Առաջին հատոր: Գիրք առաջին - Կապիտալի Արտադրության Պրոցեսը

հեղինակ՝ Կարլ Մարքս թարգմանիչ՝ անհայտ (ռուսերենից) աղբյուր՝ «Կապիտալ»

Անավարտ Այս ստեղծագործությունը դեռ ամբողջովին տեղադրված չէ Գրապահարանում

ԱՌԱՋԻՆ ԲԱժԻՆ։ ԱՊՐԱՆՔ ԵՎ ՓՈՂ

ԱՌԱՋԻՆ ԳԼՈՒԽ։ ԱՊՐԱՆՔ

1. ԱՊՐԱՆՔԻ ԵՐԿՈՒ ԳՈՐԾՈՆԸ՝ ՍՊԱՌՈՂԱԿԱՆ ԱՐԺԵՔ ԵՎ ԱՐԺԵՔ (ԱՐԺԵՔԻ ՍՈԻԲՍՏԱՆՑԸ, ԱՐԺԵՔԻ ՄԵԾՈՒԹՅՈՒՆԸ)

Այն հասարակությունների հարստությունը, որոնցում արտադրության կապիտալիստական եղանակն է իշխում, ներկայացնում է «ապրանքների մի հսկայական հավաքածու», իսկ առանձին ապրանքր՝ նրա տարրական ձևը։ Այս պատճառով մեր հետազոտությունն սկսվում է ապրանքի վերլուծությամբ։

Ապրանքն ամենից առաջ մի արտաքին առարկա է, մի իր, որը իր հատկությունների շնորհիվ բավարարում է մարդկային որևէ պահանջմունք։ Բանի էությունը չի փոխվում այդ պահանջմունքների բնույթից՝ արդյոք նրանք ստամոքսի՞ց են ծագում թե երևակայությունից։ Բանը նաև այն չէ, թե տվյալ իրը ինչպես է բավարարում մարդկային պահանջմունքը՝ արդյոք անմիջաբար, որպես կենսամիջոց, այսինքն՝ որպես սպառման առարկա, թե կողմնակի ճանապարհով, որպես արտադրամիջոց։

Ամեն մի օգտակար իր, օրինակ, երկաթը, թուղթը և այլն, կարելի է գիտել երկու տեսակետից — որակի կողմից և քանակի կողմից։ Ամեն մի այդպիսի իր բազմաթիվ հատկությունների ամբողջություն է, ուստի և կարող է իր զանազան կողմերով օգտակար լինել։ Իրերի այգ տարրեր կողմերը և, հետևաբար, գործադրման բազմապիսի եղանակները երևան հանելը պատմական զարգացման գործն է։ Նույնը պետք է ասել օգտակար իրերի քանակական կողմի համար հասարակական չափեր գտնելու մասին։ Ապրանքային չափերի տարբերությունները մասամբ որոշվում են հենց չափվող առարկաների տարբեր բնույթով, մասամբ էլ պայմանական են։

Իրի օգտակարությունը այն դարձնում է սպառողական արժեք։ Բայց այս օգտակարությունը կախված չէ օդի մեջ։ Ապրանքային մարմնի հատկություններով պայմանավորված այդ օգտակարությունը գոյություն չունի այդ ապրանքային մարմնից դուրս։ Ուստի ապրանքային մարմինը, ինչպես, օրինակ, երկաթը, ցորենը, ադամանդը և այլն, ինքը սպառողական արժեք է կամ բարիք։ Նրա այդ բնույթը կախված չէ այն բանից, թե արդյոք նրա սպառողական հատկությունների յուրացումը մարդու վրա շա՞տ աշխատանք է նստում թե քիչ։ Սպառողական արժեքները քննելիս միշտ ենթադրվում է նրանց քանակային որոշվածությունը, օրինակ, մի դյուժին ժամացույց, մի արշին կտավ, մի տոննա երկաթ և այլն։ Ապրանքների սպառողական արժեքները հատուկ դիսցիպլինի — ապրանքագիտության առարկան են կազմում ։ Սպառողական արժեքն իրացվում է միայն սպառման պրոցեսում։ Սպառողական արժեքները կազմում են հարստության իրային բովանդակությունը, ինչ հասարակական ձև էլ ունենա այդ հարստությունը։ Այն հասարակական ձևի ժամանակ, որ մենք քննարկելու ենք, սպառողական արժեքները միաժամանակ փոխանակային արժեքի իրային կրողներն են։

Փոխանակային արժեքն ամենից առաջ ներկայանում է որպես քանակային հարաբերակցություն, որպես մի համամասնություն, որով մի տեսակի սպառողական արժեքները փոխանակվում են ուրիշ տեսակի սպառողական արժեքների հետ,— հարաբերակցություն, որը շարունակ փոփոխվում է ժամանակի ու տեղի համեմատ։ Այդ պատճառով փոխանակային արժեքը թվում է ինչ֊որ մի պատահական ու միանգամայն հարաբերական բան, իսկ բուն ապրանքին հատուկ ներքին, փոխանակային արժեքը (valeur intrinseque) պատկերանում է որպես մի ինչ-որ contradicto in adjecto ։ Քննենք բանն ավելի մոտիկից։

Մի որոշ ապրանք, օրինակ, մեկ կվարտեր ցորենը, փոխանակվում է x կոշկաներկի հետ, կամ y մետաքսի հետ, կամ z ոսկու հետ և այլն, մի խոսքով՝ ուրիշ ապրանքների հետ ամենատարբեր համամասնությամբ։ Հետևաբար, ցորենն ունի ոչ թե մեկ եզակի, այլ բազմաթիվ փոխանակային արժեքներ։ Բայց որովհետև թե՛ x կոշկաներկի, թե՛ y մետաքսը և թե՛ z ոսկին և այլն մեկ կվարտեր ցորենի փոխանակային արժեքն են կազմում, ուստի x կոշկաներկը, y մետաքսը, z ոսկին և այլն պետք է իրար փոխարինելու ընդունակ կամ հավասարամեծ փոխանակային արժեքներ լինեն։ Սրանից հետևում է, առաջին, որ միևնույն ապրանքի տարրեր փոխանակային արժեքները ինչ֊որ միատեսակ բան են արտահայտում և, երկրորդ, որ փոխանակային արժեքն ընդհանրապես կարող է իրենից տարբեր ինչ֊որ բովանդակության արտահայտության միայն եղանակը, միայն «դրսևորման ձևը» լինել։

Վերցնենք այնուհետև երկու ապրանք, օրինակ, ցորեն և երկաթ։ Ի՛նչ էլ որ լինի նրանց փոխանակային հարաբերությունը, այն միշտ կարելի է արտահայտել մի հավասարումով, որի մեջ ցորենի տվյալ քանակը հավասարեցվում է երկաթի մի որոշ քանակի. օրինակ, 1 կվարտեր ցորենը = a ցենտներ երկաթի։ Ի՞նչ է ասում մեզ այս հավասարումը։ Այն, որ հավասար մեծություն ունեցող ինչ֊որ ընդհանուր բան կա երկու, տարբեր իրերի՝ 1 կվարտեր ցորենի և a ցենտներ երկաթի մեջ։ Հետևաբար, այդ երկու իրերն էլ հավասար են մի ինչ-որ երրորդ բանի, որն ինքնին ո՛չ նրանցից առաջինն է, ոչ էլ երկրորդը։ Այսպիսով, նրանցից յուրաքանչյուրը, որչափով նա փոխանակային արժեք է, պետք է վերածելի լինի այդ երրորդին։

Մի հասարակ երկրաչափական օրինակով լուսաբանենք այդ։ Բոլոր ուղղագիծ ձևերի մակերեսները որոշելու և համեմատելու համար վերջինները վեր են ածում եռանկյունիների։ Ինքը եռանկյունին վեր են ածում նրա տեսանելի ձևից բոլորովին տարբեր մի արտահայտության — հիմքի ու բարձրության արտադրյալի կեսին։ Ճիշտ այդպես էլ ապրանքների փոխանակային արժեքները ևս անհրաժեշտ է վերածել նրանց համար ընդհանուր ինչ-որ մի բանի, որի քանակական ձևափոխությունն են ներկայացնում նրանք։

Այդ ընդհանուր բանը չեն կարող ապրանքների երկրաչափական, ֆիզիկական, քիմիական կամ որևէ այլ բնական հատկությունները լինել։ Նրանց մարմնական հատկությունները քննության են ենթակա այստեղ ընդհանրապես միայն այն չափով, որչափով նրանցից է կախված ապրանքների օգտակարությունը, այսինքն՝ որչափով նրանք ապրանքները սպառողական արժեքներ են դարձնում։ Մյուս կողմից, ակներև է, որ ապրանքների սպառողական արժեքներից վերանալն է հենց, որ բնորոշում է նրանց փոխանակային հարաբերությունը։ Ապրանքների փոխանակային հարաբերության սահմաններում յուրաքանչյուր տվյալ սպառողական արժեք ճիշտ նույնքան նշանակություն ունի, որքան որևէ մի ուրիշ սպառողական արժեք, եթե միայն վերջինն առկա է համապատասխան համամասնությամբ։ Կամ, ինչպես ծերունի Բարբոնն է ասում՝ «Ապրանքների մի տեսակը նույնքան լավ է, որքան և մի ուրիշ տեսակը, եթե նրանց փոխանակային արժեքները հավասար են։ Ոչ մի զանազանություն կամ տարբերություն չկա հավասար փոխանակային արժեք ունեցող իրերի միջև»։ Ապրանքները, որպես սպառողական արժեքներ, տարբերվում են միմյանցից ամենից առաջ որակապես, որպես փոխանակային արժեքներ նրանք կարող են միայն քանակական տարբերություններ ունենալ, հետևաբար, նրանք ոչ մի ատոմ սպառողական արժեք չեն պարունակում։

Եթե վերանանք ապրանքային մարմինների սպառողական արժեքից, ապա կմնա նրանց միայն մեկ հատկությանը, այն, որ նրանք աշխատանքի արդյունքներ են։ Բայց հիմա աշխատանքի արդյունքն էլ արդեն բոլորովին նոր կերպարանք է ստանում։ Եվ իրոք, քանի որ մենք վերացել ենք նրա սպառողական արժեքից, ապա դրա հետ միասին վերացել ենք նաև նրա ապրանքային մարմնի այն բաղկացուցիչ մասերից ու ձևերից, որոնք այդ արդյունքն սպառողական արժեք են դարձնում։ Այժմ նա այլևս սեղան կամ տուն կամ մանվածք կամ որևէ այլ օգտակար իր չէ։ Զգայաբար ընկալվող նրա բոլոր հատկությունները մարել են նրա մեջ։ Հավասարապես, այժմ նա արդեն հյուսնի կամ ատաղձագործի կամ մանողի աշխատանքի կամ մի որևէ այլ որոշակի արտադրողական աշխատանքի արդյունք չէ։ Աշխատանքի արդյունքի օգտակար բնույթի հետ չքանում է նաև նրա մեջ ներկայացված աշխատանքի տեսակների օգտակար բնույթը, հետևաբար և աշխատանքի այդ տեսակների տարբեր կոնկրետ ձևերը. այդ վերջիններն այլևս չեն զանազանվում իրարից, այլ նրանք բոլորը հանգում են միանման մարդկային աշխատանքի, մարդկային աբստրակտ աշխատանքի։

Հիմա քննենք աշխատանքի արդյունքների այդ residium-ը [մնացորդը]։ Նրանցից ոչինչ չի մնացել, բացի բոլորի համար միատեսակ երևութական առարկայականությունից, տարբերազուրկ մարդկային աշխատանքի հասարակ խտացվածքից, այսինքն՝ մարդկային աշխատուժի ծախսումից, անկախ այդ ծախսման ձևից։ Այդ բոլոր իրերը հիմա լոկ արտահայտությունն են այն բանի, որ նրանց արտադրության մեջ մարդկային աշխատուժ է ծախսված, մարդկային աշխատանք է կուտակված։ Որպես նրանց բոլորի համար ընդհանուր հասարակական այդ սուբստանցի բյուրեղներ՝ նրանք արժեքներ են, ապրանքային արժեքներ։

Ապրանքների հենց փոխանակային հարաբերության մեջ նրանց փոխանակային արժեքը մեզ ներկայացավ իբրև մի բան, որ միանգամայն անկախ է նրանց սպառողական արժեքներից։ Եթե մենք իրոք վերանանք աշխատանքի արդյունքների սպառողական արժեքից, ապա կստանանք նրանց արժեքն այնպես, ինչպես այն հենց նոր սահմանվեց։ Այսպիսով, այն ընդհանուրը, որն արտահայտվում է ապրանքների փոխանակային հարաբերության կամ փոխանակային արժեքի մեջ, հենց նրանց արժեքն է։ Հետազոտության հետագա ընթացքը մեզ նորից կբերի դեպի փոխանակային արժեքը, որպես արժեքի արտահայտության անհրաժեշտ եղանակ կամ նրա երևան գալու անհրաժեշտ ձև. այնուամենայնիվ, այս վերջինը պետք է նախ քննության առնվի այդ ձևից անկախ։

Այսպես ուրեմն, սպառողական արժեքը կամ բարիքն արժեք ունի միայն այն պատճառով, որ նրա մեջ առարկայացած կամ նյութականացած է աբստրակտ, մարդկային աշխատանքը։ Իսկ ինչպե՞ս չափել նրա արժեքի մեծությունը։ Ակներև է՝ նրա մեջ պարունակված աշխատանքի, այդ «արժեքների ստեղծող սուբստանցի» քանակով։ Բուն աշխատանքի քանակը չափվում է նրա տևողությամբ, աշխատաժամանակով, իսկ աշխատաժամանակը, իր հերթին, իր մասշտաբը գտնում է ժամանակի որոշ մասերի մեջ, ինչպիսիք են՝ ժամը, օրը և այլն։

Եթե ապրանքի արժեքը որոշվում է նրա արտադրության տևողության ընթացքում ծախսված աշխատանքի քանակով, ապա կարող Էր թվալ, թե ապրանքի արժեքն այնքան ավելի մեծ որքան ավելի ծույլ կամ անհմուտ է այդ ապրանքն արտադրող մարդը, որովհետև նրան այնքան ավելի շատ ժամանակ է պահանջվում ապրանքը պատրաստելու համար։ Բայց արժեքների սուբստանցը կազմող աշխատանքը միանման մարդկային աշխատանքն է, միևնույն մարդկային աշխատուժի ծախսումը։ Հասարակության ամբողջ աշխատուժը, որն արտահայտվում է ապրանքային աշխարհի արժեքների մեջ, այստեղ հանդես է գալիս որպես միևնույն մարդկային աշխատուժ, թեև այն կազմված է անթիվ անհատական աշխատուժերից։ Այդ անհատական աշխատուժերից ամեն մեկը, ինչպես և ամեն մի այլ ուժ, միևնույն մարդկային աշխատուժն է, քանի որ նա հասարակական միջին աշխատուժի բնույթ ունի և գործում է որպես այդպիսի հասարակական միջին աշխատուժ, հետևաբար, տվյալ ապրանքի արտադրության վրա գործադրվում է միայն միջին հաշվով անհրաժեշտ կամ հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաժամանակը։ Հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաժամանակը այն աշխատաժամանակն է, որ արտադրության հասարակականորեն նորմալ առկա պայմաններում և տվյալ հասարակության մեջ գոյություն ունեցող աշխատանքի հմտության ու ինտենսիվության միջին մակարդակի պարագայում պահանջվում է մի որևէ սպառողական արժեք պատրաստելու համար։ Այսպես, օրինակ, Անգլիայում մանածագործական շոգեհաստոցը մտցնելուց հետո մանվածքի տվյալ քանակը գործվածք դարձնելու համար պահանջվում էր, թերևս, այն աշխատանքի կեսը միայն, որ առաջ ծախսվում էր դրա վրա։ Անգլիական ձեռնաշխատ ջուլհակը այդ փոխակերպության վրա, իհարկե, դրանից հետո էլ նույնքան աշխատաժամանակ էր գործադրում, որքան առաջ, բայց այժմ նրա անհատա¬կան աշխատաժամի արդյունքի մեջ հասարակական աշխատաժամի միայն կեսն է ներկայացված, ուստի և այդ արդյունքի արժեքը կիսով չափ պակասել է։

Այսպես ուրեմն, տվյալ սպառողական արժեքում մարմնացած արժեքի մեծությունը որոշվում է միայն աշխատանքի քանակով կամ սպառողական արժեք պատրաստելու համար հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաժայմանակի քանակով։ Յուրաքանչյուր առանձին ապրանք տվյալ դեպքում նշանակություն ունի լոկ որպես իր տեսակի միջին նմուշահատ։ Հետևաբար, այն ապրանքները, որոնց մեջ աշխատանքի հավասար քանակներ են պարունակվում, կամ որոնք կարող են պատրաստվել միևնույն աշխատաժամանակում, արժեքի միևնույն մեծությունն ունեն։ Մեկ ապրանքի արժեքը ամեն մի ուրիշ ապրանքի արժեքին այնպես է հարաբերում, ինչպես առաջինի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը հարաբերում է երկրորդի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակին։ «Որպես արժեքներ՝ բոլոր ապրանքները կարծրացած աշխատաժամանակի որոշ քանակ են միայն»։

Հետևաբար, ապրանքի արժեքի մեծությունը հաստատուն կմնար, եթե նրա արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը անփոփոխ լիներ։ Բայց աշխատաժամանակը փոփոխվում է աշխատանքի արտադրողական ուժի ամեն մի փոփոխության հետ միասին։ Աշխատանքի արտադրողական ուժը որոշվում է բազմաբարդ հանգամանքներով, ի միջի այլոց՝ բանվորի հմտության միջին աստիճանով, գիտության զարգացման մակարդակով ու նրա տեխնոլոգիական կիրառման աստիճանով, արտադրական պրոցեսի հասարակական կոմբինացիայով, արտադրության միջոցների չափերով ու էֆեկտիվությամբ և, վերջապես, բնական պայմաններով։ Աշխատանքի միևնույն քանակը, օրինակ, բարենպաստ տարում արտահայտվում է 8 բուշել ցորենով, անբարենպաստ տարում1 միայն 4 բուշելով։ Աշխատանքի միևնույն քանակը հարուստ հանքերում ավելի շատ մետաղ է տալիս, քան աղքատ հանքերում և այլն։ Ադամանդները հազվադեպ են երկրի կեղևի մեջ, և այդ պատճառով էլ դրանք որոնել-գտնելը միջին հաշվով ավելի շատ աշխատաժամանակ է պահանջում։ Հետևաբար, նրանց փոքր ծավալի մեջ շատ աշխատանք է ներկայացված։ Ջեկոբը կասկածում է, թե երբևէ ոսկու լրիվ արժեքը վճարված լինի։ Է՛լ ավելի մեծ իրավունքով այդ կարելի է ասել ադամանդի մասին։ Էշվեգեի ասելով՝ Բրազիլիայի ադամանդի հանքերի ութսունամյա մշակման ամբողջ արդյունքի արժեքը 1823 թվականին չէր հասնում Բրազիլիայի շաքարի ու սուրճի պլանտացիաների 1 1/2 տարվա արդյունքի միջին գնին, թեև առաջինն անհամեմատ ավելի շատ աշխատանք, ուրեմն և ավելի արժեք էր ներկայացնում։ Ավելի հարուստ հանքեր գտնելու դեպքում աշխատանքի նույն քանակը կարտահայտվեր ադամանդների ավելի մեծ քանակի մեջ, և հետևապես, նրանց արժեքը կիջներ։ Եթե հաջողվեր ածուխն ադամանդ դարձնել քիչ աշխատանք ծախսելով, ադամանդի արժեքը կարող էր աղյուսի արժեքից էլ իջնել։ Ընդհանրապես, որքան ավելի մեծ է աշխատանքի արտադրողական ուժը, այնքան ավելի փոքր է որևէ իր պատրաստելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը, այնքան ավելի փոքր է նրա մեջ բյուրեղացած աշխատանքի մասսան, այնքան ավելի փոքր է նրա արժեքը։ Ընդհակառակը, որքան ավելի փոքր է աշխատանքի արտադրողական ուժը, այնքան ավելի մեծ է որևէ իր պատրաստելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը, այնքան ավելի մեծ է նրա արժեքը։ Այսպիսով, ապրանքի արժեքի մեծությունը փոփոխվում է այդ ապրանքի մեջ իրացած աշխատանքի քանակի հետ ուղիղ համամասնությամբ և նույն աշխատանքի արտադրողական ուժի հետ հակառակ համամասնությամբ։

Իրը կարող է սպառողական արժեք լինել, առանց արժեք լինելու։ Այդպես է լինում, երբ նրա օգտակարությունը մարդու համար միջնորդացված է աշխատանքով։ Այսպես են օդը, կուսական հողը, բնական մարգագետինները, վայրի անտառը և այլն։ Իրը կարող է լինել օգտակար և մարդկային աշխատանքի արդյունք, բայց ապրանք չլինել։ Նա, ով իր աշխատանքի արդյունքով իր սեփական պահանջմունքն է բավարարում, միայն սպառողական արժեք է ստեղծում, բայց ոչ ապրանք։ Ապրանք արտադրելու համար նա պետք է արտադրի ո՛չ թե սոսկ սպառողական արժեք, այլ ուրիշների համար սպառո¬ղական արժեք, հասարակական սպառողական արժեք։ {Եվ ոչ միայն ուրիշների համար առհասարակ։ Միջնադարյան գյուղացու արտադրած հացի մի մասը տրվում էր սենյորին որպես բահրա, մյուս մասը՝ տերտերներին որպես տասանորդ։ Բայց ո՛չ բահրայի ձևով օտարվող հացահատիկը, ո՛չ էլ տասանորդի ձևով օտարվող հացահատիկը ապրանք չէին դառնում լոկ այն բանի հետևանքով, որ նրանք արտադրված էին ուրիշների համար։ Ապրանք դառնալու համար արդյունքը պետք է փոխանակության միջոցով հանձնվի այն մարդու ձեռքը, որին նա ծառայում է որպես սպառողական արժեք}[Տե՛ս 11a ծան.]։ Վերջապես, իրը չի կարող արժեք լինել, եթե սպառման առարկա չէ։ Եթե իրն օգտակար չէ, ապա նրա վրա ծախսված աշխատանքը ևս օգտակար չէ, աշխատանք չի հաշվվում, ուստի և ոչ մի արժեր չի կազմում։

2. ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ ՄԵՋ ՊԱՐՈՒՆԱԿՎՈՂ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ԵՐԿԱԿԻ ԲՆՈՒՅԹԸ

Սկզբնապես ապրանքը մեզ երևաց որպես մի ինչ֊որ երկակի բան, որպես Սպառողական արժեք և փոխանակային արժեք։ Հետագայում պարզվեց, որ աշխատանքը ևս, որչափով նա արտահայտված է արժեքի մեջ, այլևս չունի այն հատկանիշները, որոնք հատուկ են նրան իբրև սպառողական արժեքներ ստեղծողի։ Ապրանքի մեջ պարունակվող աշխատանքի այդ երկակի բնույթն առաջին անգամ ես եմ քննադատորեն ապացուցել։ Որովհետև այս կետն այն մեկնակետն է, որից կախված է քաղաքատնտեսության ըմբռնումը, ուստի այս կետը մենք ավելի հանգամանորեն կլուսաբանենք այստեղ։

Վերցնենք երկու ապրանք, օրինակ, մի բաճկոն և 10 արշին կտավ։ Թող առաջինը ունենա վերջինի կրկնապատիկ արժեքը, այնպես որ եթե 10 արշին կտավը — w, ապա բաճկոնը = 2w։

Բաճկոնը սպառողական արժեք է, որը բավարարում է մի որոշ պահանջմունք։ Բաճկոն ստեղծելու համար անհրաժեշտ էր արտադրողական գործունեության մի որոշ տեսակ։ Վերջինը որոշվում է իր նպատակով, օպերացիաների եղանակով, առարկայով, միջոցներով ու հետևանքով։ Այն աշխատանքը, որի օգտակարությունն այսպիսով արտահայտվում է նրա արդյունքի սպառողական արժեքի մեջ, կամ այն բանի մեջ, որ նրա արդյունքը սպառողական արժեք է, մենք կարճ խոսքով կանվանենք օգտակար աշխատանք։ Այս տեսակետից աշխատանքը միշտ դիտվում է իր օգտակար էֆեկտի կապակցությամբ։

