Մեկ սպա և մեկ զինվոր
հեղինակ՝ Ամբրոզ Բիրս |
Վաշտի հրամանատարը կապիտան Գրեֆընրեիդն էր։ Նրա գունդը մարտական գործողություններին ընդգրկված չէր, բայց զբաղեցնում էր ռազմաճակատի առաջնագծի այն մասը, որից աջ տարածվում էր գրեթե երկու կիլոմետր երկարությամբ տեսանելի հատված: Ձախ թևը քողարկում էին անտառները, դեպի աջ տարածվող առաջնագիծը կորչում էր տեսադաշտից, թեև հայտնի էր, որ այն ձգվում է շատ կիլոմետրեր։ Ռազմաճակատի երկրորդ գիծը տեղակայված էր իննսուն մետր հեռավորության վրա, թիկունքում պահեստային զորախմբերն ու ստորաբաժանումներն էին: Հրետանային մարտկոցները տեղակայված էին ցածր բլուրների գագաթներին և այդ բլուրների միջև: Ձիավորների խմբերը՝ գեներալներն իրենց շտաբներով և թիկնազորով, ինչպես նաև գնդերի դաշտային սպաները, խաթարում էին գծերի և զորասյուների կանոնավորությունը: Այս կայացած պաշտոնյաներից շատերը հեռադիտակներ ունեին և անշարժ նստած՝ հանգիստ զննում էին իրենց դիմացի տարածքը, իսկ մյուսները դանդաղ ընթացքով գալիս ու գնում էին, հրամաններ արձակում: Տեսանելի թիկունքում պատգարակներ, շտապօգնության մեքենաներ, զինամթերքի վագոններ և սպայական կազմի սպասավորներ կային, դրանց ետևում՝ ճանապարհի երկայնքով ձգվում էր քաղաքացիների հսկայական բազմությունը։ Ծանրաբեռնվածության հետ մեկտեղ նրանց վերապահված էր անփառունակ, բայց կարևոր պարտականություն՝ բավարարել մարտիկների բազմաթիվ կարիքները:
Մարտադաշտում տեղակայված բանակը, որ սպասում էր հարձակման կամ պատրաստվում էր հարված հասցնել, լի էր տարօրինակ հակապատկերներով: Առաջնագծում ճշգրտություն էր, պաշտոնականություն, անշարժություն ու լռություն: Թիկունքում այս ամենը գնալով ավելի ու ավելի քիչ էին նկատվում և որոշակի հեռավորության վրա լիովին անհետանում էին շփոթության, աշխուժության և աղմուկի մեջ: Միատարրը տարրալուծվում էր, դառնում տարասեռ։ Չկար ոչ մի հստակություն․ հանգստությանը փոխարինում էր բացարձակ աննպատակ գործունեությունը, ներդաշնակությունը կորչում էր աղմուկի մեջ, կարգուկանոնը՝ վերածվում անկարգության։ Շփոթմունքն ու անկարգությունն ամենուր էին, իսկ այն տղամարդիկ, ովքեր պատերազմին չէին մասնակցել, երբեք էլ պատրաստ չէին կռվելու:
Վաշտի ճակատային հատվածի աջ մասում՝ կապիտան Գրեֆընրեիդի դիտակետից, դեպի թշնամու կողմ բաց տեսադաշտ էր։ Նա դիտարկում էր կես մղոն բաց և գրեթե հարթ դաշտավայր, որից հետո լանջի վրա փռված անհամաչափ անտառն էր, և չկար ոչ մի կենդանի շունչ։ Նա ավելի խաղաղ տեսարան չէր կարող պատկերացնել, քան այդ հաճելի բնապատկերը՝ իր լայնարձակ դարչնագույն դաշտերով, որոնց վրա առավոտյան տապին օդը սկսում էր դողդողալ։ Անտառում և դաշտում համատարած լռություն էր։ Ո՛չ շան հաչոց էր լսվում, ո՛չ ծառերի արանքից հազիվ երևացող տների գագաթներից աքաղաղն էր կանչում։ Սակայն, ամեն դեպքում, այդտեղ կանգնած յուրաքանչյուր մարդ գիտեր, որ կանգնած է մահին դեմ հանդիման։
