
— Իհարկե,— Գոհարը գլխով արեց ու Հաճելի ժպտաց,— միայն ոչ քեզ հետ։
— Ի՜... բա էլ ո՞ւր եմ հիմարի նման ծափ տալիս ու թռչկոտում։ Ում հետ նայելու ես, թող նա էլ քեզ ուրախացնի։
— Իհարկե,— Գոհարը նորից գլխով արեց։
— Իսկ ո՞վ է լինելու ասպետդ,— Կարենը խռոված ձևացավ,— ո՞ւմ հետ ես նայելու...
— Աշոտի,— Գոհարը ժպտաց,— համաձա՞յն ես, Աշոտ։ Դու էլ կգա՞ս, Հայկ։
Հայկը չպատասխանեց։ Տնքաց ու թափով բարձրացրեց եռաճանկին կպած բավական մեծ խուրձը։ Ուրիշ անգամ չէր համարձակվի, կվախենար խայտառակվելուց, բայց հիմա... «Երեխա է գտել։ Համաձա՞յն ես, Աշոտ, դու էլ կգա՞ս, Հայկ... կարծես չգիտենք, որ Կարենից բացի ուրիշ ոչ մեկի հետ չի համաձայնի»։ Նա խուրձը նետեց կցորդիչի թափքն ու առանց ճակատին փռված քրտինքի կաթիլները սրբելու, եռաճանկը խրեց հաջորդ խրձի մեջ։ Իսկ Աշոտն ընդհակառակը՝ Գոհարի հարցը լսելուն պես ընդհատեց աշխատանքը, հենվեց եռաճանկի ծուռտիկ պոչին ու ժպտաց.
— Համաձայն եմ։
«Համաձայն է։ Ուրեմն գիշերը մնալու է դրսում՝ Գոհարի հետ, մենակ։ Հայկը չպատասխանեց, նշանակում է չի գա։ Կլաս...»— Վազգենը նետեց եռաճանկն ու սլացավ ընկերների կողմը։
— Էյ, մեկ-երրորդ Ցախլեղտակ, քեզ ի՞նչ պատահեց, ինչո՞ւ դիվոտեցիր,— ետևից ձայնեց Կարենը։
Բայց Վազգենը բանի տեղ չդրեց ու մի շնչով հասավ ընկերներին։
Հակոբը նրան դիմավորեց քմծիծաղով.
— Նորի՞ց...
— Չէ,— Վազդենը թույլ չտվեց շարունակելու,— կարևոր բան եմ ասում. գիշերն Աշոտը մնալու է դրսում՝ Գոհարի հետ, ազնիվ խոսք, հենց նոր որոշեցին։
— Շատ կարևոր լուր էր,— հեգնեց Հակոբը։
Լևոնը խիստ հայացքով լռեցրեց Հակոբին ու շրջվեց Վազգենի կողմը.
— Ինչո՞ւ, ի՞նչ են անելու դրսում երկուսով։
— Աստղերին են նայելու։
— Իհարկե, աստղերը նոր են տեսել, բա չէ,— հեգնեց Հակոբը,— քեզ են հիմարի տեղ գրել, խաբել են։
— Եռունդա։ Նրանք անլուրջ մարդիկ են,— Լևոնը նայեց Հակոբին,— հնարավոր է, որ նայեն։ Դու ամեն ինչ եթե մեկ-մեկ պատմես,— նա հայացքը տեղափոխեց Վազգենի վրա,— ես անմիջապես գլխի կրնկնեմ՝ խաբե՞լ են, թե ոչ։
Վազգենը ոգևորված սկսեց վրա տալ ինչ որ լսել էր, բոլոր մանրամասներով, չմոռանալով նույնիսկ իր դիտողությունները։ Լևոնն ուշադրությամբ լսում էր պատմությունը, բայց ամենավերջում, երբ Վազգենը հասել էր Հայկի լռությանն ու Աշոտի ժպիտին՝ նա անսպասելիորեն ծամածռեց դեմքն ու մատով կտտացրեց ընկերոջ գլխին.