Ինչպես որ բաճկոնն ու կտավը որակապես տարբեր սպառողական արժեքներ են, ճիշտ այդպես էլ որակապես տարբեր են նրանց գոյությունը պայմանավորող աշխատանքները՝ դերձակությունն ու ջուլհակությունը։ Եթե այդ իրերը որակապես տարբեր սպառողական արժեքներ և, հետևաբար, օգտակար աշխատանքի որակապես տարբեր տեսակների արդյունք չլինեին, ապա նրանք ընդհանրապես չէին կարող միմյանց դեմ կանգնել որպես ապրանքներ։ Բաճկոնը չեն փոխանակում բաճկոնի հետ, տվյալ սպառողական արժեքը չեն փոխանակում հենց նույն սպառողական արժեքի հետ։

Այլատեսակ սպառողական արժեքների կամ ապրանքային մարմինների ընդհանրության մեջ երևան է գալիս նույն բան բազմազան, նույնքան տարբեր սեռերի, տեսակների, ընտանիքների, ենթատեսակների և տարատեսակների բաժանվող օգտակար աշխատանքների ընդհանրությունը, մի խոսքով, երևան է գալիս աշխատանքի հասարակական բաժանումը։ Վերջինը կազմում է ապրանքային արտադրության գոյապայմանը, թեև, ընդհակառակը, ապրանքային արտադրությունն աշխատանքի հասարակական բաժանման գոյապայմանը չէ։ Հին հնդկական համայնքում աշխատանքը հասարակականորեն բաժանված է, բայց նրա արդյունքներն ապրանք չեն դառնում։ Կամ վերցնենք մի ավելի մոտիկ օրինակ, ամեն մի գործարանում աշխատանքը սիստեմատիկորեն բաժանված է, բայց այդ բաժանումն իրականացվում է ոչ այն եղանակով, որ բանվորները փոխանակում են իրենց անհատական աշխատանքի արդյունքները։ Ինքնուրույն և միմյանցից անկախ մասնավոր աշխատանքների արդյունքներն են միայն, որ իրար դեմ են կանգնում որպես ապրանքներ։

Այսպես ուրեմն, յուրաքանչյուր ապրանքի սպառողական արժեքի մեջ պարունակվում է մի որոշ, նպատակահարմար արտադրողական գործունեություն կամ օգտակար աշխատանք։ Սպառողական արժեքները չեն կարող միմյանց դեմ կան գնել իբրև ապրանքներ, եթե նրանց մեջ պարունակված չեն օգտակար աշխատանքի որակապես տարբեր տեսակներ։ Այն հասարակության մեջ, որի արդյունքներն ընդհանրապես ապրանքների ձև են ընդունում, այսինքն՝ ապրանք արտադրողների հասարակության մեջ, օգտակար աշխատանքի տեսակները կիրառվում են միմյանցից անկախ, որպես ինքնուրույն արտադրողների մասնավոր գործ, և նրանց այդ որակական տարբերությունը զարգանալով հանգում է մի բազմանդամ սիստեմի՝ աշխատանքի հասարակական բաժանման։

Ասենք, բաճկոնի համար նշանակություն չունի, թե ո՞վ է այն հագնողը, արդյոք ինքը դերձա՞կը, թե դերձակի պատվիրատուն։ Երկու դեպքում էլ նա գործում է որպես սպառողական արժեք։ Բաճկոնի և բաճկոն արտադրող աշխատանքի միջև եղած հարաբերությունը նույնքան քիչ է փոխվում այն իրողությունից, որ դերձակի աշխատանքը դառնում է հատուկ պրոֆեսիա, աշխատանքի հասարակական բաժանման ինքնուրույն օղակ։ Այնտեղ, որտեղ հագուստի պահանջմունքն է առաջացրել այդ զբաղմունքը, մարդը ամբողջ հազարամյակներ հագուստ է կարել, նախքան կդառնար դերձակ։ Բայց բաճկոնը, կտավը և ընդհանրապես նյութական հարստության ամեն մի տարր, որ բնության մեջ պատրաստի ձևով չի գտնվում, միշտ պետք է ստեղծվի մի հատուկ, նպատակահարմար արտադրողական գործունեության միջոցով, որը բնության տարբեր նյութերը հարմարեցնում է մարդկային որոշ պահանջմունքներին։ Հետևաբար, աշխատանքը՝ իբրև սպառողական արժեքներ ստեղծող, իբրև օգտակար աշխատանք, մարդկանց գոյության ամեն հասարակական ձևերից անկախ մի պայման է, հավիտենական, բնական անհրաժեշտություն է, առանց աշխատանքի հնարավոր չէր լինի նյութերի փոխանակությունը մարդու և բնության միջև, այսինքն՝ հնարավոր չէր չինի ինքը մարդկային կյանքը։

Սպառողական արժեքները՝ բաճկոնը, կտավը և այլն, մի խոսքով, ապրանքային մարմինները, երկու տարրի՝ բնանյութի և աշխատանքի միացություն են։ Բաճկոնի, կտավի ու այլ իրերի մեջ պարունակված բոլոր տարբեր օգտակար աշխատանքների գումարը դուրս գալուց հետո միշտ մնում է մի նյութական սուբստրատ, որ գոյություն ունի բնությունից, առանց մարդու որևէ աջակցության։ Մարդը իր արտադրության մեջ կարող է գործել միայն այնպես, ինչպես բնությունն իքն է գործում, այսինքն՝ կարող է սոսկ փոխել նյութերի ձևերը։ Այդ դեռ քիչ է։ Ձևավորման այդ աշխատանքի մեջ ևս նա շարունակ հենվում է բնության ուժերի աջակցության վրա։ Հետևաբար, աշխատանքն իր իսկ արտադրած սպառողական արժեքների, նյութական հարստության միակ աղբյուրը չէ։ Ինչպես Վիլյամ Պետտին է ասում, աշխատանքը հարստության հայրն է, հողը՝ նրա մայրը։

Այժմ ապրանքից, որպես սպառման առարկայից, անցնենք ապրանքային արժեքին։

Մեր ենթադրության համաձայն, բաճկոնը երկու անգամ ավելի արժեք ունի, քան կտավը։ Բայց այդ միայն քանակային տարբերություն է, որը մեզ առայժմ չի հետաքրքրում։ Այստեղ մենք միայն կհիշեցնենք, որ եթե մեկ բաճկոնի արժեքը հավասար է 10 արշին կտավի կրկնակի արժեքին, ապա 20 արշին կտավն արժեքի միևնույն մեծությունն ունի, ինչպես մեկ բաճկոնը։ Բաճկոնն ու կտավը, իբրև արժեքներ, միևնույն սուբստանցն ունեցող իրեր են, միատեսակ աշխատանքի օբյեկտիվ արտահայտություններ են։ Բայց դերձակությունն ու ջուլհակությունը աշխատանքի որակապես տարբեր տեսակներ են։ Սակայն կան հասարակական այնպիսի կացութաձևեր, երբ միևնույն մարդը փոփոխակի կարում է և կտոր է գործում և երբ, հետևաբար, աշխատանքի այդ երկու տարբեր տեսակները միևնույն անհատի աշխատանքի ձևափոխություններն են լոկ և ոչ թե տարբեր անհատների կայուն առանձնացած ֆունկցիաներ, ճիշտ այնպես, ինչպես բաճկոնը, որ դերձակը կարում է այսօր, և անդրավարտիքը, որ նա պատրաստում է վաղը, միևնույն անհատական աշխատանքի լոկ փոփոխակներն են։ Այնուհետև, ամենօրյա փորձը ցույց է տալիս, որ կապիտալիստական հասարակության մեջ, նայած աշխատանքի պահանջարկի փոփոխվող ուղղությանը, հասարակական աշխատանքի որոշ մասը փոփոխակիորեն առաջարկվում է մերթ դերձակության ձևով, մերթ ջուլհակության ձևով։ Աշխատանքի այդ ձևափոխությունը, իհարկե, առանց որոշ բախման չի կատարվում, բայց այն պետք է կատարվի։ Եթե վերանանք արտադրողական գործունեության որոշակի բնույթից և, հետևապես, աշխատանքի օգտակար բնույթից, ապա նրա մեջ կմնա միայն մի բան, այն, որ աշխատանքը մարդկային աշխատուժի ծախսումն է։ Ինչպես դերձակությունը, այնպես էլ ջուլհակությունը, չնայած արտադրողական գործունեության այդ տեսակների որակական տարբերությանը, մարդկային ուղեղի, մկանների, նյարդերի, ձեռքերի ու այլ մասերի արտադրողական ծախսումն են, և այս իմաստովս ներկայացնում են միևնույն մարդկային աշխատանքը։ Դրանք մարդկային աշխատուժի ծախսման երկու տարբեր ձևեր են միայն։ Իհարկե, ինքը մարդկային աշխատուժը պետք է շատ կամ քիչ զարգացած լինի, որպեսզի այս կամ այն ձևով ծախսվի։ Բայց ապրանքի արժեքի մեջ ներկայացված է պարզապես մարդկային աշխատանքը, մարդկային աշխատանքի ծախսումն ընդհանրապես։ Ինչպես որ բուրժուական հասարակության մեջ գեներալը կամ բանկիրը խոշոր դեր են խաղում, իսկ սոսկական մարդը՝ մի շատ խղճալի դեր, ճիշտ այդպես էլ այստեղ նույնն է կատարվում մարդկային աշխատանքի հետ։ Աշխատանքն այն պարզ աշխատուժի ծախսումն է, որով միջին հաշվով օժտված է յուրաքանչյուր սովորական մարդու, ոչ մի հատուկ պատրաստություն չունեցող մարդու մարմնական օրգանիզմը։ Պարզ միջին աշխատանքը, թեև տարբեր երկրներում ու կուլտուրայի տարբեր դարաշրջաններում տարբեր բնույթ է կրում, բայց և այնպես յուրաքանչյուր որոշ հասարակության համար ինչ֊որ տվյալ մեծություն է։ Համեմատաբար բարդ աշխատանքը լոկ աստիճանի բարձրացրած կամ ավելի շուտ՝ բազմապատկած պարզ աշխատանք է, այնպես որ բարդ աշխատանքի մի որոշ քանակ հավասար է պարզ աշխատանքի մի ավելի մեծ քանակի։ Փորձը ցույց է տալիս, որ բարդ աշխատանքի այդպիսի վերածումը պարզի կատարվում է միշտ։ Ապրանքը կարող է ամենաբարդ աշխատանքի արդյունք լինել, բայց նրա արժեքը նրան հավասարեցնում է պարզ աշխատանքի արդյունքին, և, հետևապես, ինքը պարզ աշխատանքի մի որոշ քանակ է միայն ներկայացնում։ Այն տարբեր համամասնությունները, որոնցով աշխատանքի տարբեր տեսակները վեր են ածվում պարզ աշխատանքի՝ որպես իրենց չափի միավորի, սահմանվում են արտադրողների թիկունքում հասարակական պրոցեսի միջոցով, ուստի և արտադրողներին թվում են որպես սահմանված սովորույթ։ Հետագա շարադրանքի մեջ նյութի պարզության համար մենք աշխատուժի ամեն մի տեսակ կդիտենք անմիջականորեն որպես պարզ աշխատուժ,— այդ մեզ կազատի բարդ աշխատանքը պարզ աշխատանքի վերածելու գործողությունը յուրաքանչյուր մասնավոր դեպքում կրկնելու անհրաժեշտությունից։

Հետևապես, ինչպես որ բաճկոնի ու կտավի արժեքների մեջ չքանում են նրանց սպառողական արժեքների տարբերությունները, այնպես էլ այդ արժեքներում մարմնացած աշխատանքի մեջ չքանում են նրա օգտակար ձևերի՝ դերձակության ու ջուլհակության տարբերությունները։ Բաճկոն ու կտավ սպառողական արժեքները լոկ նպատակահարմար արտադրողական գործունեության միացումն են մահուդի ու մանվածքի հետ, մինչդեռ արժեքները — բաճկոնն ու կտավը — ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ աշխատանքի միատեսակ խտացվածքներ. նույն ձևով էլ այդ արժեքների մեջ պարունակվող աշխատանքի ծախսումների մեջ նշանակություն ունի ոչ թե մահուդի և մանվածքի հետ նրանց ունեցած արտադրողական հարաբերությունը, այլ միայն մարդկային աշխատուժի ծախսումը։ Դերձակությունն ու ջուլհակությունը բաճկոն ու կտավ սպառողական արժեքներ ստեղծող տարրեր են հենց նրանով, որ որակապես տարբեր առանձնահատկություններ ունեն. նրանք բաճկոնի արժեքի ու կտավի արժեքի սուբստանց են միայն այն չափով, որչափով տեղի է ունենում վերացում նրանց հատուկ որակներից, որչափով երկուսն էլ օժտված են միևնույն որակով, մարդկային աշխատանքի որակով։

Բայց բաճկոնն ու կտավը ոչ միայն արժեքներ են ընդհանրապես, այլև որոշ մեծություն ունեցող արժեքներ են. մեր ենթադրությամբ բաճկոնը երկու անգամ ավելի մեծ արժեք ունի, քան 10 արշին կտավը։ Որտեղի՞ց է առաջ գալիս նրանց արժեքի մեծության այդ տարբերությունը։ նրանից, որ կտավը պարունակում է միայն կես մասն այն աշխատանքի, որ պարունակում է բաճկոնը, այնպես որ վերջինն արտագրելու համար պետք է երկու անգամ ավելի տևող ժամանակի ընթացքում աշխատուժ ծախսել, քան առաջինն արտադրելու համար։

Այս պատճառով, եթե ապրանքի սպառողական արժեքի վերաբերմամբ նշանակություն ունի նրա մեջ պարունակվող աշխատանքի լոկ որակը, ապա արժեքի մեծության վերաբերմամբ նշանակություն ունի միայն աշխատանքի քանակը, ընդ որում հիշյալ աշխատանքը պետք է արդեն վերածված լինի մարդկային աշխատանքի՝ առանց որևէ հետագա որակի։ Առաջին դեպքում խոսքն այն մասին է, թե ինչպե՛ս է կապարվում աշխատանքը և նա ի՛նչ է արտադրում, երկրորդ դեպքում այն մասին, թե որքա՛ն աշխատանք է ծախսվում և որքա՛ն ժամանակ է շարունակվում այն։ Քանի որ ապրանքի արժեքի մեծությունը արտահայտում է նրա մեջ պարունակվող աշխատանքի միայն քանակը, ապա որոշ համամասնությամբ վերցրած ապրանքները միշտ պետք է հավասարամեծ արժեքներ լինեն։

Եթե, օրինակ, մեկ բաճկոն արտադրելու համար պահանջվող աշխատանքի բոլոր օգտակար տեսակների արտադրողական ուժն անփոփոխ է մնում, ապա բաճկոնների արժեքի մեծությունն աճում է նրանց քանակին համամասնորեն։ Եթե մեկ բաճկոնը, օրինակ, x աշխատանքային օր է ներկայացնում, ապա 2 բաճկոնը ներկայացնում են 2x աշխատանքային օր և այլն։ Բայց ենթադրենք, թե մեկ բաճկոն արտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատանքն ավելանում է կրկնակի չափով կամ նվազում է կիսով չափ։ Առաջին դեպքում մի բաճկոնը նույնքան արժի, որքան առաջ երկու բաճկոնն արժեին, երկրորդ դեպքում երկու բաճկոնը նույնքան արժեն, որքան առաջ մեկ բաճկոնը, թեև երկու դեպքում էլ բաճկոնի մատուցած ծառայությունը մնում է անփոփոխ, ինչպես որ անփոփոխ է մնում նաև նրա մեջ պարունակվող օգտակար աշխատանքի որակը։ Բայց նրա արտադրության Վրա ծախսված աշխատանքի քանակը փոխվել է։

Սպառողական արժեքի ավելի մեծ քանակն ինքնըստինքյան նյութական ավելի մեծ հարստություն է կազմում. երկու բաճկոնն ավելի շատ է, քան մեկը։ Երկու բաճկոնով կարելի է երկու մարդու հագցնել, մեկ բաճկոնով՝ միայն մեկին և այլն։ Բայց և այնպես նյութական հարստության աճող մասսային կարող է համապատասխանել նրա արժեքի մեծության միաժամանակյա նվազումը։ Այդ հակադիր շարժումն առաջ է գալիս աշխատանքի երկակի բնույթից։ Արտադրողական ուժը, իհարկե, միշտ էլ օգտակար, կոնկրետ աշխատանքի արտադրողական ուժ է և փաստորեն որոշում է տվյալ ժամանակամիջոցում տեղի ունեցող նպատակահարմար արտադրողական գործունեության էֆեկտիվության աստիճանը միայն։ Հետևաբար, օգտակար աշխատանքն արդյունքների մերթ հարուստ, մերթ աղքատ աղբյուր է դառնում՝ աշխատանքի արտադրողական ուժի բարձրացման կամ անկման նկատմամբ ուղիղ համամասնությամբ։ Ընդհակառակը, արտադրողական ուժի փոփոխությունն ինքնըստինքյան բոլորովին չի ազդում ապրանքի արժեքի մեջ ներկայացված աշխատանքի վրա։ Քանի որ արտադրողական ուժը պատկանում է աշխատանքի կոնկրետ օգտակար ձևին, ապա նա, իհարկե, չի կարող ազդել աշխատանքի վրա, որչափով մենք վերանում ենք նրա կոնկրետ օգտակար ձևից։ Հետևաբար, միևնույն աշխատանքը հավասար ժամանակամիջոցներում միշտ միևնույն մեծությամբ արժեքներ է ստեղծում, որքան էլ նրա արտադրողական ուժը փոփոխվի։ Բայց աշխատանքը այդ պայմաններում հավասար ժամանակամիջոցներում սպառողական արժեքների տարբեր քանակներ է տալիս. շատ է տալիս, երբ արտադրողական ուժը աճում է, քիչ երբ նվազում է։ Արտադրողական ուժի այն իսկ փոփոխությունը, որը բարձրացնում է աշխատանքի արդյունավետությունը, հետևաբար, նաև նրա մատակարարած սպառողական արժեքների մասսան, նվազեցնում է, ինչպես տեսնում ենք, այդ աճած մասսայի արժեքի ընդհանուր մեծությունը, քանի որ կրճատում է այդ մասսայի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակի քանակը։ Եվ ընդհակառակը։

Ամեն մի աշխատանք, մի կողմից, մարդկային աշխատուժի ծախսումն է բառի ֆիզիոլոգիական իմաստով,— և մարդկային միանման կամ աբստրակտ աշխատանքի իր այդ հատկությամբ նա ապրանքների արժեք է ստեղծում։ Ամեն մի աշխատանք, մյուս կողմից, մարդկային աշխատուժի ծախսումն է առանձին նպատակահարմար ձևով, և կոնկրետ օգտակար աշխատանքի իր այդ հատկությամբ նա սպառողական արժեքներ է ստեղծում

3. ԱՐԺԵՔԻ ՁԵՎԸ, ԿԱՄ ՓՈԽԱՆԱԿԱՅԻՆ ԱՐԺԵՔԸ

Ապրանքներն աշխարհ են գալիս սպառողական արժեքների կամ ապրանքային մարմինների ձևով, ինչպես երկաթը, կտավը, ցորենը և այլն։ Այդ նրանց տնաբույս նատուրալ ձևն է։ Բայց նրանք ապրանք են դառնում միայն իրենց երկակի բնույթի շնորհիվ, միայն այն բանի շնորհիվ, որ նրանք միաժամանակ թե՛ սպառման առարկաներ են և թե՛ արժեք կրողներ։ Հետևաբար, նրանք ապրանքներ են կամ ապրանքային ձև ունեն միայն այն չափով, որչափով նրանց հատուկ է այդ կրկնակի ձևը — նատուրալ ձևը և արժեքի ձևը։

Ապրանքների արժեքը [Werthgegenständlichkeit] նրանով է տարբերվում այրի Կվիկլիից, որ հայտնի չէ, թե որ կողմից մոտենալ նրան։ Ապրանքային մարմինների զգայական կոշտ շոշափելիության [Gegenständlichkeit] ուղիղ հակադրությունը կազմելով, ապրանքների արժեքը [Werthgegenständlichkeit] բնանյութի ոչ մի ատոմ չի պարունակում։ Դուք կարող եք ամեն մի առանձին ապրանք շոշափել և տնտղել, ի՛նչ ուզեք՝ անել, նա իբրև արժեք [Werthding], անորսալի է մնում։ Բայց եթե մենք մտաբերենք, որ ապրանքներն արժեք [Werthgegenständlichkeit] ունեն լոկ այն չափով, որչափով նրանք միևնույն հասարակական միասնության,— մարդկային աշխատանքի — արտահայտություն են, որ, հետևաբար, նրանց արժեքը զուտ հասարակական բնույթ ունի, ապա մեզ համար ինքնըստինքյան հասկանալի կլինի, որ արժեքը կարող է միայն երևան գալ մի ապրանքի՝ մի ուրիշ ապրանքի հետ ունեցած հասարակական հարաբերության մեջ։ Իսկապես, մենք ելնում ենք ապրանքների փոխանակային արժեքից կամ փոխանակային հարաբերությունից, որպեսզի, գտնենք նրանց մեջ թաքնված արժեքի հետքը։ Հիմա մենք պետք է վերադառնանք արժեքի երևան գալու այգ ձևին։

Ամեն մարդ իմանում է,— եթե նա նույնիսկ ուրիշ ոչինչ չի իմանում,— որ ապրանքներն ունեն նրանց բոլորի համար ընդհանուր արժեքային ձև, որը խիստ կերպով հակադրվում է նրանց սպառողական արժեքների խայտաբղետ նատուրալ ձևերին, այն է՝ ունեն արժեքի փողային ձև։ Մենք այստեղ պետք է (լուծենք մի հարց, որ բուրժուական քաղաքատնտեսությունը չի էլ փորձել լուծելու, այն է՝ պետք է ցույց տանք փողային այդ ձևի ծագումը, այսինքն՝ հետազոտելով երևան հանենք ապրանքների արժեքային հարաբերության մեջ պարունակվող արժեքային արտահայտության զարգացումը ամենապարզ, հազիվ նշմարելի կերպարանքից ընդհուպ մինչև նրա շլացուցիչ փողային ձևը։ Դրա հետ միասին կչքանա նաև փողի առեղծվածայնությունը։

Արժեքային ամենապարզ հարաբերությունը, ակներևաբար, ապրանքի արժեքային հարաբերությունն է մի ուրիշ տեսակ որևէ այլ ապրանքի հետ,— միևնույն է՝ թե ի՛նչ տեսակ ապրանքի հետ։ Այսպիսով, երկու ապրանքի արժեքների հարաբերությունը տալիս է տվյալ ապրանքի արժեքի ամենապարզ արտահայտությունը։

A. Արժեքի պարզ, առանձին կամ պատահական ձևը

A ապրանքի x քանակը = B ապրանքի y քանակին, կամ՝

A ապրանքի x քանակն արժե B ապրանքի y քանակ։

(20 արշ, կտավը = մեկ բաճկոնի, կամ` 20 արշ. կտավն արժե մեկ բաճկոն)։

1) Արժեքի արտահայտության երկու բևեռը՝ արժեքի հարաբերական ձևը ու համարժեքային ձևը

Արժեքի ամեն մի ձևի գաղտնիքը թաքնված է արժեքի այդ պարզ ձևի մեջ։ Այդ պատճառով նրա վերլուծությունն էլ հենց գլխավոր դժվարությունն է ներկայացնում։

Երկու տարատեսակ ապրանքներ, A-ն ու B-ն, մեր օրինակի մեջ՝ կտավն ու բաճկոնը, ակներևորեն երկու տարբեր դեր են կատարում այստեղ։ Կտավն իր արժեքն արտահայտում է բաճկոնի մեջ, բաճկոնը որպես նյութ է ծառայում արժեքի այդ արտահայտության համար։ Աոաջին ապրանքը ակտիվ դեր է կատարում, երկրորդը՝ պասսիվ դեր։ Առաջին ապրանքի արժեքը ներկայացված է իբրև հարաբերական արժեք, կամ նա գտնվում է արժեքի հարաբերական ձևի մեջ։ Երկրորդ ապրանքը գործում է որպես համարժեք կամ գտնվում է համարժեքային ձևի մեջ։