Կապիտան Գրեֆընրեիդը իր կյանքի ընթացքում երբեք զինված թշնամի չէր տեսել՝ չնայած նրան, որ արդեն երկու տարի ձգվող պատերազմում նրա գունդը առաջիններից մեկն էր դուրս եկել մարտի դաշտ: Նա մի բացառիկ առավելություն ուներ մյուսների նկատմամբ՝ ռազմական կրթություն, և երբ նրա ընկերները մեկնեցին ռազմաճակատ, նրան ուղարկեցին նահանգի մայրաքաղաք՝ վարչական ծառայության, որտեղ ենթադրվում էր, որ նա կարող է շատ ավելի օգտակար լինել: Նա վատ զինվորականի նման հակառակվեց, բայց, ի վերջո, լավ զինվորականի նման ենթարկվեց: Թեև լինելով նահանգապետի հետ պաշտոնական և անձնական մտերիմ հարաբերությունների մեջ և վայելելով նրա վստահությունն ու բարեհաճությունը՝ նա կտրականապես հրաժարվում էր պաշտոնի առաջխաղացումից: Ապա տեսնում էր՝ ինչպես էին նրա կրտսեր ենթակաները իրենից առաջ անցնում։ Մահը նրա հեռավոր գնդում իր գործն անում էր, և դաշտային սպաների թափուր տեղերի քանակը գնալով ավելանում էր։ Իր ասպետական զգացողությունից ելնելով, որ պատերազմի պարգևները իրավամբ պատկանում են նրանց, ովքեր դիմացել են ռազմադաշտի փոթորկին և մարտի լարվածությանը, նա պահպանում էր իր համեստ պաշտոնը՝ ջանասիրաբար նպաստելով ուրիշների առաջախաղացմանը: Եվ նրա սկզբունքայնությունը վերջապես հաղթեց․ նա ազատվեց իր համար ատելի պարտականություններից և նրան ռազմաճակատ ուղարկելու հրաման արձակվեց։ Հիմա նա, բացարձակ անփորձ, կանգնած էր մարտի առաջնագծում՝ ղեկավարելով մի խումբ համարձակ վետերանների, որոնց համար նա միայն անուն էր, դատարկ անուն՝ ուրիշ ոչինչ: Ոչ ոք՝ նույնիսկ իր վաշտի սպաները, որոնց օգտին նա հրաժարվել էր իր իրավունքներից, չհասկացան նրա անկեղծ նվիրվածությունը: Նրանք չափազանց զբաղված էին արդար լինելու համար և նրան նայում էին որպես մեկի, ով խուսափել էր պարտականությունների կատարումից և իր կամքին հակառակ՝ ուղարկվել մարտադաշտ։ Նա չափազանց հպարտ էր, որպեսզի որևէ բան բացատրեր, բայց այնքան էլ անսիրտ չէր այդ ամենը չզգալու համար։ Մնում էր հանդուրժել այս ամենը և հուսալ։
Ամառային այդ առավոտ ոչ ոք ողջ դաշնային բանակում այդպիսի ուրախությամբ չէր սպասում կռվի, ինչքան Անդերտոն Գրեֆընրեիդը: Նրա ոգին եռում էր, և էներգիան դարձել էր անկառավարելի։ Մտովի նա ցնծության մեջ էր և դժվար թե հանդուրժեր թշնամու հարձակման ձգձգումը։ Նրա համար սա հիանալի հնարավություն էր։ Արդյունքի մասին չէր էլ ուզում մտածել՝ հաղթանակ կամ պարտություն՝ ինչպես կամենա Աստված։ Ամեն դեպքում նա պետք է իրեն որպես զինվորական և որպես հերոս դրսևորի, պետք է պաշտպանի իր իրավունքը՝ հարգված լինել իր զինվորների շրջանում և ընկերանա ծառայակիցների հետ` արժանանալով