Տոն, որը միշտ քեզ հետ է

հեղինակ՝ Էռնեստ Հեմինգուեյ թարգմանիչ՝ Ռաֆայել Ավագյան (ռուսերենից) աղբյուր՝ «Տոն, որը միշտ քեզ հետ է»

Եթե բախտդ բանել է, և ջահել օրերիդ ապրել ես Փարիզում, ապա հետագայում որտեղ էլ լինես, այդ քաղաքը մինչև քո օրերի վերջը քեզ հետ կլինի, որովհետև Փարիզը մի տոն է, որը միշտ քեզ հետ է։

(էռնհստ Հեմինգուեյի՝ իր բարեկամին գրած նամակից. 1950 թ.)

Նախաբան

Շատ վայրեր, մարդիկ, դիտումներ ու տպավորություններ, հեղինակի համար բոլորովին համոզիչ պատճառներով, չեն մտել այս գրքի մեջ։ Դրանցից մի քանիսը պետք է գաղտնի մնան, իսկ մնացածները հայտնի են ամենքին, բոլորն էլ գրել են դրանց մասին և, անշուշտ, դեռ էլի կգրեն։

Այստեղ ոչինչ չի ասվում «Անաստազի» ստադիոնի մասին, ուր բռնցքամարտիկներն աշխատում էին որպես մատուցողներ, իսկ սեղանները դրված էին ծառերի տակ, և ռինգը գտնվում էր այգում։ Ոչինչ չի ասվում ո՛չ Լարի Հայնսի հետ իմ մարզումների, ո՛չ Ձմեռային կրկեսում քսան ռաունդանոց նշանավոր մրցումների, ո՛չ էլ այնպիսի մոտ բարեկամներիս մասին, ինչպիսիք են Չառլի Սոլինին, Բիլ Բեռդը և Մայք Ստրեյտերը կամ Անդրե Մասոնն ու Միրոն։ Ոչինչ չի ասվում ո՛չ Շվարցվալդ կատարած մեր ճանապարհորդությունների, ոչ էլ Փարիզի շրջակայքի սիրելի անտառներում մեկօրյա զբոսանքների մասին։ Շատ լավ կլիներ, եթե այս ամենը մտներ գրքիս մեջ, բայց առայժմ հարկ կլինի բավարարվել այսքանով։

Եթե ընթերցողը ցանկանում է, կարող է այս գրրքը վեպ համարել։ Բայց չէ՞ որ հորինվածքն էլ կարող է մի քիչ լուս սփռել այն ամենի վրա, ինչի մասին գրված է որպես իրական փաստերի։

Սան֊Ֆրանցիսկո֊դե֊Պաուլա, Կուբա 1960 թ.

Էռնեստ Հեմինգուեյ

Սեն֊Միշել հրապարակի փառավոր սրճարանը

Իսկ հետո եղանակը փչացավ։ Այն փոխվեց մեկ օրում, եւ աշունը վերջացավ։ Անձրևի պատճառով մենք պատուհանները փակ էինք պահում, իսկ սառը քամին Կոնտրեսկարպի հրապարակում ծառերից տերևներ էր պոկում։ Տերևներն ընկած էին անձրևից թրջված, և քամին վերջին կանգառում անձրև էր շպրտում մեծ, կանաչագույն ավտոբուսի մեջ, իսկ «Սիրողների համար» սրճարանը լեփ-լեցուն էր, և պատուհանները ներսից քրտնել էին տաքությունից ու ծխախոտի ծխից։ Դա վատ համբավ ունեցող մի մռայլ սրճարան էր, որտեղ հավաքվում էին ամբողջ թաղամասի հարբեցողները, և ես այնտեղ չէի գնում այն պատճառով, որ քրտինքի ու թթված գինու հոտ էր գալիս։ «Սիրողների համար» սրճարանի մշտական հաճախորդները տղամարդիկ ու կանայք, միշտ հարբած էին, ավելի ճիշտ, խմում էին այնքան ժամանակ, քանի դեռ փող ունեին, իսկ նրանք ավելի շատ գինի էին խմում, որ գնում էին կեսական կամ մեկական լիտրը։ Այնտեղ ռեկլամվում էին արտասովոր անուն ունեցող բազմաթիվ ըմպելիքներ, բայց շատ քչերը հնարավորություն ունեին խմելու և եթե խմում էին, ապա միայն որպես սկիզբ ավելի շուտ հարբելու համար։ Հարբեցող կանանց անվանում էին poivrottes, որ նշանակում է «ալկոհոլիկուհիներ»։