Արժեքի հարաբերական ձևն ու համարժեքային ձևը ներկայացնում են արժեքի միևնույն արտահայտության հարաբերակից, մեկը մյուսին փոխադարձաբար պայմանավորող, անբաժան մոմենտները, բայց միևնույն ժամանակ մեկը մյուսին բացառող կամ հակադիր ծայրահեղությունները, այսինքն՝ բևեռները. նրանք միշտ բաշխվում են տարբեր ապրանքների միջև, որոնք միմյանց հետ հարաբերության մեջ են գրվում արժեքի արտահայտության միջոցով։ Ես չեմ կարող, օրինակ, կտավի արժեքը կտավով արտահայտել։ 20 արշ. կտավը = 20 արշին կտավի՝ արժեքի արտահայտություն չէ։ Այդ հավասարումն ավելի շուտ հակառակն է ասում. 20 արշ. կտավը ոչ այլ ինչ է, բայց եթե 20 արշ. կտավ, այսինքն՝ սպառման առարկա հանդիսացող կտավի մի որոշ քանակ։ Հետևաբար, կտավի արժեքը կարող է արտահայտվել միայն հարաբերականորեն, այսինքն՝ ուրիշ ապրանքի մեջ։ Ուստի կտավի արժեքի հարաբերական ձևը ենթադրում է, որ մի որևէ ուրիշ ապրանք նրա հանդեպ գտնվում է համարժեքային ձևի մեջ։ Մյուս կողմից, այդ մյուս ապրանքը, որ հանդես է գալիս իբրև համարժեք, միևնույն ժամանակ չի կարող արժեքի հարաբերական ձևի մեջ գտնվել։ Նա ինքը չէ, որ արտահայտում է իր արժեքը։ Նա միայն նյութ է մատակարարում մի ուրիշ ապրանքի արժեքն արտահայտելու համար։

Ճիշտ է, այն արտահայտությունը, թե 20 արշ. կտավը = մեկ բաճկոնի, կամ 20 արշ. կտավն արժե մեկ բաճկոն, պարունակում է նաև մի հակադարձ հարաբերություն՝ մեկ բաճկոնը = 20 արշ. կտավի, կամ մեկ բաճկոնն արժե 20 արշին կտավ։ Բայց, այսպիսով, ես պետք է հավասարումը շուռ տամ՝ բաճկոնի արժեքը հարաբերականորեն արտահայտելու համար, և երբ ես այդ ակտը կատարում եմ, բաճկոնի փոխարեն կտավն է դառնում համարժեք։ Հետևապես, միևնույն ապրանքը արժեքի միևնույն արտահայտության մեջ չի կարող միաժամանակ ընդունել և՛ մեկ, և՛ մյուս ձևը։ Դեռ ավելին, վերջինները բևեռապես բացառում են իրար։

Արդյոք տվյալ ապրանքը արժեքի հարաբերակա՞ն ձևի մեջ է գտնվում, թե նրան հակադիր համարժեքային ձևի մեջ, դա բացառապես որոշվում է արժեքի տվյալ արտահայտության մեջ նրա գրաված տեղով, այսինքն՝ նրանով, թե արդյոք նա այն ապրանքն է, որի արժեքն է արտահայտվում, թե՞ այն ապրանքը, որի մեջ արտահայտվում է արժեքը։

2) Արժեքի հարաբերական ձևը

a) Արժեքի հարաբերական բովանդակությունը

Պարզելու համար, թե ինչպե՛ս է մի ապրանքի արժեքի պարզ արտահայտությունը բովանդակվում երկու ապրանքների արժեքային հարաբերության մեջ, անհրաժեշտ է վերջինը քննել ամենից առաջ նրա քանակական կողմից անկախ։ Իսկ սովորաբար ճիշտ հակառակն են անում և արժեքային հարաբերության մեջ տեսնում են միայն այն համամասնությունը, որով ապրանքների երկու տեսակների որոշ քանակներ հավասարեցվում են իրար։ Այս դեպքում մոռանում են, որ տարբեր իրերը քանակապես համեմատելի են դառնում միայն այն բանից հետո, երբ նրանք մի որոշ միասնության են վերածված։ Նրանք միայն իբրև մի որոշ միասնության արտահայտություններ համանոմւ, հետևապես նաև համաչափելի մեծություններ են։

Արդյոք 20 արշ. կտավը հավասար է մե՞կ բաճկոնի, թե՞ = 20, կամ = x բաճկոնի, այլ խոսքով՝ արդյոք տվյալ քանակությամբ կտավը շատ կամ քիչ թվով բաճկոն արժի, համենայն դեպս այդպիսի համամասնության բուն իսկ գոյությունը միշտ ենթադրում է, որ կտավն ու բաճկոնները, իբրև արժեքի մեծություններ, մի որոշ միասնության արտահայտություններ են, միևնույն բնությունն ունեցող իրեր են։ Այդ հավասարման հիմքն է՝ կտավը = բաճկոնի։

Բայց որակապես միմյանց հավասարեցված այդ երկու ապրանքը միևնույն դերը չեն կատարում։ Միայն կտավի արժեքն է գտնում իր արտահայտությունը։ Եվ այն էլ ինչպե՞ս, նրանով, որ հարաբերում է բաճկոնին՝ որպես իր «համարժեքի», որպես մի բանի, որի հետ կտավը կարող է փոխանակվել։ Այս հարաբերության մեջ բաճկոնը ծառայում է իբրև արժեքի գոյաձև, իբրև արժեքի մարմնացում [Werthding], որովհետև միայն որպես արժեք նա նույնական է կտավի հետ։ Մյուս կողմից, միայն այստեղ է երևան գալիս կամ ինքնուրույն արտահայտություն ստանում բուն իսկ կտավի արժեքային կեցությունը, որովհետև միայն իբրև արժեք կտավը կարող է հարաբերել բաճկոնին՝ որպես ինչ-որ հավասարարժեք մի բանի կամ նրա հետ փոխանակելի ինչ-որ մի բանի։ Այսպես, օրինակ, յուղաթթուն և մրջնաթթվի պրոպիլային եթերը տարբեր նյութեր են։ Սակայն երկուսն էլ կազմված են միևնույն քիմիական սուբստանցներից — ածխածնից (C), ջրածնից (H) ու թթվածնից (Օ) և այն էլ միևնույն տոկոսային հարաբերությամբ, այն է՝ C4H8O2։ Եթե մենք յուղաթթուն հավասարեցնեինք մրջնապրոպիլային եթերին, ապա տվյալ հավասարման մեջ այդ կնշանակեր, առաջին, որ մրջնապրոպիլային եթերը C4H8O2-ի գոյաձևն է լոկ, և, երկրորդ, որ յուղաթթուն էլ կազմված է C4H8O2-ից։ Այսպիսով, մրջնապրոպիլային եթերի և յուղաթթվի հավասարեցման միջոցով արտահայտված կլիներ նրանց քիմիական սուբստանցը՝ ի տարբերություն նրանց ֆիզիկական ձևի։

Երբ մենք ասում ենք՝ ապրանքները, որպես արժեքներ, մարդկային աշխատանքի պարզ խտացվածքներ են, ապա մեր վերլուծությունը ապրանքները վեր է ածում աբստրակտ արժե֊քի, բայց դրանք չի արտահայտում իրենց նատուրալ ձևից տարբեր արժեքի ոչ մի ձևի մեջ։ Այլ բան է մի ապրանքի՝ մի ուրիշ ապրանքի հետ ունեցած արժեքային հարաբերությունը։ Ապրանքի արժեքային բնույթն այստեղ երևան է գալիս նրա սեփական հարաբերությամբ դեպի մի ուրիշ ապրանք։

Երբ, օրինակ, բաճկոնը, իբրև արժեքի մարմնացում [Werthding] հավասարեցվում է կտավին, ապա աոաջինի պարունակած աշխատանքը հավասարեցվում է երկրորդի պարունակած աշխատանքին։ Իհարկե, դերձակի աշխատանքը, որ բաճկոն է սtեղծում, մի այլ տեսակի կոնկրետ աշխատանք է, քան ջուլհակի աշխատանքը, որ կտավ է գործում։ Բայց ջուլհակության հետ հավասարեցնելը փաստորեն դերձակությունը հանգեցնում է այն բանին, ինչը իրոք նույնն է աշխատանքի երկու տեսակի մեջ էլ, հանգեցնում է մարդկային աշխատանքի նրանց համար ընդհանուր բնույթին։ Այս կողմնակի ճանապարհով հաստատվում է այնուհետև, որ ջուլհակությունն էլ, որչափով նա արժեք է հյուսում, չի տարբերվում դերձակությունից, հետևաբար մարդկային աբստրակտ աշխատանք է։ Միայն տարբեր տեսակի ապրանքների համարժեքայնության արտահայտությունն է երևան բերում արժեք ստեղծող աշխատանքի յուրահատուկ բնույթը, որովհետև տարբեր տեսակ ապրանքների պարունակած աշխատանքի տարբեր տեսակները նա փաստորեն վեր է ածում այն բանին, ինչ որ ընդհանուր է նրանց մեջ,— ընդհանրապես մարդկային աշխատանքի[Տե՛ս 17a ծան.]։

Սակայն բավական չէ այն աշխատանքի յուրահատուկ բնույթն արտահայտելը, որից կազմված է կտավի արժեքը։ Մարդկային աշխատուժը հոսուն վիճակում, կամ մարդկային աշխատանքը, արժեք է ստեղծում, բայց ինքը՝ աշխատանքը արժեք չէ։ Նա արժեք է դառնում կարծրացած վիճակում, առարկայացած ձևով։ Կտավի արժեքը որպես մարդկային աշխատանքի խտացվածք արտահայտելու համար այդ արժեքը պետք է արտահայտվի որպես մի առանձին «առարկայականություն», որը բուն կտավից իրորեն տարբեր է և միաժամանակ ընդհանուր է նրան և մի այլ ապրանքի։ Այս խնդիրն արդեն լուծված է։

Կտավի՝ բաճկոնի նկատմամբ ունեցած արժեքային հարաբերության մեջ բաճկոնը հանգես է գալիս իբրև կտավի հետ որակապես նույն տեսակի մի բան, իբրև միևնույն տեսակի իր, որովհետև նա արժեք է։ Բաճկոնն այստեղ խաղում է այն իրի դերը, որի մեջ երևան է գալիս արժեքը կամ որն իր շոշափելի նատուրալ ձևով արժեք է ներկայացնում։ Իհարկե, բաճկոնը,— բաճկոն կոչվող ապրանքի մարմինը,— միայն սպառողական արժեք է։ Բաճկոնը նույնքան քիչ է արժեք արտահայտում, ինչպես և կտավի առաջին պատահած կտորը։ Բայց այդ միայն ապացուցում է, որ բաճկոնը կտավի հետ ունեցած իր արժեքային հարաբերության սահմաններում ավելի բարձր նշանակություն է ձեռք բերում, քան այդ հարաբերությունից դուրս, այնպես, ինչպես ոսկեկար բաճկոն հագած շատ մարդիկ ավելի բարձր նշանակություն են ստանում, քան առանց նրան։

Բաճկոնի արտադրության մեջ իրոք մարդկային աշխատուժ է ծախսված դերձակի աշխատանքի ձևով։ Հետևաբար, նրա մեջ մարդկային աշխատանք է կուտակված։ Այս կողմից բաճկոնը «արժեք կրող» է, թեև նրա այդ հատկությունը չի ճառագայթում նրա գործվածքի միջից, որքան էլ բարակ լինի վերջինը։ Եվ կտավի հետ ունեցած իր արժեքային հարաբերության մեջ էլ նա հանդես է գալիս միայն իր այդ կողմով, այսինքն՝ իբրև մարմնացած արժեք, իբրև արժեքի մարմին [Wertkörper]։ Չնայած որ բաճկոնը հանդես է գալիս պինդ կոճկված, կտավը նրա մեջ ճանաչում է արժեքի՝ իրեն հարազատ գեղեցիկ հոգին։ Բայց բաճկոնը չի կարող կտավի աչքում արժեք ներկայացնել, եթե արժեքը կտավի համար բաճկոնի ձև չընդունի։ Այսպես, A անհատը չի կարող B անհատին վերաբերվել իբրև նորին մեծության, եթե A-ի աչքում նորին մեծությունը, որպես այդպիսին, չընդունի B-ի մարմնական կերպարանքը,— հենց այդ պատճառով էլ մեծությանը հատուկ դիմագծերը, մազերը և շատ ուրիշ հատկանիշներ յուրաքանչյուր անգամ փոխվում են երկրի տիրակալի փոխվելու հետ։

Հետևապես, այն արժեքային հարաբերության մեջ, որտեղ բաճկոնը կտավի համարժեքն է կազմում, բաճկոնի ձևը արժեքի ձևի դեր է խաղում։ Ուստի կտավ ներկայացնող ապրանքի արժեքն արտահայտվում է բաճկոն ներկայացնող ապրանքի մարմնի մեջ, մեկ ապրանքի արժեքը՝ մյուսի սպառողական արժեքի մեջ։ Կտավը, իբրև սպառողական արժեք, բաճկոնից զգայապես տարբեր մի իր է. իբրև արժեք նա «բաճկոնանման է», միանգամայն նույն կերպարանքն ունի, ինչպես բաճկոնը։ Այսպիսով, կտավն ընդունում է արժեքի մի ձև, որը տարբեր է նրա նատուրալ ձևից։ Նրա կեցությունը՝ որպես արժեքի կեցություն, երևան է գալիս բաճկոնի հետ ունեցած նմանության մեջ, ինչպես քրիստոնյայի ոչխարային բնությունը երևան է գալիս իրեն աստուծո գառին նմանեցնելու մեջ։

Մենք տեսնում ենք, որ այն ամենը, ինչ որ մեզ սրանից առաջ ասաց ապրանքային արժեքի վերլուծությունը, պատմում է ինքը՝ կտավը, երբ նա շփման մեջ է մտնում մի ուրիշ ապրանքի՝ բաճկոնի հետ։ Միայն թե նա իր մտքերն արտահայտում է իրեն միակ մատչելի լեզվով, ապրանքի լեզվով։ Արտահայտելու համար այն միտքը, թե աշխատանքը մարդկային աշխատանքի իր աբստրակտ հատկությամբ կազմում է նրա՝ կտավի, սեփական արժեքը, նա ասում է, թե բաճկոնը, որչափով նա կտավին հավասարարժեք է և, հետևապես, արժեք է, հենց միևնույն աշխատանքից է կազմված, ինչպես և ինքը կտավը։ Արտահայտելու համար այն միտքը, թե իր արժեքի վսեմ առարկայականությունը [Werthgegenständlichkeit] իր վուշեղեն կոշտ մարմնից տարբեր է, ասում է, թե արժեքը բաճկոնի կերպարանք ունի, և ուրեմն ինքն էլ, իբրև մի իր, որի մեջ արժեք է մարմնացած [Werthding], նման է բաճկոնին, ինչպես ջրի երկու կաթիլները միմյանց։ Թռուցիկ նկատենք, որ ապրանքային լեզուն ևս, բացի եբրայերենից, ունի շատ կամ քիչ մշակված բազմաթիվ ուրիշ բարբառներ։ Գերմաներեն «Werthsein» բառը, օրինակ, պակաս որոշակիությամբ է արտահայտում, քան ռոմանական valere, valer, valoir բայը, այն փաստը, որ B ապրանքի հավասարեցումը A ապրանքին` A ապրանքի սեփական արժեքի արտահայտությունն է։ Paris vaut bien une messe! [Փարիզն արժե՜, իհարկե, մի պատարագ]։

Այսպես ուրեմն, արժեքային հարաբերության միջոցով B ապրանքի նատուրալ ձևը դառնում է A ապրանքի արժեքի ձև, կամ B ապրանքի մարմինը դառնում է A ապրանքի արժեքի հայելին։ A ապրանքը, հարաբերելով B ապրանքի իբրև արժեքի մարմնի, իբրև մարդկային աշխատանքի նյութականացում, B սպառողական արժեքը նյութ է դարձնում իր սեփական արժեքն արտահայտելու համար։ A ապրանքի արժեքը, այս ձևով արտահայտված B ապրանքի Սպառողական արժեքի մեջ, հարաբերական արժեքի ձև ունի։

b) Արժեքի հարաբերական ձևի քանակական որոշակիությունը

Յուրաքանչյուր ապրանք, որի արժեքը պետք է արտահայտվի, սպառման տվյալ առարկայի որոշ քանակ է, օրինակ, 15 շեֆֆել ցորեն, 100 ֆունտ սուրճ և այլն։ Ապրանքի այդ տվյալ քանակը մարդկային աշխատանքի մի որոշ քանակ է պարունակում։ Հետևաբար, արժեքի ձևը ոչ միայն պետք է արժեք արտահայտի ընդհանրապես, այլև քանակապես որոշ արժեք կամ արժեքի մեծություն։ Ուստի, A ապրանքի՝ B ապրանքի նկատմամբ, կտավի՝ բաճկոնի նկատմամբ ունեցած արժեքային հարաբերության մեջ ապրանքի բաճկոն տեսակը ո՛չ միայն իբրև ընդհանրապես արժեքի մարմնացում [Werthkörper] որակապես նույնացվում է կտավի հետ, այլ որոշ քանակությամբ, օրինակ, 20 արշին կտավին հավասարեցվում է որոշ քանակությամբ մարմնացած արժեք, կամ համարժեք, օրինակ՝ 1 բաճկոն։

«20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի կամ 20 արշ. կտավը 1 բաճկոն արժե» հավասարումը ենթադրում է, որ մեկ բաճկոնի մեջ արժեքի ճիշտ այնքան սուբստանց է պարունակված՝ որքան 20 արշ. կտավի մեջ, որ ապրանքների այդ երկու քանակն էլ հավասար աշխատանք կամ հավասարամեծ աշխատաժամանակ են նստում։ Բայց 20 արշ. կտավ կամ 1 բաճկոն արտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը փոփոխվում է՝ ջուլհակության կամ դերձակության մեջ աշխատանքի արտադրողական ուժի ամեն մի փոփոխության հետ միասին։ Այժմ մենք ավելի մանրամասն կհետազոտենք այն ազդեցությունը, որ այդպիսի փոփոխությունն ունենում է արժեքի մեծության հարաբերական արտահայտության վրա։

I. Ենթադրենք, թե կտավի արժեքը փոփոխվում է, այնինչ բաճկոնի արժեքն անփոփոխ է մնում։ Եթե կտավն արտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը կրկնապատկվում է, օրինակ, վշաբեր հողի նվազող պտղաբերության հետևանքով, ապա կրկնապատկվում է նաև նրա արժեքը։ 20 արշ, կտավը = 1 բաճկոնի հավասարման փոխարեն մենք կստանանք 20 արշ. կտավը = 2 բաճկոնի, ֊որովհետև, հիմա 1 բաճկոնը 20 արշ. կտավի պարունակած աշխատաժամանակի միայն կեսն է պարունակում։ Եթե, ընդհակառակը, կտավ արտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը նվազի կիսով չափ, օրինակ, մանածագործական հաստոցների կատարելագործման հետևանքով, ապա դրան համապատասխանորեն կտավի արժեքն էլ կընկնի կիսով չափ։ Հետևապես, հիմա մենք ունենք 20 արշ. կտավը = 1/2 բաճկոնի։ B ապրանքի անփոփոխ արժեքի դեպքում A ապրանքի հարաբերական արժեքը, այսինքն՝ նրա այն արժեքը, որ արտահայտված է B ապրանքի մեջ, բարձրանում է և ընկնում A ապրանքի արժեքին ուղիղ հարաբերությամբ։

II. Ենթադրենք, թե կտավի արժեքը մնում է անփոփոխ, մինչդեռ բաճկոնի արժեքը փոփոխվում է։ Եթե այս դեպքում բաճկոն արտադրելու համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը կրկնապատկվում է, օրինակ, բրդի անբարեհաջող հավաքման հետևանքով, ապա մենք 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի հավասարման փոխարեն կստանանք' 20 արշ. կտավը = 1/2 բաճկոնի։ Ընդհակառակը, եթե բաճկոնի արժեքն ընկնում է կիսով չափ, ապա 20 արշ. կտավը = 2 բաճկոնի։ A ապրանքի անփոփոխ արժեքի դեպքում նրա հարաբերական, B ապրանքի մեջ արտահայտվող արժեքն րնկնում է կամ բարձրանում B-ի արժեքի փոփոխությանը հակառակ հարաբերությամբ։

Համեմատելով I ու II տարբեր դեպքերը, մենք գտնում ենք, որ հարաբերական արժեքի մեծության միևնույն փոփոխությունը կարող է առաջ գալ բոլորովին հակադիր պատճառներից։ Այսպես, 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի հավասարումից կարող է ստացվել 20 արշ. կտավը = 2 բաճկոնի հավասարումը՝ կամ այն պատճառով, որ կտավի արժեքը կրկնապատկվում է, կամ այն պատճառով, որ բաճկոնի արժեքն ընկնում է կիսով չափ. մյուս կողմից, 20 արշ. կտավը = 1/2 բաճկոնի հավասարումը ստացվում է միևնույն սկզբնական հավասարումից կամ այն պատճառով, որ կտավի արժեքը կիսով չափ ընկնում է, կամ այն պատճառով, որ բաճկոնի արժեքը կրկնապատիկ բարձրանում է։

III. Ենթադրենք, թե կտավի ու բաճկոնի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատանքի քանակները փոփոխվում են միաժամանակ միևնույն ուղղությամբ ու միևնույն համամասնությամբ։ Այս դեպքում 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի հավասարումը մնում է անփոփոխ, որքան էլ փոփոխվելիս լինի այդ ապրանքներից յուրաքանչյուրի արժեքը։ Նրանց արժեքի փոփոխությունը մենք կարող ենք երևան հանել միայն այն դեպքում, եթե դրանք համեմատենք մի երրորդ ապրանքի հետ, որի արժեքը հաստատուն է մնում։ Եթե բոլոր ապրանքների արժեքները միաժամանակ ու միևնույն համամասնությամբ բարձրանային կամ ընկնեին, նրանց հարաբերական արժեքներն անփոփոխ կմնային։ Ապրանքների արժեքի իրական փոփոխությունն այո դեպքում միայն նրանով կարտահայտվեր, որ միևնույն աշխատաժամանակի ընթացքում ընդհանրապես ավելի մեծ կամ ավելի փոքր քանակությամբ ապրանք կարտադրվեր, քան առաջ։

IV. Ենթադրենք, թե կտավի և բաճկոնի արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակը, հետևապես նաև նրանց արժեքները, միաժամանակ փոփոխվում են միևնույն ուղղությամբ, բայց տարբեր աստիճանով, կամ փոփոխվում են հակադիր ուղղությամբ և այլն։ Նման բոլոր հնարավոր կոմբինացիաների ազդեցությունը ապրանքի հարաբերական արժեքի վրա որոշվում է պարզապես I, II ու III առանձին դեպքերը կիրառելով։

Ինչպես տեսնում ենք, արժեքի մեծության իրական փոփոխությունները բավականաչափ պարզորեն ու լրիվ կերպով չեն արտացոլվում նրանց հարաբերական արտահայտության մեջ կամ հարաբերական արժեքի մեծության մեջ։ Ապրանքի հարաբերական արժեքը կարող է փոփոխվել, չնայած որ նրա արժեքը հաստատուն է մնում։ Նրա հարաբերական արժեքը կարող է հաստատուն մնալ, չնայած որ արժեքը փոփոխվում է, և, վերջապես, արժեքի մեծության և արժեքի այդ մեծության հարաբերական արտահայտության միաժամանակյա փոփոխությունները, ամենևին էլ միշտ չէ, որ պետք է համապատասխանեն միմյանց։

3) Համարժեքային ձևը

Մենք տեսանք, որ երբ որևէ A ապրանք (կտավը) իր արժեքն արտահայտում է իրենից տարբեր B ապրանքի (բաճկոնի) սպառողական արժեքի մեջ, նա միաժամանակ այդ վերջինին տալիս է արժեքի մի յուրահատուկ ձև, համարժեքի ձև։ Կտավ ապրանքը՝ որպես արժեք իր սեփական կեցությունը նրանով է երևան բերում, որ բաճկոնը, չընդունելով արժեքի իր բնական մարմնական ձևից տարբեր որևէ այլ ձև, նրան՝ կտավին հավասարարժեք է դուրս գալիս։ Այսպիսով, կտավն իր արժեքային կեցությունը նրանով է արտահայտում փաստորեն, որ բաճկոնը կարող է անմիջաբար փոխանակվել նրա հետ։ Ուստի որևէ ապրանքի համարժեքային ձևը նրա՝ մի ուրիշ ապրանքի հետ անմիջաբար փոխանակելիության ձևն է։

