Լրացումներ իմ «Վերադարձ ԽՍՀՄ֊ից» գործին

հեղինակ՝ Անդրե Ժիդ թարգմանիչ՝ Նազիկ Համբարյան (ֆրանսերենից) աղբյուր՝ «Հովվերգական սիմֆոնիա»

Լրացումներ իմ «Վերադարձ ԽՍՀՄ֊ից գործին (հունիս 1937)

I

Իմ «Վերադարձ ԽՍՀՄ֊ից»֊ի հրապարակումից հետո գլխիս վիրավորանքների հեղեղ տեղաց։ Ինձ հատկապես մեծ ցավ պատճառեց այն, որ վիրավորողների մեջ էր Ռոմեն Ռոլանը։ Ես շատ ծանոթ չեմ նրա գրվածքներին, բայց միշտ մեծ հարգանք եմ ունեցել նրա բարոյական անհատականության հանդեպ։ Հենց այդ պատճառով էլ ինձ մեծ վիշտ պատճառեց նրա վարմունքը․ որքա՜ն սակավ են նրանք, ովքեր հասնում են ծերության՝ առանց ցույց տալու իրենց մեծության ծայրահեղ կողմերը։ Կարծում եմ, որ «Բախումներից վեր»֊ի հեղինակը խիստ կդատեր ծերացած Ռոլանին։ Այդ արծիվն արդեն հյուսել է իր բույնը եւ հիմա հանգչում է այնտեղ։

   Հայհոյողների մեջ եղան եւ մի քանի բարեհաճ քննադատներ։ Այս գիրքը գրում եմ ի պատասխան նրանց։

   Նրանցից մեկը՝ Պոլ Նիզանը, շատ խելացի մի անձնավորություն, ինձ յուրահատուկ նկատողություն արեց․ «ԽՍՀՄ֊ը ներկայացրել է որպես քարացած մի երկիր, որտեղ այլեւս ոչինչ չի փոխվում»։ Չգիտեմ, թե որտեղ է նման բան տեսել։ Ճիշտ է, ես ասել եմ, որ ԽՍՀՄ֊ը փոխվում է ամսեամիս։ Եվ հենց դա է ինձ վախեցնում։ Ամսեամիս փոխվում է Խորհրդային պետությունը, գնում է դեպի վատը։ Ավելի ու ավելի է հեռանում այն պատկերացումներից, որ մենք ունեինք նրա ներկայի ու ապագայի վերաբերյալ։

• * *

   Անտարակույս ես հիանում եմ ձեր հաստատուն վստահությամբ եւ ձեր սիրով (ասում եմ առանց հեգնանքի), բայց, այնուհանդերձ, խոստովանեք, ընկերներ, որ սկսում եք անհանգստանալ։ Դուք շարունակ մեծացող տագնապով (օրինակ, մոսկովյան դատավարություններից հետո) մտածում եք, թե մինչեւ երբ հարկ կլինի լռել ու հավանություն տալ։ Վաղ թե ուշ ձեր աչքերը կբացվեն, ստիպված կլինեն բացվել։ Այդ ժամանակ դուք՝ ազնիվներդ, հարց կտաք ինքներդ ձեզ, թե ինչպես եք կարողացել այդքան երկար փակ պահել։

   Ասենք ազնիվներից առավել քաջատեղյակ անձինք չեն էլ վիճարկում իմ հավաստիացումները։ Նրանք բավարարվում են բացատրություններ փնտրելով եւ տալով։ Այո, բացատրություններ, որոնք միաժամանակ լինեն ողբալի իրադրության արդարացումները։ Քանզի նրանց համար խնդիրը միայն այն չէ, որ ցույց տան, թե ինչպես են հասել այդ իրավիճակին, (ինչը, ըստ էության, հեշտությամբ հասկանալի է), այլ, որ ապացուցեն, թե ճիշտ է եղել դրան հասնելը կամ գոնե նրա միջով անցնելը՝ սկզբում, իհարկե, ավելի լավ ժամանակների սպասումով։ Նաեւ ապացուցեն, որ այն ճանապարհը, որով ընթանում են նրանք՝ երես թեքելով սոցիալիզմից եւ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից, այնուամենայնիվ տանում է դեպի կոմունիզմ, որ այլ ճանապարհ չկա, եւ որ այդ ես եմ, որ ոչինչ չեմ հասկանում։

• * *

   Մակերեսային քննությունն, հապճեպ դատողություն՝ ասել են իմ գործի մասին։ Կարծես հենց առաջին հայացքից չէր, որ ԽՍՀՄ֊ը թովում էր մեզ եւ միայն ավելի խոր թափանցելով չէր, որ տեսանելի էր դառնում նրա մեջ եղած ողջ վատթարագույնը։ Որդը միշտ մրգի խորքերում է թաքնվում։ Բայց երբ ձեզ ասացի, որ այդ խնձորը որդնած է, դուք ինձ մեղադրեցիք պարզ չտեսնելու կամ խնձորներ չսիրելու մեջ։

   Եթե ես բավարարվեի միայն հիանալով, դուք ինձ չէիք հանդիմանի մակերեսայնության մեջ, եւ սակայն, հենց այդ դեպքում դրան արժանի կլինեի։

• * *

   Ինձ ծանոթ են ձեր քննադատությունները։ Համարյա նույն խոսակցությունն էր ծավալվել իմ «Ճանապարհորդություն Կոնգոյում» եւ «Վերադարձ Չադից» գրքերի շուրջ։ Այն ժամանակ ինձ առարկում էին, որ․

   1. Չարաշահումները, որոնց մասին խոսում էի, եզակի ու անհետեւանք դեպքեր են (քանզի չէին կարող ամբողջությամբ ժխտել)։

   2. Արդի պետությամբ հիանալու համար բավական էր այն համեմատել նախորդի՝ նվաճումից առաջ եղածի հետ (ուզում էի ասել հեղափոխությունից առաջ)։

   3. Այն ամենը, ինչ ես ողբալի էի համարում, ուներ խոր պատճառներ, մի բան, որն անընդունակ էի եղել հասկանալ․ ժամանակավոր չարիք՝ առավել մեծ բարիքի սպասումով։

   Այն ժամանակ բոլոր քննադատությունները, հարձակումներն ու վիրավորանքները գալիս էին աջերից, իսկ դուք՝ ձախերդ, բոլորովին չէիք հոգում որեւէ նշանակություն տալ իմ բացահայտ «անիրավասությանը», դուք չափազանց երջանիկ էիք, որպեսզի անմիջապես կառչեիք իմ հայտարարություններից, քանզի դրանք ձեռնտու էին ձեզ եւ օգտակար։ Եվ ճիշտ նույն կերպ այսօր եւս ինձ չէիք հանդիմանի իմ «անիրավասության» համար, եթե միայն գովաբանեի ԽՍՀՄ֊ը եւ հայտարարեի, որ այնտեղ ամեն ինչ հրաշալի է։

   Դա չխանգարեց (եւ ինձ համար միայն դա է կարեւոր), որ Կոնգոյի հետախուզական ծառայություններն հետագայում հաստատեին այն ամենը, ինչ ես ասել էի։ Նույն կերպ եւ այն անթիվ վկայությունները, որ հասնում են ինձ՝ զեկույցներ, անկողմնակալ դիտորդների հաղորդագրություններ (որքան էլ, որ նրանք «ԽՍՀՄ֊ի մեծ բարեկամներ» լինեին կամ եղած լինեին այնտեղ այցելելուց առաջ) գալիս էին հաստատելու ԽՍՀՄ֊ի ներկա դրության վերաբերյալ իմ հավաստիացումները եւ ավելի ուժեղացնելու իմ մտավախությունները։

• * *

   «Ճանապարհորդություն Կոնգոյում»֊ի մեծագույն թերությունն ու խոցելի կողմն այն էր, որ ես չէի կարող բացեիբաց նշել իմ ցուցմունքների աղբյուրները եւ, այդպիսով, ինձ հանդիմանողներին տալ նրանց անունները, ովքեր, վստահելով իմ զսպվածությանը, խոսել էին, կամ հնարավորություն էին տվել ծանոթանալ այնպիսի փաստաթղթերի, որոնք սովորաբար գերադասում են ցույց չտալ եւ որոնք ես իրավունք չունեի բացահայտել։

II

   Ինձ մեղադրել են, որ ես չափազանց փոքր հիմքերից հսկայական դատողություններ եմ բխեցրել, չհիմնավորված հավաստիացումներ եւ հապճեպ եզրակացություններ արել։ Այն փաստերը, որ ես մեջ էի բերում, եւ որոնք արձանագրել էի, գուցե եւ ճշգրիտ էին բայց եզակի դեպքեր էին եւ ոչինչ չէին ապացուցում։

   Իմ դիտարկումներից ես հրապարակել եմ միայն ամենատիպականները (ավելի ուշ կներկայացնեմ մի քանիսը)։ Ես կարծում էի, որ անօգուտ էր գիրքը զեկույցներով, թվերով ու վիճակագրությամբ ծանրաբեռնելը․ նախ, որովհետեւ ինձ համար կանոն էի մշակել՝ երբեք չօգտվել որեւէ տեղեկությունից, եթե ինքս անձամբ չէի տեսել կամ լսել, հետո, որովհետեւ շատ չեմ վստահում պաշտոնական թվերին, եւ հատկապես որովհետեւ այդ թվերից ու «ցուցմունքներից» (որ ես, ի դեպ, ուսումնասիրել եմ), կարելի էր գտնել եւ այլուր։ Բայց քանի որ ինձ խնդրում են, կտամ մի քանի ճշգրիտ տեղեկություններ։

   Ֆերնան Գրենիեն, Ժան Պոնսը եւ պրոֆեսոր Ալեսանդրին միասին ճանապարհորդում էին կարծեմ հարյուր հիսունինը ուղեկիցներով, որոնք բոլորն էլ իրենց նման «ԽՍՀՄ֊ի բարեկամներն» էին։ Զարմանալի չէ, որ այդ երեք մեղադրողների վկայությունները (մեղադրյալը ես եմ) ընդհանրություններ ունեն։ Այն թվերը, որ նրանք բերում էին իմ սխալն ապացուցելու համար, նույնն են․ թվեր, որ նրանց տրամադրել են, եւ որ նրանք ընդունել են առանց վերստուգման։

   Կաշխատեմ բացատրել, թե որքան վատ են նրանք գլուխ հանում այն թվերից, որ տալիս են նրանց այլ վկաներ՝ անկասկած ավելի քաջատեղյակ, քանզի երկար աշխատել են ԽՍՀՄ֊ում եւ ժամանակ են ունեցել թափանցել «տակի ոլորտները», մինչդեպ այդ հարյուր վաթսուներկու ուղեւորներն ընդամենն անցել են այնտեղով։ Նրանց ճանապարհորդությունը տեւել է քսան օր, որից միայն տասնչորսը՝ Ռուսաստանում, օգոստոսի 14֊ից 28֊ը։ Այդ կարճ ժամանակամիջոցում նրանք հասցրել են շատ բան տեսնել․ բայց միայն այն, ինչ նրանց ցույց են տվել։ Նրանցից (նկատի ունեմ իմ երեք մեղադրողներին) ոչ մեկը ռուսերեն չգիտեր։ Հուսով եմ, նրանք ինձ թույլ կտան իմ հերթին մակերեսային համարել նրանց հայտարարությունները։ Ինչպես արդեն ասել եմ, քանի դեռ A. E. F.֊ում ճանապարհորդում էի «ուղեկիցների» հետ, ամեն ինչ հրաշալի էր թվում։ Իրականությունը ես հայտնաբերեցի միայն այն ժամանակ, երբ թողեցի ղեկավարների մեքենան եւ որոշեցի միայնակ շրջել երկրում, ոտքով, որպեսզի կարողանամ այդ վեց ամիսների ընթացքում ուղղակի հաղորդակցության մեջ մտնել տեղացիների հետ։

   Օ՜հ, Աստված վկա, ես էլ եմ ԽՍՀՄ֊ում տեսել այդ մոդել֊գործարանները, ակումբները, դպրոցները, կուլտուրայի այգիները, մանկապարտեզները, ինձ էլ են հիացրել դրանք, եւ այնուամենայնիվ, ի տարբերություն Գրենիեի, Պոնսի ու Ալեսանդրիի, ես ուզում էի, որ ինձ գայթակղեն, որպեսզի իմ հերթին գայթակղեի ուրիշներին։ Եվ քանի որ գայթակղելն ու գայթակղվելը հույժ հաճելի բան են, կկամենայի, որ նշված պարոնայք համոզվեն, թե այդ գայթակղությանը հակառակվելու համար պետք է որ շատ անառարկելի պատճառներ ունենայի։ Եվ որ ես դա չեմ անում «մակերեսայնորեն», ինչպես ասում են նրանք։