— Անհասկացող։
— Վախկոտ նապաստակ, երկարականջ,— առանց հայացքը Արամի խմբից կտրելու ավելացրեց Հակոբը,— միայն վազելու մասին ես մտածում։
— Արեգը քեզանից հազար անգամ լավ էր հասկանում այդպիսի բաները։
— Իզուր տեղն էլ այս երկարականջի փոխարեն նրան չբերեցինք։ Կարգին գործ կաներ։
— Ի՞նչ իմանայինք, որ այսպիսի եռունդայի մեկն է։
— Ափսոս Լեղաճաք անունը, որ այս հիմարի համար գտանք։
Վազգենը լուռումունջ տարավ գլխին տեղացող լուտանքների տարափը։ Կպատասխաներ, եթե խոսողը մենակ Հակորը լիներ։ Բայց Լևոնը ավելի շատ էր ոգևորված, քան Հակոբը, իսկ պատասխանել Լևոնին՝ նշանակում էր ստանալ էլի նոր հարված։ Վազգենը դա լավ գիտեր ու դրա համար էլ լռում էր։
Քննադատությունը հավանաբար երկար կշարունակվեր, եթե չլսվեր Կարենի ձայնը.
— Ժողովո՜ւրդ, հե՜յ, եկեք, հավանվեք, ճաշում ենք...
Լևոնն ու Հակոբը անմիջապես ընդհատեցին իրենց քննադատականները։ Արագ քայլերով նրանք գնացին դեպի վրանները , որ կողք-կողքի շարվել էին սարի արևելյան լանջի թեքության վրա։ Վազգենը հետևեց նրանց, այդպես էլ չհասկանալով, թե որն է իր մեղքը չորրորդ բամփոցի և լուտանքների հերթական տարափի համար։ Նա համոզված էր, որ ճաշից հետո խոսակցությունը կշարունակվի։ Լավ էր ճանաչում իր ընկերներին ու գիտեր, որ նրանք այդքանով բավարարվողը չեն։
Բայց ամեն ինչ դրանով էլ վերջացավ։
Ճաշից հետո վրա հասան նոր դեպքեր, որոնք ստիպեցին մոռանալ և՛ Սարգսի անդրավարտիքի պատմությունը, և՛ Աշոտի ու Գոհարի խոսակցությունը՝ աստղերին նայելու մասին, և՛ իհարկե, Վազգենի անհասկացող լինելու փաստը։
Ճաշն ավարտելուն պես ընկեր Գեղամն ասաց.
— Երեք ժամ կարող եք հանգստանալ։
— Ակտի՞վ, թե պասիվ, ընկեր Գեղամ,— հարցրեց Կարենը։
— Ըստ պահանջի։
— Այսինքն, կարելի՞ է վրաններից հեռանալ։
— Կարելի է,— համաձայնեց ավագ ջոկատավարը,— միայն թե շատ չհեռանաք...
Բոլորը վեր կացան։
Բարձրանալու պահին Արամն ինչ֊որ բան շշնջաց Հասմիկի ականջին։ Հասմիկը լուռ գլխով արեց։ Լևոնը, որ հետևում էր նրանց, տեսավ ու քաշեց Հակոբի թևը.
— Աչքդ չկտրես։
— Հասկանալի է։
Այս բոլորից անցած կլիներ հազիվ տաս֊տասներկու րոպե և Արամի եռյակն արդեն բռնել էր սարի արևմտյան լանջով իջնող ճանապարհը։
— Քիթս կկտրեմ, եթե սրանք Հին ամրոց չեն գնում,— քրթմնջաց Վազգենը, որ Լևոնի ու Հակոբի հետ դեզի ետեվից հետևում էր նրանց։
— Մենակ քիթ կտրելն էր պակաս,— խեթեց Հակոբը։
— Հասկացիր, այս կողմ երում ուրիշ բան չկա, կարող եմ գրազ գալ գնում են Հին ամրոց։
— Կորիր,— Հակոբն արհամարհանքով մի կողմ հրեց Վազգենի մեկնած ձեռքն ու նայեց Լևոնին,— չգնա՞նք։
— Շուտ է, թող հեռանան։
— Չե՞նք կորցնի։
— Եռունդա։ Մեր ձեռքից ո՞ւր են փախչելու, թող գնան։
— Լավ, թող գնան...