Եթե ապրանքի տվյալ տեսակը, օրին. բաճկոնները, ապրանքի մի ուրիշ տեսակի, օրին., կտավի համար, ծառայում է որպես համարժեք, եթե, այդպիսով բաճկոններն այն բնորոշ հատկությունն են ստանում, որ կտավի հետ անմիջաբար փոխանակելիության ձևի մեջ են գտնվում, ապա դրանով դեռևս ամենևին չի մատնանշվում այն համամասնությունը, որով բաճկոններն ու կտավը կարող են փոխանակվել իրար հետ։ Եթե կտավի արժեքի մեծությունը տրված է, հիշյալ համամասնությունը կախված է բաճկոնների արժեքի մեծությունից։ Բաճկոնն արդյոք համարժեք է, իսկ կտավը հարաբերական արժեք, թե՞ ընդհակառակը, կտավը համարժեք է, իսկ բաճկոնը հարաբերական արժեք, միևնույն է, բաճկոնի արժեքի մեծությունը ամեն դեպքում որոշվում է նրա արտադրության համար անհրաժեշտ աշխատաժամանակով, հետևապես, նրա արժեքի ձևից անկախ։ Բայց եթե ապրանքի բաճկոն ներկայացնող տեսակը արժեքի արտահայտության մեջ համարժեքի տեղն է գրավում, նրա արժեքի մեծությունը, որպես այդպիսին, ոչ մի արտահայտություն չի ստանում։ Դեռ ավելի՛ն. նա արժեքային հավասարման մեջ հանդես է գալիս միայն որպես տվյալ իրի որոշ քանակ։

Օրինակ. 40 արշ. կտավն «արժե» — ի՞նչ։— Երկու բաճկոն։ Որովհետև բաճկոն տեսակի ապրանքը այստեղ համարժեքի դեր է խաղում, և բաճկոն սպառողական արժեքը կանգնած է կտավի դեմ որպես արժեքի մարմնացում [Werthkörper] ուստի բաճկոնների մի որոշ քանակն էլ բավական է՝ կտավի արժեքի մի որոշ մեծություն արտահայտելու համար: Ահա ինչո՛ւ երկու բաճկոնը կարող են արտահայտել 40 արշ. կտավի արժեքի մեծությունը, բայց նրանք երբեք չեն կարող արտահայտել իրենց սեփական արժեքի մեծությունը, բաճկոնների արժեքի մեծությունը։ Այս փաստի մակերեսային ըմբռնումը,— իբր թե արժեքային հավասարման մեջ համարժեքը միշտ մի որոշ իրի, մի որոշ սպառողական արժեքի սոսկ քանակի ձև ունի միայն,— մոլորեցրել է Բեյլիին և ստիպել է նրան, ինչպես և նրա նախորդներից ու հետնորդներից շատերին, արժեքի արտահայտության մեջ միայն քանակական հարաբերություն տեսնել։ Իրապես, ապրանքի համարժեքային ձևը արժեքի ոչ մի քանակական սահմանում չի պարունակում։

Առաջին առանձնահատկութունը, որն աչքի է ընկնում համարժեքային ձևը քննելիս այն է, որ սպառողական արժեքը դառնում է իր հակադրության՝ արժեքի դրսևորման ձև։

Ապրանքի նատուրալ ձևը դառնում է արժեքի ձև։ Բայց, nota bene — B ապրանքի համար (բաճկոնի կամ ցորենի կամ երկաթի համար և այլն) այս quid pro quo-ն իրականանում է միայն այն արժեքային հարաբերության սահմաններում, որի մեջ է մտնում նրա հետ ամեն մի ուրիշ A ապրանք (կտավ և այլն),— միայն այդ հարաբերության շրջանակներում։ Քանի որ ոչ մի ապրանք չի կարող ինքն իրեն հարաբերել իբրև համարժեքի և, հետևապես, չի կարող իր բնական արտաքինը իր սեփական արժեքի արտահայտություն դարձնել, ուստի նա պետք է ուրիշ ապրանքի հարաբերի իբրև համարժեքի կամ մի ուրիշ ապրանքի բնական արտաքինը դարձնի արժեքի իր սեփական ձևը։

Շարադրանքն ավելի ակնառու դարձնելու համար այս հարցը լուսաբանենք այն չափերի օրինակով, որոնցով չափվում են ապրանքային մարմինները որպես այդպիսիները, այսինքն՝ իբրև սպառողական արժեքներ։ Մի գլուխ շաքարը, իբրև ֆիզիկական մարմին, որոշ ծանրություն, քաշ ունի, բայց շաքարի ոչ մի գլուխ հնարավորություն չի տալիս անմիջաբար նրա քաշը տեսնելու կամ զգալու։ Ուստի մենք վերցնում ենք մի քանի կտոր երկաթ, որոնց քաշն առաջուց որոշված է։ Երկաթի մարմնաձևը, վերցրած ինքնըստինքյան, նույնքան քիչ է հանդիսանում ծանրության դրսևորման ձև, որքան և շաքարի գլուխը։ Բայց և այնպես շաքարի գլուխը որպես ծանրություն արտահայտելու համար մենք այն կշռային հարաբերության մեջ ենք դնում երկաթի հետ։ Այս հարաբերակցության մեջ երկաթը մի մարմին է, որի մեջ ոչինչ չկա բացի ծանրությունից։ Ուստի երկաթի քանակները ծառայում են իբրև շաքարի կշռաչափ և շաքարի ֆիզիկական մարմնի նկատմամբ ներկայացնում են միայն ծանրության մարմնացում, կամ ծանրության դրսևորման ձև։ Երկաթն այս դերը խաղում է միայն այն հարաբերության սահմաններում, որի մեջ է մտնում նրա հետ շաքարը կամ մի որևէ ուրիշ մարմին, երբ վերջինի քաշը պետք է գտնվի։ Եթե երկու մարմինն էլ ծանրությամբ օժտված չլինեին, նրանք չէին կարող այգ հարաբերության մեջ մտնել, և նրանցից մեկը չէր կարող մյուսի ծանրության արտահայտություն դառնալ։ Երկուսն էլ կշռաթաթերի մեջ դնելով՝ մենք կհամոզվենք, որ նրանք իրոք որպես ծանրություններ նույնն են, ուստի և որոշ համամասնությամբ վերցրած՝ միևնույն քաշն ունեն։ Ինչպես որ երկաթ ներկայացնող մարմինը, որպես կշռաչափ, շաքարի գլխի նկատմամբ միայն ծանրություն է հանդիսանում, այնպես էլ բաճկոն ներկայացնող մարմինը արժեքի մեր արտահայտության մեջ կտավի նկատմամբ միայն արժեք է հանդիսանում։

Սակայն հենց այստեղ էլ դադարում է անալոգիան։ Շաքարի մի գլխի քաշի արտահայտության մեջ երկաթը ներկայացնում է երկու մարմինների համար էլ մի ընդհանուր բնական հատկություն, այն է՝ նրանց ծանրությունը, այնինչ կտավի արժեքի արտահայտության մեջ բաճկոնը ներկայացնում է իրերի ոչ թե բնական հատկությունը, այլ նրանց արժեքը — զուտ հասարակական մի բան։

Քանի որ ապրանքի, օրինակ, կտավի արժեքի հարաբերական ձևն արտահայտում է նրա արժեքային կեցությունը որպես նրա մարմնից ու սրա հատկություններից բոլորովին տարբեր ինչ֊որ մի բան, օրինակ, որպես «բաճկոնանման» մի բան, ուստի հենց ինքը՝ այդ արտահայտությունն արդեն ցույց է տալիս, որ նրա ետևում ինչ-որ հասարակական հարաբերություն է թաքնված։ Ճիշտ հակառակ բնույթ է կրում համարժեքային ձևը։ Չէ՞ որ սրա էությունը հենց այն է, որ ապրանքի տվյալ մարմինը, ասենք՝ բաճկոնը, տվյալ իրը՝ որպես այդպիսին, արժեք է արտահայտում, հետևաբար, հենց իր բնությամբ օժտված է արժեքի ձևով։ Ճիշտ է, այդ իրավացի է միայն այն արժեքային հարաբերության սահմաններում, որտեղ կտավ ապրանքը բաճկոն ապրանքին հարաբերում է որպես համարժեքի։ Բայց որովհետև տվյալ իրի հատկությունները չեն ստեղծվում ուրիշ իրերի նկատմամբ նրա ունեցած հարաբերությամբ, այլ միայն դրսևորվում են այդպիսի հարաբերության մեջ, ուստի առաջ է գալիս այնպիսի պատկերացում, թե բաճկոնը իր համարժեքային ձևով, այլ ապրանքների հետ անմիջաբար փոխանակվելու իր հատկությամբ բնությունից է օժտված ճիշտ այնպես, ինչպես օժտված է ծանրությամբ կամ տաքություն պահելու հատկությամբ։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս համարժեքային ձևի առեղծվածային բնույթը, որը տնտեսագետի բուրժուական բիրտ հայացքը շանթում է միայն այն ժամանակ, երբ այդ ձևը նրա հանդեպ կանգնում է պատրաստի կերպարանքով — որպես փող։ Այն ժամանակ տնտեսագետը փորձում Է օձիքն ազատել ոսկու և արծաթի միստիկական բնույթից, նրանց տեղը խցկելով ավելի պակաս շլացուցիչ ապրանքներ և ավելի ու ավելի նոր հաճույքով թվարկելով ապրանքային այն խաժամուժի ցուցակը, որն իր ժամանակին ապրանքային համարժեքի դեր է կատարել։ Նրա մտքով չի էլ անցնում, որ արժեքային ամենապարզ արտահայտությունը։ 20 արշին կտավը = 1 բաճկոնի, արդեն տալիս է համարժեքային ձևի առեղծվածի լուծումը։

Համարժեք ծառայող ապրանքի մարմինը միշտ հանդես է գալիս որպես մարդկային աբստրակտ աշխատանքի մարմնացում և միշտ էլ միևնույն ժամանակ որոշ օգտակար, կոնկրետ աշխատանքի արդյունք է։ Այսպիսով, այդ կոնկրետ աշխատանքը դառնում է մարդկային աբստրակտ աշխատանքի արտահայտություն։ Եթե, օրինակ, բաճկոնը ծառայում է ոչ ավելի, քան որպես մի իր, որի մեջ իրականացած է մարդկային աբստրակտ աշխատանքը, ապա դերձակի աշխատանքը ևս, որը փաստորեն իրականացած է բաճկոնի մեջ, ծառայում է որպես ոչ ավելի քան մարդկային աբստրակտ աշխատանքի իրականացման ձև։ Կտավի արժեքի արտահայտության մեջ դերձակի աշխատանքի օգտակարությունը նրանով չի արտահայտվում, որ նա շորեր, հետևապես,— նաև մարդիկ է պատրաստում, այլ նրանով, որ նա մի այնպիսի իր է արտադրում, որի մեջ մենք իսկույն տեսնում ենք արժեք, այսինքն՝ աշխատանքի այնպիսի խտացվածք, որը ոչնչով չի տարբերվում կտավի արժեքի մեջ առարկայացած աշխատանքից։ Արժեքի մի այդպիսի հայելի պատրաստելու համար դերձակությունն ինքը ուրիշ ոչինչ չպետք է արտացոլի իր մեջ, բացի ընդհանրապես մարդկային աշխատանք լինելու իր աբստրակտ հատկությունից։

Դերձակության ձևի մեջ, ինչպես և ջուլհակության ձևի մեջ, մարդկային աշխատուժ է ծախսվում։ Հետևաբար, այդ երկու գործունեությունն էլ մարդկային աշխատանքի ընդհանուր բնույթ են կրում և մի քանի որոշ դեպքերում, օրինակ, արժեքի արտադրության մեջ, պետք է միայն այս տեսակետից դիտվեն։ Այստեղ միստիկական ոչինչ չկա։ Բայց ապրանքի արժեքի արտահայտության մեջ բանը այլ կերպարանք է ընդունում։ Օրինակ, արտահայտելու համար, որ ջուլհակությունը ոչ թե իր կոնկրետ ձևով է կտավի արժեքն ստեղծում, այլ մարդկային աշխատանքի իր ընդհանրական հատկությամբ,— ջուլհակությանը հակադրվում է դերձակությունը, հակադրվում է կտավի համարժեքն ստեղծող կոնկրետ աշխատանքը, որպես մարդկային աբստրակտ աշխատանքի իրականացման ակնառու ձև։

Եվ այսպես, համարժեքային ձևի երկրորդ առանձնահատկությունն այն է, որ կոնկրետ աշխատանքն այստեղ դառնում է իր հակադրության, մարդկային աբստրակտ աշխատանքի դրսևորման ձև։

Բայց որովհետև այդ կոնկրետ աշխատանքը, դերձակությունը, այստեղ հանդես է դալիս որպես մարդկային տարբերազուրկ աշխատանքի պարզ արտահայտություն, ուստի նա այղ ձևի մեջ նույնանման է մի ուրիշ աշխատանքի, կտավի մեջ պարունակված աշխատանքի հետ. այդ պատճառով էլ նա, չնայած որ ապրանքներ արտադրող ամեն մի աշխատանքի նման մասնավոր աշխատանք է, այնուամենայնիվ, նա անմիջականորեն հասարակական ձև ունեցող աշխատանք է։ Հենց այդ պատճառով էլ նա արտահայտվում է մի այնպիսի արդյունքի մեջ, որը կարող է անմիջաբար փոխանակվել մի ուրիշ ապրանքի հետ։ Այսպիսով, համարժեքային ձևի երրորդ առանձնահատկությունն այն է, որ մասնավոր աշխատանքը դառնում է իր հակադրության ձև, այսինքն՝ դառնում է անմիջականորեն հասարակական ձև ունեցող աշխատանք։

Համարժեքային ձևի այս վերջին երկու առանձնահատկությունները մեզ համար է՛լ ավելի շոշափելի կդաոնան, եթե մենք դիմենք այն մեծ հետազոտողին, որն առաջին անդամ վերլուծել է արժեքի ձևը, մտածողության այնքան բազմաթիվ ձևերի, հասարակական ձևերի ու բնության ձևերի հետ միասին։ Ես նկատի ունեմ Արիստոտելին։

Ամենից առաջ Արիստոտելը միանգամայն պարզ մատնանշում է, որ ապրանքի փողային ձևը արժեքի պարզ ձևի, այսինքն՝ մի ապրանքի արժեքը ամեն մի այլ ապրանքի արժեքով արտահայտելու հետագա զարգացումն է միայն. իրոք, նա ասում է.

«5 անկողինը = 1 տան» («Κλίναι πεντε άντί οικίας»)

«չի տարբերվում»

«5 անկողինը = այսքան փողի»

(«Κλίναι πεντε άντί... όσου αί πεντε κλίναι)

Այնուհետև, նա ըմբռնում է, որ արժեքային այն հարաբերությունը, որի մեջ պարունակված է արժեքի այդ արտահայտությունը, իր հերթին վկայում է, որ տունը որակապես նույնացվում է անկողնի հետ, և որ այդ զգայապես տարբեր իրերը, առանց իրենց էության այդպիսի նույնության, չէին կարող իրար հարաբերել որպես համաչափելի մեծությաններ։ «Փոխանակությունը, — ասում է նա,— չի կարող լինել առանց հավասարության, իսկ հավասարությունը՝ առանց համաչափելիությանն («ουτ ίσότης μή ουσης συμμετρίας»)։ Բայց այստեղ նա դեմ է առնում դժվարության և դադարեցնում է արժեքի ձևի հետագա վերլուծությունը։ «Բայց իրականում անկարելի է («τη μεν ουλ αλήθεια άδυναΐον»), որ այնքան տարբեր տեսակի իրերը լինեն համաչափելի», այսինքն՝ որակապես հավասար։ Այդպիսի հավասարեցումը կարող է, լոկ իրերի իսկական բնությանը խորթ մի բան լինել կարող է, հետևապես, «գործնական պահանջը բավարարելու մի արհեստական եղանակ» լինել միայն։

Այսպես ուրեմն, Արիստոտելն ինքը մեզ ցույց է տալիս, թե հատկապես ի՛նչն է անհնարին դարձրել նրա հետագա վերլուծությունը — դա արժեքի հասկացողության բացակայությունն է։ Ո՞րն է այն միատեսակ տարրը, այսինքն՝ այն ընդհանուր սուբստանցը, որն անկողինների համար ներկայացնում է տունը անկողինների արժեքի արտահայտության մեջ։ Ոչ մի այդպիսի բան չի կարող «իրականության մեջ գոյություն ունենալ»,— ասում է Արիստոտելը։ Ինչո՞ւ։ Տունը կանգնած է անկողնի դեմ որպես մի հավասար բան և այն չափով, որչափով նա ներկայացնում է այն, ինչ իսկապես միանման է այդ երկուսի — և՛ անկողնի, և՛ տան մեջ։ Իսկ դա մարդկային աշխատանքն է։

Բայց այն փաստը, որ ապրանքային արժեքների ձևի մեջ աշխատանքի բոլոր տեսակներն էլ արտահայտվում են որպես միատեսակ և, հետևապես, հավասար նշանակություն ունեցող մարդկային աշխատանք,— այդ փաստը Արիստոտելը չէր կարող հենց արժեքի ձևից բխեցնել, որովհետև հունական հասարակությունը հիմնված էր ստրկական աշխատանքի վրա և, հետևաբար, նրա բնական բազիսը մարդկանց ու նրանց աշխատուժերի անհավասարությունն էր։ Աշխատանքի բոլոր տեսակների հավասարությունն ու հավասարանշանակությունը, որչափով նրանք մարդկային աշխատանք են ընդհանրապես,— արժեքի արտահայտության այդ գաղտնիքը կարող է միայն այն ժամանակ վերծանվել, երբ մարդկային հավասարության իդեան արդեն ժողովրդական նախապաշարմունքի կայունություն է ստացել։ Իսկ այդ հնարավոր է միայն այնպիսի հասարակության մեջ, որտեղ ապրանքային ձևն աշխատանքի արդյունքի ընդհանրական ձևն է, և, հետևաբար, մարդկանց, որպես ապրանքատերերի, միմյանց հետ ունեցած հարաբերությունն է տիրապետող հասարակական հարաբերությունը։ Արիստոտելի հանճարը երևան է գալիս հենց այն բանի մեջ, որ ապրանքների արժեքի արտահայտության մեջ նա հայտնագործում է հավասարության հարաբերությունը։ Միայն այն հասարակության պատմական սահմանները, որի մեջ նա ապրում էր, նրան խանգարեցին բացահայտելու, թե «իրականության մեջ» հատկապես ի՛նչն է կազմում հավասարության այդ հարաբերությունը։

4) Արժեքի պարդ ձևը՝ ամբողջությամբ վերցրած

Ապրանքի արժեքի պարզ ձևը նրա արժեքային հարաբերությունն է իրենից տարբեր տեսակի ապրանքի հետ, կամ նրա փոխանակային հարաբերությունը վերջինի հետ։ A ապրանքի արժեքը որակապես արտահայտվում է B ապրանքի՝ A ապրանքի հետ անմիջաբար փոխանակվելու ընդունակությամբ։ Արժեքը քանակապես արտահայտվում է B ապրանքի որոշ քանակի՝ A ապրանքի տվյալ քանակի հետ փոխանակվելու ընդունակությամբ։ Ուրիշ խոսքով՝ ապրանքի արժեքն ինքնուրույն արտահայտություն է ստանում, երբ ապրանքը ներկայանում է որպես «փոխանակային արժեք»։ Երբ մենք այս գլխի սկզբում, շրջուն տերմինաբանությանը հետևելով, ասում էինք, թե ապրանքն սպառողական արժեք է և փոխանակային արժեք, ապա, խստորեն ասած, այդ սխալ էր։ Ապրանքն սպառողական արժեք կամ սպառման առարկա և «արժեք» է։ Նա իր այդ երկակի բնույթը երևան է հանում, երբ նրա արժեքը ստանում է դրսևորման սեփական, նրա նատուրալ ձևից տարբեր ձև, այն է՝ փոխանակային արժեքի ձև, ընդ որում մեկուսացված քննվող ապրանքը երբեք այդ ձևը չի ունենում, բայց այդպիսի ձև ունենում է միշտ միայն արժեքային կամ փոխանակային հարաբերության մեջ մի ուրիշ, տարբեր տեսակի ապրանքի նկատմամբ։ Քանի որ մենք այդ հիշում ենք, ապա վերոհիշյալ սխալ բառագործածությունը ոչ մի սխալ չի առաջացնում, այլ կրճատ արտահայտության համար է ծառայում միայն։

Մեր վերլուծությունը ցույց տվեց, որ ապրանքի արժեքի ձևը կամ նրա արժեքի արտահայտությունը բխում է ապրանքի արժեքի բնությունից, և ոչ ընդհակառակը՝ արժեքը կամ արժեքի մեծությունը չէ, որ բխում է փոխանակային արժեքից, արժեքի արտահայտման այդ եղանակից։ Բայց հենց այդպես են պատկերացնում բանը, մի կողմից, մերկանտիլիստներն ու նրանց արդի երկրպագուները, ինչպես Ֆերյեն, Գանիլը և այլն, մյուս կողմից, նրանց հակոտնյաները, ազատ առևտրի արդի շրջիկ-գործակալները, ինչպես Բաստիան և նրա նմանները։ Մերկանտիլիստները ծանրության կենտրոնը փոխադրում են արժեքի արտահայտության որակական կողմի վրա, այսինքն՝ ապրանքի համարժեքային ձևի վրա, որն իր ավարտուն արտահայտությունը գտնում է փողի մեջ, այնինչ ֆրիտըեդերյան ապրանքի ժամանակակից շրջավաճառները, որոնք պետք է իրենց ապրանքը ծախեն՝ ի՛նչ գնով ուղում է լինի, գլխավոր ուշադրությունը դարձնում են, ընդհակառակը, արժեքի հարաբերական ձևի քանակական կողմի վրա։ Հետևաբար, նրանց համար ապրանքի թե արժեքը և թե արժեքի մեծությունը գոյություն ունեն միայն այն արտահայտության մեջ, որ նրանք ստանում են ապրանքների փոխանակային հարաբերության մեջ, այսինքն՝ միայն ապրանքների ընթացիկ գնացուցակի սյունակներում։ Շոտլանդացի Մակլեոդը, որի պրոֆեսիոնալ պարտականությունն այն է, որ Լոմբարդստրիտի բանկիրների հնամոլ պատկերացումներն ըստ կարելույն մեծ գիտականությամբ գեղազարդի, մի հաջող համադրություն է ներկայացնում սնահավատ մերկանտիլիստների և ազատ առևտրի իդեաների լուսավորված շրջավաճառների միջև։

Ավելի մոտիկից քննելով A ապրանքի արժեքի արտահայտությունը նրա արժեքային հարաբերության մեջ B ապրանքի նկատմամբ, մենք տեսանք, որ այդ հարաբերության սահմաններում A ապրանքի նատուրալ ձևը լոկ սպառողական արժեքի կերպարանք է ներկայացնում, իսկ B ապրանքի նատուրալ ձևը՝ լոկ արժեքի ձև՝ կամ արժեքի կերպարանք։ Այսպիսով, սպառողական արժեքի ու արժեքի այն ներքին հակադրությունը, որ թաքնված է ապրանքի մեջ, արտահայտվում է արտաքին հակադրության միջոցով, այսինքն՝ երկու ապրանքների հարաբերության միջոցով, որի շրջանակներում մեկ ապրանքը,— այն ապրանքը, որի արժեքը արտահայտվում է,— անմիջաբար լոկ սպառողական արժեքի դեր է խաղում, իսկ մյուս ապրանքը,— այն, որի մեջ արժեքն արտահայտվում է,— անմիջաբար միայն փոխանակային արժեքի դեր է խաղում։ Հետևաբար, ապրանքի արժեքի պարզ ձևը ապրանքի մեջ պարունակվող այն հակադրության դրսևորման պարզ ձևն է, որ կա սպառողականի արժեքի ու արժեքի միջև։

Բոլոր հասարակական կացութաձևերում աշխատանքի արդյունքն սպառման առարկա է, բայց զարգացման պատմականորեն որոշ միայն մեկ դարաշրջան է աշխատանքի արդյունքը ապրանք դարձնում,— այսինքն՝ այն դարաշրջանը, երբ օգտակար իրի արտադրության վրա ծախսված աշխատանքը հանդես է գալիս որպես այդ իրի «առարկայական» հատկություն, որպես նրա արժեքը։ Այստեղից հետևում է, որ ապրանքի արժեքի պարզ ձևը միևնույն ժամանակ աշխատանքի արդյունքի ապրանքային պարզ ձևն է որ, ըստ այնմ, ապրանքային ձևի զարգացումը համընկնում է արժեքի ձևի զարգացման հետ։