• * *

   Ժան Պոնսի բարեխղճությունը պատկառելի է, եւ հուզիչ է նրա դյուրահավատությունը, ինչպես ամեն բան, ինչ ասում են նրան, ինչպես ես էի անում մի ժամանակ, առանց քննության, քննադատության եւ կասկածի։ Ի հակադրություն այն թվերի, որ տալիս է նա (կամ Ալեսանդրին ու Գրենիեն), օրինակ, մի գործարանի արտադրողականության վերաբերյալ եւ որոնք ես տարօրինակ եմ համարում, այդ ընկերների դիտարկմանն եմ առաջարկում 1936֊ի նոյեմբերի 12֊ի «Պրավդայից» քաղված մի քանի խոստովանություններ։

   «Երկրորդ եռամսյակի ընթացքում Յարոսլավլի գործարանի արտադրած ավտոմոբիլային պահեստամասերի լիարժեք քանակության մեջ արձանագրվել է 4000 խոտան, իսկ երրորդ եռամսյակի ընթացքում՝ 27270 խոտան (եւ վիճակագրությունը հպարտությամբ հրապարակում է միայն այդ թվերը)»։

   Դեկտեմբերի 14֊ի համարում «Պրավդան», խոսելով որոշ գործարանների կողմից մատակարարվող պողպատի մասին, ասում է․ «Եթե փետրվար֊մարտ ամիսներին արտադրվում էր 4.6% մետաղ, ապա սեպտեմբեր֊հոկտեմբեր ամիսներին նրա արտադրությունը հասել է 16.20%֊ի»։

   Դա «սաբոտաժ» է, կասեն ոմանք։ Վերջին մեծ դատավարությունները կարծես գալիս են ապացուցելու դրանց ճշմարտությունը (փոխադարձաբար)։ Սակայն այդ արտադրական թափոնների մեջ նրանք տեսնում են արտադրողականության բացառիկ եւ արհեստական բարձրացման առհավատչյան։

   Ծրագրերը հիրավի հրաշալի են, բայց թվում է, թե մշակույթի զարգացման ներկայիս աստիճանում արտադրողականության մակարդակը կարող է բարձրացվել միայն հսկայական ծախսերի գնով։

   Իժեւսկի գործարանի արտադրական թափոնը ապրիլից մայիս ընկած ժամանակահատվածում կազմել է 416 հազար ռուբլի, բայց միայն նոյեմբեր ամսին այն հասել է արդեն 176 ռուբլու։

   Ավտոմոբիլային եւ տրանսպորտային պատահարների հաճախակիությունը գալիս է վարորդների գերհոգնածությունից, բայց նաեւ մեքենաների անորակությունից։ 1936 թվականին ստուգված 9992 մեքենաներից 1985֊ը ունեցել են որակական թերություններ։ Տրանսպորտային մի բաժանմունքում 24 մեքենայից 23֊ը հնարավոր չի եղել ճանապարհ դուրս բերել, մեկ այլ բաժանմունքում՝ 52֊ից 44֊ը։ («Պրավդա», 1936 թ․, օգոստոսի 8)։

   Նոգինսկի գործարանը պետք է թողարկեր 1935 թվականի ծրագրով նախատեսված 50 միլիոնի պատեֆոնային ձայնապնակների մեծ մասը, այսինքն՝ մոտ 4 միլիոն օրինակ, բայց կարողացավ թողարկել միայն 1992 հազարը։ Իսկ խոտանված ձայնապնակների թիվը կազմում էր 309000 (այդ տեղեկությունները մենք քաղել ենք 1936 թ֊ի նոյեմբերի 18֊ի «Պրավդայից)։ 1936 թ․ առաջին եռամսյակին արտադրությունը կազմել է նախատեսվածի միայն 49,8%֊ը, երկրորդ եռամսյակին՝ 32,8%֊ը եւ միայն 26%֊ը՝ երրորդ եռամսյակին։ Եթե արտադրությունը աստիճանական անկում է ապրում, ապա թերությունների թիվը գնալով աճում է․

I եռամսյակ .......... 156.200 խոտան ապրանք

II եռամսյակ ......... 259.400 խոտան ապրանք

III եռամսյակ ........ 614.000 խոտան ապրանք

   Ինչ վերաբերում է չորրորդ եռամսյակին, ապա դեռ վերջնական արդյունքները չեն ստացվել, բայց արդեն իսկ կարելի է սպասել վատթարագույնին, քանզի միայն հոկտեմբեր ամսվա ընթացքում արտադրված ապրանքների մեջ արձանագրվել է 607600 խոտան։ Եվ դրանից հետո ինքներդ դատեք, թե ինչքան կարող է կազմել յուրաքանչյուր քիչ թե շատ ընդունելի ապրանքի «ինքնարժեքը»։

   «Աշխատանքի հերոս» ֆաբրիկայի Մոսկվայի դպրոցականներին մատակարարած 2 միլիոն տետրերի 99%֊ը գործածության համար պիտանի չեն («Իզվեստիա», 1936 թ․, նոյեմբերի 4)։

   Ռոստովում ստիպված են եղել դեն նետել 8 միլիոն տետր («Պրավդա», 1936 թ․, դեկտեմբերի 12)։

   Կոոպերատիվ հիմունքներով գործող մի կահույքագործական արտելի վաճառած 150 աթոռներից 46֊ը կոտրվում են, հենց որ ուզում ես նստել նրանց վրա։ Վաճառքի հանված 2345 աթոռներից 1300֊ը գործածության համար պիտանի չեն («Պրավդա», 1936 թ․, սեպտեմբերի 23)։ Նույն կարգի թերություններ ունեն նաեւ վիրաբուժական գործիքները։ Պրոֆեսոր Բուրդենկոն՝ ԽՍՀՄ֊ում հայտնի վիրաբույժը, գանգատվում է հատկապես նուրբ վիրահատությունների համար նախատեսված գործիքների վատ որակից, ինչ վերաբերում է վիրաբուժական ասեղներին, ապա նրանք ծռմռվում կամ կոտրվում են հենց վիրահատության ընթացքում («Պրավդա», 1936 թ․, նոյեմբերի 15) եւ այլն։

   Թվում է, թե այդ փաստերը, ի թիվս հարյուրավոր ուրիշների, պետք է ստիպեին ծափահարողներին ավելի զգույշ լինել։ Սակայն քարոզչությունը զգուշանում է ուշադրություն դարձնել դրանց։

   Պետք է այնուհանդերձ նկատի ունենալ, որ այդ ուշացումներն ու թերությունները բազում բողոքարկումների, երբեմն էլ դատավարությունների առիթ են տալիս, որոնք էլ իրենց հետեւից բերում են խիստ պատժամիջոցներ։ Եթե թերթերը խոսում են դրանց մասին, ապա միայն բարելավման նկատառումով։

   Ինքնաքննադատությունը, որն այդքան կարեւոր է տեսական եւ սկզբունքային հարցերում, գործում է ողջ ուժով, հենց որ խոսքը ընդունված ծրագրերի իրականացման մասին է։ «Իզվեստիայից» (1936 թ․, հունիսի 3) մենք տեղեկանում ենք, որ Մոսկվայի որոշ թաղամասեր այսօրվա դրությամբ ունեն ընդամենը մեկ դեղատուն 65 հազար բնակչի համար, այլ թաղամասեր՝ մեկ դեղատուն 79 հազար բնակչի համար, եւ որ ողջ քաղաքում դեղատների թիվը չի անցնում 102֊ից։

   1937 թ․ հունվարի 15֊ի «Իզվեստիայում» կարդում ենք․

   «Արհեստական վիժեցումների դեմ հրամանագրի հրապարակումից հետո Մոսկվայում ծնունդների թիվը հասնում է 10.000֊ի, ինչը վկայում է, որ հրամանագրին նախորդող շրջանի համեմատ այն ավելացել է 65%֊ով։ Սակայն ի տարբերություն ծնունդների, ծննդատներում մահճակալների թիվն ավելացել է ընդամենը 13%֊ով։

   Մանկական սայլակներն ու օրորոցները շատ հաճախ սքանչելի են։ Բայց 1932թ․ սըր Ուոլտեր Սիտրայնի վկայությամբ, առանձին օրորոցով ապահովված է ութ երեխայից միայն մեկը։ Ըստ նոր ծրագրերի, եթե, իհարկե, դրանք իրականացվեն ամբողջապես, այդ թիվը կկրկնապատկվի, այսինքն՝ օրորոցով կապահովվեն ութ երեխայից երկուսը։ Դա եւս բավական չէ, բայց գոնե առաջընթաց կա։ Դրան հակառակ վախենում եմ, որ իրավիճակը գնալով վատթարանում է բանվորական բնակարանների հարցում։ Նոր շինարարությունների ծրագրերը խիստ ետ են մնացել պահանջված մակարդակից՝ նկատի ունենալով բնակչության աճը։ Այնտեղ, ուր մեկ սենյակում բնակվում է երեք հոգի, կարող է շուտով բնակվել չորս եւ նույնիսկ հինգ հոգի։ Ավելացնենք նաեւ, որ բանվորական նորակառույց շենքերի մի մասը կառուցված է այնպիսի շտապողականությամբ կամ, ավելի ճիշտ, անփությությամբ եւ այնպիսի անորակ նյութերով, որ հավանաբար այնտեղ շուտով այլեւս հնարավոր չի լինի բնակվել։ Բնակարանի այս տրխահռչակ խնդիրը լոկ մեկն է նրանցից, որոնք հուզում էին Ուոլտեր Սիտրայնին։ Այցելելով Բաքվի արվարձաններում գտնվող նավթարդյունաբերության աշխատավորների բնակարանները, հակառակ պաշտոնական ուղեկցողների՝ նրան այդ վայրերից շեղելու բոլոր ջանքերին, նա ասում է․ «Այստեղ ես տեսա կեղտոտ բնակարանների այս երկրում իմ տեսած ամենամռայլ նմուշներից մի քանիսը, թեեւ այնտեղ նրանց պակասն ամենեւին չի զգացվում։ Ամեն ինչ այնտեղ վանող է արտաքնապես»։ Զուր էր ուղեկցողը փորձում համոզել նրան, որ դրանք պետք է համարել «ցարիզմի մնացուկներ»։ Սիտրայնն առարկում էր․ «Այսօր այլեւս միլիոնատերերը չեն, որ շահագործում են նավթահանքերը… Հեղափոխությունից տասնութ տարի է անցել, եւ դուք դեռ հանդուրժում եք, որ ձեր աշխատավորներն ապրեն նման խղճուկ բներում… Սոսկալի չէ՞ մտածելն անգամ, որ հարյուր հազարավոր բանվորներ 18 տարուց ի վեր լքված են այս ետնախորշերում»։

   Պարոն Իվոնն իր «Ինչ է դարձել ռուսական հեղափոխությունը» գրքույքում բերում է ողբալի թշվառության այլ օրինակներ եւ ավելացնում․ «Բնակարանային ճգնաժամի պատճառն այն է, որ հեղափոխությունն ավելի հոգացել է «կապիտալիզմից անցնելու», հսկա գործարանների կառուցման եւ մարդկանց՝ արտադրության մեջ կենտրոնացնելու գործընթացի, քան նրանց բարօրության մասին։ Հեռվից վիթխարի առաջընթաց է թվում, մոտիկից՝ ահավոր ցավալի երեւույթ»։

III

   Իմ գրքին արված ամենաարժանի կշտամբանքներից մեկն այն է, որ իբր ես չափազանց մեծ կարեւորություն եմ տալիս մտավոր խնդիրներին, որոնց պետք է առժամանակ հետին գիծ մղել, քանի դեռ այլ, ավելի հրատապ հարցեր մնում են չլուծված։ Դրա պատճառն այն է, որ ես անհրաժեշտ էի համարել վերարտադրել այնտեղ ասված իմ մի քանի ճառերը, որոնց շուրջ վեճեր էին ծավալվել։ Այդքան փոքր մի գրքում այդ ճառերը չափազանց մեծ տեղ են զբաղեցնում եւ ուշադրություն գրավում։ Ավելին, նրանք վերաբերում են իմ ճանապարհորդության սկզբնական շրջանին՝ մի ժամանակ, երբ դեռ կարծում էի (այո, ես այդքան միամիտ էի), որ ԽՍՀՄ֊ում կարելի էր լրջությամբ խոսել մշակույթի մասին եւ անկեղծորեն վիճաբանել, մի ժամանակ, երբ դեռ չգիտեի, թե որքան ուշացած ու ցավոտ էր հասարակական հարցը։ Բայց, այնուամենայնիվ, ես չեմ կարող լռել, երբ իմ խոսքերի մեջ ուզում են տեսնել ընդամենը մի ոմն գրողի բողոքարկումները։ Երբ խոսում էի մտքի ազատության մասին, դրա տակ թաքնված էր բոլորովին այլ բան։ Գիտությունը եւս անվանարկվում է սիրալիրությունների մեջ։