— Սա էլ Հին ամրոցը,— Արամը ցույց տվեց բարձունքի գլխին թառած կիսաքանդ շինությունը։
Հասմիկը բարձրացրեց գլուխը։ Բայց ամրոցին նայելուց առաջ, իրենից անկախ, հայացքը կանգ առավ Արամի վերնաշապկի խունացած թևքերին, որոնց տակ տղայի մկանները խաղում էին ինչպես նոր բռնած ձկներ։ Նա մտքում Արամին համեմատեց նախ իրենց չորրորդ հարկի Կարենի հետ, հետո՝ կես քայլ այն կողմ կանգնած Գագիկի հետ, ծիծաղեց ինքն իր վրա՝ ընդհանուր ոչինչ չունեցող համեմատության համար, ու նայեց կիսաքանդ շինությանը։
Ներքևից ամրոցը նման էր Հսկա, տձև քարակոշտի, որ հրաշքով բարձրացել ու կպել էր սարի սուր ծայրին, պատրաստ յուրաքանչյուր վայրկյան նորից ցած գլորվելու։ Մինչև տեղ հասնելը, Գագիկն ու Արամը Հին ամրոցի մասին շատ բան էին պատմել. սկսած մեծերից լսած լեգենդներից, մինչև իրենց սեփական աչքով տեսածը։ Հասմիկի համար դրանք բոլորը հետաքրքիր նորություններ էին, ծածկված խորհրդավորության հրապուրիչ շղարշով։ Թերևս դա էր պատճառը, որ աղջիկը մի տեսակ անհանգստությամբ և միաժամանակ անհամբերությամբ էր նայում տձև քարակոշտերից կամաց-կամաց առանձնացող անձավների մութ այրերին ու հատուկենտ քարե ատամներին, որ այստեղ-այնտեղ դեռ պահպանվել էին կիսաքանդ պարսպի վրա։ «Պատմում են, որ մի ժամանակ այրերում չարքեր են ապրել»։ «Բայց հետո պարզվեց, որ դրանք ուղղակի շշուկներ ու սուլոցներ են, որոնք առաջանում են տարբեր անցքերից քարանձավ լցվող օդի հոսանքից»։ «Իսկ գիտե՞ս ինչքան գանգեր ենք գտել»։ «Գանգն ի՞նչ է, կմախք, կմախք ենք գտել»։ Հասմիկը նայում էր վեր և հիշում ճանապարհի խոսակցությունները՝ ամրոցին վերաբերող յուրաքանչյուր պատմություն...
Ամեն ինչ լավ էր, բացի ճանապարհից։ Ամրոց տանող միակ ուղին Ժայռի մեջքին փաթաթված նեղլիկ շավիղն էր, որ զգուշորեն գլորվում էր մինչև բարձունքի կեսն ու վախեցած օձի պես պահվում քարերի արանքում։ Ավելի վեր, խոժոռ մուտքերով քարանձավներն էին, որոնք բրգաձև բարձրանում էին մեկը մյուսի վրա՝ ավելի ու ավելի անմատչելի դարձնելով ամրոցի մուտքը։
— Մենք հասնել ու ենք մինչև այնտե՞ղ,— Հասմիկը ցույց տվեց ամենավերջին խոռոչը։
— Դժվար է, բայց կհասնենք,— Արամը հասկացավ, որ ճանապարհը վախեցրել է աղջկան, դրա համար էլ անմիջապես ավելացրեց,— մեր գյուղի բոլոր աղջիկներն այնտեղ եղել են։
— Հա՞։
— Իհարկե։
Ինքնասիրությունը հաղթեց վախին։ Բայց և այնպես, ճանապարհի վրա ոտք դնելուց առաջ Հասմիկը մեկ անգամ նորից նայեց նեղլիկ շավղին ու չկարողացավ զսպել իրեն.
— Նույն ճանապարհո՞վ ենք վերադառնալու։
— Ինչո՞ւ,— խոսակցությանը խառնվեց Գագիկը, որ մինչ այդ զբաղված էր ակնոցի ապակիները սրբելով,— կիջնենք մյուս կողմով, դեպի գետը՝ դա իմ ու Արամի հայտնագործած ճանապարհն է։
Վերելքն սկսվեց մի քանի րոպե հանգստանալուց հետո։ Առջևից գնում էր Արամը, ճանապարհի դժվարին մասերում օգնելով կրնկակոխ եկող Հասմիկին։
Շավիղն անհետացավ միանգամից։ Անսպասելիորեն կտրվեց խոր, անհատակ անդունդով և տողադարձված երկար բառի պես շարունակեց կտրվածքի հակառակ կողմում։
Ճանապարհի անհետանալուն պես Արամը շրջվեց Հասմիկի կողմը ու ժպտաց.