Առաջին հայացքից արդեն ակներնև արժեքի պարզ ձևի անբավարարությունը, այդ սաղմնային ձևի, որը միայն մի շարք փոխակերպումներ անցնելով է հասունանում մինչև գնի ձևը։

A ապրանքի արժեքի արտահայտությունը B ապրանքի մեջ միայն տարբերում է A ապրանքի այդ արժեքը նրա սեփական սպառողական արժեքից և այդ պատճառով էլ ապրանքը դնում է միայն մեկ փոխանակային հարաբերության մեջ,— որևէ աոանձին, նրանից տարբեր ապրանքային տեսակի հետ ունեցած փոխանակային հարաբերության մեջ, բայց նա չի արտահայտում այդ ապրանքի որակական նույնությունն ու քանակական համամասնությունը ապրանքների մյուս բոլոր տեսակների հետ։ Մեկ ապրանքի արժեքի պարզ հարաբերական ձևին համապատասխանում է մի ուրիշ ապրանքի առանձին համարժեքային ձևը։ Այսպես, օրինակ, բաճկոնը կտավի արժեքի հարաբերական արտահայտության մեջ ունի համարժեքային ձև, կամ միայն այդ առանձին ապրանքային տեսակի՝ կտավի նկատմամբ անմիջաբար փոխանա֊կելիության ձև:

Մինչդեռ, արժեքի առանձին ձևը ինքն իրեն փոխվում է ավելի լիակատար ձևի։ Թեև այդ ձևի միջոցով A եզակի ապրանքի արժեքն արտահայտվում է ուրիշ տեսակի միայն մի ապրանքի մեջ, սակայն այս դեպքում ամենևին նշանակություն չունի, թե ինչ ապրանք է այդ՝ բաճկոն է արդյոք, երկաթ, ցորեն և այլն։ Որչափով միևնույն ապրանքը ապրանքի մերթ այս, մերթ այն տեսակի հետ արժեքային հարաբերությունների մեջ է մտնում, առաջ են գալիս նրա արժեքի տարբեր պարզ արտահայտություններ[Տե՛ս 22a ծանոթ.]: Նրա արժեքի հնարավոր արտահայտությունների թիվը սահմանափակված է ապրանքի՝ նրանից տարբեր տեսակների թվով միայն։ Ապրանքի արժեքի եզակի արտահայտությունը, այսպիսով, վեր է ածվում նրա արժեքի մի շարք տարբեր պարզ արտահայտությունների, ընդ որում այդ շարքը կարող է երկարացվել ուզած չափով։

B. Արժեքի լրիվ կամ ծավալուն ձև

A ապրանքի z քան ակր — B ապրանքի u քանակին, կամ = C ապրանքի v քանակին, կամ = D ապրանքի w քանակին, կամ = E ապրանքի x քանակին, կամ == և այլն։

(20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի, կամ = 10 ֆունտ թեյի, կամ = 40 ֆունտ սուրճի, կամ = կվարտեր ցորենի, կամ = 2 ունցիա ոսկու, կամ = 1/2 տոննա երկաթի, կամ = և այն)

1) Արժեքի ծավալուն հարաբերական ձևը

Տվյալ ապրանքի, օրինակ, կտավի արժեքը հիմա արտահայտվում է ապրանքային աշխարհի ուրիշ անթիվ տարրերի մեջ։ Ամեն մի ուրիշ ապրանքային մարմին դառնում է կտավի արժեքի հայելի։ Այսպիսով, միայն այժմ

է այդ արժեքն ինքը իսկապես երևան գալիս իբրև տարբերազուրկ մարդկային աշխատանքի խտացվածք։ Որովհետև արժեք ստեղծող աշխատանքը հիմա միանգամայն որոշակի ներկայացված է որպես մի աշխատանք, որն ամեն մի ուրիշ մարդկային աշխատանքի հավասար նշանակություն ունի, անկախ այն բանից, թե ի՛նչ նատուրալ ձև ունի վերջինը և ինչի՛ մեջ է առարկայանում այն՝ բաճկոնի, ցորենի, երկաթի, ոսկու մեջ և այլն։ Այդ պատճառով էլ արժեքի իր ձևի շնորհիվ կտավը հիմա հասարակական հարաբերության մեջ է մտնում ապրանքի ո՛չ միայն մի ուրիշ առանձին տեսակի հետ, այլև ամբողջ ապրանքային աշխարհի հետ։ Որպես ապրանք նա այդ աշխարհի քաղաքացին է։ Միևնույն ժամանակ ապրանքային արժեքի արտահայտության անվերջ շարքը ցույց է տալիս, որ արժեքը բացարձակապես անտարբեր է դեպի սպառողական արժեքի ամեն մի հատուկ ձև, որի մեջ նա երևան է դալիս։

Առաջին ձևում՝ 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի, կարող է հասարակ պատահականություն թվալ այն իրողությունը, որ այս երկու ապրանքը փոխանակելի են իրար հետ մի որոշ քանակական հարաբերակցությամբ։ Երկրորդ ձևում, ընդհակառակը, անմիջապես երևում է նրա հետևում թաքնված հիմքը, որն էապես տարբեր է պատահական արտահայտությունից և որոշում է այդ վերջինը։ Կտավի արժեքը մնում է միատեսակ իր մեծությամբ, անկախ այն բանից՝ բաճկոնի՞ մեջ է արտահայտված այն, թե՞ սուրճի կամ երկաթի մեջ և այլն,— ուրիշ անչափ բազմազան ապրանքների մեջ, որոնք պատկանում են ամենատարբեր տերերի։ Երկու անհատական ապրանքատերերի պատահական հարաբերությունը չքանում է։ Ակներև է դառնում, որ ո՛չ թե փոխանակությունն է կարգավորում ապրանքի արժեքի մեծությունը, այլ, ընդհակառակը, ապրանքի արժեքի մեծությունն է կարգավորում նրա փոխանակային հարաբերությունները։

2) Հատուկ համարժեքային ձևը

Ամեն մի ապրանք՝ բաճկոնը, թեյը, ցորենը, երկաթը և այլն, կտավի արժեքի արտահայտության մեջ համարժեքի, այսինքն՝ արժեքի մարմնի դեր է խաղում։ Յուրաքանչյուր այսպիսի ապրանքի որոշ նատուրալ ձևը հիմա մի Հատուկ համարժեքային ձև է՝ բազմաթիվ ուրիշ ձևերի կողքին։ Նույն կերպով էլ տարբեր ապրանքային մարմինների մեջ պարունակվող օգտակար աշխատանքի բազմազան որոշ, կոնկրետ տեսակները հիմա ծառայում են միայն որպես ընդհանրապես մարդկային աշխատանքի իրականացման ու դրսևորման ձևեր։

3) Արժեքի լրիվ կամ ծավալուն ձևի թերությունները

Նախ, ապրանքի արժեքի հարաբերական արտահայտությունն այստեղ ավարտուն չէ, որովհետև նրա արժեքի արտահայտությունների շարքը երբեք վերջանում։ Այն շղթան, որի օղակները արժեքի հավասարումներից են

կազմված, միշտ կարող է երկարացվել՝ նրա մեջ մտցնելով ամեն մի նոր երևան եկող ապրանքատեսակ. որը նյութ է մատակարարում արժեքի նոր արտահայտության համար։ Երկրորդ, այդպիսի շղթան կազմում է արժեքի ցիրուցան ու այլատեսակ արտահայտությունների մի գույնզգույն մոզաիկա։ Վերջապես, եթե առանց բացառության բոլոր ապրանքների հարաբերական արժեքները արտահայտված են այս ծավալուն ձևի մեջ, ինչպես որ այդ հենց պետք է պատահի, ապա յուրաքանչյուր ապրանքի արժեքի հարաբերական ձևը ստանում է արժեքի արտահայտությունների մի անվերջ շարք, որը տարբերվում է ամեն մի այլ ապրանքի արժեքի հարաբերական ձևի արտահայտությունից։ Արժեքի ծավալուն հարաբերական ձևի թերություններն իրենց հերթին արտացոլվում են նաև նրան համապատասխանող համարժեքային ձևի մեջ։ Որովհետև ապրանքի ամեն մի առանձին տեսակի նատուրալ ձևն այստեղ մի հատուկ համարժեքային ձև է անթիվ ուրիշ հատուկ համարժեքային ձևերի կողքին, ուստի ընդհանրապես գոյություն ունեն միայն սահմանափակ համարժեքային ձևեր, որոնցից յուրաքանչյուրը բացառում է մնացած բոլորին։ Նմանապես, ամեն մի հատուկ ապրանքային համարժեքի մեջ պարունակվող աշխատանքի որոշ, կոնկրետ, օգտակար տեսակը ներկայացնում է մարդկային աշխատանքի դրսևորման մի հատուկ, հետևաբար և ոչ սպառիչ ձև միայն։ ճիշտ է, այդ աշխատանքը դրսևորվելու իր լրիվ ու սպառիչ ձևը դրսևորման այդ հատուկ ձևերի ամբողջության մեջ է ստանում։ Բայց և այնպես այստեղ նա դրսևորման միասնական ձև չունի։

Ասենք՝ արժեքի ծավալուն հարաբերական ձևը կազմված է միայն արժեքի պարզ հարաբերական արտահայտությունների կամ առաջին ձևի հավասարումների գումարից, օրինակ՝

20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի,

20 արշ. կտավը = 10 ֆունտ թեյի և այլն։

Բայց այդ հավասարումներից յուրաքանչյուրը պարունակում է նաև համանման հակադարձ հավասարում՝

1 բաճկոնը = 20 արշ. կտավի,

10 ֆունտ թեյը = 20 արշ. կտավի և այլն։

Եվ իրոք, եթե որևէ մեկը իր կտավը փոխանակում է բազմաթիվ ուրիշ ապրանքների հետ և, հետևապես, նրա արժեքն արտահայտում է մի շարք ուրիշ ապրանքներով, ապա բազմաթիվ ուրիշ ապրանքատերեր էլ, ակներև է, որ պետք է իրենց ապրանքներն անպայման փոխանակեն կտավի հետ, հետևապես, պետք է իրենց տարրեր ապրանքների արժեքն արտահայտեն միևնույն երրորդ ապրանքով, կտավով։ Այսպես ուրեմն, շուռ տանք՝ 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի կամ = 10 ֆունտ թեյի կամ = և այլն շարքը, այսինքն՝ արտահայտենք միայն այն հակադարձ հարաբերությունը, որն ըստ գործի էության արդեն պարունակվում է այդ շարքի մեջ. այն ժամանակ կստանանք՝

C. Արժեքի ընդհանրական ձևը

1 բաճկոնը = |
10 ֆունտ թեյը = |
40 ֆունտ սուրճը = |
1 կվարտեր ցորենը = | — 20 արշ. կտավի։
2 ունցիա ոսկին = |
1/2 տոննա երկաթը = |
A ապրանքի x քանակը = |

և այլն

1) Արժեքի ձևի փոխված բնույթը

Հիմա ապրանքներն իրենց արժեքներն արտահայտում են՝ 1) պարզ ձևով, որովհետև նրանք այդ արտահայտում են միայն մեկ ապրանքի մեջ, և 2) միատեսակ ձևով, որովհետև, այդ արտահայտում են միևնույն ապրանքի մեջ։ նրանց արժեքի ձևը պարզ է և նրանց բոլորի համար ընդհանուր, ուրեմն և ընդհանրական է։

I և II ձևերը հանգում էին միայն այն թանին, որ տվյալ ապրանքի արժեքն արտահայտվում էր որպես մի բան, որը տարբեր էր նրա սեփական սպառողական արժեքից կամ նրա ապրանքային մարմնից։

Առաջին ձևը տալիս էր արժեքի այսպիսի հավասարումներ՝ 1 բաճկոնը = 20 արշ. կտավի, 10 ֆունտ թեյը = 1/2 տոննա երկաթի և այլն։ Բաճկոնի արժեք արտահայտվում է որպես կտավին հավասար մի բան, թեյի արժեքը՝ որպես երկաթին հավասար մի բան և այլն։ Բայց կտավին և երկաթին հավասար այդ բաները, բաճկոնի ու թեյի արժեքի այդ արտահայտությունները, նույնքան տարբեր են, որքան և կտավն ու երկաթը։ Ակներև է, որ այս ձևը գործնականում հանդիպում է փոխանակության միայն առաջին սաղմնավորման ժամանակ, երբ աշխատանքի արդյունքները փոխանակության միայն բացառիկ ու պատահական գործողությունների ժամանակ են ապրանքներ դառնում։

Երկրորդ ձևն առաջինից ավելի լրիվ կերպով է տարբերում ապրանքի արժեքը նրա սեփական սպառողական արժեքից, որովհետև, օրինակ, բաճկոնի արժեքը այստեղ կանգնած է իր նատուրալ ձևի դեմ բոլոր հնարավոր տեսակներով, որպես կտավին հավասար, երկաթին հավասար, թեյին հավա֊ սար մի բան և այլն,— ուրիշ ամեն ուզածդ բանի հավասար, բայց ոչ իրեն՝ բաճկոնին հավասար բան։ Մյուս կողմից, այստեղ ուղղակի բացառվում է ապրանքների արժեքի ամեն մի ընդհանուր արտահայտություն, որովհետև ամեն մի առանձին ապրանքի արժեքի արտահայտության մեջ մյուս բոլոր, ապրանքները մտնում են միայն համարժեքների ձևով։ Արժեքի ծավալուն ձևն առաջին անգամ փաստորեն իրագործվում է այն ժամանակ, երբ աշխատանքի որևէ մեկ արդյունք, օրինակ, անասունը, արդեն ո՛չ թե իբրև բացառություն, այլ սովորաբար փոխանակվում է ուրիշ շատ ապրանքների հետ։

Մեր նոր ստացած II ձևն ապրանքային աշխարհի արժեքներն արտահայտում է ապրանքի մեկ ու միևնույն տեսակի մեջ, որն այդ աշխարհից բաժանվել է, օրինակ, կտավի մեջ, և, այդպիսով, բոլոր ապրանքների արժեքները ներկայացնում է կտավի հետ նրանց ունեցած հավասարության միջոցով։ Այժմ ամեն մի ապրանքի արժեքը, որպես կտավին հավասար մի բան, տարբերվում է ո՛չ միայն իր սեփական սպառողական արժեքից, այլև ամեն մի սպառողական արժեքից, և հենց դրանով էլ ներկայացնում է այն, ինչ ընդհանուր է տվյալ ապրանքի և բոլոր մյուս ապրանքների համար։ Հետևաբար, միայն այս ձևն է իսկապես հարաբերություն հաստատում ապրանքների որպես արժեքների, միջև, կամ հնարավորություն է տալիս, որ նրանք միմյանց նկատմամբ հանդես գան որպես փոխանակային արժեքներ։

Նախկին երկու ձևերն էլ յուրաքանչյուր ապրանքի արժեքն արտահայտում են կամ մի միակ այլատեսակ ապրանքի մեջ, կամ նրանից տարբերվող մի շարք բազմաթիվ ապրանքների մեջ։ Երկու դեպքում էլ իր համար արժեքի մի ձև ձեռք բերելն աոանձին ապրանքի, այսպես ասած, մասնավոր գործն է, և նա այդ բանը կատարում է առանց մնացած ապրանքների աջակցության։ Վերջինները նրա նկատմամբ լոկ համարժեքի պասսիվ դեր են կատարում։ Արժեքի ընդհանրական ձևը, ընդհակառակը, առաջ է գալիս միայն որպես ամբողջ ապրանքային աշխարհի ընդհանուր գործ։ Տվյալ ապրանքը արժեքի ընդհանրական արտահայտություն է ձեռք բերում միայն այն պատճառով, որ մյուս բոլոր ապրանքներն իրենց արժեքը նրա հետ միաժամանակ արտահայտում են միևնույն համարժեքի մեջ, և ամեն մի նոր երևան եկող ապրանք պետք է նույնն անի։ Դրա հետ միաժամանակ պարզվում է, որ քանի որ ապրանքների արժեքը [Werthgegenständlichkeit] այդ իրերի «զուտ հասարակական կեցությունն» է, ուստի նա արտահայտվել կարող է միայն նրանց բազմակողմանի հասարակական հարաբերության միջոցով, որ ապրանքային արժեքի ձևը, այդ պատճառով էլ, պետք է հասարակական նշանակություն ունեցող ձև լինի։

Հիմա բոլոր ապրանքները կտավին հավասար լինելու իրենց ձևով ո՛չ միայն որակապես հավասար բաներ են, այսինքն՝ արժեքներ են ընդհանրապես, այլև միաժամանակ արժեքի քանակապես համեմատելի մեծություններ են։ Որովհետև նրանք իրենց արժեքի մեծություններն արտացոլում են միևնույն նյութի՝ կտավի մեջ, ուստի արժեքի այդ մեծությունները միմյանց արտացոլում են փոխադարձաբար։ Օրինակ, 10 ֆունտ թեյը = 20 արշ. կտավի, և 40 ֆունտ սուրճը = 20 արշ. կտավի։ Հետևապես, 10 ֆունտ թեյը = 40 ֆունտ սուրճի։ Կամ՝ 1 ֆունտ սուրճի մեջ պարունակվում է աշխատանքի՝ արժեքի այդ սուբստանցի, միայն քառորդ մասն ա՛յն քանակի, որը պարունակվում է 1 ֆունտ թեյի մեջ։

Ապրանքային աշխարհի արժեքի ընդհանրական հարաբերական ձևը հիշյալ աշխարհից բացառված համարժեք-ապրանքին, կտավին, տալիս է ընդհանրական համարժեքի բնույթ։ Նրա սեփական նատուրալ ձևը, այսպիսով, դառնում է ամբողջ ապրանքային աշխարհի համար արժեքի ընդհանուր արտահայտիչ, հետևաբար, կտավը մյուս բոլոր ապրանքների հետ անմիջաբար փոխանակվելու ընդունակություն է ձեռք բերում։ Նրա մարմնաձևը մարդկային ամեն մի աշխատանքի ընդհանրական հասարակական կեղևի տեսանելի մարմնառության դեր է խաղում։ Ջուլհակությունը, կտավ արտադրող մասնավոր աշխատանքը, գտնվում է միևնույն ժամանակ ընդհանրական և հասարակական ձևի մեջ, աշխատանքի մյուս բոլոր տեսակների հետ հավասարության ձևի մեջ։ Այն անթիվ հավասարումները, որոնցից կազմված է արժեքի ընդհանրական ձևը, կտավի մեջ իրականացած աշխատանքը հերթով հավասարեցնում են ամեն մի ուրիշ ապրանքի մեջ պարունակված աշխատանքի բոլոր տեսակներին և դրանով ջուլհակությունը դարձնում են առհասարակ մարդկային աշխատանքի դրսևորման ընդհանրական ձև։ Այսպիսով, ապրանքային արժեքի մեջ առարկայացած աշխատանքը ո՛չ միայն բացասական արտահայտություն է ստանում, որպես մի աշխատանք, որի մեջ վերացության են ենթարկված աշխատանքի, իրական տեսակների բոլոր կոնկրետ ձևերն ու օգտակար հատկությունները, այլ որոշակի հանդես է գալիս նաև նրա սեփական դրական բնույթը, այն է, որ աշխատանքի բոլոր իրական տեսակները վեր են ածվում մարդկային աշխատանքի մի բնույթի, որն ընդհանուր է նրանց համար՝ մարդկային աշխատուժի ծախսման։

Արժեքի ընդհանրական ձևը, որն աշխատանքի արդյունքները ներկայացնում է պարզապես իբրև տարբերազուրկ մարդկային աշխատանքի խտացվածքներ, հենց իր սեփական կաոուցվածքով ցույց է տալիս, որ ինքն ապրանքային աշխարհի հասարակական արտահայտությունն է։ Այսպիսով, նա բացահայտում է, որ այդ աշխարհի սահմաններում աշխատանքի րնդհանրական-համամարդկային բնույթը կազմում է նրա առանձնահատուկ Հասարակական բնույթը։

2) Արժեքի հարաբերական ձևի և համարժեքային ձևի ղարգտցման հարաբերությունը

Արժեքի հարաբերական ձևի զարգացման աստիճանին համապատասխանում է համարժեքային ձևի զարգացման աստիճանը։ Սակայն — և այս կարևոր է նշել — համարժեքային ձևի զարգացումը արժեքի հարաբերական ձևի զարգացման արտահայտությունն ու հետևանքն է միայն։

Ապրանքի արժեքի պարզ, կամ առանձին, հարաբերական ձևը մի ուրիշ ապրանք դարձնում է առանձին համարժեք; Հարաբերական արժեքի ծավալուն ձևր,— մեկ ապրանքի արժեքի այս արտահայտությունը մյուս բոլոր ապրանքների մեջ,— վերջիններին տալիս է բազմազան հատուկ համարժեք֊ների ձև։ Վերջապես, ապրանքի մի հատուկ տեսակ ընդհանրական համարժեքի ձև է ընդունում, որովհետև մյուս բոլոր ապրանքներն այն դարձնում են արժեքի իրենց միասնական ընդհանրական ձևի նյութ։

Այն նույն աստիճանով, որով զարգանում է արժեքի ձևն ընդհանրապես, զարգանում է նաև նրա երկու բևեռների՝ արժեքի հարաբերական ձևի ու համարժեքային ձևի հակադրությունը։

Արդեն առաջին ձևը՝ 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի, պարունակում է այս հակադրությունը, բայց ֆիքսացիայի չի ենթարկում այն։ Նայած թե մենք

այդ հավասարումն ինչպե՛ս կկարդանք՝ աջից ձախ, թե՞ ընդհակառակը, ապրանքային երկու բևեռներից յուրաքանչյուրը, թե՛ կտավը և թե՛ բաճկոնը, փոփոխակիորեն կգտնվի արժեքի մերթ հարաբերական, մերթ համարժեքային ձևի մեջ։ Այստեղ դեռ բավական դժվար է բևեռային հակադրությունը որոշել։

II ձևի մեջ միշտ ապրանքի միայն որևէ մեկ տեսակը կարող է լիովին ծավալել իր հարաբերականr արժեքը, և նա ինքը միայն այն պատճառով և այն չափով արժեքի ծավալուն հարաբերական ձև ունի, որչափով մյուս բոլոր ապրանքները նրա հանդեպ կանգնած են համարժեքային ձևով։ Այստեղ արդեն չի կարելի տեղափոխել արժեքային հավասարման երկու կողմերը օրինակ, 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի, կամ = 10 ֆունտ թեյի, կամ = 10 կվարտեր ցորենի և այլն, առանց նրա ընդհանուր բնույթը փոխելուդ առանց նրան արժեքի լրիվ ձևից ընդհանրական ձևի փոխարկելու։

Վերջապես, վերջին ձևը, III ձևը, ապրանքային աշխարհին տալիս է արժեքի ընդհանրական և հասարակական հարաբերական ձև՝ այն պատճառով և այն չափով, որ այստեղ ապրանքային աշխարհին պատկանող բոլոր ապրանքները, բացի մեկից, բացառված են ընդհանրական համարժեքային ձևից։ Այս պատճառով մի ապրանք, կտավը, գտնվում է մի այնպիսի ձևի մեջ, որը նրան մյուս բոլոր ապրանքների հետ անմիջաբար փոխանակվելու ընդունակություն է տալիս, այսինքն՝ գտնվում է անմիջականորեն հասարակական ձևի մեջ, և այդ այն պատճառով ու այն չափով, որ մյուս բոլոր ապրանքները չեն գտնվում այդ ձևի մեջ։