   Մի անվանի գիտնականի հարկադրում են ժխտել իր քարոզած տեսությունը այն բանի համար, որ այն քիչ ուղղադավան է թվում։ Գիտությունների ակադեմիայի մի ոմն անդամ խոստովանում է իր «նախկին սխալները», որոնք «կարող էր օգտագործել ֆաշիզմը», ինչպես անձամբ հրապարակայնորեն հայտարարում է նա։ («Իզվեստիա», 1936 թ․, դեկտեմբերի 28)։ Նրան ստիպում են ընդունել իր դեմ ուղղված մեղադրանքների ճշմարտացիությունը սոսկ այն պատճառով, որ, համաձայն «Իզվեստիայի», նրա հետազոտությունների մեջ զգացվում է «հակահեղափոխական զառանցանքի» անախորժ ախտանիշների հոտը (տե՛ս հավելված, էջ 111)։

   Էյզենշտեյնի աշխատանքները դադարեցված են։ Նա պիտի ընդունի իր «վրիպումները», խոստովանի, որ սխալվել է, եւ այն նոր ֆիլմը, որի վրա նա աշխատում է արդեն երկու տարուց ի վեր եւ որի վրա արդեն ծախսվել է երկու միլիոն ռուբլի, չի համապատասխանում ուսմունքի պահանջներին, այնպես որ, նրանք իրավացի են եղել՝ այն արգելելով։

   Իսկ արդարադատությո՜ւնը։ Կարծում եք, թե Մոսկվայի եւ Նովոսիբիրսկի վերջին դատավարություննե՞րն են, որ կստիպեն ինձ զղջալ ձեզ այդքան վրդովվեցնող այս նախադասության համար․ «Կասկածում եմ, որ այսօր որեւէ երկրում, անգամ հիտլերյան Գերմանիյաում, միտքը լինի ավելի կաշկանդված, ավելի սարսափած (ահաբեկված) ու ստրկացված»։

   Այժմ նրանք, քանզի չեմ ուզում շատ շուտ տեղի տալ, կառչում են «ձեռք բերված արդյունքներից»․ այլեւս չկա գործազրկություն, անառակություն, կինը հավասար է տղամարդուն, վերականգնվել է մարդկային արժանապատվությունը, կրթությունը տարածվել է ամենուր… Սակայն այդ գեղեցիկ արդյունքներից եւ ոչ մեկը քննության չի դիմանում։

   Առավել մանրամասն կանդրադառնամ միայն կրթության խնդրին․ մյուս խնդիրներին մենք բավական շատ կհանդիպենք ընթացքում։

   Ճիշտ է, ճանապարհորդը ԽՍՀՄ֊ում հանդիպում է մեծ թվով մշակույթի եւ ուսման ծարավ երիտասարդների։ Ոչինչ ավելի հուզիչ չէ, քան նրանց խանդավառությունը։ Եվ մեր աչքին բոլոր կողմերից դեմ են տալիս նրանց տրամադրության տակ դրված միջոցները։ Մենք ի սրտե ծափահարում ենք կառավարության հրամանագրին, որով 1936 թ․ փետրվարին նախատեսվում էր անգրագիտության լիակատար վերացումը 1936֊1937թթ․ ընթացքում, քանզի 4 միլիոն աշխատավոր չգիտի ոչ կարդալ, որ գրել, իսկ 2 միլիոն մարդ գիտի շատ անբավարար չափով… Բայց… «Անգրագիտության վերացման» մասին խոսվում էր դեռ 1923 թվից։ Այդ, ինչպես ասում էին, «պատմական» ծրագրի իրականացումը միտի համընկներ Մեծ հոկտեմբերի 10֊րդ տարեդարձի օրվան (1927թ․)։ Ուստի 1924թ․ Լունաչարսկին արդեն կանխատեսում էր «աղետը»․ նրանք կարողացան ստեղծել 50 հազարից պակաս տարրական դպրոց, մինչդեռ նախկին վարչակարգում կար 62 հազար դպրոց՝ նախատեսված ավելի քիչ թվով բնակիչների համար։ Քանզի, ի վերջո, քանի որ մեզնից անդադար խնդրում են ԽՍՀՄ֊ի ներկա դրությունը համեմատել հեղափոխությանը նախորդող իրադրության հետ, մենք ստիպված ենք ընդունել, որ բազմաթիվ բնագավառներում տառապող դասակարգի վիճակը հեռու է բարելավված լինելուց։ Բայց վերադառնանք դպրոցական խնդրին։

   Լունաչարսկին վկայում է (1924թ․), որ գյուղական ուսուցիչների աշխատավարձը շատ հաճախ վճարվում է վեց ամիս ուշացումով կամ երբեմն բոլորովին չի վճարվում։ Աշխատավարձը երբեմն ամսական տասը ռուբլուց ցածր է։ Ճիշտ է, այն ժամանակ ռուբլու արժեքն ավելի բարձր էր։ Բայց Կրուպսկայան՝ Լենինի այրին, մեզ ասում է․ «Հացի գինը բարձրացել է, եւ ամսական 10֊12 ռուբլի աշխատավարձ ստացող ուսուցիչը կարող է գնել ավելի քիչ հաց, քան նախկինում գնում էր չորս ռուբլով (նրա աշխատավարձի չափը մինչեւ 1923թ․ նոյեմբերը)»։

   1927թվին անգրագիտության վերացման ծրագրի ժամկետի ավարտին այն դեռ գոյություն ուներ, եւ 1928թ․ սեպտեմբերի 2֊ին «Պրավդան» վկայում է նրա «կայունացման» մասին։

   Բայց գոնե այդ ժամանակներից ի վեր մի փոքր առաջընթաց եղե՞լ է։ 1936թ․ «Իզվեստիայի» նոյեմբերի մի համարում կարդում ենք․ «Նոր ուսումնական տարվա առաջին իսկ օրերից մի շարք դպրոցներից լուրեր ենք ստանում աշակերտների ապշեցուցիչ անգրագիտության մասին»։

   Անընդունակ աշակերտների թվային հարաբերությունը հատկապես բարձր է նոր դպրոցներում՝ 75 տոկոս (նորից ըստ «Իզվեստիայի»)։ Միայն Մոսկվայում 64 հազար աշակերտ հարկադրված է կրկնել նույն դասարանը, Լենինգրադում՝ 52հազարը, իսկ 1500֊ը ստիպված են եղել երրորդ անգամ գնալ նույն դասարանը։ Բաքվում ուսման մեջ առաջադիմություն չունեցող ռուս աշակերտների թիվը հասնում է 45 հազարի, թուրք աշակերտներինը՝ 7000֊ի, 21 հազար ընդհանուր թվի մեջ։ («Բակինսկի ռաբոչի», 1937թ․, հունվարի 15)։ Բացի այդ, մեծ թվով աշակերտներ թողնում են դպրոցը։ «Վերջին երեք տարիների ընթացքում ՌՍՖՍՀ֊ի մի տեխնիկական հաստատությունում փախչողների թիվը հասնում է 80 հազարի։ Կաբարդինա֊Բալկարիայի մանկավարժական ինստիտուտում փախուստները կազմում են 24%, եւ 30%՝ Չուվաշիայում»։ Թերթն ավելացնում է․ «Մանկավարժական ինստիտուտների ուսանողները սարսափելի անգրագետ են»։ Դրան գումարած, այդ ինստիտուտները ՌՍՖՍՀ֊ում կարողանում են հավաքել նախատեսված թվի միայն 54%֊ը, Ռուսաստանի սպիտակ հատվածում՝ 42%֊ը, Տաջիկստանում՝ 48%֊ը, Ադրբեջանում՝ 40-64%֊ը եւ այլն։

   1936թ․ դեկտեմբերի 26֊ին «Պրավդան» մեզ տեղեկացնում է, որ Գորկու շրջանում 5000 երեխաներ բոլորովին դպրոց չեն հաճախում։ Բացի այդ, դպրոցը թողած աշակերտների թիվը առաջին տարվա ավարտին հասնում է 5984֊ի, 2362֊ի՝ երկրորդ տարվա ավարտին եւ 3012֊ի՝ երրորդ տարվա ավարտին։ Ակնհայտ է, որ նրանք, ովքեր ամենամեծ համառությունն են ցուցաբերում, «տուզերն» են։ Այդ դասալիքություններին վերջ տալու համար բանվորական ուսուցման նախապատրաստական դասընթացի տնօրենն առաջարկում է փախչողներից գանձել 400ռուբլի տուգանք («Պրավդա Վոստոկա», դեկտեմբերի 23), եւ մեզ չեն ասում, թե արդյոք այդ տուգանքը կարո՞ղ է գոնե մի անգամ վճարվել։ Անհավանական է, քանզի վճարող ծնողի ամսական աշխատավարձը կազմում է ընդամենը 100-150 ռուբլի։

   Դասագրքերի թիվը խիստ անբավարար է։ Այն գրքերը, որոնցով ստիպված են ուսուցանել, լի են սխալներով։ 1937֊ի հունվարի 11֊ի «Պրավդան» վրդովված է այն բանից, որ Մոսկվայի եւ Լենինգրադի կառավարական հրատարակչական տները գործածության համար ոչ պիտանի գրքեր են տպագրում։ Մանկավարժական հրատարակչությունը տպում է Եվրոպայի մի քարտեզ, որտեղ Հոլանդիան լողում է Արալյան ծովում, իսկ Շոտլանդական կղզիները՝ Կասպից ծովում, Սարատովը, Վոլգայից հեռանալով, հասնում է մինչեւ Հյուսիսային ծով եւ այլն։

   Դպրոցական տետրերի կազմին տպված է բազմապատկման մի աղյուսակ․ նրանից սովորում ենք, որ 8x3=18, 7x6=72, 8x6=78, 5x9=43 եւ այլն («Պրավդա», 1936 թ․ սեպտեմբերի 17)։ Եվ այդ ժամանակ հասկանում ես, թե ինչու են ԽՍՀՄ֊ում հաշվապահներն այդքան շատ ձեռքի համրիչներ գործածում։

   Եթե այդ ժամանակ հռչակավոր անգրագիտության վերացման գործընթացը, որով այդքան հիանում էին, հապաղում է իրականանալ, դրա պատճառներից մեկն էլ այն է, որ խեղճ ուսուցիչները՝ այդ մեկուսացած աշխատավորները, շատ հաճախ իրենց փոքրիկ աշխատավարձն իսկ չեն ստանում եւ ապրելու համար ստիպված են լինում զբաղվել բոլորովին այլ, դպրոցից շատ հեռու հոգսերով։ Մարտի 1֊ի «Իզվեստիան» բյուրոկրատական դանդաղկոտությանը (կամ դրամի հափշտակումներին) է վերագրում աշխատավարձերի չվճարումները, որոնց արդյունքում պետության պարտքը ուսուցիչներին հասնում է ավելի քան 0,5 միլիոն ռուբլու միայն Կույբիշեւի շրջանում։ Խարկովի շրջանում այդ պարտքը հասնում է 724 հազար ռուբլու եւ այլն։ Այնպես որ, ինքդ քեզ հարց ես տալիս, թե ինչպես են դեռ ապրում ուսուցիչները, եւ արդյոք անգրագիտության վերացումից առաջ հարկ չի՞ լինի վերացնել պրոֆեսորների անգրագիտությունը։

• * *

   Կկամենայի, որ այս հարցում սխալ պատկերացում չձեւավորվի։ Ես ցավով եմ ներկայացնում այս սարսափելի թվերը։ Այդքան ցավալի իրադրության համար ավելի շուտ պետք է ողբալ․ բայց ես վրդովվում եմ, երբ ձեր կուրությունը կամ անբարեխղճությունը փորձում է մեզ այդ խղճուկ արդյունքները ներկայացնել որպես հիացմունքի արժանի բաներ։