«Սիրողների համար» սրճարանր Մուֆտար փողոցի կոյանոցն էր, բազմամարդ, նեղ, առևտրական մի հրաշալի փողոց, որ տանում է դեպի Կոնտրեսկարպի հրապարակը։ Բնակելի հին տների յուրաքանչյուր հարկում, աստիճանների մոտ, կային առանց նստատեղի զուգարաններ՝ անցքի երկու կողմից ցեմենտե ոտնատեղերով, որպեսզի locataire֊ն (բնակիչը)չսայթաքի։ Այդ զուգարանները միացված էին աղբահորերին, որոնց պարունակությունը գիշերը դատարկում Էին աղբահան տակառներով։ Ամառը, երբ պատուհանները բաց են, լսվում էր աշխատող պոմպերի աղմուկը, և ուժեղ գարշահոտություն էր տարածվում։ Տակառները ներկված էին դարչնա-դեղնագույն և լուսնի լույսի տակ, երբ ձիերը դրանք տանում էին կարդինալ Լեմոլանի փողոցով, հիշեցնում էին որակի նկարները։ Բայց ոչ ոք չէր դատարկում «Սիրողների համար» սրճարանի պարունակությունը, և հասարակական վայրերում հարբեցողության համար օրենքով նախատեսվող պատժի միջոցների մասին խունացած, ճանճերի հետքերից կեղտոտված հայտարարությունները նույնքան ուշադրության էին արժանանում, որքան մշտական այցելուները, որոնցից վատ հոտ էր գալիս։

Ձմեռային առաջին սառը անձրևների հետ հանկարծ դուրս հորդեց մեծ քաղաքի ամբողջ թախիծը, և այլևս չէին երևում գորշ մշուշով լցված փողոցների բարձր, սպիտակ տների վերին հարկերը, տեսանելի էին միայն փոքրիկ խանութների, դեղատների, գրենական պիտույքների ու թերթերի տաղավարների փակ դռները, էժանագին մանկաբարձուհու և այն հյուրանոցի ցուցանակը, որտեղ վախճանվել է Վեռլենը։ Այնտեղ ամենավերին հարկում իմ սենյակն էր, ուր աշխատում էի։

Վեց, թե ութ միջնասանդուղք տանում էր վերնահարկ։ Այնտեղ շատ ցուրտ էր, և ես գիտեի, թե որքան թանկ արժե մի խտիտ ցախը, կես մատիտի երկարություն ունեցող սոճու տաշեղների երկաթաթելով փաթաթված երեք խրձիկը, որ կպչան էր ծառայում թաց ծղանների համար, որ ես ստիպված էի դնել, որպեսզի կրակ վառեմ ու տաքացնեմ սենյակը։ Այդ պատճառով ես անձրևի տակ դուրս եկա փողոցի մյուս կողմը, որպեսզի նայեմ կտուրին ու տեսնեմ, թե որևէ խողովակից ծուխ չի բարձրանում և կամ ինչպե՞ս է բարձրանում։ Բայց ծուխ չէր ելնում, և ես որոշեցի, որ խողովակներրը հավանաբար սառել են. լավ չեն քաշի, ու սենյակը կլցվի ծխով, փայտը անտեղի կվառվի, նրա հետ մեկտեղ կվառվի նաև փողը, և ես քայլեցի անձրևի տակ։ Ծածկ փնտրելու համար ես անցա Հենրիկ Չորրորդի լիցեյի, Սենտ֊Էտիեն֊դյու֊Մոնի հինավուրց եկեղեցու մոտով, կտրեցի հողմահար Պանթեոնի հրապարակը, ձախ թեքվեցի, դուրս եկա Սեն֊Միշել բուլվարի քամահարվող կողմը և անցնելով Կլյոլնիի ու Ս են֊Ժերմեն բուլվարի կողքով, վերջապես հասա Սեն֊Միշել հրապարակի ինձ լավ հայտնի փառավոր սրճարանը։