— Սատանայի կամուրջը սա է։ Կանցնենք և արդեն ամրոցում ենք։
Հասմիկը նայեց անդունդի վրա ընկած գերանանման քարին, որն իսկապես համապատասխանում էր իր տարօրինակ անվանը։ Քարը նեղ էր ու երկար, մի կողմից նա կպել էր լեռան ժայռոտ կողին, մյուսով թեքվել դեպի անդունդը՝ պատրաստ յուրաքանչյուր վայրկյան ցած գլորվելու։ Աղջիկը վախեցած ետ քաշվեց.
— Ոչ... ոչ։ Սա անհնար է...
— Մեր գյուղում աղջիկ չկա, որ այստեղից անցած չլինի,— Հասմիկի կմկմոցն ընդհատեց Արամը,— հավատա, շատ է հեշտ, ուզես էլ չես ընկնի,— նա մեջքով շրջվեց դեպի պատն ու ոտքը դրեց ելուստի նեղլիկ եզրին։ Փոքրիկ անզգուշություն և տղան կարող էր գլորվել ներքև, փշրվել անդունդի հատակում հազիվ երևացող քարերի վրա։ Սարսափելի էր։ Հասմիկը վախեցած փակեց աչքերը և անմիջապես էլ լսեց Արամի ինքնավստահ ձայնը.— ձեռքդ տուր։
Աղջիկը վախից դողաց։
Այդ պահին նա միայն մի բան էր մտածում. երանի ոչ գյուղ եկած լիներ, ոչ Արամին ու Գագիկին հանդիպած ոչ էլ այդ հիմար ամրոցը գալու մտքին համաձայնած։ «Թեթևսոլիկ, քեզ տեղն է, քեզ...»։ Հասմիկը չհասկացավ, թե ինչպես ձեռքը մեկնեց Արամին, ոտքն ինչպես դրեց տարօրինակ ու սարսափելի քրի վրա։ Արամի կարծիքով, դա ինքնասիրությունն էր, որ հաղթահարեց վախը. «Մեր գյուղի բոլոր աղջիկներն այստեղից անցել են»։ Գագիկի կարծիքով, պատճառն իր պատմություններն էին քարանձավի մասին. «Բոլոր անձավները միանում են ստորգետնյա անցումներով, իսկական լաբիրինթոս է. «Փարավոն»֊ը տեսե՞լ ես, ճիշտ նրա միջի լաբիրինթոսից։ Այնքան հետաքրքիր է։ Իսկ վերջին անձավից երևում է անմատչելի քարանձավը՝ այնտեղ ինչ֊որ մութ կերպարանքներ են երևում, որ գուցե դիակներ են, գուցե հին արձաններ, գուցե... ո՞վ գիտե։ Ափսոս այնտեղ մտնել հնարավոր չէ, թե չէ գիտե՞ս ինչ ցրուտ է»։ Բայց իրականում ոչ մեկն էր, որ մյուսը, տղաները երկուսն էլ սխալվում էին։ Հասմիկը բացարձակապես ոչինչ չէր մտածել, և ձեռքն Արամին էր մեկնել հենց այնպես, առանց հասկանալու՝ փակել էր աչքերն ու մեկնել վախից դողացող ձեռքը։
Արամն ամուր սեղմեց աղջկա բարալիկ մատներն ու անհոգ ծիծաղեց.
— Միայն թե աչքերդ բաց։ Փակ աչքերով անցնելն անհնար է։
Տղայի անհոգ ծիծաղը փոքր֊ինչ սրտապնդեց Հասմիկին։ Արամը զգույշ փոխելով քայլերը, շարժվեց առաջ՝ ետևից տանելով աղջկան։ Վայրկյաններ անց, ելուստի վրա էր նաև Գագիկը։
Ճանապարհորդությունը սատանի կամրջով երկար չտևեց՝ մի քանի վայրկյան և եռյակն արդեն հասավ տողադարձված ճանապարհի շարունակությանը։
— Տեսա՞ր,— շավղի վրա հայտնվելուն պես ասաց Արամը,— տեսա՞ր, որ վտանգավոր ոչինչ չկար։
Հասմիկը նայեց անցած ճանապարհին.
— Ինչ ուզում եք ասեք՝ ես երկրորդ անդամ այստեղից անցնողը չեմ։ Կարող ես գլորվել անդունդ ու...