IV

   Ձեր հերյուրանքների աներեւակայելի մեծությունն էր պատճառը, որ այդքան խոր եւ ցավագին եղավ իմ վստահության, հիացմունքի ու բերկրանքի կորուստը։ Ճիշտ այդպես էլ այն, ինչի համար ես կշտամբում եմ ԽՍՀՄ֊ին, ամենեւին էլ ավելի լավ արդյունքի չհասնելը չէ (եւ հիմա ինձ բացատրում են, որ նրանք ավելի շուտ չէին կարող հասնել այդ արդյունքներին, եւ որ ես պիտի դա հասկանայի)։ Ինձ բացատրում են, որ նա շատ ավելի ցածրից է սկսել, քան ես կարող էի ենթադրել, եւ որ այն թշվառ վիճակը, որի մեջ ներկայումս տառապում են հազարավոր բանվորներ, մի դրություն է, որի մասին նախկին վարչակարգի բազմաթիվ ճնշվածներ պիտի անհուսորեն երազեին։ Ո՛չ, ԽՍՀՄ֊ին ես հատկապես կշտամբում եմ այն բանի համար, որ մեզ համոզում են, թե բանվորների դրությունն այնտեղ նախանձելի է։ Իսկ մեր կոմունիստներին կշտամբում եմ միայն նրա համար (ա՜հ, ես չեմ խոսում խաբված ընկերների, այլ նրանց մասին, ովքեի գիտեին կամ պարտավոր էին իմանալ), որ խաբել են բանվորներին (գիտակցաբար թե անգիտակցաբար), եւ տվյալ դեպքում, քաղաքականությամբ։

   Խորհրդային բանվորը կապված է իր գործարանին, ինչպես գյուղական աշխատավորը կոլտնտեսությանը կամ սովխոզին եւ կամ ինչպես Իքսիոնն իր անիվին․ եթե ինչ֊որ պատճառով նա ուզենա տեղափոխվել՝ մի այլ վայրում ավելի լավ կամ պակաս վատ ապրելու հույսով, թող զգուշանա․ խմբավորված, դասակարգված եւ փակված այդ բանվորը կարող է չընդունվել ոչ մի այլ տեղ։ Նույնիսկ եթե առանց քաղաքը փոխելու նա թողնի իր գործարանը, կզրկվի այդքան դժվար ձեռք բերված բնակարանից (որն, ի դեպ, ձրի չէ), որի իրավունքը վաստակել է աշխատանքով։ Հեռանալու դեպքում պահվում է նրա աշխատավարձի մեծ մասը, կոլտնտեսականը կորցնում է իր կոլեկտիվ աշխատանքից ստացվող ողջ շահույթը։ Դրան հակառակ աշխատավորը չի կարող չենթարկվել իրեն պարտադրված տեղափոխման հրամաններին։ Նա չի կարող գնալ եւ ոչ էլ բնակվել այնտեղ, որտեղ իրեն դուր է գալիս, որտեղից գուցե իրեն կանչում են եւ որի հետ նրան կապում է սերը կամ մտերմությունը։

   Եթե նա կուսակցական չէ, նրա գրանցված ընկերները կանցնեն նրա վրայով։ Կուսակցության շարքերը մտնելը եւ նրա կողմից ընդունվելը (ինչը հեշտ չէ եւ առանձին գիտելիքներից բացի պահանջում է նաեւ կատարյալ ուղղադավանություն, ճարպկություն, քծնանքի հակվածություն) հաջողության հասնելու առաջին եւ անհրաժեշտ պայմանն է։

   Մեկ անգամ ընդունվելով կուսակցության շարքերը՝ այլեւս անհնար է այնտեղից դուրս գալ՝ առանց կորցնելու իր դիրքը, տեղը եւ նախկին աշխատանքի միջոցով ձեռք բերած բոլոր առավելությունները, եւ ի վերջո, առանց արժանանալու ընդհանուրի կասկածանքին ու հետապնդումներին։ Քանզի ինչո՞ւ թողնես մի կուսակցություն, որն այդքան շահավետ է եւ այդքան արտոնություններ է տալիս՝ դրա փոխարեն պահանջելով ընդամենը համաձայնել ամեն ինչի հետ եւ այլեւս ինքնուրույն չմտածել։ Եվ ի՞նչ կարիք կա այդքան մտածելու (այն էլ ինքնուրույն), երբ ընդունված է, որ ամեն ինչ լավ է։ Մտածել ինքնուրույն՝ նշանակում է անմիջապես դառնալ «հակահեղափոխական»․ դուք արդեն հասունացել եք Սիբիրի համար։

   Առաջ ընթանալու գերազանց միջոց է մատնությունը։ Դա կարգավորում է ոստիկանության հետ ձեր հարաբերությունները, որն անմիջապես սկսում է ձեզ հովանավորել, բայց օգտագործելով ձեզ, քանզի մեկ անգամ սկսելով՝ այլեւս ոչ մի պատվի կամ ընկերության մասին խոսք լինել չի կարող, պետք է առաջ գնալ, եւ հետո մատնելը շատ հեշտ է։ Իսկ մատնիչը միշտ էլ վտանգից դուրս է։

• * *

   Երբ քաղաքական պատճառներով Ֆրանսիայում որեւէ կուսակցական թերթ կամենում է անվանարկել ինչ֊որ մեկին, նա այդ ստոր գործի համար դիմում է այդ մեկի թշնամուն։ ԽՍՀՄ֊ում դիմում են ամենամոտ ընկերոջը։ Նրանք չեն խնդրում, այլ պահանջում են։ Լավագույն պատիժն այն է, որ սաստկանում է ընդհանուրի մերժումով։ Շատ կարեւոր է, որ ընկերները երես թեքեն նրանից, ում ուզում են կործանել (Զինովեւի, Կամենեւի եւ Սմիռնովի դեմ հանում են իրենց երեկվա ընկերներին՝ Պյատակովին եւ Ռադեկին, նրանց անպատճառ կամենում են պատվազուրկ անել, իսկ հետո նույնպես գնդակահարել)։ Հրաժարվել հարաբերությունները խզելուց, այդ ստորությունից, նշանակում է ինքն իրեն կործանել այն ընկերոջ հետ, որին ուզում ես փրկել։

   Ի վերջո, սկսում ես զգուշանալ ամեն ինչից եւ բոլորից։ Մի մանկական անմեղ խոսք կարող է կործանել ձեզ։ Այլեւս չես համարձակվում խոսել նրանց ներկայությամբ։ Յուրաքանչյուրը հսկում է ուրիշներին, ինքն իրեն եւ հսկվում։ Այլեւս ոչ մի անփութություն, ոչ մի բացառություն, թերեւս միայն անկողնում, կնոջդ հետ, եթե վստահում ես նրան։ Եվ X֊ը ծիծաղելով ասում էր, որ դա բավական էր բացատրելու վերջին ժամանակներիս ամուսնությունների հաճախակիությունը։ Նույն հանգստությունը չունեին ազատ ամուսնության ժամանակ։ Մտածեք, ուրեմն, մարդիկ երբեմն դատապարտվել են ավելի քան տասը տարվա հնություն ունեցող խոսքերի բացահայտման պատճառով։ Եվ բարձի վրա սիրտդ բացելու կարիքը, ամենօրյա այդ պարտադրանքից հետո, գնալով ավելի անհրաժեշտ է դառնում։

   Մատնությունից պաշտպանվելու ամենաօգտակար միջոցը ուրիշներին մատնելն է։ Բացի այդ ձերբակալության կամ աքսորի ենթակա են եւ նրանք, ովքեր անպատշաճ խոսքեր լսելով, անմիջապես չեն մատնում։ Մատնությունը քաղաքացիական արիության դրսեւորման ձեւերից մեկն է։ Դրանով մարդուն սկսում են վարժեցնել ամենավաղ տարիքից, եւ երջանիկ է այն երեխան, որը «մատնում է»։

   Բոլշեւո օրինակելի քաղաքի այդ փոքրիկ դրախտն ընդունվելու համար բավական չէ զղջացող նախկին ավազակ լինել, պետք է նաեւ մատնել իր մեղսակից ընկերներին։ Դա, այսպես ասած, ԳՊՈՒ֊ում մատնությունների համար սահմանված մրցանակ է, որը նրան ծառայում է որպես տեղեկատվության ձեռքբերման միջոց։

   Կիրովի սպանությունից հետո ոստիկանությունն ավելի է սեղմել օղակը։ Էմիլ Վերհառնին երիտասարդների ներկայացրած խնդրագիրը (երբ անմիջապես պատերազմից առաջ նա ճանապարհորդում էր Ռուսաստանով), որով հիանում եւ որի մասին հրաշալի պատմում է Վիլդրակը, այլեւս հնարավոր չէր լինի այսօր, եւ ոչ էլ մոր (Գորկու մի շատ գեղեցիկ կերպար) կամ նրա որդու հեղափոխական գործունեությունը (կամ հակահեղափոխական, եթե կամենում եք)։

   Այնտեղ, ուր երեկ կարող էիր գտնել օգնություն, օժանդակություն, այսօր գտնում ես միայն հսկողություն եւ մատնություն։ Հասարակական սանդուղքը վերից վար ձեւափոխվել է, եւ այսօր ամենաբարենպաստ դիրքում են ամենից շատ աչքի ընկնողները, ամենահաճկատարները, ամենաստոր եւ ստորակարգ սրիկաները։ Բոլոր նրանք, ում ճակատը բարձր էր, իրար հետեւից ոչնչացվել եւ աքսորվել են։ Գուցե կարմիր բանա՞կն է փոքր ինչ զերծ մնացել դրանից։ Հուսանք, քանզի շուտով այդ հերոսական եւ հիանալի ժողովրդից, որ վաստակել էր մեր սերը, կմնան միայն դահիճները, չարաշահողներն ու զոհերը։

   Եվ զարմանալի չէ, որ արտոնյալների դասից վտարված, խեղճ ու հետապնդվող խորհրդային բանվորը՝ քաղցած, ծեծված ու կոտրված մի մարդ, որը չի համարձակվում նույնիսկ առարկել կամ բարձրաձայն բողոքել, վերստեղծում է Աստծուն եւ ելք փնտրում աղոթքի մեջ։ Քանզի ո՞րն է այն մարդկայինը, որին նա կարող է ուղղել իր կոչը։ Զարմանալի ոչինչ չկա, երբ կարդում ենք, որ Ծննդյան տոների վերջին պատարագին եկեղեցին լի էր մարդկանցով։ Կողոպտվածներին՝ ափիոն։

• * *

   Երեք ամիս առաջ բնից ընկած մի տատրակ էի գտել, պահում էի այստեղ (Կյուվերվիլում), վանդակի մեջ ու կերակրում ցորենի հատիկներով։ Վերջերս նրա վանդակի մի անկյունում հայտնաբերեցի, որ հատիկներից երկուսը ծիլ են տվել թռչնի ջրամանի մոտ։ Այդտեղից երբեմն մի քիչ ջուր է թափվում, եւ դա նրա ու վանդակի ձողի միջեւ ընկած նեղ անկյունում մոլորված այդ հատիկներին ապահովել էր անհրաժեշտ խոնավությամբ։ Այնտեղից անսպասելիորեն (այսինքն՝ ես այդ նկատեցի հանկարծակի) բաց կանաչ, բարակ մի ցողուն դուրս եկավ, որն արդեն հասնում է 4-5 սմ բարձրության։ Եվ այդ շատ բնական երեւույթն ինձ համակեց այնպիսի հիացմունքով, որ ես երկար ժամանակ ոչ մի ուրիշ բանի մասին չէի կարողանում մտածել։ Ճիշտ է, հատիկները կարելի է հաշվել, կշռել․ դրանք փոքրիկ, կլորիկ, պինդ բաներ են, որ կարող ես գլորել, ինչպես կամենաս։ Եվ հանկարծ այդ հատիկներից մեկն ուզում է ապացուցել, որ ինքը, այնուամենայնիվ, կենդանի էակ է։ Կառավարիչը եւս թեքվեց վանդակի վրա եւ մեծ զարմանքով դիտեց փոքրիկ ծիքը, բայց հետո արագ մոռացավ այդ մասին։

   Սակայն ինձ թվում է, որ մարքսիզմի որոշ տեսաբաններ տարօրինակորեն զուրկ են այն զգացմունքից, որն ընդունակ է սերմնակալելու աստիճան փափկեցնել այդ հատիկները։ Անկասկած, զգացմունքն այստեղ անելիք չունի։ Պատշաճ չէ ողորմալ մի բան, որը կյանքում իր տեղն հարթում է արդարությամբ։ Խղճահարվել եւ արցունքներ հեղել թշվառության առջեւ՝ նշանակում է նպաստել դրան, մինչդեռ այն պետք է արմատախիլ անել։ (Կարեւոր է նաեւ թույլ չտալ, որ թրջվի այն վառոդը, որի կարիքը դեռ կունենա հեղափոխությունը)։