իր վերադասի ուշադրությանը։ Նրա սիրտը աննկարագրելի թրթռաց, երբ շեփորը ազդարարեց «հավաք» հրամանը: Թեթև քայլքով, հողը ոտքերի տակ գրեթե չզգալով՝ նա առաջնորդեց իր վաշտը և հպարտությամբ առաջարկեց մի մարտավարական դասավորվածություն, որի արդյունքում իր գունդը տեղակայվեց առաջնագծում: Եվ եթե այդ ժամանակ պատահաբար հիշեր այն զույգ մուգ աչքերը, որոնք կարող էին ավելի մշուշոտվել՝ թերթում օրվա տեղեկությունները ընթերցելիս, ո՞վ էր նրան մեղադրելու այդ մտքերի համար կամ դա համարելու մարտական ոգու վատթարացում:
Անտառից կես մղոն առաջ հանկարծակի սպիտակ ծուխ բարձրացավ։ Թվում էր՝ ծառերի վերին ճյուղերից է, բայց իրականում անտառի ետևի լեռնաշղթայից էր: Մի վայրկյան հետո ուժեղ և սուր պայթյուն թնդաց, որին հաջորդեց սարսափելի մի ձայն: Այն անհավանական արագությամբ ցատկեց տարածության միջով՝ շշուկից ակնթարթորեն վերածվելով ոռնոցի: Մարդկային երևակայությունը ի վիճակի չէր ընկալել այդ ձայնային անտանելի պրոգրեսիան: Զորքի միջով ակնհայտ սարսուռ անցավ։ Բոլորը անկանոն շարժվում էին։ Կապիտան Գրեֆընրեիդը կռացավ և ափերը դուրս պարզած՝ փակեց գլխի մի մասը:
Միաժամանակ, նա լսեց սաստիկ զրնգոց և տեսավ առաջնագծի ետևում գտնվող սարալանջի վրա ծխի և փոշու թանձր քուլաներ։ Արկը պայթել էր նրանից ընդամենը հարյուր քայլ հեռավորության վրա։ Այդ պահին նա լսեց կամ նրան թվաց, թե լսեց ցածր, ծաղրական ծիծաղ և շրջվելով ձայնի ուղղությամբ՝ տեսավ իր տեղակալ-լեյտենանտին բացահայտ հրճվանքով իրեն նայելիս։ Հետո նայեց առաջնագծում շարված զինվորներին: Նրանք ծիծաղում էին, բայց մի՞թե նրա վրա։ Միայն այդ միտքը նրա սփրթնած դեմքը կարմիրով ներկեց։ Նրա այտերը ամոթից սկսեցին այրվել։
Հակառակորդի կրակն անպատասխան մնաց․ գծի այդ դիտարկվող հատվածի հրամանատարը ակնհայտորեն ցանկություն չուներ հրետանային կրակ հրահրել։ Նման համբերության համար կապիտան Գրեֆընրեյդը երախտապարտ էր: Նա չգիտեր, որ արկի թռիչքը այդքան սարսափելի էր։ Պատերազմի մասին նրա ընկալումները խորապես փոխվեցին, և նա գիտակցեց, որ այս նոր զգացողությունը արտահայտվում էր ակնհայտ շփոթմունքով։ Արյունը եռում էր նրա երակներում և ասես շնչահեղձ էր լինում։ Զգում էր, որ եթե հրաման տան կատարելու, ունակ չէր լինի լսել կամ գոնե ըմբռնել: Այն ձեռքը, որով թուրն էր բռնել, դողում էր, մյուսը ինքնաբերաբար շարժվում էր՝ քաշքշելով հագուստի տարբեր մասերը։ Նա դժվարությամբ էր ուղիղ կանգնում և ենթադրեց, որ իր տղաները կզգան դա։ Վա՞խ էր զգացածը։ Վախենամ`այո։