Դա մի հաճելի սրճարան էր հարմարավետ, մաքուր ու տաք։ Ես իմ հին անձրևանոցը փռեցի, որ չորանա, ինչեր ասես չտեսած ֆետրե գլխարկս կախեցի նստարանի դեմի կեռիկից և պատվիրեցի cafe au lait (կաթով սուրճ)։ Մատուցողը սուրճ բերեց, և ես բաճկոնիս գրպանից ծոցատետր ու մատիտ հանեցի և սկսեցի գրել։ Ես գրում էի, թե ինչպիսին էր մեր Միչիգանը, և քանի որ շատ ցուրտ, հողմահար ու անհրապույր օր էր, այն հենց այդպիսին էլ ստացվեց պատմվածքում։ Ես ուշ աշունը արդեն տեսել եմ երեխայի, պատանու ու երիտասարդի աչքերով և գիտեի, որ այդ մասին կարելի է տարբեր ձևով գրել, մի տեղ լավ, մի տեղ՝ վատ։ Հենց սա է, հավանաբար, փոխապատվաստումը, մտածում էի ես, և դա մարդկանց նույնքան անհրաժեշտ է, որքան և բույսերին։ Իմ պատմվածքում որսորդները խմում էին, և ես նույնպես ծարավ զգացի ու պատվիրեցի «սենտ-ջեյմս» ռոմ։ Այն ինձ բացառիկ հաճելի թվաց այդ ցուրտ օրը, և շարունակելով գրել, ես զգացի, թե ինչպես է Մարտինիկիի հիանալի ռոմը ջերմացնում իմ մարմինն ու հոգին։

Մի աղջիկ մտավ սրճարան և նստեց պատուհանի տակ դրված սեղանի մոտ։ Նա շատ լավիկն էր. նրա թարմ դեմքը փայլում էր ինչպես նոր դրամ, եթե միայն հնարավոր է փող կտրել անձրևից թարմացած, փափուկ մաշկից։ Ագռավի թևի նման սև մազերը ուղիղ անկյունով կտրում էին այտը։

Ես նայեցի նրան, և ինձ համակեց անհանգստությունն ու հուզմունքը։ Ես ցանկացա նրան նկարագրել այս պատմվածքում կամ մեկ ուրիշում, բայց նա այնպես էր նստել, որ գիտի փողոցն ու սրճարանի մուտքը, և ես հասկացա, որ սպասում է ինչ-որ մեկին։ Ես կրկին սկսեցի գրել։

Պատմվածքն ինքն իրեն էր ստացվում, և ես հազիվ էի հասցնում գրել։ Ես նորից ռոմ պատվիրեցի և երբ բարձրացնում էի գլուխս կամ սրում մատիտս, մերթ ընդ մերթ նայում էի աղջկան։ Ըմպանակի կողքին դրված ափսեի մեջ սրիչից թափվում էին փայտե տաշեղների բարակ օղակներ։

Ես տեսա քեզ, գեղեցկուհի, և այժմ դու, ում էլ սպասելիս լինես, ինձ ես պատկանում, եթե նույնիսկ քեզ այլևս չտեսնեմ, մտածեցի ես։ Դու ինձ ես պատկանում, և ամբողջ Փարիզն է պատկանում ինձ, իսկ ես պատկանում եմ այս ծոցատետրին ու մատիտին։

Այնուհետև ես կրկին սկսեցի գրել և այնքան էի տարվել, որ մոռացա ամեն ինչ։ Այժմ պատմվածքն ինքն իրեն չէր ստացվում, այժմ ես էի գրում այն, առանց գլուխս բարձրացնելու, ժամանակը մոռացած, տեղը մոռացած։ Եվ ինձ համար արդեն «սենտ֊ջեյմս» ռոմը գոյություն չուներ։ Ինձ ձանձրացրել էր այդ ռոմը, թեև չէի մտածում նրա մասին։ Վերջապես պատմվածքը պատրաստ էր, և ես զգացի, որ շատ հոգնած եմ։ Ես վերընթերցեցի վերջին պարբերությունը, բարձրացրի գլուխս, հայացքով որոնեցի այն աղջկան, բայց նա արդեն գնացել էր։ Թերևս լավ մարդու հետ գնաց, մտածեցի ես, բայց տխրեցի։