   Այն, ինչ կոչվում է սիրտ, դատապարտված է դանդաղ մահվան անգործության պատճառով։ Դրանից էլ գալիս է չափազանց հեշտությամբ մարդկանց տիրած այդ չորությունը․ համաշխարհային բարելավման արդյունքում տեղի ունեցած մի յուրահատուկ աղքատացում… Բայց այդ դիտարկումները շատ հեռու են տանում ինձ, թողնեմ դրանք։

V

   Պարոն Ֆերնան Գրենիեն իր հավանությունը տալով՝ հիշատակում է իմ հետեւյալ միտքը․ «Գոնե կա մի ձեռքբերում․ ԽՍՀՄ֊ում այլեւս չկա մեծամասնության շահագործում հանուն մի քանիսի շահերի։ Դա հսկայական ձեռքբերում է»։ Եվ Գրենիեն լսարանի ծափահարությունների ներքո ավելացնում է․ «Հիրավի, ընկերնե՛ր, դա հսկայական ձեռքբերում է»։

   Այո՛, դա հսկայական է, հսկայական էր, բայց այժմ այլեւս այդպես չէ։ Եվ ես հատկապես շեշտում եմ այդ, քանզի դա ամենակարեւորն է։ Ինչպես արդարացիորեն ասում է Իվոնը․ «Կապիտալիզմի անհետացման արդյունքում աշխատավորները չստացան իրենց բաղձալի ազատությունը»։ Լավ է, որ Ֆրանսիացի պրոլետարը հասկանում է դա, կամ ավելի ճիշտ լավ կլիներ, եթե հասկանար։ Ինչ վերաբերում է խորհրդային պրոլետարին, ապա նա աստիճանաբար կորցնում է այն պատրանքը, թե ինքն աշխատում է իր համար եւ, այդպիսով, վերականգնում իր արժանապատվությունը։ Իհարկե, այլեւս չկան նրա աշխատանքը շահագործով կապիտալիստ բաժնետերերը։ Բայց եւ այնպես նա շահագործվում է, եւ այնպիսի ճարտար, նուրբ ու քողարկված ձեւով, որ այլեւս չգիտի՝ ինչին հավատա։ Նրա թերի աշխատավարձի հաշվին ուռճանում է ուրիշների չափազանցված աշխատավարձը։ Նա չէ, որ օգտվում է իր աշխատանքից, իր գերաշխատանքից, այլ արտոնյալները, հասարակության սիրելիները, ճարպիկ ու գերհագեցած մարդիկ, նրանց հաշվին են ուռճացնում եւ կլորացնում աշխատավարձերը՝ ստանալով ամսական 10.000 եւ ավելի ռուբլու հասնող աշխատավարձ։

   Առավել ճշգրտության համար բերում եմ պարոն Իվոնի կազմած հետեւյալ աղյուսակը։ Ոչ ոք չի համարձակվի վիճարկել այն։

 

	Գերաշխատավարձ	Սովորական աշխատավարձ
Բանվոր	70-400 ռ․	125-200 ռ․
Կրտսեր ծառայող	80-250 ռ․	130-180 ռ․
Տնային սպասավորներ	50-60 ռ․ Գումարած սնունդն ու բնակվարձը
Միջին ծառայողներ եւ տեխնիկներ	300-800 ռ․
Ավագ պատասխանատուներ եւ մասնագետներ, պաշտոնյաներ, որոշ դասախոսներ, արվեստագետներ, գրողներ	1000-10000 ռուբլի եւ ավելի, ոմանք ունեն 20-30 հազար ամսական եկամուտ։

Թոշակների համեմատական աղյուսակը պակաս պերճախոս չէ։

   Բանվորական թոշակներ․ ամսական 25-80 ռ․՝ առանց որեւէ արտոնության։

   Ավագ մասնագետների եւ բարձր պաշտոնյաների այրիների թոշակներ․ ամսական 250-1000 ռ․, գումարած ամառանոցները կամ ցմահ տրվող բնակարանները, եւ երեխաների, երբեմն նույնիսկ թոռների կրթության համար անհրաժեշտ գումարները։

   Սրանց հետեւում են աշխատավարձի կրճատումները (ամսական 150 ռուբլուց բարձր աշխատավարձը մասամբ ազատված է հարկից) կամ 15-21 տոկոս պահումները։ Չեմ կարող այս ամբողջ գլուխը նվիրել մեջբերումներին, ողջ գրքույկն է պետք կարդալ։

   Օրական 5 ռուբլի աշխատավարձ, երբեմն՝ ավելի քիչ։ Ինձ թույլ եմ տալիս համեմատել մեր աշխատավարձի եւ նույնիսկ գործազրկության նպաստների հետ։ Ճիշտ է, հացն ավելի էժան է, քան Ֆրանսիայում (աշորայի հացը 0,85՝ 1 կգ, սպիտակ հացը՝ 1,70 ռուբլի՝ 1936 թ․ տվյալներով), բայց ամենահասարակ հագուստների, առաջին անհրաժեշտության ապրանքների գները սարսափելի բարձր են։ Ռուբլու գնողունակությունը փոքր֊ինչ զիջում էր մեր ֆրանկին՝ «հավասարումից» առաջ։ Էլ չեմ խոսում այն տարբեր առավելությունների մասին, որոնցից կարող է օգտվել բանվորն իր աշխատավարձից բացի․ այդ արտոնություններն առավել հաճախ տրվում են բարձր աշխատավարձ ստացողներին։

   Մտածում ես․ ինչո՞ւ են այդքան բարձր արտադրական ապրանքների կամ թեկուզ բնամթերքների գները (կաթ, կարագ, ձու, միս եւ այլն), եթե վաճառողը պատությունն է։ Բայց քանի դեռ ապրանքի քանակությունը մնում է անբավարար, եւ առաջարկն էլ այդքան ցածր է պահանջարկից, վատ չի լինի փոքր֊ինչ չափավորել վերջինս։ Ապրանքը կառաջարկվի միայն նրանց, ովքեր ի վիճակի կլինեն վճարել այդ բարձր գները։ Իսկ մեծամասնությունը կմնա սարսափելի կարիքի մեջ։

   Այդ մեծամասնությունը կարող է իր դժգոհությունն արտահայտել վարչակարգի նկատմամբ․ ուրեմն անհրաժեշտ է թույլ չտալ նրան խոսել։

   Երբ պարոն Դան Պոնսը հիացմունքով է խոսում միջին աշխատավարձի աստիճանական բարձրացման մասին․

  1934֊ին          180 ռ․ (միջինը)
  1935֊ին          260 ռ․ (միջինը)
  1936֊ին          360 ռ․ (միջինը)

   Ես նրան նկատել եմ տալիս, որ հասարակ բանվորներ ցածր աշխատավարձը մնում է նույնը, եւ որ միջինի այդ բարձրացումն ավելի շատ պայմանավորված է արտոնյալների մեծ թվով եւ նրանց ուռճացած աշխատավարձով։ Եվ բացի այդ, միջին աշխատավարձը չի բարձրանում այնքան, ինչքան բարձրանում է կյանքի ընդհանուր գինը, եւ ինչքան ռուբլին կորցնում է իր գնողունակությունը։

   Այստեղ մի պարադոքսալ բան է առաջանում․ օրական հինգ ռուբլի կամ ավելի ցածր աշխատավարձն աշխատավորների մեծագույն մասին նետում է ծայրահեղ թշվառության գիրկը՝ առավել եւս բարձրացնելով որոշ արտոնյալների աշխատավարձը, եւ բավարարվելով այն հսկայական քարոզչության ծախսերը, որով մեր բանվորներին ուզում են համոզել, թե ռուս բանվորները երջանիկ են։ Կկամենայինք ավելի քիչ իմանալ այդ մասին, միայն թե նրանք մի փոքր ավելի երջանիկ լինեին։

==VI==

   Մեծ բան է այլեւս իրեն չշահագործված զգալը։ Բայց գիտակցել, որ դեռ շահագործված ես եւ չիմանալ՝ ում կողմից, չիմանալ՝ ով է մեղավոր քո թշվառության համար եւ ում մեղադրել… Վախենում եմ, որ Սելինն իրավացի է, երբ բողոքի ձայնի այդ բացակայությունն համարում է սարսափի գագաթնակետ։ Նա բացականչում է․

   «Մենք գոնե այստեղ զվարճանում ենք։ Մենք ստիպված չենք երջանիկ ձեւանալ․ մենք դեռ «ճնշվածներ» ենք։ Մենք կարող ենք ճակատագրի ողջ այլասերման մեղքը նետել արնախումների վրա, այդ «շահագործողներ» կոչվող քաղցքեղի վրա։ Իսկ հետո վարվել անառակ կնոջ նման․ ոչ տեսել եմ, ոչ լսել… Բայց երբ այլեւս ոչնչացնելու իրավունք չունես, երբ չես կարող նույնիսկ զայրանալ, կյանքն անտանելի է դառնում…» (Mea Culpa)։

   Այս առավոտ (1937 թ֊ի փետրվարի 8) X֊ն ինձ հաղթանակած տեսքով բերում է երեկվա «Temps»֊ի երեկոյան համարը եւ ցույց տալիս։

   «Երկու հնգամյակների ընթացքում Ուկրաինայի բյուջեն ավելացել է յոթ անգամ։ Նոր բյուջերի ծախսերի մեծ մասը նախատեսված է հասարակական եւ մշակությային բնագավառների համար, որից 2564 միլիոն ռուբլին՝ հասարակական կրթության, իսկ 1227 միլիոնը՝ հասարակական առողջության կարիքների համար»— Դեհ, ի՞նչ կասեք սրան։

   Վերցնում եմ Լուիս Ֆիշերի գիրքը, որն այդքան բարեհաճ է ԽՍՀՄ֊ի նկատմամբ, բացում 196 էջը եւ պատասխանում X֊ին՝ իմ հերթին կարդալով․ «Ինձ թվում է, որ իշխող պրոլետարիան իր դիրքերը զիջում է մրցակիցներին, քանզի նոր կառուցվող 16 առողջարանները (Կիսլովոդսկում «աշխարհի ամենամեծ ստորերկրյա ջրերի կայանը») բոլորն էլ կառուցվում են կառավարական այնպիսի ծառայությունների կողմից, ինչպես պետական բանկը, ծանր արդյունաբերության կոմիսարիատը, փոստերի եւ հեռագրատների կոմիսարիատը, Պրավդան եւ այլն։ Այդ բոլոր գերատեսչությունները նույնպես կարծում են, որ պաշտոնյաների համար անկողիններն ու լոգարաններն ավելի մատչելի կլինեն, քան բանվորների համար»։

   Լուիս Ֆիշերը շատ մեղմ է խոսում «արհմիությունների անտարբերության» մասին։ Ըստ նրա, միայն այդ արհմիությունները բավական էին խանգարելու «կառավարական պաշտոնյաներին, ինժեներներին եւ այլ ստրատեգիական դիրք ունեցող խմբերին՝ իրենց վերցնել լավագույն բնակարանները, առողվարանների՝ իրենց հասնող մասից ավելին եւ այլն»։ Ոչ, ոչ, արհմիություններն անզոր են այնտեղ, ուր իշխում է բռնակալությունը։ Պրոլետարիատի դիկտատուրա, ասում էին մեզ։ Մենք գնալով ավելի ու ավելի ենք հեռանում դրանից։ Եվ գնալով ավելի ու ավելի ենք մոտենում «պրոլետարիատի վրա բյուրոկրատիայի դիկտատուրային»։

   Քանզի պրոլետարիատը չի կարող ընտրել նույնիսկ մի ներկայացուցիչ, որը պաշտպանի իր ոտնահարված շահերը։ Ժողովրդական քվեարկությունները, բաց թե փակ, բոլորն էլ ծաղր են ու կեղծիք։ Բոլոր նշանակումներն արվում ու որոշվում են վերեւում։ Ժողովուրդն իրավունք ունի ընտրել միայն նրանց, ովքեր նախօրոք ընտրված են։ Պրոլետարիատը ձեւական է։ Չորս կողմից խցանված ու կապկպված լինելով՝ նրա համար գրեթե անհնար է դիմադրել։ Ա՜խ, որքան ճիշտ է տարել ու շահել խաղը Ստալինը․ նրան ծափահարում են ողջ աշխարհի կոմունիստները, որոնք դեռ կարծում են, եւ դեռ երկար կկարծեն, որ գոնե ԽՍՀՄ֊ում հաղթանակ են տարել, եւ թշնամի ու դավաճան են համարում բոլոր նրանց, ովքեր չեն հափահարում։