Ընդհակառակը, այն ապրանքը, Որը հանդես է գալիս իբրև րնդհանրական համարժեք, զրկված է ապրանքային աշխարհի արժեքի միասնական և, հետևապես, նաև ընդհանրական հարաբերական ձևի: Եթե կտավը կամ ընդհանրական համարժեքային ձևի մեջ գտնվող որևէ այլ ապրանք միաժամանակ մասնակից լիներ նաև արժեքի ընդհանրական հարաբերական ձևին, ապա նա պետք է ինքն իր համար համարժեք ծառայեր։ Այն ժամանակ մենք կստանայինք՝ 20 արշ. կտավը = 20 արշ. կտավի = նույնաբանությունը, որի մեջ ո՛չ արժեք է արտահայտված, ո՛չ էլ արժեքի մեծություն։ Ընդհանրական համարժեքի հարաբերական արժեքն արտահայտելու համար մենք պետք է III ձևը շուռ տայինք։ Ընդհանրական համարժեքը զուրկ է արժեքի հարաբերական ձևից, որը հատուկ է մյուս բոլոր ապրանքներին, և նրա արժեքը հարաբերորեն արտահայտվում է մյուս բոլոր ապրանքային մարմինների անվերջ շարքի մեջ։ Այսպիսով, արժեքի ծավալուն հարաբերական ձևը, կամ II ձևը, երևան է գալիս որպես ապրանք-համարժեք ներկայացնող ապրանքի առանձնահատուկ հարաբերական ձև։

3) Անցում արժեքի ընդհանրական ձևից դեպի փողային ձևը

Ընդհանրական համարժեքային ձևը արժեքի ձևն է ընդհանրապես։ Հետևաբար, այն կարող է պատկանել ամեն մի ապրանքի։ Մյուս կողմից, որևէ ապրանք ընդհանրական համարժեքային ձևի (III ձևի) մեջ գտնվում է միայն այն ժամանակ և այն չափով, երբ և որչափով նա, որպես համարժեք, դուրս է մղվում մյուս բոլոր ապրանքների կողմից իրենց միջից։ Եվ միայն այն պահից, երբ այդպիսի անջատումը վերջնականապես վիճակվում է ապրանքի մի առանձնահատուկ տեսակի,— միայն այդ պահից ապրանքային աշխարհի արժեքի միասնական հարաբերական ձևը օբյեկտիվ կայունություն և ընդհանուր հասարակական նշանակություն է ձեռք բերում։

Ապրանքի այն առանձնահատուկ տեսակը, որի նատուրալ ձևի հետ հասարակականորեն սերտաճում է համարժեքային ձևը, դառնում է փողային ապրանք, կամ գործում է որպես փող։ Ապրանքային աշխարհում ընդհանրական համարժեքի դեր կատարելը դառնում է նրա առանձնահատուկ հասարակական ֆունկցիան և, հետևապես, նրա հասարակական մոնոպոլիան։ Այն ապրանքների թվում, որոնք II ձևի մեջ հանդես էին գալիս որպես կտավի հատուկ համարժեքներ, իսկ III ձևի մեջ բոլորն էլ իրենց հարաբերական արժեքը արտահայտում էին կտավի մեջ,— այդ արտոնյալ տեղը պատմակաորեն նվաճել է մի որոշ ապրանք, այն է՝ ոսկին։ Ուստի III ձևի մեջ կտավ ապրանքի տեղը դնենք ոսկի ապրանքը՝ կստացվի՝

D. Փողային ձևը

20 արշ. կտավը = |
1 բաճկոնը = |
10 ֆունտ թեյը = |
40 ֆունտ սուրճը = | — 2 ունցիա ոսկու։
1 կվարտեր ցորենը = |
1/2 տոննա երկաթը = |
A ապրանքի x քանակը = |

I ձևից II ձևին և II ձևից III ձևին անցնելիս էական փոփոխություններ են տեղի ունենում։ Ընդհակառակը, IV ձևը III ձևից միայն նրանով է տարբերվում, որ կտավի փոխարեն հիմա ոսկին է ստանում ընդհանրական համարժեքի ձև։ IV ձևի մեջ ոսկին նույն դերն է կատարում, ինչպես III ձևի մեջ կտավը,— ընդհանրական համարժեքի դեր։ Առաջադիմությունն այն է միայն, որ անմիջական ընդհանրական փոխանակելիության ձևը, կամ ընդհանրական համ արժեքային ձևը հիմա, հասարակական սովորույթի շնորհիվ, վերջնականապես սերտաճել է ապրանք ոսկու առանձնահատուկ նատուրալ ձևի հետ։

Ոսկին մյուս ապրանքների հանդեպ կանգնում է իբրև փող միայն այն պատճառով, որ նա առաջ նրանց հանդեպ արդեն կանգնած էր իբրև ապրանք; Մյուս բոլոր ապրանքների նման՝ նա գործում էր թե՛ որպես համարժեք — որպես առանձին համարժեք փոխանակության եզակի ակտերի ժամանակ, և թե որպես հատուկ համարժեք մյուս ապրանք-համարժեքների կողքին։ Քիչ թե շատ ընդարձակ շրջաններում նա կամաց-կամաց սկսել է գործել իբրև ընդհանրական համարժեք։ Հենց որ նա նվաճել է ապրանքային աշխարհի արժեքների արտահայտության մեջ այդ տեղի մոնոպոլիան, նա դարձել է փողային ապրանք, և սկսած միայն այն մոմենտից, երբ նա արդեն այդպիսի փողային ապրանք է դարձել, IV ձևը սկսում է տարբերվել III ձևից, ուրիշ խոսքով՝ արժեքի ընդհանրական ձևը դառնում է փողային ձև։

Ապրանքի, օրինակ, կտավի, պարզ հարաբերական արժեքի արտահայտությունն արդեն իբրև փողային ապրանք գործող ապրանքի, օրինակ, ոսկու մեջ, գնի ձևն է։ Հետևապես, կտավի «գնի ձևը» կլինի՝

20 արշ. կտավ = 2 ունցիա ոսկու,

կամ, եթե 2 ունցիա ոսկու դրամական անունը (монетное имя) 2 ֆունտ ստեռլինգ է,

20 արշ. կտավը = 2 ֆունտ ստեռլինգի։

Փողային ձևի ըմբռնման դժվարությունը սահմանափակվում է ընդհանրական համարժեքային ձևի, հետևապես, արժեքի առհասարակ ընդհանրական ձևի, III ձևի ըմբռնման դժվարությամբ։ III ձևը լուծվում է հետադարձորեն II ձևի մեջ, փոխվելով արժեքի ծավալուն ձևի, իսկ այս վերջինի կազմիչ տարրն է I ձևը՝ 20 արշ. կտավը = 1 բաճկոնի, կամ x քանակով A ապրանքը = y քանակով B ապրանքի։ Ուստի պարզ ապրանքային ձևը փողային ձևի սաղմն է։

4. ԱՊՐԱՆՔԱՅԻՆ ՖԵՏԻՇԻԶՄՆ ՈՒ ՆՐԱ ԳԱՂՏՆԻՔԸ

Առաջին հայացքից թվում է, թե ապրանքը մի շատ հասարակ ու սովորական իր է։ Նրա վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ դա տարօրինակություններով, մետաֆիզիկական նրբություններով ու աստվածաբանական խորամանկաբանություններով լի մի իր է։ Որպես սպառողական արժեք՝ նա իր մեջ առեղծվածային ոչինչ չի պարունակում, այն տեսակետից քննելիս լինենք ապրանքը, որ նա իր հատկություններով մարդկային պահանջմունքներ է բավարարում, թե՛ այն տեսակետից, որ այդ հատկությունները նա ստանում է որպես մարդկային աշխատանքի պրոդուկտ։ Ինքնին հասկանալի է, որ մարդն իր գործունեությամբ փոփոխում է բնության նյութերի ձևերը իր համար օգտակար որոշ ուղղությամբ։ Օրինակ, փայտի ձևերը փոխվում են, երբ նրանից սեղան են շինում։ Եվ, այնուամենայնիվ, սեղանը մնում է փայտ — մի սովորական, զգայաբար ընկալվող իր։ Բայց հենց որ նա դառնում է ապրանք, նա փոխարկվում է մի զգայական-գերզգայական իրի։ Նա ո՛չ միայն կանգնած է գետնին իր բոլոր չորս ոտներով, այլև բոլոր մյուս ապրանքների հանդեպ գլխի վրա է կանգնում, և նրա այդ փայտե գլուխն այնպիսի տարօրինակություններ է ծնում, որոնց մեջ ավելի շատ զարմանալի բան կա, քան եթե սեղանը իր սեփական նախաձեռնությամբ սկսեր պար գալ։

Այսպիսով, ապրանքի միստիկական բնույթը նրա սպառողական արժեքից չի ծնվում։ Նույնքան քիչ է ծնվում այն նաև արժեքի սահմանումների բովանդակությունից։ Որովհետև, նախ, որքան էլ տարբեր լինեն օգտակար աշխատանքի, կամ արտադրողական գործունեության առանձին տեսակները, ֆիզիոլոգիական տեսակետից այգ համենայն դեպս մարդկային օրգանիզմի ֆունկցիաներ են, և յուրաքանչյուր այդպիսի ֆունկցիա, ինչպես էլ որ լինեն նրա բովանդակությունն ու ձևը, ըստ էության մարդկային ուղեղի, ներվերի, մկանների, զգայարանների ու այլ օրգանների ծախսումն է։ Երկրորդ, այն, ինչ կազմում է արժեքի մեծության որոշման հիմքը, այն է՝ այդպիսի ծախսումների տևողությունը, կամ աշխատանքի քանակը,— արդեն անմիջականորեն, շոշափելիորեն տարբերվում է աշխատանքի որակից։ Բոլոր հասարակական կացութաձևերում աշխատաժամանակը, որը կազմում է կենսամիջոցների արտադրության արժեքը, պետք է մարդկանց հետաքրքրեր, թեև ո՛չ միևնույն չափով, զարգացման տարբեր աստիճաններում։ Վերջապես, քանի որ մարդիկ, այսպես թե այնպես, աշխատում են միմյանց համար, նրանց աշխատանքը հենց դրանով էլ հասարակական ձև է ստանում։

Այսպես ուրեմն, որտեղի՞ց է ծագում աշխատանքի արդյունքի առեղծվածային բնույթը, հենց որ աշխատանքը ապրանքի ձև է ընդունում։ Ակներևաբար, հենց այդ նույն ձևից։ Մարդկային աշխատանքի զանազան տեսակների համասեռությունը ընդունում է աշխատանքի բոլոր արդյունքների համար միատեսակ հատկություն — արժեքի իրային ձև. մարդկային աշխատուժի ծախսումների չափումը նրանց տևողության միջոցով — աշխատանքի արդյունքների արժեքի մեծության ձև է ստանում. վերջապես, արտադրողների միջև եղած այն հարաբերությունները, որոնցով իրագործվում են նրանց աշխատանքի հասարակական սահմանումները, աշխատանքի արդյունքների հասարակական հարաբերության ձև են ստանում։

Հետևաբար, ապրանքային ձևի խորհրդավորությունը պարզապես այն է, որ նա մի հայելի է, որը մարդկանց աչքին արտացոլում է նրանց սեփական աշխատանքի հասարակական բնույթը որպես հենց աշխատանքի արդյունքների իրային բնույթ, որպես տվյալ իրերին բնությունից հատուկ հասարակական հատկություններ. այդ պատճառով էլ արտադրողների հասարակական հարաբերությանն ընդհանուր աշխատանքի նկատմամբ նրանց պատկերանում է որպես իրերի հասարակական հարաբերություն, որ գոյություն ունի արտադրողներից դուրս։ Բայց այդպիսի quid pro quo-ի միջոցով աշխատանքի արդյունքները դառնում են ապրանքներ, զգայական-գերզգայական կամ հասարակական իրեր։ Այդպես, իրի լուսային ներգործությունը տեսողական ներվի վրա ընկալվում է ո՛չ թե իբրև հենց տեսողական ներվի սուբյեկտիվ գրգիռ, այլ իբրև աչքից դուրս գտնվող իրի օբյեկտիվ ձև։ Բայց տեսողական ընկալումների ժամանակ իրը, արտաքին առարկան, լույսն իրոք գցում է մի ուրիշ իրի, աչքի վրա։ Այդ ֆիզիկական հարաբերություն է ֆիզիկական իրերի միջև։ Այնինչ աշխատանքի արդյունքների ապրանքային ձևն ու այն արժեքային հարաբերությունը, որով արտահայտվում է արժեքը, բացարձակապես ոչ մի ընդհանուր բան չունեն իրերի ֆիզիկական բնության ու սրանից բխող իրերի հարաբերությունների հետ։ Այդ լոկ իրենց՝ մարդկանց որոշ հասարակական հարաբերությունն է, որը նրանց աչքում իրերի հարաբերության ֆանտաստիկ ձև է ընդունում։ Սրա անալոգիան գտնելու համար մենք պետք է կրոնական աշխարհի մշուշապատ ոլորտները մտնենք։ Այստեղ մարդկային ուղեղի արդյունքները պատկերացվում են որպես սեփական կյանքով օժտված, մարդկանց հետ ու իրար հետ որոշ հարաբերությունների մեջ գտնվող ինքնուրույն էութուններ։ Նույնն է տեղի ունենում ապրանքային աշխարհում մարդկային ձեռքի արդյունքների նկատմամբ։ Այս ես անվանում են ֆետիշիզմ, որը հատուկ է աշխատանքի արդյունքներին, երբ նրանք արտադրվում են իբրև ապրանքներ, և որը, հետևաբար, անբաժանելի է ապրանքային արտադրությունից։

Ապրանքային աշխարհի այս ֆետիշային բնույթը, ինչպես արդեն ցույց տվեց նախընթաց վերլուծությունը, առաջ է գալիս ապրանքներ արտադրող աշխատանքի յուրահատուկ հասարակական բնույթից։

Սպառման առարկաներն ընդհանրապես ապրանքներ են դառնում միայն այն պատճառով, որ նրանք միմյանցից անկախ մասնավոր աշխատանքների արդյունքներ են։ Այդ մասնավոր աշխատանքների ամբողջությունը կազմում է հասարակության հավաքական աշխատանքը։ Որովհետև արտադրողները փոխադարձ հասարակական գործակցության մեջ են մտնում միայն իրենց աշխատանքի արդյունքների փոխանակության միջոցով, ուստի նրանց մասնավոր աշխատանքների առանձնահատուկ հասարակական բնույթն էլ դրսևորվում է միայն այդ փոխանակության շրջանակներում։ Այլ կերպ ասած՝ առանձին մասնավոր աշխատանքները, իբրև հասարակական հավաքական աշխատանքի օղակներ, փաստորեն իրացվում են միայն այն հարաբերությունների միջոցով, որ փոխանակությունը հաստատում է աշխատանքի արդյունքների, իսկ սրանց միջոցով հենց իրենց՝ արտադրողների միջև։ Այդ պատճառով էլ վերջիններին, այսինքն՝ արտադրողներին, նրանց մասնավոր աշխատանքների հասարակական հարաբերությունները պատկերվում են հենց այնպես, ինչպես որ նրանք իրոք կան, այսինքն՝ ոչ թե իբրև անձերի անմիջականորեն հասարակական հարաբերություններ իրենց աշխատանքների մեջ, այլ, ընդհակառակը, իբրև անձերի իրային հարաբերություններ և իրերի հասարակական հարաբերություններ։

Միայն իրենց փոխանակության շրջանակներում են աշխատանքի արդյունքները ձեռք բերում արժեքի հասարակականորեն միատեսակ առարկայական ռեալություն, որը առանձնացած է նրանց զգայորեն տարբեր սպառողական արժեքներից։ Աշխատանքի արդյունքի այս երկճեղքումը օգտակար իրի ու արժեք մարմնացնող իրի, գործնականում իրագործելի է միայն այն ժամանակ, երբ փոխանակությունն արդեն բավական ծավալ ու այնպիսի նշանակություն է ստացել, որ օգտակար իրերը կարելի է արտադրել հատկապես փոխանակության համար, ուստի և իրերի արժեքային բնույթը հաշվի է առնվում արդեն իսկ նրանց արտադրության ժամանակ։ Այդ մոմենտից սկսած արտադրողների մասնավոր աշխատանքները իսկապես ընդունում են երկակի հասարակական բնույթ։ Նրանք պետք է, մի կողմից, իբրև օգտակար աշխատանքի որոշ տեսակներ, մի որոշ հասարակական պահանջմունք բավարարեն և այդպիսով իրենց դերն արդարացնեն որպես հավաքական աշխատանքի ստորաբաժանումներ, որպես աշխատանքի հասարակական բաժանման՝ բնականորեն աճած սիստեմի օղակներ։ Մյուս կողմից, նրանք բավարարում են միայն իրենց սեփական արտադրողների բազմազան պահանջմունքները, որչափով հատուկ օգտակար մասնավոր աշխատանքի ամեն մի առանձին տեսակ կարող է փոխանակվել մասնավոր օգտակար աշխատանքի ամեն մի ուրիշ առանձին տեսակի հետ, և, հետևապես, նրան հավասար նշանակություն ունի։ Աշխատանքի միմյանցից toto coelo [բոլոր կողմերով] տարբեր տեսակների հավասարությունը կտրող է կայանալ նրանց իրական տարբերությունից վերանալու մեջ միայն, երբ նրանք վեր են ածվում այն ընդհանուր բնույթին, որ նրանք ունեն իբրև մարդկային աշխատուժի ծախսում, իբրև աբստրակտ մարդկային աշխատանք։ Մասնավոր արտադրողների ուղեղը միայն արտացոլում է նրանց մասնավոր աշխատանքների այդ երկակի հասարակական բնույթը այնպիսի ձևերով, որոնք հանդես են գալիս գործնական առօրյայում, արդյունքների փոխանակության միջոցին. հետևաբար, նրանց մասնավոր աշխատանքների հասարակական օգտակար բնույթը ուղեղն արտացոլում է այն ձևով, որ աշխատանքի արդյունքը պետք է օգտակար լինի, բայց ոչ թե հենց իր՝ արտադրողի, այլ ուրիշ մարդկանց համար. աշխատանքի տարբեր տեսակների հավասարության հասարակական բնույթը նա արտացոլում է այն ձևով, որ նյութականապես տարբեր այդ իրերը աշխատանքի արդյունքնեը, արժեքներ են։

Հետևաբար, մարդիկ իրենց աշխատանքի արդյունքները, որպես արժեքներ, իրար հետ համեմատում են ոչ այն պատճառով, որ այդ իրերը նրանց համար լոկ միանման մարդկային աշխատանքի իրային թաղանթներ են։ Ընդհակառակը։ Իրենց այլատեսակ արդյունքները փոխանակելիս իրար հավասարեցնելով իբրև արժեքներ, մարդիկ աշխատանքի իրենց տարբեր տեսակները հավասարեցնում են իրար, իբրև մարդկային աշխատանք։ Նրանք այդ չեն գիտակցում, բայց նրանք այդ անում են։ Այսպիսով, արժեքի ճակատին չի գրված, թե նա ի՛նչ է։ Դեռ ավելի՛ն, արժեքն աշխատանքի յուրաքանչյուր արդյունք դարձնում է մի խորհրդավոր հասարակական հիերոգլիֆ։ Հետագայում մարդիկ աշխատում են այգ հիերոգլիֆի իմաստը վերծանել, իրենց սեփական հասարակական արդյունքի գաղտնիքի մեջ թափանցել, որովհետև սպառման առարկաներն իբրև արժեքներ որոշելը մարդկանց հասարակական արգասիքն է ոչ պակաս, քան, օրինակ, լեզուն։ Հետագա գիտական այն հայտնադործումը, թե աշխատանքի արդյունքները, որչափով նրանք արժեքներ են, արդյունքների արտադրության վրա ծախսված մարդկային աշխատանքի իրային արտահայտություններ են լոկ,— մարդկության զարգացման պատմության մեջ դարագլուխ է կազմում, բայց ամենևին չի ցրում աշխատանքի հասարակական բնույթի իրային երևութականությունը։ Միայն արտադրության տվյալ հատուկ ձևի համար, ապրանքային արտադրության համար, իրավացի է, որ միմյանցից անկախ մասնավոր աշխատանքների առանձնահատուկ հասարակական բնույթը նրանց՝ որպես ընդհանրապես մարդկային աշխատանքի, հավասարությունն է, և այն, որ աշխատանքի արդյունքները արժեքի բնույթ են ընդունում։ Մինչդեռ, ինչպես հիշյալ հայտնագործումից առաջ, այնպես էլ հետո, ապրանքային արտագրության հարաբերությունների մեջ ընդգրկված մարդկանց արտադրության այդ սպեցիֆիկ առանձնահատկությունները թվում են ընդհանրական նշանակություն ունեցող հատկություններ, այնպես, ինչպես օդի հատկությունները — նրա ֆիզիկական մարմնական ձևը — շարունակում են գոյություն ունենալ, չնայած որ գիտությունը օդը տրոհել է իր հիմնական տարրերին։

Արդյունք փոխանակող անձերին գործնականում ամենից առաջ այն հարցն է հետաքրքրում, թե իրենց սեփական արդյունքի փոխարեն որքա՞ն ուրիշի արդյունք կարելի է ստանալ, այսինքն՝ արդյունքներն ի՞նչ համամասնությամբ են փոխանակվում իրար հետ։ Հենց որ այդ համամասնությունները ձեռք են բերում որոշ կայունություն և այդ պատճառով դառնում են սովորական, այն ժամանակ թվում է, թե նրանք կարծես պայմանավորված են աշխատանքի արդյունքների հենց բնությամբ։ Այսպես, օրինակ, մեկ տոննա երկաթի և երկու ունցիա ոսկու արժեքի հավասարությունը ճիշտ այնպես է ընկալվում, ինչպես այն փաստը, թե մեկ ֆունտ ոսկին ու մեկ ֆունտ երկաթը, չնայած այդ մարմինների ֆիզիկական ու քիմիական տարբեր հատկություններին, հավասար կշիռ ունեն։ Իրոք, աշխատանքի արդյունքների արժեքային բնույթն ամրակայվում է միայն այն միջոցով, որ նրանք իրացվում են ինչպես որոշ մեծություն ունեցող արժեքներ։ Արժեքների մեծությունները անընդհատ փոփոխվում են՝ անկախ արդյունքներ փոխանակող անձերի կամքից, նախատեսությունից ու գործունեությունից։ Փոխանակողների աչքում նրանց սեփական հասարակական շարժումն ցնդունում է իրերի շարժման ձև, որի վերահսկողության տակ են գտնվում նրանք, փոխանակ այդ շարժումը ենթարկելու իրենց վերահսկողությանը։ Անհրաժեշտ է լիովին զարգացած ապրանքային արտադրություն, որպեսզի հենց փորձից ծնունդ առնի գիտական այն ըմբռնումը, որ աոանձին մասնավոր աշխատանքները, որոնք կատարվում են միմյանցից անկախ, բայց, իբրև աշխատանքի բնականորեն աճած հասարակական բաժանման օղակներ, համակողմանիորեն միմյանց հետ կապված են, որոշ համամասնությամբ անընդհատ վեր են ածվում իրենց հասարակական չափին։ Այդ գիտական ըմբռնումը երևան գալու համար անհրաժեշտ է լիովին զարգացած ապրանքային արտադրություն, որովհետև արդյունքների արտադրության համար հասարակականորեն անհրաժեշտ աշխատաժամանակն իր համար ճանապարհ է բաց անում մասնավոր աշխատանքների արդյունքների պատահական ու շարունակ տատանվող փոխանակային հարաբերությունների միջով միայն բռնությամբ, իբրև կարգավորող բնական օրենք, որը գործում է այնպես, ինչպես ծանրության օրենքը, երբ տունը փուլ է գալիս մեկի գլխին։ Ուստի, արժեքի մեծությունն աշխատաժամանակով որոշելը մի գաղտնիք է, որը թաքնված է հարաբերական ապրանքային արժեքների պարզապես տեսանելի շարժումների տակ։ Այդ գաղտնիքի հայտնագործումը վերացնում է այն պատրանքը, թե իբր աշխատանքի արդյունքների արժեքի մեծությունը զուտ պատահական ձևով է որոշվում, բայց այդ հայտնագործումը ամենևին չի վերացնում նրա իրային ձևը։