— Երկրորդ անգամ ավելի հեշտ կանցնես,— Գագիկը ծիծաղեց,— արդեն իսկապես աչքերդ փակած։
— Իսկ ձեր հայտնագործած ճանապա՞րհը։
Արամն անտարբեր թափ տվեց ձեռքը.
— Խնդրես էլ այսպիսի տեղեր չես գտնի։ Մեր հայտնագործածն իսկական պողոտա է, ուզում ես մեքենայով անցիր։
Հասմիկը մեղմ ժպտաց. այսինքն հավատացող չկա, գիտեմ որ փչում ես։
Հին ամրոցում իսկապես հետաքրքիր էր։ Լույսն ու մութը միմյանց հաջորդում էին այնպես անսպասելի, այնպես կտրուկ անցումներով ու գեղեցիկ միացումներով, որ Հասմիկը չէր կարողանում զսպել միմյանց հաջորդող հիացմունքի ճիչերը։ Երրորդ, թե չորրորդ քարանձավից հետո սկսվեցին շշուկների այրերը։ Ամենուրեք լսվում էին ինչ֊որ խռխռոցներ, որոնք հիշեցնում էին խեղդվողի շնչառություն կամ կիսաձայն խոսակցության արձագանքներ։ Առաջին անգամ ամրոցը մտնողի համար դրանք խորհրդավոր էին ու վախեցնող, բայց ճանապարհին Գագիկն արդեն հասցրել էր բացատրել ձայների առաջացման պատճառը։ Հասմիկը շուտ ընտելացավ միջավայրի տարօրինակությանն ու սկսեց համարձակ վազել մի անձավից մյուսը։ Անձավները տարբեր ուղղությունների վրա բացվող դիտանցքներ ունեին, որոնցից երևում էր ամրոցի շրջակայքը՝ մինչև հորիզոն։ Հասմիկը նետվում էր մի անցքից մյուսը. հիանում էր անտառի եզրին գալարվող արծաթ ժապավենտվ, Քաչալ սարի վրա վառվող երփներանգ ծաղիկների գունագեղ գորգով, ամրոց բերող արահետի վտանգավոր ու սպառնալից ոլորապտույտներով... Անցքերից մեկով նայելու ժամանակ, նա ներքևում ինչ֊որ կերպարանքներ նկատեց և անմիջապես իր մոտ կանչեց Արամին ու Գագիկին։
— Ի՞նչ կա,— անտարբեր հարցրեց Արամը։
— Ներքևում մարդիկ են երևում։
— Ի՞նչ անենք, ով ուզում է կարող է գալ։
— Բայց նրանք ամրոց չեն գալիս։
— Ավելի լավ։
— Ի՞նչ ավելի լավ։ նրանք թաքնվել են քարերի ետևում և...
— Թաքնվե՞լ,— անհանգստացավ Գագիկը։
— Ըհը։
— Գուցե թվո՞ւմ է։
— Չէ, ի՞նչ թվալ։ Ես պարզ տեսնում եմ, նրանք պահվել են քարերի ետևում, մեկ֊մեկ գլուխները դուրս են հանում և նորից պահվում։
— Հետաքրքիր է,— Արամը գլուխը մտցրեց անցքի մեջ։
Խոռոչը նեղ էր, Արամի դեմքը քսվեց Հասմիկի ոսկեգույն, փափուկ մազերին։ Հաճելի էր։ Նա մի պահ նույնիսկ մոռացավ, թե ինչու էր գլուխը խցկել անցքի մեջ։
— Հիմա համոզվեցի՞ր, որ ինձ չի թվում։
— Այո, իհարկե,— Արամն ուշքի եկավ,— Ցախլեղտակի հիմաիներն են։ Այ, այն մեծ քարի ետևում պահված շերտավոր վերնաշապիկովն էլ Լևոնն է։ Գյուղում միայն նա ունի այդպիսի վերնաշապիկ։
— Ցախլեղտակը ի՞նչ է,— զարմացավ Հասմիկը։ Նա ոչ մի անգամ դեռ բախտ չէր ունեցել լսելու հռչակավոր եռյակի անունը։
— Երեք հիմարների հավաքածո,— բացատրեց Արամը,— Ցախավել, Լեղաճաք, Տակառիկ։
— Ինչ էլ անուններ եք գտել,— ծիծաղեց Հասմիկը։
— Իրենք են հնարել, որպեսզի առաջին վանկերի միացումից ստացվի Ցախլեղտակ։
— Պարզ է,— ասաց Հասմիկն ու բավական ժամանակ անշարժ կանգնելուց ձանձրացած, վազեց դեպի հաջորդ անձավը...