 ՆԷՊ֊ի տարիներից ի վեր զգալիորեն ուժեղացած բյուրոկրատիան ներխուժում է կոլտնտեսություններն ու սովխոզները։ 1936 թ֊ի սեպտեմբերի 16֊ի Պրավդան հետազոտություններից հետո գյուղատնտեսական մեքենաների կայանների աշխատակազմի 14 տոկոսից ավելին գնահատել է որպես ոչ պիտանի ծառայողներ։

   Ոմանք պնդում են, որ Ստալինն ինքն է դարձել այդ, սկզբում որպես կառավարման, իսկ հետո որպես իշխանության գործիք, ստեղծված բյուրոկրատիայի գերին։ Սինեկուրայից ոչինչ ավելի դժվար չէ հեռացնել, քան անհատական ոչ մի արժեք չունեցող ծույլերին։ Արդեն 1929 թվին Օրջոնիկիձեն սարսափում էր «անբանների» այդ վիթխարի ամբոխից, որոնք ոչինչ չեն ուզում իմանալ իսկական սոցիալիզմի իմասին եւ աշխատում են միայն նրա հաջողության խափանման համար։ «Այնպիսի մարդիկ, որոնք ոչնչի պիտանի չեն, եւ որոնց կարիքը ոչ ոք չունի, տեղավորվում են վերահսկող հանձնաժողովներում»,— ասում էր նա։ Բայց որքան ավելի ապիկար են այդ մարդիկ, այնքան ավելի Ստալինը կարող է վստահել նրանց հարմարվողական անձնվիրությանը, քանզի արտոնյալ դիրքն իրենց համար ասես շնորհ լինի։ Նրանք էլ հենց, ավելորդ է ասել, վարչակարգի ջերմեռանդ պաշտպաններն են։ Ծառայելով Ստալինի շահերին, նրանք պահպանում են իրենց սեփական շահը։

   Պաշտոնյաներին բյուրոկրատացումից զերծ պահելու համար Լենինը նշում էր երեք անհրաժեշտ պայման․1. անընդհատ փոփոխություններ եւ ընտրելիություն ցանկացած ժամանակ, 2. միջին բանվորի աշխատավարձին հավասար աշխատավարձ, 3. բոլորի մասնակցությունը ստուգման եւ հսկման գործընթացին, այնպես որ (նա պնդում է) բոլորը ժամանակավորապես լինեն պաշտոնյա, բայց ոչ ոք չկարողանա դառնալ բյուրոկրատ։ Այս երեք պայմաններից ոչ մեկը չի իրականացվում։ ԽՍՀՄ֊ից վերադառնալով, չես կարող կարդալ Լենինի «Պետություն եւ հեղափոխություն» գիրքը առանց սրտի ցավի, քանզի այսօրվա ԽՍՀՄ֊ն ավելի քան երեկ հեռու է ոչ միայն իր երազած կոմունիստական հասարակությունից, այլեւ այն միջանկյալ շրջանից, որի ընթացքում պիտի հասունանար սոցիալիզմը։

   Լենինի նույն գրքում կարդում ենք․

   «Կաուցկին ըստ էության ասում է հետեւյալը․ քանի դեռ կլինեն ընտրովի ծառայողներ, կլինեն եւ պաշտոնյաներ, ուրեմն բյուրոկրատիան կգոյատեւի եւ սոցիալիստական վարչակարգում։ Դա շատ սխալ է։ Մարքսը Կոմունայի օրինակով ցույց է տվել, որ հասարակական պաշտոններ զբաղեցնող անձինք սոցիալիստական վարչակարգում դադարում են «բյուրոկրատներ» եւ «պաշտոնյաներ» լինելուց, եւ դա կատարվում է ընտրությունից բացի ցանկացած ժամանակ նրա փոփոխման պարտավորության հաստատման, նրա աշխատավարձը բանվորի միջին աշխատավարձին հավասարեցնելու եւ խորհրդարանական հաստատությունները աշխատանքային հաստատություններով փոխարինելու գործընթացին զուգահեռ, այսինքն՝ օրենքներ ստեղծելով եւ դրանք կիրառելով»։

   Եվ այդ ժամանակ հարց ես տալիս, թե այսօր Կաուցկին չէ՞, որ ճիշտ է դուրս գալիս, եւ թե այսօր այդ երկուսից՝ Լինինից եւ նրանից, ո՞ր մեկին կձերբակալեր կամ կգնդակահարեր Ստալինը։

==VII==

   Նոր Սահմանադրությունը մեկից ավելի հոդվածներում ասես հոգացել է նախօրոք պատասխանել այն քննադատություններին եւ կանխել այն գրոհները, որոնք հաստատապես պիտի վաստակեր։ Ղեկավարները հիանալի գիտեն, որ մեքենայի կառավարումը ժողովրդին չի պատկանում, եւ որ ժողովրդի ու նրա ենթադրյալ ներկայացուցիչների միջեւ խզված է ամեն մի իրական կապ։ Նրանց հենց դա է պետք։ Կարեւորն ուրեմն այն է, որ ստեղծեն այն պատրանքը, թե այդ կապը երբեք ավելի սերտ չի եղել, եւ որ պիտի «ուժեղացվի» զանգվածների վերահսկողությունը խորհրդային իշխանության մարմինների վրա եւ բարձրացվի «այդ մարմինների պատասխանատվությունը զանգվածների նկատմամբ», ինչպես ասում է մարտի 13֊ի Հյումանիտեն։ Թերթն այնուհետեւ ավելացնում է․ «Նոր ընտրական համակարգը կամրապնդի ժողովրդի ընտրյալների կապը ընտրողների զանգվածների հետ»։ Հրաշալի՜ է, այնքան հրաշալի, որ նույն հոդվածը կարող է այնուհետեւ բոլորովին չթաքցնել, որ նրանք մտադրություն ունեն «առաջնորդել ընտրությունները, քննադատել վատ թեկնածությունները եւ ընդդիմանալ առանց սպասելու գաղտնի քվեարկության ժամանակ նրանց ջախջախմանը», այնպես որ շատ էլ չես կարող հիանալ նրանց զգուշավոր շրջահայացությամբ։ Մնածեք միայն, որքան տհաճ կլիներ կրկնել 1934 թվականի հոկտեմբերի 19֊ի սխալը, երբ ժողովրդին թույլ տրվեց ընտրել (ինչպես, օրինակ, Կիեւի շրջանային կոմիտեի պլենումի ժամանակ) «այսօր դիմակազերծված այնպիսի մարդկանց, ինչպիսիք են կուսակցության թշնամիները»։ Այդտեղից էլ գալիս է շատ արագ ընտրություններից առաջ «կուսակցության ակտիվ կորիզի զարգացմանը խոչընդոտող ցանկացած բանի արգելման անհրաժեշտությունը»։ Որից հետո միայն ընտրությունները կարող են լինել «ազատ»։ Այդ իսկ պատճառով վախենում եմ, որ խիստ դաս կտան մի թերթի ոմն հրատարակչի, որի անունը զգուշանում եմ տալ՝ վախենալով նրան վնաս պատճառել, որը, չնայած ստալինյան ԽՍՀՄ֊ին եւ նոր Սահմանադրությանն իր նվիրվածությանը, համարձակվում է գովաստանքներին զուգահեռ անել հետեւյալ համեստ դիտողությունները․ «Մենք մտավախություն ունենք, որ ներկա համակարգում պետական մարմիններն այլեւս չեն շփվում աշխատավորական զանգվածների հետ, ինչպես Խորհուրդների համակարգում, այլ ընդհակառակը, միտում ունեն նրանցից տարանջատվելու։

   — Ինչո՞ւ…

   — Դե, նկատի ունենալով իրենց ընտրողների միջեւ եւ ընտրողների ու նրանց պատգամավորների միջեւ եղած հեռավորությունը»։

   Եվ անզգույշ քննադատն համարձակվում է հիշեցնել, որ «այդ խորհուրդը, ինչպիսին էլ լիներ, բուրգի մի քարն էր եւ իր ազդեցությունն էր գործում երկրի ընդհանուր քաղաքականության վրա»։ Ուստի հենց դա էր, որ անհարմարություն էր առաջացնում եւ հենց դա էր պետք կարգի բերել։ «Հիմնային մշտական քաղաքական բջիջն այլեւս գոյություն չունի»։

   Մենք կարող ենք միայն ամբողջովին համաձայնել կըր Ուոլտեր Սիտրայնի այն հայտարարության հետ, որտեղ նա իր համոզվածությունն է արտահայտում, թե «ԽՍՀՄ֊ը մյուս բռնապետությունների նման ղեկավարվում է մի բուռ մարդկանց կողմից, եւ որ ժողովրդական մեծ զանգվածները ոչ մի մաս չունեն կամ էլ չնչին մաս ունեն երկրի կառավարման մեջ»։

 ***

   Այսպես թե այնպես, վերջին հաշվով վճարում է միշտ էլ ժողովուրդը, որքան էլ անուղղակի լինի դա։ Այսպես թե այնպես սննդամթերային հումքի արտահանման (որի կարիքը սակայն ժողովուրդը խիստ ունի), գյուղատնտեսական ապրանքների եւ սպառման առաքվող նույն ապրանքների գների հրեշավոր տարբերության կամ ուղղակի պահպանումների միջոցով, միշտ էլ բանվորագյուղացիական դասակարգի եւ նրանց սպառման միջոցների հաշվին է կազմվում անհրաժեշտ ու երբեք չլրացող խնայողությունների հիմնադրամը։ Դա այդպես էր առաջին իսկ հնգամյա պլանի ժամանակ ու շարունակվում է այդպես լինել եւ այսօր։ Դեռ կարելի է ընդունել, որ հիմնադրամը, բացի այն զարգացման թափից, որ պիտի հաղորդի ողջ մեքենային, օգտագործվում է գործնական, օգտակար, մարդասիրական նպատակներով։ Դեռ կարելի է հավատալ, որ ժողովուրդը օգտվում է, կամ հուսալ, որ կօգտվի հիվանդանոցներից, հանգստյան տներից, մշակութային հաստատություններից եւ այլն։ Բայց ինչ ասես, երբ այդ դժբախտության մեջ ողջ հիմնադրամը ծախսվում է Խորհուրդների պալատի կառուցման վրա՝ առավել եւս հիացնելով Ժան Պոնսին։ Պատկերացրեք միայն․ 415մ բարձրությամբ մի հուշարձան (նյույորքցիներն, ասում են, կապտում են զայրույթից), որի վերեւում կանգնեցված է չօքսիդացող պողպատից կառուցված 70֊80 մետրանոց Լենինի արձանը՝ ամեն մի մատը, ինչպես ասում են, 10մ երկարությամբ։ Է՛հ, գոնե բանվորը կիմանա, թե ինչու է սովից մեռնում։ Նա կարող է նույնիսկ մտածել, որ արժի այդ ամենը։ Քանի որ հաց չկա, նրանք գոնե դրանով կարող են պարծենալ (բայց կպարծենան թերեւս հենց մյուսները)։ Եվ ամենահիանալին այն է, որ նրան կստիպեն քվեարկել հօգուտ այդ պալատի, դուք կտեսնեք, եւ դեռ միաձայն։ Ռուս ժողովրդին կհարցնեն, թե որն է նախընտրում, լավ ապրե՞լը թե պալատը։ Եվ ոչ մեկը չի լինի, որ չպատասխանի կամ իրեն պարտադրված չզգա պատասխանելու՝ պալատն ամենից առաջ։

   «Մայրաքաղաքում կառուցվող յուրաքանչյուր պալատ տեսնելիս ինձ թվում է, թե մի ողջ երկիր են խցկում խրճիթների մեջ»,— գրում է Ժան֊Ժակը («Հասարակական դաշինք», III, 13)։ «Խրճիթների մե՞ջ», խորհրդային բանվորնե՞րը։ Ա՜հ, Ստալինի կամոք նրանց խցկել են բների մեջ։