Հեռավոր ինչ-որ տեղից քամին ցածր, մերթընդմերթ լսվող քչփչոց բերեց, որն ասես օվկիանոսի ալեբախումը լիներ փոթորկի ժամանակ կամ հեռավոր գնացքի ձայն կամ սոճիների սոսափը քամու ժամանակ, և այս երեք ձայները այնքան նման էին իրար, որ առանց երկար լսելու ականջն ի վիճակի չէր զանազանել դրանք իրարից։ Զորքի հայացքն ուղղված էր այդ կողմ, հեծյալ սպաները իրենց հեռադիտակները շրջեցին այդ ուղղությամբ։ Ձայնին ինչ-որ անկանոն տրոփյուն էր խառնվել։ Սկզբում նրան թվաց, թե երակներում շառաչող արյան ձայնն է արձագանքում ականջներում, հետո այն նմանվեց հեռվից լսվող թմբկահարվածի
– Ռումբը հարվածելու է աջ թևից,- ասաց մի սպա։
Կապիտան Գրեֆընրեյդը հասկացավ՝ դրանք հրաձգության և հրետանու ձայներն էին։ Նա գլխով արեց ու փորձեց ժպտալ: Ակնհայտորեն այդ ժպիտի մեջ ոչ մի հուսադրող բան չկար։
Շուտով բաց կապույտ ծխի շերտեր հայտնվեցին դիմացի անտառի եզրին, որոնց հաջորդեցին հրացանների կրակոցներ: Փամփուշտները սուլոցով ճեղքում էին օդը հանկարծակի մխրճվում մոտակայքում: Կապիտան Գրեֆընրեյդի կողքին կանգնած զինվորը հրացանը վայր գցեց. նրա ծնկները դողացին, նա անփույթ օրորվելով առաջ եկավ և բերանքսիվայր ընկավ։ Ինչ որ մեկը գոռաց․ «Պառկե՛լ»: Այդ նույն սպանված զինվորը այդ պահին հազիվ թե տարբերվեր կենդանի մնացածներից։ Թվում էր՝ հրացանի այդ մի քանի կրակոցը խլեցին տասը հազար մարդու կյանք։ Հրամանատարները ցատկեցին ձիերից և ելնելով իրավիճակից՝ իրենց ձիերը ուղարկեցին բլուրների թիկունքում գտնվող ապաստարան։
Կապիտան Գրեֆընրեյդը պառկած էր սպանված զինվորի կողքին, որի կրծքից արյուն էր հոսում: Այն ուներ թույլ, քաղցրավուն, բայց՝ սրտխառնոց առաջացնող հոտ: Դեմքը, ամբողջովին ջախջախվել, մխրճվել էր հողի մեջ։ Այն արդեն մի տեսակ դեղնել էր ու վանող տեսք ստացել: Այս տեսարանում ոչինչ չէր խոսում զոհված զինվորի փառքի մասին, ոչ էլ որևէ բան մեղմացնում էր միջադեպի տհաճությունը: Նա չէր կարող զինվորի մարմնից երես թեքել։ Երես թեքել՝ կնշանակեր վաշտին ուրանալ:
Նա հայացքը ուղղեց դեպի անտառը, որտեղ կրկին ամեն ինչ լուռ էր: Փորձեց պատկերացնել, թե ինչ է կատարվում այնտեղ, ինչպես է զորքը, զենքերի փողերը օդ պարզած, պատրաստվում հարձակվել։ Նա պատկերացնում էր, որ թփուտների արանքից տեսնում է սև դեմքեր, ովքեր պատրաստ էին արկերի տարափ տեղալ, այն արկերի, որոնց ձայնը ազդում էր նրա նյարդերի վրա։ Ուռած աչքերը սկսեցին ցավել, կարծես մշուշով պատվեցին, և նա այլևս չէր տեսնում դաշտի այն կողմը, բայց հայացքն ուղղված էր այդտեղ, որ չնայի կողքին պառկած մեռած զինվորին։
Նրա մարտական հոգում կռվի նկատմամբ կիրքն այլևս առաջվա նման վառ չէր։ Անգործությունից ընկավ մտածմունքների մեջ։ Նա ավելի շուտ ձգտում էր վերլուծել իր զգացմունքները, քան առանձնանալ համարձակությամբ և նվիրվածությամբ: Արդյունքը խորապես հիասթափեցնող էր։ Նա դեմքն առավ ափերի մեջ և բարձրաձայն հառաչեց։
Աջակողմյան ճակատում ընթացող մարտի զարհուրելի ձայներն ավելի ու ավելի հստակ էին դառնում և գնալով ավելի մոտիկից էին լսվում։ Ակնհայտ էր, որ թշնամու ձախ կողմը հետ էր շպրտվում և շուտով հարմար առիթ կընձեռվի հարձակվել բաց մնացած թևի ուղղությամբ։