Մարդկային կյանքի ձևերի մասին խորհրդածելը, հետևապես, նաև այդ ձների գիտական վերլուծությունը, ընդհանրապես նրանց իրական զարգացմանը հակադիր ուղի է ընտրում։ Նա սկսվում է post festum [հետին թվով], այսինքն՝ ելնում է զարգացման պրոցեսի պատրաստի հետևանքներից։ Այն ձևերը, որոնք աշխատանքի արդյունքների վրա ապրանքի կնիք են դրոշմում, ուստի ապրանքային շրջանառության նախադրյալներ են, արդեն հասարակական կյանքի բնական ձևերի կայունություն են ստանում ավելի վաղ, քան մարդիկ առաջին փորձն են անում իրենց հաշիվ տալու ո՛չ թե այդ ձևերի պատմական բնույթի մասին,— վերջիններն արդեն, ընդհակառակը, անխախտության հատկություն են ձեռք բերել նրանց աչքում,— այլ միայն նրանց բովանդակության մասին։ Այսպիսով, ապրանքների գների վերլուծությունն է միայն, որ հասցրել է արժեքի մեծության սահմանմանը, և միայն ապրանքների ընդհանուր փողային արտահայտությունն է հնարավորություն տվել ֆիքսացիայի ենթարկելու նրանց բնույթը` որպես արժեքների։ Բայց ապրանքային աշխարհի հենց նույն այդ ավարտուն ձևը — նրա փողային ձևը — իրերի ետևում թաքցնում է մասնավոր աշխատանքների հասարակական բնույթը, հետևապես, նաև մասնավոր աշխատողների հասարակական հարաբերությունները, փոխանակ այդ հարաբերությունները ամբողջ հստակությամբ բացահայտելու։ Երբ ես ասում եմ՝ բաճկոնը, կոշիկը և այլ իրեր հարաբերում են կտավին որպես մարդկային աբստրակտ աշխատանքի ընդհանրական մարմնացում, ապա այդ արտահայտության անհեթեթությունն աչք է ծակում։ Բայց երբ բաճկոններ, կոշիկներ և այլ իրեր արտադրողներն այդ ապրանքները համեմատում են կտավի հետ կամ — որ չի փոխում բանի էությունը — ոսկու և արծաթի հետ, որպես ընդհանրական համարժեքի հետ, ապա նրանց մասնավոր աշխատանքների հարաբերությունը հասարակական հավաքական աշխատանքի հետ նրանց պատկերանում է հենց այդ անհեթեթ ձևով։

Այդպիսի ձևերն էլ հենց կազմում են բուրժուական տնտեսագիտության կատեգորիաները։ Դրանք հասարակական նշանակություն ունեցող, հետևապես օբյեկտիվ մտածական ձևերն են [Gedankenformen] արտադրական այն հարաբերությունների համար, որոնք հատուկ են արտադրության տվյալ, պատմականորեն որոշ, հասարակական եղանակին — ապրանքային արտադրությանը։ Ապրանքային աշխարհի ամբողջ միստիցիզմը, բոլոր հրաշալիքներն ու ուրվականները, որոնք մշուշապատում են աշխատանքի արդյունքները ապրանքային արտագրության տիրապետության ժամանակ,— դրանք բոլորը չքանում են անմիջապես, հենց որ անցնում ենք արտադրության մյուս ձևերին։

Որովհետև քաղաքատնտեսությունը սիրում է ռոբինզոնադներ, ուստի թող մեր կղզու վրա էլ ամենից առաջ հանդես գա Ռոբինզոնը։ Որքան էլ նա համեստ լինի իր սովորություններով, այնուամենայնիվ, նա պետք է բավարարի իր զանազան պահանջները, ուստի և պետք է տարբեր տեսակի օգտակար աշխատանքներ կատարի՝ գործիքներ շինի, կահույք պատրաստի, լամա ընտելացնի, ձուկ որսա, որսորդություն անի և այլն։ Աղոթքի ու նման բաների մասին մենք արդեն չենք խոսում, որովհետև մեր Ռոբինզոնը նրանց մեջ բավականություն է գտնում և այդպիսի գործունեությունը հանգստություն է համարում աշխատանքից։ Չնայած իր արտադրողական ֆունկցիաների բազմազանությանը՝ նա գիտե, որ նրանք բոլորն էլ միևնույն Ռոբինզոնի գործունեության տարբեր ձևերն են միայն, հետևաբար, մարդկային աշխատանքի տարբեր տեսակները միայն։ Անհրաժեշտության ճնշման տակ նա պետք է իր աշխատաժամանակը ճշտությամբ բաժանի տարբեր ֆունկցիաների միջև։ Թե արդյոք այս կամ այն ֆունկցիան շա՞տ, թե՞ քիչ տեղ կբռնի նրա ընդհանուր գործունեության մեջ, այս կախված է այն բանից, թե արդյոք նա մեծ, թե՞ փոքր դժվարություններ պետք է հաղթահարի տվյալ օգտակար էֆեկտին հասնելու համար։ Փորձը նրան սովորեցնում է այդ, և մեր Ռոբինզոնը, որը նավաբեկությունից փրկել է ժամացույցը, գլխավոր մատյանը, թանաքն ու գրիչը, իսկույն, որպես իսկական անգլիացի, սկսում է հաշվեգիրք պահել իր համար։ Նրա ինվենտարը պարունակում է գործածության այն առարկաների ցուցակը, որ նա ունի, այն զանազան գործողությունները, որոնք անհրաժեշտ են նրանց արտադրության համար, վերջապես, այն աշխատաժամերը, որ միջին հաշվով անհրաժեշտ է նրան այդ տարրեր արդյունքները պատրաստելու համար։ Բոլոր հարաբերությունները Ռոբինզոնի ու նրա ինքնարար հարստությունը կազմող իրերի միջև այնքան հասարակ ու թափանցիկ են, որ նույնիսկ պ. Մաքս Վիրթը կկարողանար դրանք հասկանալ առանց մտքի հատուկ լարման։ Եվ, այնուամենայնիվ, նրանց մեջ արդեն պարունակվում են արժեքի բոլոր էական սահմանումները։

Բայց թողնենք Ռոբինզոնի լուսավոր կղզին և փոխադրվենք եվրոպական խավար միջնադարը։ Մեր անկախ մարդու փոխարեն այստեղ գտնում ենք մարդիկ, որոնք բոլորն էլ կախյալ են,— ճորտեր ու ֆեոդալներ, վասալներ ու սյուզերեններ, աշխարհականներ ու տերտերներ։ Անձնական կախումը այստեղ նույնքան է բնորոշում նյութական արտագրության հասարակական հարաբերությունները, որքան և այդ հիմքի վրա բարձրացած կյանքի այլ ոլորտները։ Բայց հենց այն պատճառով, որ անձնական կախման հարաբերություններդ կազմում են տվյալ հասարակության հիմքը, առանձին աշխատանքներն ու արդյունքները կարիք չունեն իրենց իրական կեցությունից տարբեր ֆանտաստիկ ձև ընդունելու։ նրանք իբրև նատուրալ ծառայություններ ու նատուրալ պարհակներ են մտնում հասարակական կյանքի հորձանուտի մեջ։ Այստեղ աշխատանքի նատուրալ ձևով, նրա առանձնահատկությունով է պայմանավորվում աշխատանքի անմիջականորեն հասարակական ձևը և ոչ թե նրա ընդհանրականությունով, ինչպես ապրանքային արտադրության հիմքի վրա հանգչող հասարակության մեջ։ Կոռային աշխատանքը նույնպես չափվում է ժամանակով, ինչպես և ապրանք արտադրող աշխատանքը, բայց յուրաքանչյուր ճորտ գիտե, որ ինքը իր սեփական, անձնական աշխատուժի մի որոշ քանակն է միայն ծախսում իր տիրոջ համար կատարած ծառայության մեջ։ Տերտերին վճարելի տասանորդը ինչ-որ ավելի որոշակի բան է, քան տերտերից ստացվող օրհնությունը։ Այսպիսով, ինչպես էլ որ մենք գնահատենք այն բնորոշ դիմակները, որոնցով միջնադարյան մարդիկ հանդես են գալիս իրար նկատմամբ, անկասկած է համենայն դեպս, որ անհատների հասարակական հարաբերությունները նրանց աշխատանքի մեջ երևան են գալիս այստեղ հենց իբրև նրանց սեփական անձնական հարաբերություններ և ոչ թե պարուրվում են իրերի — աշխատանքի, արդյունքների — հասարակական հարաբերությունների զգեստի մեջ։

Ընդհանուր, այսինքն՝ անմիջաբար հանրայնացված աշխատանքը հետազոտելու համար մենք կարիք չունենք վերադառնալու նրա այն նախնադարյան ձևին, որին հանդիպում ենք բոլոր կուլտուրական ժողովուրդների պատմության շեմքին։

Ավելի մոտիկ օրինակ է տալիս մեզ գյուղական նահապետական արտադրությունը գյուղացիական ընտանիքում, որն իր սեփական սպառման համար արտադրում է հացահատիկ, անասուն, մանվածք, կտավ, շորեղեն և այլն։ Այս տարբեր իրերն այդ ընտանիքի համար ներկայացնում են նրա ընտանեկան աշխատանքի տարբեր արդյունքներ, բայց միմյանց նկատմամբ ապրանքներ չեն ներկայացնում։ Այն տարբեր աշխատանքները, որոնք ստեղծում են այդ արդյունքները՝ վարուցանքը, անասունների խնամքը, մանումը, ջուլհակությունը, դերձակությունը և այլն, հասարակական ֆունկցիաներ են իրենց նատուրալ ձևով, որովհետև դրանք ֆունկցիաներ են մի ընտանիքի, որը, ապրանքային արտադրության նման, ունի աշխատանքի իր սեփական, բնականորեն աճած բաժանումը։ Սեռի ու հասակի տարբերությունները, ինչպես և աշխատանքի այն բնական պայմանները, որոնք փոփոխվում են տարվա եղանակների փոփոխվելու հետ, կարգավորում են աշխատանքի բաշխումը ընտանիքի անդամների միջև և ընտանիքի յուրաքանչյուր առանձին անդամի աշխատաժամանակը։ Բայց անհատական աշխատուժերի ծախսման չափումը ժամանակի տևողությամբ հենց սկզբից աշխատանքներին իսկ հասարակական բնույթ է տալիս, որովհետև անհատական աշխատ ուժերը հենց սկզբից այստեղ գործում են լոկ իբրև ընտանիքի - ընդհանուր աշխատուժի օրգաններ։

Վերջապես, բազմազանության համար պատկերացնենք ազատ մարդկանց մի միություն, որոնք աշխատում են արտադրության ընդհանուր միջոցներով և իրենց անհատական աշխատ ուժերը պլանաչափորեն ծախսում են որպես մեկ հասարակական աշխատուժ։ Ռոբինզոնյան աշխատանքի բոլոր սահմանումները կրկնվում են այստեղ, բայց հասարակական և ոչ թե անհատական մասշտաբով։ Ռոբինզոնի աշխատանքի բոլոր արդյունքները բացառապես նրա անձնական արդյունքն էին և, հետևաբար, հենց նրա համար անմիջական գործածության առարկաներ էին։ Ազատ մարդկանց միության աշխատանքի ամբողջ արդյունքը հասարակական արդյունք է։ Այդ արդյունքի մի մասը դարձյալ իբրև արտադրամիջոց է ծառայում։ Այդ մասը մնում է հասարակական մաս։ Բայց մյուս մասը միության անդամներն սպառում են որպես կենսամիջոց։ Ուստի, այդ մասը պետք է բաշխվի նրանց միջև։ Այդ բաշխման եղանակը փոփոխվելու է բուն իսկ հասարակական-արտադրական օրգանիզմի բնույթի և արտադրողների պատմական զարգացման աստիճանի համեմատ։ Ապրանքային արտադրության հետ լոկ զուգահեռ անցկացնելու համար ենթադրենք, որ յուրաքանչյուր արտադրողի՝ կենսամիջոցների մեջ ունեցած բաժինը որոշվում է նրա աշխատաժամանակով։ Այս դեպքում աշխատաժամանակը երկակի դեր կխաղար։ Նրա հասարակական-պլանաչափ բաշխումը պատշաճ հարաբերություն է հաստատում աշխատանքային տարբեր ֆունկցիաների ու տարբեր պահանջների միջև։ Մյուս կողմից, աշխատաժամանակը դրա հետ միասին ծառայում է իբրև մի չափ, որոշելու համար արտադրողների անհատական մասնակցությունն ընդհանուր աշխատանքի մեջ և, ուրեմն, ամբողջ պրոդուկտի անհատաբար սպառվող մասի մեջ։ Մարդկանց հասարակական հարաբերություններն իրենց աշխատանքների ու իրենց աշխատանքի արդյունքների նկատմամբ այստեղ հստակորեն պարզ են մնում ինչպես արտադրության, այնպես էլ բաշխման մեջ։

Ապրանք արտադրողների հասարակության համար, որի բնորոշ հասարակական արտադրական հարաբերությունն այն է, որ աշխատանքի արդյունքներն այստեղ նրանց համար ապրանքներ, այսինքն՝ արժեքներ են, և որ առանձին մասնավոր աշխատանքներն այդ իրային ձևով հարաբերում են իրար իբրև միանման մարդկային աշխատանք,— այդպիսի հասարակության համար կրոնի ամենահամապատասխան ձևը քրիստոնեությունն է՝ վերացական մարդու իր պաշտամունքով, առանձնապես իր բուրժուական տարատեսակներով, ինչպես՝ բողոքականությունը, դեիզմը և այլն։ Արտադրության հին-ասիական, անտիկ և այլ եղանակների ժամանակ արդյունքի փոխարկումն ապրանքի, հետևապես նաև մարդկանց՝ իբրև ապրանք արտադրողների կեցությունը, ստորադաս դեր են կատարում, սակայն այդ դերն այնքան ավելի զգալի է դառնում, որքան ավելի է խորանում համայնական կացութաձևի անկումը։ Բառի իսկական իմաստով առևտրական ժողովուրդները գոյություն ունեն միայն հին աշխարհի միջերկրային տարածությունների մեջ, ինչպես Էպիկուրի աստվածները կամ ինչպես հրեաները լեհական հասարակության ծակոտիներում։ Այդ հասարակական-արտադրական հին օրգանիզմներն անհամեմատ ավելի պարզ ու հասարակ են, քան բուրժուականը, բայց նրանք հիմնվում են կամ անհատական մարդու տհասության վրա, որը դեռ չի պոկվել մյուս մարդկանց հետ ունեցած բնատոհմական կապերի պորտաթելից, կա՛մ տիրապետության ու ենթակայության անմիջական հարաբերությունների վրա։ Նրանց գոյության պայմաններն են՝ աշխատանքի արտադրողական ուժերի զարգացման ստորին աստիճանը և մարդկանց հարաբերությունների դրան համապատասխան կաշկանդվածությունը կյանքի արտադրության նյութական պրոցեսի շրջանակներով, ուրեմն՝ նաև միմյանց ու բնության հետ ունեցած հարաբերությունների կաշկանդվածությունը։ Այս իրական կաշկանդվածությունը իդեալապես արտացոլվում է բնությունն աստվածացնող հին կրոնների մեջ, ինչպես և ժողովրդական հավատալիքների մեջ։ Իրական աշխարհի կրոնական արտացոլումը կարող է ընդհանրապես չքանալ միայն այն ժամանակ, երբ մարդկանց առօրյա գործնական կյանքի հարաբերությունները արտահայտվեն մարդկանց՝ միմյանց ու բնության նկատմամբ ունեցած հստակ ու բանական հարաբերությունների մեջ։ Հասարակական կենսական պրոցեսի, այսինքն՝ կյանքի արտադրության նյութական պրոցեսի կառուցվածքը իր միստիկական մշուշային քողը դեն կնետի միայն այն ժամանակ, երբ նա մարդկանց ազատ միության արդյունք կդառնա և նրանց գիտակցական պլանաչափ վերահսկողության տակ կդրվի։ Բայց դրա համար անհրաժեշտ է հասարակության որոշ նյութական հիմք կամ գոյության մի շարք որոշ նյութական պայմաններ, որոնք երևան են գալիս որպես զարգացման երկար ու տանջալից պրոցեսի բնականորեն աճած արդյունք։

Ճիշտ է, քաղաքատնտեսությունը վերլուծել է, թեև֊ ո՛չ բավարար չափով, արժեքն ու արժեքի մեծությունը և բացահայտել է այդ ձևերի մեջ թաքնված բովանդակությունը։ Բայց նա նույնիսկ ոչ մի անգամ չի բարձրացրել այն հարցը, թե ինչո՞ւ է տվյալ բովանդակությունն այդպիսի ձև ընդունում, ուրիշ խոսքով՝ ինչո՞ւ է աշխատանքն արտահայտվում արժեքի մեջ, իսկ աշխատանքի տևողությունը, որպես նրա չափը,— ինչո՞ւ է արտահայտվում աշխատանքի արդյունքի արժեքի մեծության մեջ։ Այն ֆորմուլաները, որոնց ճակատին գրված է, թե նրանք պատկանում են մի այնպիսի հասարակական ֆորմացիայի, որտեղ արտադրության պրոցեսն է իշխում մարդկանց վրա, և ոչ թե մարդն է իշխում արտադրության պրոցեսի վրա,— այդ ֆորմուլաները նրա բուրժուական գիտակցությանը երևում են իբրև ինքնըստինքյան հասկանալի, նույնքան բնական ու անհրաժեշտ, որքան ինքը՝ արտադրողական աշխատանքը։ Այս պատճառով էլ հասարակական արտադրական օրգանիզմի մինչբուրժուական ձևերը նրա կողմից քամահրվում են մոտավորապես այն ոգով, որով եկեղեցական հայրերը քամահրում են մինչքրիստոնեական կրոնները։

Թե ապրանքային աշխարհին հատուկ ֆետիշիզմը կամ աշխատանքի հասարակական սահմանումների առարկայական երևութականությունը ի՛նչ աստիճան են մոլորեցնում տնտեսագետներից ոմանց, այդ, ի միջի այլոց, ցույց է տալիս այն ձանձրալի և անիմաստ վեճը, թե փոխանակային արժեք ստեղծելու մեջ ի՛նչ դեր է խաղում բնությունը։ Որովհետև փոխանակային արժեքը միայն հասարակական որոշ եղանակ է իրի արտադրության վրա ծախսված աշխատանքն արտահայտելու համար, ուստի ինքնին հասկանալի է, որ փոխանակային արժեքի մեջ ավելի շատ բնատուր նյութ չի պարունակվում, քան, օրինակ, մուրհակի կուրսի մեջ։

Որովհետև ապրանքի ձևը բուրժուական արտադրության ամենաընդհանուր և ամենաանզարգացած ձևն է, և այդ պատճառով նա շատ վաղ է հանդես գալիս, թեև նախընթաց դարաշրջաններում այնպես տիրապետող, ուրեմն և բնորոշ չէ, ինչպես մեր օրերում, ուստի, թվում է, որ նրա ֆետիշային բնույթը դեռ հեշտ է հաղթահարել։ Բայց ավելի կոնկրետ ձևերում այդ երևութական պարզությունն անգամ չքանում է։ Որտեղի՞ց են ծագում մոնետար սիստեմի պատրանքները։ Նրանից, որ այդ սիստեմը չէր տեսնում, թե ոսկու և արծաթի մեջ, վերցրած որպես փող, ներկայացված է հասարակական արտադրական հարաբերությունը, սակայն ներկայացված է հասարակական շատ տարօրինակ հատկություններ ունեցող բնական իրերի ձևով։ Իսկ վերցրե՛ք արդի քաղաքատնտեսությունը, որը այնպիսի բարձրամիտ արհամարհանքով է նայում մոնետար սիստեմին, մի՞թե նրա ֆետիշիզմը միանգամայն շոշափելի չի դառնում, հենց որ նա սկսում է հետազոտել կապիտալը։ Վաղո՞ւց է, որ չքացել է ֆիզիոկրատների այն պատրանքը, թե հողային ռենտան հողից է ծլում և ոչ թե հասարակությունից։

Բայց առաջ չվազելու համար այստեղ բավականանանք մի օրինակով ևս, որը վերաբերում է հենց ապրանքի ձևին։ Եթե ապրանքները օժտված լինեին խոսելու ձիրքով, ապա նրանք կասեին՝ մեր սպառողական արժեքը, գուցե, հետաքրքրում է մարդկանց։ Սպառողական արժեքը մեզ, իբրև իրերի, չի վերաբերում։ Բայց այն, ինչ վերաբերում է մեր իրային բնույթին, այդ արժեքն է։ Մեր՝ որպես ապրանք-իրերի սեփական շրջանառությունը դրա լավագույն ապացույցն է։ Մենք միմյանց հարաբերում ենք միայն որպես փոխանակային արժեքներ։ Հիմա լսենք, թե ապրանքի այդ հոգին ինչ է ազդարարում տնտեսագետի բերանով. «Արժեքը (փոխանակային արժեքը) իրերի հատկությունն է, հարստությունը (սպառողական արժեքը) մարդու հատկությունն է։ Արժեքն այս իմաստով անհրաժեշտորեն ենթադրում է փոխանակություն, իսկ հարստությունը՝ ոչ»։ «Հարստությունը (սպառողական արժեքը) մարդու ատրիբուտն է, արժեքը ապրանքի ատրիբուտն է։ Մարդը կամ հասարակությունը հարուստ են. մարգարիտը կամ ադամանդը թանկագին են... Մարգարիտը կամ ադամանդը արժեք ունեն իբրև մարգարիտ կամ ադամանդ»։ Մինչև այժմ դեռ ոչ մի քիմիկոս մարգարտի կամ ադամանդի մեջ փոխանակային արժեք չի հայտնագործել։ Բայց այս քիմիական նյութը հայտնագործող տնտեսագետները, որոնք մտքի քննադատական խորության հատուկ հավակնություն ունեն, գտնում են, որ իրերի սպառողական արժեքը կախված չէ նրանց նյութական հատկություններից, այնինչ արժեքը հատուկ է նրանց՝ իբրև իրերի։ Այս համոզմունքի մեջ նրանց ամրապնդողն այն զարմանալի հանգամանքն է, որ իրերի սպառողական արժեքը մարդկանց համար իրացվում է առանց փոխանակության, այսինքն՝ իրի և մարդու միջև եղած անմիջական հարաբերության մեջ, մինչդեռ արժեքը կարող է իրացվել միայն փոխանակության մեջ, այսինքն՝ հասարակական որոշ պրոցեսում։ Այստեղ ինչպե՜ս չհիշես բարեհոգի Դոգբերրիին, որը գիշերապահ Սիկոլին ուսուցանում է, թե «լավ արտաքինը հանգամանքների պարգև է, իսկ կարդալու և գրելու արվեստը բնության պարգև է»։

ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ։ ՓՈԽԱՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՊՐՈՑԵՍԸ

Ապրանքներն իրենք իրենց լեն կարող շուկա գնալ և փոխանակվել։ Հետևապես, մենք պետք է դիմենք ղրանց պահողներին, ապրանքատերերին։ Ապրանքներն իրեր են, ուստի և անպաշտպան են մարդու հանդեպ։ Եթե նրանք հոժարակամ չեն գնում, նա կարող է ուժ գործադրել, այսինքն՝ վերցնել նրանց։ Որպեսզի տվյալ իրերը միմյանց հարաբերեն իբրև ապրանքներ, ապրանքատերերը պետք է իրար հարաբերեն իբրև այնպիսի անձեր, որոնց կամքը տնօրինում է այդ իրերը, այսպիսով, մի ապրանքատեր միայն մյուսի կամքով, հետևապես նրանցից յուրաքանչյուրը երկուսի համար ընդհանուր կամային ակտի միջոցով կարող է յուրացնել ուրիշի ապրանքը, օտարելով իր սեփականը։ Հետևապես, նրանք պետք է փոխադարձաբար իրար մասնավոր սեփականատերեր ճանաչեն։ Այս իրավական հարաբերությունը, որի ձևը պայմանագիրն է,— հաստատված է այն օրենքով, թե ոչ, միևնույն է,— մի կամային հարաբերություն է, որի մեջ արտացոլվում է տնտեսական հարաբերությունը։ Այս իրավական կամ կամային հարաբերության բովանդակությունը տրված է հենց տնտեսական հարաբերությամբ։ Անձերն այստեղ միմյանց համար գոյություն ունեն միայն իբրև ապրանքների ներկայացուցիչներ, այսինքն՝ իբրև ապրանքատերեր։ Հետազոտության ընթացքում մենք կտեսնենք ընդհանրապես, որ անձերի տնտեսական բնորոշ դիմակները լոկ տնտեսական հարաբերությունների անձնավորումներ են, և որ այդ անձերը կանգնած են իրար դեմ որպես այգ հարաբերությունները կրողներ։