 Ես այդ ամենից ոչ մի գաղափար չունեի, երբ ԽՍՀՄ֊ում էի, ոչ ավելի քան կոնցեսիոն ընկերություններից, եբր ճանապարհորդում էի Կոնգոյում։ Ինչպես այստեղ, այնպես էլ այնտեղ ես տեսնում էի աղետալի հետեւանքներ, որոնց պատճառները դեռ չէի կարող լավ հասկանալ։ Միայն ԽՍՀՄ֊ի մասին իմ գիրքը գրելուց հետո իմացա այդ մասին։ Սիտրայնը, Տրոցկին, Մերսիեն, Իվոնը, Վիկտոր Սերժը, Լեյը, Ռուդոլֆը եւ բազմաթիվ այլ գրողներ ինձ օգնեցին իրենց փաստագրություններով։ Այն ամենը, ինչ նրանք ինձ հայտնեցին եւ որոնց մասին ես միայն գուշակում էի, հաստատեց եւ ամրապնդեց իմ ուսումնասիրությունը։ Վաղուց ժամանակն է, որ Ֆրանսիայի կոմունիստական կուսակցությունը բաց անի իր աչքերը։ Կամ էլ, որ աշխատավոր ժողովուրդը հասկանա, թե խաբված է կոմունիստներից, ինչպես որ կոմունիստներն են այսօր խաբված Մոսկվայից։

==VIII==

   Երեք տարվա ընթացքում ես չափից շատ էի գլուխս լցրել մարքսիստական գրվածքներով, որպեսզի ԽՍՀՄ֊ում ինձ օտար զգայի։ Մյուս կողմից չափազանց շատ էի կարդացել ճանապարհորդական նոթեր, խանդավառ նկարագրություններ, այլաբանություններ։ Իմ մեծագույն սխալը գովեստներին շատ մեթ հավատ ընծայելն էր։ Եվ այն պատճառով, որ այն ամենը, ինչ կարող էր ինձ նախազգուշացնել, ասվել էր այնպիսի զայրալից տոնով… Ես ավելի շատ հավատում եմ սիրուն, քան ատելությանը։ Այո, ես վստահում եւ հավատում էի։ Եվ այն, ինչ ինձ տհաճություն էր պատճառում, ոչ այնքան անկատարությունն էր, որքան այն, որ ինձ անմիջապես շրջապատեցին այնպիսի արտոնություններով, որոնցից կկամենայի խուսափել, եւ որոնց վաղուց ի վեր վերացած էի կարծում։ Ինձ, իհարկե, բնական էր թվում հյուրին հնարավորին չափ լավ ընդունելու եւ ամենուր լավագույնը ցույց տալու նրանց ցանկությունը։ Բայց ինձ զարմացնողը լավագույնի եւ հասարակ զանգվածների միջեւ եղած հսկայական հեռավորությունն էր, ծայրահեղ արտոնությունների առկայությունը միջակ կամ վատ սովորականի կողքին։

   Դա գուցե իմ մտքի եւ բողոքական կրթության արդյունքն է․ ես զգուշանում եմ շահոթաբեր գաղափարներից եւ «հարմարավետ» կարծիքներից․ ուզում եմ ասել գաղափարներ, որոնց հետեւողը հույս ունի օգուտ քաղել։ Եվ ես, գրողը տանի, շատ լավ եմ հասկանում, թե առանց կաշառքի դիմելու, ինչ շահ կարող է ունենալ խորհրդային կառավարությունը բարեհաճ վերաբերմունք ցույց տալու արվեստագետներին եւ գրականագետներին, բոլոր նրանց, ովքեր կարող են իր գովքը երգել, բայց նաեւ լավ եմ տեսնում, թե ինչ շահ կարող է ունենալ գրողը՝ ծափահարելով կառավարությանը եւ սահմանադրությանը, որոնք այնքան բարենպաստ են իր նկատմամբ։ Սակայն անմիջապես վախենում եմ գայթակղվելուց, վախենում եմ այն հսկայական շահույթներից, որ ինձ առաջարկում են այնտեղ։ Ես չեմ գնում ԽՍՀՄ արտոնություններ ձեռք բերելու հույսով, իսկ դրանք, որ ինձ սպասում էին այնտեղ, ակնհայտ էին։

   Իսկ ինչո՞ւ չասեմ այդ մասին։

   Մոսկովյան թերթերից տեղեկացել էի, որ մի քանի ամսում իմ գրքերից ավելի քան 400 հազար օրինակ էր վաճառվել։ Եվ դեռ չեմ հաշվում հեղինակային իրավունքների տոկոսը։ Իսկ բարձր վարձատրվող հոդվածնե՜րը։ Ստալինին ու ԽՍՀՄ֊ին նվիրված մի գովասանություն, եւ ես մի ողջ կարողություն կվաստակեի…

   Այդ փաստարկները չէին կարող ինձ ետ պահել գովաբանելուց, բայց եւ չեն խանգարի, որ քննադատեմ։ Սակայն խոստովանում եմ, այն արտակարգ շահավետ դիրքը, որ կարող է ունենալ յուրաքանչյուր ոք, ով գրիչ ունի, միայն թե այն ուղղի ճիշտ կողմը, քիչ նշանակություն չի ունեցել ինձ զգուշացնելու համար։ ԽՍՀՄ֊ի բոլոր բանվորներից, արհեստավորներից եւ շատ ուրիշներից ամենաշատը հովանավորվում էին գրողները։ Իմ ճանապարհորդական ընկերներից երկուսը (որոնցից յուրաքանչյուրի թարգմանված մեկական գիրք այդ ժամանակ տպագրվում էր) վազում էին հնությունների խանութները, հազվագյուտ իրերի կրպակները, վերավաճառողների մոտ, չիմանալով ինչպես ծախսել այն մի քանի հազար ռուբլու ավանսը, որ ստացել էին եւ չէին կարող երկրից դուրս բերել։ Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ես ինձ մոտ հսկայական պահեստ էի կուտակել, քանզի ամեն ինչ այնտեղ ինձ նվիրում էին։ Այո՛, ամեն ինչ, սկսած այս ճանապարհորդությունից մինչեւ ծխախոտի տուփերը։ Եվ ամեն անգամ, երբ հանում էի դրամապանակս ռեստորանի կամ հյուրանոցի հաշիվը վճարելու համար, դրոշմանիշեր կամ թերթ գնելիս, մեր ուղեկցողն անդիմադրելի ժպիտով եւ տիրական շարժումով կանգնեցնում էր ինձ․ «Կատակո՞ւմ եք, ինչ է, դուք մեր հյուրն եք եւ ձեզ հետ միասին ձեր հինգ ընկերները»։

   Ճիշտ է, ես ԽՍՀՄ֊ում ճանապարհորդելու ողջ ընթացքում ոչնչից դժգոհելու առիթ չեմ ունեցել, եւ այն բոլոր խորամանկ բացատրություններից, որ հնարվեցին իմ քննադատությունների ուժը կոտրելու համար, ամենաանհեթեթն այն էր, որը փորձում էր դրանք ներկայացնել որպես իմ անձնական դժգոհության արտահայտություն։ Ես դեռ երբեք այդչափ շքեղ պայմաններում չէի ճանապարհորդել։ Հատուկ վագոնով կամ լավագույն մեքենաներով, լավագույն հյուրանոցների լավագույն սենյակները, ամենաառատ եւ ընտիր կերակուրները։ Իսկ ինչպիսի՜ ընդունելություն։ Ինչպիսի՜ հոգածություններ, ի՜նչ հաճոյկատարություն, ամենուր ինձ ողջունում էին, քծնում, փայփայում, տոնակատարություններ էին կազմակերպում։ Ոչինչ նրանց չափազանց լավ ու ընտիր չէր թվում, որպեսզի ինձ նվիրեին։ Իմ կողմից անքաղաքավարություն կլիներ մերժել այդ շնորհերը․ ես չէի կարող այդ անել, եւ նրանք ինձ թողել են հրաշալի հիշողություններ, մեծ երախտագիտության զգացում։ Բայց հենց այդ շնորհներն էլ ինձ անդադար հիշեցնում էին բոլոր այն արտոնություններն ու տարբերությունները մի երկրում, որտեղ ես կարծում էի, թե հավասարություն կգտնեմ։

   Ի՞նչ եք կամենում, որ մտածեմ, երբ միայն մեծ դժվարություններից հետո ինձ հաջողվեց փախչել պաշտոնականությնուններից ու հսկողություններից, եւ իմ պատվին կազմակերպված ճաշկերույթը, որից ոչ մի կերպ չէի կարող խուսափել, վայելել օրական ընդամենը 4֊5 ռուբլու աշխատավարձ ստացող բանվորի հետ։ Դա համարյա ամենօրյա ճաշկերույթ էր, ուր միայն նախուտեստներն այնքան շատ էին, որ իսկական ճաշը սկսելուց առաջ արդեն երեք անգամ կշտանում էինք․ վեց ճաշատեսակից բաղկացած մի խնջույք, որը տեւում էր երկու ժամից ավելի, ուժասպառ էր անում մեզ մինչեւ ավարտը։ Ինչպիսի՜ ծախս, երբեք հաշիվը տեսած չլինելով, չեմ կարող ճշգրիտ ասել նրա արժեքը։ Բայց իմ ընկերներից մեկը, որը լավ ծանոթ էր գներին, գտնում էր, որ յուրաքանչյուր ճաշկերույթ կազմում էր 300 ռուբլի յուրաքանչյուրի համար, լիկյորների եւ գինիների հետ միասին։ Մենք ընկերներով վեց հոգի էինք, ուղեկցոճի հետ՝ յոթ, եւ նաճախ լինում էին ճիշտ նույնքան հրավորողներ, որքան հրավիրյալներ, երբեն նույնիսկ ավելին։

   Այդ ճանապարհորդության ընթացքում մենք ըստ էության ոչ թե կառավարության, այլ Խորհրդային գրողների հարուստ միության հյուրերն էինք։ Երբ մտածում եմ այն ծախսերի մասին, որ նրանք արել են մեզ համար, կասկածում եմ, որ իմ հեղինակային իրավունքների ոսկե հանքը, որ զիջում եմ նրանց, կկարողանա բավականացնել այն հատուցելու համար։ Ակնհայտորեն նրանք բոլորովին այլ արդյունքներ էին սպասպում այդ շռայլ շնորհերի դիմաց։ Եվ զայրույթի մի մասը, որ իմ դեմ արտահայտեց «Պրավդան», այդտեղից է գալիս․ ես շատ «շահութաբեր» չեղա։

   Հավատացնում եմ ձեզ, որ իմ խորհրդային արկածների մեջ ինչ֊որ ողբերգական բան կա։ Խանդավառ, համոզված՝ ես եկել էի հիանալու մի նոր աշխարհով, իսկ ինձ, գայթակղեցնելու համար, հրամցնում էին այն բոլոր առանձնահատուկ շնորհերը, որ ինձ համար այնքան նողկալի էին հնում։

   — Դուք ոչինչ չեք հասկանում,— ասում է ինձ մի օրինակելի մարքսիստ։— Կոմունիզմը դեմ է միայն մարդու կողմից մարդու շահագործմանը, ինչքա՞ն պետք է ձեզ այդ կրկնել։ Եվ հասնելով դրան, դուք կարող եք լինել նույնքան հարուստ, որքան Ալեքսեյ Տոլստոյը կամ ինչպես Գրանդ օպերայի երգիչը։ Այդ դեպքում դուք ձեր կարողությունը վաստակած կլինեք ձեր անձնական աշխատանքով։ Փողի եւ ունեցվածքի նկատմամբ ձեր արհամարհանքի ու ատելության մեջ ես տեսնում եմ ձեր նախնական քրիստոնեական գաղափարների ցավալի մնացուկները։

   — Հնարավոր չէ։

   — Եվ համաձայնեք, որ նրանք ոչ մի կապ չունեն մարքսիզմի հետ։

   — Ավա՜ղ…

   Ես լավ գիտեմ, եւ ինձ հիշեցնում են, թե ռուսական բնավորության որոշ, երբեմն շատ սքանչելի գծեր, ինչպես անմիջականությունը, սրտակցությունը եւ անսահման մեծահոգությունը, որ անմիջապես գրավում էր իմ համակրանքը, ինչպես նաեւ ձեռքբերումներն անվանարկող ակնհայտ թերությունները պայմանավորված են ռուսների կիսով չափ արեւելյան խառնվածքով եւ դրա համար պետք չէ մեղադրել վարչակարգին․ նրանք համարյա հիշեցնում են ինձ ցարերի ժամանակների նույն թերություններն ու առավելությունները։ Ճիշտ նույն կերպ կարծում եմ, որ սխալ է մարդկային բնության հիմնավոր փոփոխություններ սպասել եւ հույս դնել միայն տարբեր հասարակական հանգամանքների վրա։ Հասկացեք ինձ, այդ փոփոխություններն արդեն իսկ բավական են, եթե թույլ են տրվում․ դա մեծ բան է։ Բայց նրանք երբեք հիմքեր չեն ստեղծի դրա համար։ Քանզի այստեղ մեխանիկական ոչինչ չկա եւ, առանց ներքին անհատական վերափոխման, կվերստեղթվի բուրժուական հասարակությունը, կվերածնվի եւ կրկին կզորանա «հին մարդը»։