Հանկարծահաս լռության առեղծվածն առաջնագծում չարագուշակ էր. բոլորը զգում էին, որ այդ լռությունը հարձակվող կողմին լավ բան չէր գուշակում։
Թիկունքում լսվում էին ձիերի քառատրոփ ոտնաձայները: Նա շրջվեց այդ ուղղությամբ։ Տասնյակ շտաբային սպաներ գալիս էին բրիգադի և գնդի հրամանատարների մոտ: Մեկ վայրկյան անց առաջնագծում և թիկունքում միաձայն արտաբերվեցին նույն բառերը. «Գումարտակ, շարվել»: Զինվորները ոտքի ելան և կանգնեցին վաշտի հրամանատարների կողքին: Նրանք բոլորը սպասում էին «առաջ» հրամանին, սպասում էին սրտատրոփ և ատամները սեղմած, որ ընդառաջ գնային կապարի և երկաթի մեջ թաքնված իրենց մահվանը: Բայց հրաման չտրվեց, փոթորիկն այդպես էլ չբռնկվեց։ Ձգձգումը սարսափելի էր ու խենթացնող։ Այն նյարդայնացնում էր, ինչպես մահապատժի հետաձգումը։
Կապիտան Գրեֆընրեյդը կանգնեց վաշտի գլխին, մահացած զինվորը՝ նրա ոտքերի մոտ: Նրա աջ կողմում լսվում էին մարտի ձայներ՝ հրաձգության աղմուկ ու թնդյուն, թնդանոթի անդադար որոտ, անտեսանելի մարտիկների ուրախության կցկտուր բացականչություններ: Հեռավոր անտառներից նա նկատեց բարձրացող ծխի ամպեր, մինչդեռ անտառի դիմացը նկատվում էր չարակամ լռություն։ Այս հակադիր ծայրահեղությունները ազդում էին նրա գերզգայուն վիճակի վրա: Նրա նյարդային համակարգը անկառավարելի էր: Նա մեկ սառում էր, մեկ՝ տաքանում, մեկ՝ շան նման ծանր շնչում, մեկ մոռանում էր շնչել, մինչ վրա հասավ գլխապտույտը:
Հանկարծ նա հանգստացավ, աչքն ընկավ ձեռքի մերկ թրին՝ սուր ծայրը ներքև պարզած։ Ըստ նրա՝ այն ինչ-որ չափով նման էր հին հռոմեական կարճ ծանր թրի: Այս նմանությունը լի էր չար մտադրությամբ՝ ներշնչելով ճակատագրական կամ հերոսական քայլ:
Կապիտան Գրեֆընրեյդի թիկունքում կանգնած սերժանտը ինչ-որ տարօրինակ բան նկատեց: Նախ սերժանտի ուշադրությունը գրավեցին կապիտանի անկանոն շարժումները։ Նա հանկարծակի առաջ պարզեց ձեռքերը և ողջ ուժով իջեցրեց ինչպես նավ թիավարողը, և սերժանտը սպայի ուսերի արանքից տեսավ մետաղի մի փայլուն կտոր: Շեղբն այնպիսի արագությամբ ծակեց, անցավ մարմինը, որ գրեթե հասավ սերժանտի կրծքին։ Վերջինս տագնապից հետ ցատկեց: Այդ պահին կապիտան Գրեֆընրեյդը ծանրորեն ընկավ սպանված մարմնի վրա և շունչը փչեց։
Մեկ շաբաթ անց Դաշնային բանակի ձախակողմյան կորպուսի հրամանատար գեներալ-մայորը ներկայացրեց հետևյալ պաշտոնական զեկույցը.
«Սը´ր, պատիվ ունեմ զեկուցել սույն ամսի 19-ի գործողությունների վերաբերյալ։ Իմ ճակատից թշնամին նահանջել է իր ջախջախված ձախ թևը համալրելու համար։ Իմ հրամանատարության տակ գտնվող զորքը լրջորեն ներգրավված չի եղել մարտին: Իմ կորուստները հետևյալն էին՝ զոհվել է մեկ սպա և մեկ զինվոր»։