Ապրանքատիրոջն իր ապրանքից տարբերում է հատկապես այն հանգամանքը, որ ապրանքի համար ամեն մի այլ ապրանքային մարմին ծառայում է միայն որպես նրա սեփական արժեքի դրսևորման ձև։ Որպես ի ծնե լեվելլեր [հավասարար] ու ցինիկ՝ ապրանքը միշտ պատրաստ է փոխանակելու ո՛չ միայն իր հոգին, այլև մարմինը ամեն մի այլ ապրանքի հետ, թեկուզ վերջինն օժտված լինի դեռ ավելի պակաս հրապուրիչ կերպարանքով, քան Մարիտորնան։ Ապրանքային այլ մարմինների կոնկրետ հատկությունները ընկալելու ունակության այս բացակայությունը ապրանքատերը լրացնում է իր սեփական հինգ ու նույնիսկ ավելի զգայարաններով։ Տիրոջ համար նրա ապրանքը անմիջական սպառողական արժեք չունի։ Այլապես նա ապրանքը շուկա չէր հանի։ Ապրանքն սպառողական արժեք ունի ուրիշների համար։ Ապրանքատիրոջ համար ապրանքի անմիջական սպառողական արժեքը միայն այն է, որ նա փոխանակային արժեքը կրողն է, և, հետևապես, փոխանակության միջոց է։ Այս պատճառով էլ ապրանքատերը ձգտում է իր ապրանքն օտարել ու փոխանակել այնպիսի ապրանքների հետ, որոնց սպառողական արժեքի կարիքը նա ունի։ Բոլոր ապրանքները սպառողական արժեք չունեն իրենց տերերի համար և սպառողական արժեք են իրենց ոչ-տերերի համար։ Հետևաբար, նրանք պետք է շարունակ ձեոքից-ձեոք անցնեն։ Բայց ձեռքից ձեռք անցնելու այս շարժումը կազմում է նրանց փոխանակությունը, իսկ փոխանակության մեջ նրանք միմյանց հարաբերում են որպես արժեքներ և իրացվում են որպես արժեքներ։ Նշանակում է, ապրանքները պետք է նախ իրացվեն որպես արժեքներ, որպեսզի հնարավորություն ստանան իրացվելու որպես սպառողական արժեքներ։ Մյուս կողմից, ապրանքները, նախքան կկարողանան իրացվել որպես արժեքներ, պետք է ապացուցեն իրենց սպառողական արժեքի առկայությունը, որովհետև նրանց վրա ծախսված աշխատանքը հաշվի է առնվում այն չափով միայն, որչափով այն ծախսված է ուրիշների համար օգտակար ձևով։ Բայց միայն փոխանակությունը կարող է փաստորեն ցույց տալ, թե արդյոք աշխատանքն իրոք օգտակար է ուրիշների համար, արդյոք նրա արդյունքը բավարարում է օտարի որևէ պահանջմունքը։

Յուրաքանչյուր ապրանքատեր ուզում է իր ապրանքն օտարել, այն փոխանակելով միայն ուրիշ այնպիսի ապրանքների հետ, որոնց սպառողական արժեքը բավարարում է իր պահանջմունքները։ Այդ չափով նրա համար փոխանակությունը զուտ անհատական պրոցես է։ Մյուս կողմից, նա ուղում է իր ապրանքն իբրև արժեք իրացնել, այսինքն՝ իրացնել, փոխանակելով միևնույն արժեքն ունեցող որևէ այլ ապրանքի հետ, անկախ այն բանից, թե իր սեփական ապրանքը մյուս ապրանքների տերերի համար սպառողական արժեք ունի, թե ոչ։ Այդ չափով փոխանակությունը նրա համար մի ընդհանրական ու հասարակական պրոցես է։ Բայց բոլոր ապրանքատերերի համար միևնույն պրոցեսը չի կարող միաժամանակ միայն անհատական ու միայն ընդհանրական ու հասարակական պրոցես լինել։

Եթե բանն ավելի ուշադիր կերպով քննենք, ապա կտեսնենք, որ ամեն մի ապրանքատիրոջ համար յուրաքանչյուր օտար ապրանք նրա ապրանքի հատուկ համարժեքի դեր է խաղում, ուստի և նրա սեփական ապրանքը մյուս բոլոր ապրանքների ընդհանրական համարժեքի դեր է խաղում։ Բայց որովհետև բոլոր ապրանքատերերը միևնույն բանն են անում, ուստի ոչ մի ապրանք փաստորեն ընդհանրական համարժեք չէ, ուստի և ապրանքները չունեն նաև արժեքի ընդհանրական հարաբերական ձև, որի մեջ նրանք նույնացվեին որպես արժեքներ և համեմատվեին միմյանց հետ որպես արժեքի մեծություններ։ Այսպիսով, նրանք ընդհանրապես միմյանց դեմ կանգնած են ո՛չ թև որպես ապրանքներ, այլ միայն որպես արդյունքներ կամ սպառողական արժեքներ։

Այդ դժվար կացության մեջ մեր ապրանքատերերը դատում են Ֆաուստի պես։ «Սկզբում գործն էր»։ Եվ նրանք արդեն գործն արել էին, նախքան կսկսեին դատել։ Ապրանքային բնության օրենքները երևան են գալիս ապրանքատերերի բնածին բնազդի մեջ։ Նրանք վարող են իրենց ապրանքները միմյանց հավասարեցնել որպես արժեքներ, ուստի և որպես ապրանքներ, միայն դրանք հարաբերության մեջ գնելով որևէ ուրիշ ապրանքի հետ, միայն դրանք հակադրելով նրան՝ որպես ընդհանրական համարժեքի։ Այս ցույց տվեց ապրանքի վերլուծությունը։ Բայց միայն հասարակական գործողությունը կարող է մի որոշ ապրանք ընդհանրական համարժեք դարձնել։ Այս պատճառով մյուս բոլոր ապրանքների հասարակական գործողությունը զատում է նրանց միջից մի որոշ ապրանք, որի մեջ նրանք բոլորն արտահայտում են իրենց արժեքները։ Այսպիսով, այդ ապրանքի նատուրալ ձևը դառնում է համարժեքի հասարակականորեն ճանաչված ձև։ Մատնանշված հասարակական պրոցեսի միջոցով ընդհանրական համարժեքի ֆունկցիան դառնում է զատված ապրանքի առանձնահատուկ հասարակական ֆունկցիա։ Այդ ապրանքը դառնում է փող։ «Illi unum consilium habent et virtutem et potestatem suam bestiae tradunt». «Et ne quis possit emere aut vendere, nisi qui habet characterem aut nomen bestiae, aut numerum nominis ejus» (Apocalypse) [«Նրանք մի խորհուրդ ունեն և իրենց զորությունն ու իշխանությունը կտան գազանին»։ «Եվ ոչ ոք չի կարողանա ո՛չ գնել, ո՛չ վաճառել, բացի նրանից, ով ունի գազանի դրոշմը կամ անունը կամ նրա անվան թիվը»։ Հայտնության գիրք, գլ. XVII, 13 և գլ. XIII, 17]։

Փողային բյուրեղը մի անհրաժեշտ արդյունք է փոխանակության պրոցեսի, որի մեջ աշխատանքի տարասեռ. արդյունքները փաստորեն հավասարեցվում են իրար և դրանով էլ փաստորեն ապրանքների փոխարկվում։ Փոխանակության ծավալման ու խորացման պատմական պրոցեսը զարգացնում է սպառողական արժեքի ու արժեքի այն հակադրությունը, որը նիրհում է ապրանքային բնության մեջ։ Այդ հակադրությանը շրջանառության համար արտաքին արտահայտություն տալու պահանջը տանում է դեպի ապրանքային արժեքի ինքնուրույն ձևի առաջացումը և հանգիստ չի տալիս, մինչև որ այդ խնդիրը վերջնականապես չի լուծվում ապրանքն ապրանքի ու փողի երկատվելու միջոցով։ Հետևաբար, նույն այն չափով, որչափով իրականանում է աշխատանքի արդյունքների փոխարկումը ապրանքների, իրականանում է նաև ապրանքի փոխարկումը փողի։

Արդյունքների անմիջական փոխանակությունը, մի կողմից, ունի արժեքի պարզ արտահայտության ձև, իսկ, մյուս կողմից, դեռ չունի այդ ձևը։ Այդ ձևն էր, ինչպես մենք տեսանք՝ A ապրանքի x քանակը = B ապրանքի y քանակին։ Իսկ արդյունքների անմիջական փոխանակության ձևն է` x քանակով A սպառման առարկան = y քանակով B սպառման առարկային։ Այստեղ A ու B իրերն ապրանքներ չեն փոխանակությունից առաջ, նրանք ապրանքներ են դառնում միայն փոխանակության շնորհիվ։ Առաջին նախադրյալը, որն անհրաժեշտ է, որպեսզի սպառման առարկան պոտենցիալ փոխանակային արժեք դառնա, հանգում է այն բանին, որ սպառման տվյալ առարկան կորցնում է իր սպառողական արժեքը, առկա է մի այնպիսի քանակով, որ գերազանցում է իր տիրոջ անմիջական պահանջմունքներից։ Իրերն ինքնըստինքյան մարդկանց համար արտաքին, ուրեմն և օտարելի բաներ են։ Որպեսզի այդ օտարումը փոխադարձ լինի, մարդիկ պետք է միայն լռելյայն վերաբերվեն միմյանց՝ որպես այդ օտարվող իրերի մասնավոր սեփականատերերի, ուրեմն և իբրև միմյանցից անկախ անհատների։ Սակայն փոխադարձ օտարվածության այդպիսի հարաբերություն գոյություն չունի բնաճուն համայնքի անդամների միջև, լինի այդ համայնքը նահապետական ընտանիք, հին հնդկական համայնք թե ինկերի պետություն և այլն։ Ապրանքների փոխանակությունն սկսվում է այնտեղ, որտեղ համայնքը վերջանում է,— օտար համայնքների հետ կամ օտար համայնքների անդամների հետ նրա շփման կետերում։ Բայց հենց որ իրերը ապրանքներ են դառնում արտաքին հարաբերությունների մեջ, նրանք ապրանքներ են դառնում հակադարձ ազդեցությամբ նաև համայնքի ներսում: Սկզբում նրանց քանակական փոխանակային հարաբերությունը բոլորովին պատահական է։ Նրանք փոխանակվել կարող են լոկ այն բանի շնորհիվ, որ նրանց տերերը կամենում են փոխադարձաբար դրանք օտարել։ Մինչ այդ կամաց-կամաց ամրապնդվում է օտար առարկաների սպառման պահանջը։ Փոխանակության մշտական կրկնությունը այն դարձնում է մի կանոնավոր հասարակական պրոցես։ Այդ պատճառով ժամանակի ընթացքում աշխատանքի պրոդուկտների գոնե մի մասը սկսում է նախամտածված կերպով արտադրվել փոխանակության կարիքների համար։ Այդ պահից սկսած, մի կողմից, ամրապնդվում է բաժանումը իրի՝ անմիջական գործածության համար ունեցած օգտակարության և փոխանակության համար ունեցած օգտակարության միջև։ Նրա սպառողական արժեքը անջատվում է նրա փոխանակային արժեքից։ Մյուս կողմից՝ այն քանակային հարաբերությունը, որով իրերը փոխանակվում են, կախում է ստանում հենց նրանց արտադրությունից։ Սովորույթը ֆիքսացիայի է ենթարկում այդպիսի քանակական հարաբերությունները որպես արժեքի մեծություններ։

Արդյունքների անմիջական փոխանակության մեջ ամեն մի ապրանք անմիջականորեն փոխանակության միջոց է իր տիրոջ համար և համարժեք՝ իր ոչ-տիրոջ համար,— սակայն միայն այն չափով, որչափով այդ ապրանքը սպառողական արժեք է վերջինի համար։ Հետևաբար, փոխանակվող առարկան իր սեփական սպառողական արժեքից կամ փոխանակող անձերի անհատական պահանջներից անկախ արժեքի ոչ մի ձև դեռ չի ստանում։ Բայց այդպիսի ձևի անհրաժեշտությունը զարգանում է փոխանակության պրոցեսի մեջ մտնող ապրանքների թվի ու բազմազանության աճման համեմատ։ Խնդիրը ծագում է իր լուծման միջոցների հետ միաժամանակ։ Ապրանքների շրջանառությունը, որի ընթացքում ապրանքատերերը փոխանակում և հավասարեցնում են իրենց սեփական ապրանքներն ուրիշ տարբեր ապրանքների հետ, երբեք տեղի չի ունենում առանց այն բանի, որ այդ ժամանակ տարբեր ապրանքատերերի տարբեր ապրանքները նրանց շրջանառության շրջանակներում չփոխանակվեն միևնույն երրորդ ապրանքի հետ և չհավասարեցվեն նրան իբրև արժեքներ։ Այդպիսի երրորդ ապրանքը, դառնալով ուրիշ տարբեր ապրանքների համար համարժեք, անմիջաբար ստանում է համարժեքի ընդհանրական կամ հասարակական ձև, թեկուզ և նեղ սահմաններում։ Համարժեքի այս ընդհանրական ձևը երևան է գալիս և չքանում է հասարակական անցողակի շփման հետ միասին, որը կյանքի էր կոչել նրան։ Նա փոփոխակի ու թռուցիկ կերպով վիճակվում է մերթ այս, մերթ այն ապրանքին։ Բայց ապրանքների փոխանակության զարգացման հետ միասին նա ամուր կերպով սերտաճում է ապրանքների բացառապես միայն որոշ տեսակների հետ, կամ բյուրեղանալով փոխարկվում է փողային ձևի։ Թե ապրանքի հատկապես որ տեսակի հետ է նա սերտաճում, սկզբում այդ կախված է պատահմունքից։ Սակայն ընդհանրապես ու ամբողջությամբ առած՝ այստեղ վճռողական դեր են խաղում երկու հանգամանք։ Փողային ձևը սերտաճում է կամ այն առարկաներից ամենակարևորի հետ, որոնք փոխանակության միջոցով ստացվում են դրսից և իսկապես ներկայացնում են տեղական արդյունքների փոխանակային արժեքի երևան գալու բնաճուն ձևը, կա՛մ սերտաճում է սպառման այն առարկայի հետ, որը տեղական օտարելի գույքի գլխավոր տարրն է կազմում, ինչպես, օրինակ, անասունները։ Քոչվոր ժողովուրդներն առաջինն են զարգացնում փողային ձևը, որովհետև նրանց ամբողջ գույքը գտնվում է շարժուն, հետևապես և անմիջաբար օտարելի ձևի մեջ և որովհետև նրանց կենսաձևը նրանց միշտ շփման մեջ է դնում օտար համայնքների հետ և հենց դրանով էլ նրանց մղում է արդյունքների փոխանակության։ Մարդիկ հաճախ հանձին ստրուկի հենց մարդուն են դարձրել սկզբնական փողանյութ, բայց երբեք այդպիսի նյութ չեն դարձրել հողը։ Այդպիսի մի իդեա կարող էր առաջ գալ արդեն զարգացած բուրժուական հասարակության մեջ միայն։ Այդ իդեան ծագեց միայն XVII դարի վերջին երրորդում, իսկ ազգային մասշտաբով նրա փաստական իրագործման առաջին փորձը կատարվեց հարյուր տարի հետո, ֆրանսիական բուրժուական ռևոլուցիայի ժամանակ։

Այն չափով, որչափով ապրանքային փոխանակությունը ճեղքում է իր տեղական նեղ սահմանները, ուստի և ապրանքային արժեքը ծավալվելով դառնում է ընդհանրապես մարդկային աշխատանքի նյութականացում, փողի ձևն անցնում է այն ապրանքներին, որոնք հենց իրենց բնությամբ առանձնապես պիտանի են ընդհանրական համարժեքի հասարակական ֆունկցիա կատարելու համար, այն է՝ անցնում է ազնիվ մետաղներին։

Որ «ոսկին ու արծաթը իրենց բնությամբ փող չեն, բայց փողը իր բնությամբ ոսկի ու արծաթ է», այդ ապացուցվում է այդ մետաղների բնական հատկությունների ու նրանց հասարակական ֆունկցիաների զուգադիպումով։ Բայց առայժմ մենք գիտենք փողի միայն մեկ ֆունկցիա, այն է՝ ծառայել իբրև ապրանքային արժեքի արտահայտության ձև կամ իբրև նյութ, որի մեջ հասարակական արտահայտություն են գտնում ապրանքային արժեքների մեծությունները։ Արժեքի երևան գալու ադեկվատ ձև կամ մարդկային աբստրակտ, ուրեմն և միանման աշխատանքի նյութականացում կարող է լինել միայն մի այնպիսի նյութ, որի բոլոր նմուշահատերը միևնույն որակն ունեն։ Մյուս կողմից, որովհետև արժեքի մեծությունների տարբերությունը զուտ քանակական բնույթ է կրում, ուստի փողածին ապրանքը պետք է զուտ քանակական տարբերությունների ընդունակ լինի, այսինքն՝ պետք է օժտված լինի այնպիսի հատկություններով, որ կարելի լինի այն բաժանել ցանկացած մանր մասերի և այդ մասերից կրկին մի ամբողջություն կազմել։ Ոսկին ու արծաթը բնությունից ունեն այդ հատկությունները։

Փողային ապրանքի սպառողական արժեքը երկատվում է։ Բացի այն հատուկ սպառողական արժեքից, որ նա ունի որպես ապրանք,— ոսկին, օրինակ, ծառայում է ատամներ լցնելու համար, հում նյութ է պերճանքի իրերի համար և այլն,— փողային ապրանքը ստանում է ձևական սպառողական արժեք, որ բխում է նրա առանձնահատուկ հասարակական ֆունկցիաներից։

Որովհետև մյուս բոլոր ապրանքները փողի հատուկ համարժեքներն են միայն, իսկ փողը նրանց ընդհանրական համարժեքն է, ապա նրանք որպես հատուկ ապրանքներ հարաբերում են փողին որպես ընդհանրական ապրանքի։

Մենք տեսանք արդեն, որ փողային ձևը տվյալ ապրանքի հետ մյուս բոլոր ապրանքների ունեցած հարաբերությունների արտացոլումն է, որը կարծրացած է այդ ապրանքի վրա: Հետևաբար, այն փաստը, թե փողն ապրանք է, միայն այն մարդու համար կարող է հայտնագործություն թվալ, ով ելնում է փողի պատրաստի ձևից՝ հետին թվով փողը վերլուծելու նպատակով։ Փոխանակության պրոցեսը այն ապրանքին, որը նա փող է դարձնում, տալիս է ո՛չ թե արժեքը, այլ միայն արժեքի նրա առանձնահատուկ ձևը։ Այս երկու սահմանումների շփոթումը հասցնում է այն բանին, որ ոսկու և արծաթի արժեքն սկսում են երևակայական համարել։ Որովհետև փողը իր որոշ ֆունկցիաներում կարող է փոխարինվել փողի հասարակ նիշերով, ուստի սրանից ծագել է մյուս սխալը, թե փողը միայն նիշ է։ Մյուս կողմից, այդ մոլորության մեջ նշմարվում է այն մշուշապատ կռահումը, թե իրերի փողային ձևը հենց նրանց համար մի կողմնակի բան է և թե այդ ձևը միայն իրերի հետևում թաքնված մարդկային հարաբերությունների դրսևորման ձևն է։ Այս իմաստով ամեն մի ապրանք միայն մի նիշ կլիներ, որովհետև որպես արժեք նա իր վրա ծախսված մարդկային աշխատանքի իրային թաղանթն է միայն։

Բայց հասարակ նիշեր հայտարարելով այն հասարակական հատկությունները, որ ստանում են իրերը արտագրության որոշ եղանակի հիմքի վրա, կամ այն իրային ձևերը, որ ստանում են աշխատանքի հասարակական սահմանումներն արտադրության այդ եղանակի հիմքի վրա, հենց դրանով էլ նրանց հայտարարում են մարդկային բանականության կամայական արդյունք։ Այդպես էր XVIII դարի լուսավորիչների սիրած վարվելակերպը, որ նրանք կիրառում էին՝ գեթ ժամանակավորապես վերացնելու համար խորհրդավորության քողն այն առեղծվածային ձևերի վրայից, որոնցով պարուրված էին մարդկային հարաբերությունները, և որոնց ծագումը դեռ չէին կարողանում բացատրել։

Ինչպես արդեն առաջ նշեցինք, ապրանքի համարժեքային ձևը չի պարունակում նրա արժեքի մեծության քանակական սահմանումը։ Եթե մենք գիտենք միայն, որ ոսկին փող է, այսինքն՝ անմիջաբար փոխանակելի է մյուս բոլոր ապրանքների հետ, ապա մենք ամենևին էլ դեռ չգիտենք, թե, օրինակ, ի՞նչ արժեք է ներկայացնում տասը ֆունտ ոսկին։ Ինչպես և ամեն մի այլ ապրանք, Ոսկին էլ կարող է իր սեփական արժեքի մեծությունը արտահայտել միայն հարաբերորեն, միայն մյուս ապրանքների մեջ։ Նրա սեփական արժեքը որոշվում է նրա արտադրության համար պահանջվող աշխատաժամանակով և արտահայտվում է ամեն մի ուրիշ ապրանքի այն քանակով, որի մեջ նույնքան աշխատաժամանակ է բյուրեղացած։ Ոսկու արժեքի հարաբերական մեծության այդպիսի սահմանումը փաստորեն տեղի է ունենում նրա արտադրության տեղում, անմիջական փոխանակային առևտրի մեջ։ Երբ ոսկին որպես փող մտնում է շրջանառության մեջ, նրա արժեքն արդեն տրված է։ Երբ դեռևս XVII դարի վերջին տասնամյակներում փողի վերլուծության միջոցով հաստատվեց, որ փողն ապրանք է, ապա, այնուամենայնիվ, այդ միայն վերլուծության սկիզբն էր։ Դժվարությունն այն չէ, որ ըմբռնենք, թե փողն ապրանք է, այլ այն, որ պարզենք, թե ապրանքն ինչպե՛ս և ինչո՛ւ է փող դառնում։

Մենք տեսանք, թե ինչպես արժեքի ամենապարզ արտահայտության մեջ արդեն՝ A ապրանքի x քանակը = B ապրանքի y քանակին, այն պատրանքն է ստեղծվում, թե իբր այն իրը, որի մեջ֊ արտահայտվում է մի ուրիշ իրի արժեքի մեծությունը, իր համարժեքային ձևն ունի ապրանքների այղ հարաբերությունից անկախ, որպես բնությունից իրեն հատուկ հասարակական որոշ հատկություն։ Մենք հետևեցինք ու պարզեցինք, թե ինչպե՛ս է ամրապնդվում այդ պատրանքը։ Նա լիովին ավարտվում է, երբ ընդհանրական համարժեքի ձևը սերտաճում է ապրանքների մի որոշ տեսակի նատուրալ ձևի հետ, կամ բյուրեղանալով ստանում է փողային ձև։ Այս դեպքում այն տպավորությունն է ստեղծվում, որ իբր ո՛չ թե տվյալ ապրանքն է փող դաոնում միայն այն պատճառով, որ մյուս բոլոր ապրանքներն իրենց արժեքները արտահայտում են նրա մեջ, այլ, ընդհակառակը, իբր թե նրանք բոլորն իրենց արժեքը նրա մեջ են արտահայտում, որովհետև նա փող է։ Միջնորդական շարժումը չքանում է իր սեփական հետևանքի մեջ և հետք չի թողնում։ Առանց իրենց կողմից որևէ աջակցության՝ ապրանքներն իրենց արժեքի պատրաստի կերպարանքը գտնում են իրենցից դուրս ու իրենց կողքին գոյություն ունեցող ապրանքային մարմնի մեջ։ Այդ իրերը — ոսկին ու արծաթը — հենց այն ձեևով, ինչպես որ նրանք դուրս են գալիս երկրի ընդերքից, ամեն մի մարդկային աշխատանքի անմիջական մարմնացումն են միաժամանակ։ Այստեղից էլ առաջ է գալիս փողի մոգական բնույթը։ Այն հասարակակարգում, որ մենք հիմա ուսումնասիրում ենք, մարդկանց հարաբերությունները արտադրության հասարակական պրոցեսում զուտ ատոմիստական են։ Դրա հետևանքով նրանց արտադրական հարաբերությունները իրային կերպարանք են ընդունում, անկախ նրանց վերահսկողությունից ու գիտակցական անհատական գործունեությունից։ Այդ երևան է գալիս ամենից առաջ այն բանի մեջ, որ նրանց աշխատանքի արդյունքները ընդհանրապես ապրանքի ձև են ընդունում։ Այսպիսով, փողային ֆետիշի առեղծվածն րնդհանրապես ապրանքային ֆետիշի առեղծվածն է, փողի մեջ այդ առեղծվածը միայն ավելի խիստ է աչքի ընկնում և շլացնում է հայացքը։