   Քանի դեռ մարդը ճնշված է, քանի սոցիալական անարդարությունը նրան ստիպողաբար կպահի լիակատար ընկճվածության մեջ, ոչ ոք իրավունք չունի շատ բան սպասել այն կոկոնից, որ նա ունի իր մեջ։ Ճիշտ ինչպես երբեմն հրաշքներ են սպասում երեխաներից, որոնք հետագայում դառնում են շատ սովորական մեծահասակներ։ Երբեմն պատրանք է ստեղծվում, թե ժողովուրդը կազմված է լավագույն մարդկանցից, եւ որ մարդկության մնացյալ մասը խաբուսիկ է։ Ես պարզապես կարծում եմ, որ նա ավելի քիչ փչացած է, բայց փողը նրան կփչացնի, ինչպես մյուսներին։

   Եվ նայեք՝ ինչ է կատարվում ԽՍՀՄ֊ում։ Այդ նոր կազմավորվող բուրժուազիան ունի մեր բուրժուազիայի բոլոր թերությունները։ Դեռ չհասցրած դուրս գալ թշվառությունից, արհամարհում է թշվառներին։ Ծարավ է այն ունեցվածքին, որից երկար ժամանակ զուրկ էր՝ նա գիտի ինչպես ձեռք բերել դա ու պահպանել։ «Արդյոք այս մարդի՞կ են արել հեղափոխությունը։ Ոչ, նրանք միայն օգտվում են դրանից», գրում էի ես իմ «Վերադարձ ԽՍՀՄ֊ից» գրքում։ Նրանք կարող են բոլորն էլ մտնել կուսակցության շարքերը։ Նրանք կոմունիստական ոչինչ չունեն իրենց սրտում։

==IX==

   Սակայն կա մի հանգամանք՝ ռուս ժողովուրդը երջանիկ է թվում։ Այս հարցում ես լիովին համամիտ եմ Վիլդրակի եւ Ժան Պոնսի վկայությունների հետ, որոնց ճանապարհորդական նոթերը ես ընթերցեցի ոչ առանց որոշակի կարոտի։ Քանզի ես դա եւս արել եմ․ ոչ մի այլ տեղ մարդիկ, ժողովուրդը, որին հանդիպում ես փողոցում (գոնե երիտասարդները), գործարանների բանվորները, որոնց այցելում ես, հանգստյան, մշակութային եւ ժամանցի վայրերում խառնված ամբոխը չունի նույն ժպտուն արտաքին տեսքը։ Ինչպես համատեղել այդ երջանիկ տեսքն այն սոսկալի թշվառության հետ, որի մեջ ներկայումս ինչպես հայտնի է, թաղված է մեծամասնությունը։

   Նրանք, ովքեր շատ են շրջել ԽՍՀՄ֊ում, հավատացնում են, որ Վիլդրակը, Պոնսը եւ ես էլ կհիասթափվեինք, եթե թողնեինք մեծ կենտրոններն ու շեղվեինք տուրիստական երթուղիներից։ Նրանք վկայում են, որ շատ շրջաններում թշվառությունը դեռ աչքի է զարնում։ Եվ հետո…

   Թշվառությունը ԽՍՀՄ֊ում անբարեհաճությամբ է դիտվում։ Այն թաքնվում է մեղսագործի նման։ Հակառակ դեպքում այն կարժանանար ոչ թե խղճմտանքի եւ օգնության պատրաստ ողորմածության, այլ արհամարհանքի։ Նրանք, ովքեր ցուցադրում են իրենց, մարդիկ են, որոնց բարօրությունը ձեռք է բերվել այդ թշվառության հաշվին։

   Սակայն կան նաեւ մեծ թվով թշվառներ եւ նույնիսկ սովյալներ, որոնք պահպանում են իրենց ժպիտը, որոնց երջանկությունը, ինչպես ասում էի ես, բաղկացած է «վստահությունից, հույսից եւ անգիտությունից»։

   Եթե մադրիկ, որոնց մենք տեսնում ենք ԽՍՀՄ֊ում, ուրախ են թվում, դրա պատճառներից մեկն էլ այն է, որ ամեն բան, ինչը զվարթ չէ, կասկածելի է թվում, որ ծայրահեղ վտանգավոր է տխուր լինելը կամ գոնե իր տխրությունը ցույց տալը։ Ռուսաստանը գանգատների տեղ չէ, դրա համար կա Սիբիր։

ԽՍՀՄ֊ը չափազանց արգասավոր է, որպեսզի թույլ տա այդ բողոքները եւ մարդկային ամբոխի մեջ անմիջեպես չերեւան մութ շերտեր։ Այդ ընդհանուր աղքատացումը ողբերգական է այնքանով, որ աննկատելի է։ Նրանք, ովքեր անհետանում են, որոնց անհետացնում են, ամենաարժանիներն են․ գուցե ոչ այնպես, ինչպես նյութական արտադրողականությունը, բայց նրանք տարբերվում եւ առանձնանում են ամբոխից, իսկ ամբոխն իր միասնությունն ու համանմանությունը պահպանում է միջակության մեջ, որը միտում ունի շարունակ ավելի ցածրանալու։ Այն, ինչ ԽՍՀՄ֊ում կոչում են ընդդիմություն, ազատ քննադատությունն է, մտքի ազատությունը։ Ստալինը հանդուրժում է միայն հավանությունը եւ հակառակորդ է համարում բոլոր նրանց, ովքեր չեն ծափահարում։ Հաճախ պատահում է, որ նա ժամանակի ընթացքում սեփականացնում է որեւէ առաջարկված բարեփոխում, բայց երբ տիրանում է գաղափարին, այն ավելի լավ յուրացնելու համար, նախ վերացնում է առաջարկողին։ Դա իրավացի լինելու նրա յուրահատուկ ձեւն է։ Այնպես որ, շուտով նրա կողքին կմնան միայն նրանք, ովքեր չեն կարողանա իրեն հակաճառել, քանզի այլեւս մտքեր չեն ունենա։ Դե է իսկական բռնակալությունը՝ շրջապատել իրեն ոչ թե արժանիներով, այլ հաճկատարներով։

   Երբ որեւէ աշխատավոր կանգնում է դատի առջեւ, ինչպիսին էլ լինի այն գործը, որը նրան բերել է այդտեղ, եւ որքան էլ արդար լինի նրա դատը, վա՛յ այն փաստաբանին, որը կհամաձայնի վերցնել նրա պաշտպանությունը, եթե ղեկավարությունն ուզում է դատապարտել նրան։

   Եվ աքսորյալնե՜ր, հազարավոր աքսորյալներ… մարդիկ, ովքեր չեն կամեցել, չեն կարողացել խոնարհել իրենց հավատը ինչպես եւ որքան պետք է։

   Ես կարիք չունեմ մտածելու, ինչպես վերջերս X…ը՝ «Գրողը տանի, դա մի օր կարող էր պատահել եւ ինձ հետ»։ Ես շարունակ զգում եմ այդ զոհերի ներկայությունն իմ շուրջը, ես տեսնում եմ, լսում նրանց։ Նրանց խեղդված ճիշերն են ինձ արթնացնում գիշերը։ Նրանց լռությունն է այսօր ինձ թելադրում այս տողերը։ Այդ նահատակների մասին էի մտածում, երբ գրում էի այն տողերը, որոնց դեմ բողոքում եք դուք, քանզի նրանց լուռ երախտագիտությունը, եթե այս գիրքը հասնի նրանց, ինձ համար ավելի կարեւոր է, քան Պրավդայի գովեստներն ու անեծքները։

   Ոչ ոք չի խոսում հօգուտ նրանց։ Աջ թերթերն ընդամենն օգտագործում են նրանց անունը, որպեսզի իրենց անբավականությունն արտահայտեն մի վարչակարգից, որ նրանք ատում են։ Նրանք, որոնց համար թանկ է ազատության եւ արդարության գաղափարը, որոնք մարտնչում են հանուն Թելմանի, այդ Բրբյուսները, Ռոման Ռոլանները պապանձվել են, լռում են․ իսկ նրանց շուրջը կուրացած պրոլետարների հսկա ամբոխն է։

   Բայց երբ ես վրդովվում եմ, դուք ինձ բացատրում եք (եւ դեռ Մարքսի անունից), որ այդ անժխտելի եւ իրական չարիքը (չեմ կոսում միայն աքսորների, այլ նաեւ բանվորների թշվառության, աշխատավարձերի անբավարարության կամ աներեւակայելի մեծության, վերականգնված արտոնությունների, խորհուրդների լուծարման, 1917֊ի ճեռքբերումների աստիճանական կորուստի մասին) անհրաժեշտ էր, դո՛ւք, դիալեկտիկայի նրբություններից եւ փաստարկներից հեռացած մտավորականներդ, այն համարում եք ժամանակավոր եւ դեպի ավելի մեծ բարիքը բացվող դռան նախաշեմ։ Դո՛ւք, մտավորական կոմունիստներդ, համաձայնում եք ընդունել այդ չարիքը, բայց գտնում եք, որ ավելի լավ է այն թաքցնել նրանցից, ովքեր, ձեզնից պակաս խելացի լինելով, կարող են գուցե վրդովվել…

   Ես չեմ կարող արգելել ոմանց՝ հօգուտ իրենց, օգտագործել իմ գրվածքները եւ եթե նույնիսկ կարողանայի, չէի կամենա։ Բայց որեւէ բան գրել հենց այն քաղաքական օգուտի նկատառումով, որ կարող են քաղել նրանից, ոչ, դա իմ գործը չէ։ Ես այդ մասին զգուշացրել էի իմ նոր կոմունիստ ընկերներին մեր հարաբերությունների սկզբից եւեթ, ես երբեք չեմ լինի նրանց հավաքագրված մեղսակիցը, նրանց մունետիկը։

   «Կոմունիզմին հարող մտավորականները կուսակցության կողմից պետք է դիտվեն որպես «անհաստատ տարրեր», որոնցից կարելի է օգտվել, բայց որոնցից միշտ պետք է զգուշանալ»,— կարդացել եմ մի տեղ։ Ա՜խ, որքա՜ն ճիշտ է դա, ես դա քանիցս ասել եւ կրկնել եմ Վայան֊Կուտյուրիեին, բայց նա ոչինչ չէր ուզում լսել։

   Ոչ մի կուսակցություն չի կարողանա խանգարել ինձ նրանից գերադասել ճշմարտությունը։ Ես ինձ անհանգիստ եմ զգում, հենց որ միջամտում է սուտը, իմ դերն այն մերկացնելն է։ Ճշմարտությունից եմ ես պինդ կառչել, եթե կուսակցությունը լքի այն, նույն պահին ես կլքեմ կուսակցությունը։

   Ես շատ լավ գիտեմ (դուք ինձ բավական շատ եք ասել), որ «մարքսիստական տեսանկյունից» ճշմարտությունն գոյություն չունի բացարձակի մեջ, որ գոյություն ունի միայն հարաբերական ճշմարտություն։ Բայց հենց այդ հարաբերական ճշմարտության մասին է խոսքն այստեղ, որը դուք աղավաղում եք։ Եվ ես կարծում եմ, որ այդպիսի լուրջ հարցերում ուրիշներին խաբելը նշանակում է՝ ինքն իրեն խաբել։ Քանզի ում դուք խաբում եք, հենց նա է, որին հավակնում եք ծառայել՝ ժողովուրդը։ Վատ եք ծառայում ժողովրդին, երբ կուրացնում եք նրան։

   Իրերը պետք է տեսնել այնպես, ինչպես նրանք կան եւ ոչ այնպես, ինչպես կամենում եք, որ նրանք լինեն։

   ԽՍՀՄ֊ը այն չէ, ինչ մենք հույս ունեինք, որ կլիներ, ինչպիսին նա խոստացել էր լինել, ինչպիսին դեռ ջանում է երեւալ։ Նա ի դերեւս է արել մեր բոլորի հույսերը։ Եթե մենք չենք ուզում լիովին հրաժարվել այդ հույսերից, ապա պետք է փոխենք նրանց առարկան։

   Բայց քեզնից մենք երես չենք թեքի, փառապանծ ու ցավատանջ Ռուսաստան։ Եթե սկզբում դու մեզ օրինակ էիր ծառայում, հիմա, ավա՜ղ, ցույց ես տալիս, թե ինչ ճահիճների մեջ կարող է խրվել «հեղափոխությունը»։