Ավարտելով պատմվածքը, ծոցատետրը փակեցի, դրեցի գրպանս և մատուցողին խնդրեցի բերել մի դյուժին portugaises (Պորտուգալական ― էժանագին ոստրեներ) ու կես գրաֆին սեղանի սպիտակ գինի։ Գրելուց հետո ես միշտ ինձ դատարկված եմ զգում, միշտ տխրում եմ և ուրախանում, ինչպես լինում է կնոջ հետ մերձենալուց հետո։ Ես վստահ էի, որ պատմվածքը շատ լավ է ստացվել, բայց թե որքան, կարող եմ իմանալ միայն հաջորդ օրը ընթերցելիս։

Երբ ես ոստրե էի ուտում, որից ծովի ուժեղ հոտ էր գալիս և մետաղի թեթևակի համ, որը կորչում է սպիտակ, սառը գինուց, ու հետո բերանումդ մնում է լոկ ծովի հոտն ու հյութեղ ոստրեների զգացումը, և տտիպ գինու հետ կուլ էի տալիս յուրաքանչյուր խեցու սառը հյութը, չքացավ դատարկության այգ զգացողությունը, և ես ինձ երջանիկ զգացի ու սկսեցի ծրագրեր կազմել։

Այժմ, երբ անձրևներն սկսվել են, մենք կարող ենք որոշ ժամանակով Փարիզից մեկնել այնտեղ, ուր ոչ թե անձրև, այլ ձյուն է թափվում սոճիների արանքից, ծածկում ճանապարհներն ու լեռնալանջերը, և որտեղ մեր ոտների տակ ձյունը կճքճքա, երբ մենք երեկոյան տուն վերադառնանք։ Լեզ– Ավան լեռան ստորոտում կա մի պանդոկ, որտեղ հրաշալի կերակրում են, որտեղ մենք երկուսով կլինենք և մեզ հետ գրքեր, իսկ գիշերները միասին տաք կլինի անկողնում, և բաց պատուհաններից կփայլեն աստղերը։ Ահա թե մենք ուր կգնանք։ Եթե երրորգ կարգի տոմս վերցնենք, էժան կնստի։ Իսկ պանդոկի համար ստիպված կլինենք մի քիչ ավել վճարել, քան ծախսում ենք Փարիզում :

Ես կհրաժարվեմ հյուրանոցի իմ համարից, որտեղ գրում եմ, և մեզ կմնա միայն գրոշներ վճարել կարդինալ Լեմուանի փողոցի N74 տան մեր բնակարանի համար։ Ես արդեն նյութ եմ ուղարկել Տորոնտո և պետք է հոնորար ստանամ։ Ես հոդվածներ կարող եմ գրել որտեղ էլ ուզեմ և բոլոր պայմաններում, իսկ ուղևորության փող մենք ունենք։

Գուցե Փարիզից հեռու ես կարողանամ Փարիզի մասին գրել այնպես, ինչպես Փարիզում գրեցի Միչիգանի մասին։ Ես չէի հասկացել, որ դեռ դրա ժամանակը չի. ես դեռևս լավ չգիտեի Փարիզը։ Բայց, ի վերջո, այդպես էլ ստացվեց։ Իսկ գնալը, մենք կգնանք, եթե կինս ցանկանա։ Ես վերջացրի ոստրեն ու գինին և վճարելով, բարձրացա ամենակարճ ճանապարհով դեպի տուն, սուրբ ժենևայի բլրով, անձրևի տակ, որը փչացնում էր միայն եղանակը, բայց ոչ կյանքը։

— Ես կարծում եմ դա հրաշալի կլինի, Տետի,— ասաց կինս։

Նա նուրբ դիմագծեր ուներ, և երբ մենք որևէ որոշում էինք կայացնում, նրա աչքերը փայլում էին, դեմքին ժպիտ էր բռնկվում, կարծես թանկագին նվեր էին տվել նրան։

― Ե՞րբ ենք մեկնում։

— Երբ ուզես։

— Օ , ես հենց հիմա կուզեի։ Չէ որ դու գիտես։

— Գուցե, երբ մենք վերադառնանք, եղանակները պարզվեն։ Այստեղ շատ լավ է լինում պարզկա ցուրտ օրերին։

— Երևի հենց այդպես էլ լինի,— ասաց նա,— ինչ լավն ես, որ մտածել ես այդ ուղևորության մասին։