Չորրորդ հարթակում խումբը հանդիպեց անցքերի մոտ հավաքած քարակույտերի։
— Սրա՞նք ինչի համար են,— հարցրեց Հասմիկը։
— Թշնամուն ռմբակոծելու,— բացատրեց Արամը,— չե՞ս լսել, առաջներում մարդիկ քարերով են կռվել։
— Լսել եմ,— Հասմիկը գլխով արեց ու նայեց հրակնատից, որը բացվում էր ամրոց բերող ճանապարհի վրա։ Իրոք որ այդ անցքից դլորված քարը չէր զիջի ռումբին։
...Ժամանակն ամրոցում անցնում էր աննկատելի։
Խոսելով, միմյանց բացատրություններ տալով ու վազվզելով նրանք հասան ամենավերջին հարթակի քարանձավներին, որոնք ամրոցի բնակիչների համար, ամենայն հավանականությամբ, ծառայում էին որպես բնակարաններ։ Այստեղ քարե մեծ ու փոքր դարակներ կային, որոնք Գագիկի ասելով, ամրոցի բնակիչներր օգտագործել էին որպես մահճակալներ ու պահարաններ։ Դարակների մի մասը հորիզոնական էին և Գագիկն ասաց, որ դրանք մահճակալներն են։ Մնացած դարակները ուղղահայաց էին և տարբեր լայնություն ունեին։
— Նեղերը,— բացատրեց Գադիկր,— պատրաստվել են զենքեր պահելու համար, իսկ լայները՝ զգեստներ,— հետո ցույց տվեց կողք֊կողքի դրված քարե թասերր, որոնք երեք հատ էին ու ասաց,— Իսկ սրանք ջուրը զտելու համար են։ Ծակոտկեն քարեր են, գիտես չէ՞ որ ջուրն այդպիսի քարերից անցնելիս մաքրվում է։
— Ըհը,— Հասմիկր գլխով արեց,— գիտեմ։
Ամենավերջին անձավից ձգվում էր ուղիղ մի ճանապարհ, որը գնում էր մինչև անմատչելի քարանձավ և նրանից քսան-քսանհինգ մետր հեռավորության վրա անսպասելիորեն կտրվում անդունդով։ Անմատչելի քարանձավում իսկապես մութ էր և բացարձակապես անհնար՝ Գագիկի ու Արամի մինչ այդ պատմածներին որևէ նոր բան ավելացանելը։
— Ես այն կարծիքին եմ, որ այս քարանձավը անպայման որևէ մուտք ունի կամ ունեցել է,— ասաց Հասմիկը նայելով մթության մեջ հազիվ նշմարվող կերպարանքներին։
Գագիկն անմիջապես համաձայնեց.
— Ճիշտ է։
— Գյուտ արին, կեցցեք,— խայթեց Արամը։ նրան բոլորովին դուր չէր գալիս Հասմիկի ու Գագիկի մտերմությունը։— Գտան, որ մարդիկ օդի միջով չեն երթևեկել։
Հասմիկը չլսելու տվեց ծաղրը։
— Այս մասին որևէ մեկին ասե՞լ եք,— հարցրեց նա։
— Քեզ,— նորից կծեց Արամը։
— Ես լուրջ բան եմ ասում,— վիրավորվեց Հասմիկը։
— ԻսԿ ինչո՞ւ ես մտածում, որ մյուսները լուրջ բան ասել չգիտեն,— վրա բերեց Արամը։
— Որովհետև... այնտեղ գուցե հարստություններ կան։ Գուցե... Իսկ հնէաբանները եթե իմանան կարող են ուղղաթիռով գալ ու դուրս հանել եղած-չեղածը։
Այս անգամ Արամը լուռ մնաց։ Աղջկա ասածն իսկապես խելքի մոտ էր։
Հետո նրանք էլի մի քանի րոպե մնացին անմատչելի անձավի մուտքին նայող հարթակի վրա և, քանի որ ամրոցում անելիք այլևս չունեին, որոշեցին գետափ իջնել։
= Գլուխ երկրորդ
— Էլի անհետացավ... ազնիվ խոսք, նրանից բան չեմ հասկանում։
Արամն ինքնագոհ ժպտաց և ժպիտը Հասմիկից թաքցնելու նպատակով շրջվեց դեպի գետը։
