Կարամազով եղբայրներ։ Գիրք տասնմեկերորդ

Կարամազով եղբայրներ
◀ Կարամազով եղբայրներ։ Գիրք տասներորդ	Կարամազով եղբայրներ։ Գիրք տասներկուերորդ ▶

Գիրք տասնմեկերորդ։ Իվան Ֆյոդորովիչ

I։ Գրուշենկայի մոտ

Ալյոշան գնաց Մայր եկեղեցու հրապարակը՝ Մորոզովայի տունը, Գրուշենկային տեսնելու։ Գրուշենկան դեռ վաղ առավոտյան ուղարկել էր Ֆենյային՝ խնդրելով Ալյոշայից, որ նա անպայման գա իր մոտ։ Ֆենյային հարցուփորձելով, Ալյոշան իմացել էր, որ մի մեծ, առանձին տագնապ է համակել նրա տիրուհուն՝ դեռ երեկվանից։ Միտյայի ձերբակալությունից հետո, անցած երկու ամսվա ընթացքում, Ալյոշան հաճախ էր այցելում Մորոզովայի տունը՝ թե՛ իր սեփական ցանկության մղումով, թե Միտյայի հանձնարարությամբ։ Միտյայի ձերբակալությունից երեք օր հետո Գրուշենկան սաստիկ հիվանդացել էր ու գրեթե հինգ շաբաթ էր տևել նրա հիվանդությունը։ Մի ամբողջ շաբաթ պառկել էր ուշակորույս։ Շատ էր փոխվել դեմքը, նիհարել էր ու դեղնել, թեև ահա երկու շաբաթ է արդեն՝ կարողանում էր տնից դուրս գալ։ Բայց Ալյոշայի կարծիքով, նրա դեմքը մի տեսակ ավելի գրավիչ էր դարձել, և Ալյոշան սիրում էր հանդիպել նրա հայացքին, երբ մտնում էր նրա տունը։ Գրուշենկայի հայացքը կարծես ամրացել էր տոկուն ու իմաստալից մի բանով։ Աչքերը մի որոշ հոգեկան հեղաշրջում էին արտահայտում՝ անխախտ, խոնարհ, բայց համառ ու անդարձ մի վճռականություն։ Ճակատին, հոնքերի միջև, մի փոքրիկ, ուղղահայաց կնճիռ էր երևացել, և դա ինքնամփոփ, առաջին հայացքից նույնիսկ խստաշունչ մտածկոտության տեսք էր տալիս նրա հմայիչ դեմքին։ Նախկին թեթևամտությունից, օրինակ, հետք անգամ չէր մնացել։ Ալյոշային տարօրինակ էր թվում և այն, որ չնայած խեղճ կնոջ գլխին եկած ամբողջ դժբախտության, չնայած որ նրա փեսացուին ձերբակալել էին ահավոր մի ոճրագործության համար՝ գրեթե հենց այն պահին, երբ ինքը նրա հարսնացուն էր դարձել, չնայած իր անցկացրած հիվանդության և վաղվա գրեթե անխուսափելի դատավճռին, որ կախվել էր սպառնալիքի նման, Գրուշենկան այնուամենայնիվ չէր կորցրել իր նախկին երիտասարդական կենսուրախությունը։ Նրա մի ժամանակ հպարտ աչքերի մեջ մի մեղմ լույս էր շողում հիմա, թեև... թեև այդ աչքերը մերթ ընդ մերթ դարձյալ բոցավառվում էին չարագուշակ մի հրով, երբ նրան կրկին ու կրկին այցելում էր անցյալի մի մտատանջություն, որ ոչ միայն չէր մեղմացել, այլ նույնիսկ ավելի էր սաստկացել նրա սրտում։ Այդ մտատանջության առարկան միշտ նույնն էր՝ Կատերինա Իվանովնան, որի մասին Գրուշենկան նույնիսկ զառանցել էր հիվանդ եղած ժամանակ։ Ալյոշան հասկանում էր, որ Գրուշենկան սոսկալի խանդում է նրան, չնայած որ Կատերինա Իվանովնան ոչ մի անգամ չէր գնացել կալանավոր Միտյայի մոտ, թեև ուզած ժամանակ կարող էր այցելել նրան բանտում։ Այս ամբողջը դժվար մի խնդիր էր դարձել Ալյոշայի համար, որովհետև նա միակ մարդն էր, որի առաջ Գրուշենկան բացում էր իր սիրտը և անընդհատ խորհուրդ հարցնում, իսկ Ալյոշան երբեմն բացարձակապես ոչինչ չէր կարողանում ասել նրան։

Ալյոշան անհանգիստ սրտով մտավ նրա բնակարանը։ Արդեն տանն էր Գրուշենկան, կես ժամ առաջ վերադարձել էր Միտյայի մոտից, և հիմա այնպիսի մի արագ շարժումով վեր թռավ բազկաթոռից ու ընդառաջ վազեց, որ Ալյոշան հենց դրանից միայն հասկացավ, թե նա մեծ անհամբերությամբ սպասում էր իրեն։ Սեղանի վրա խաղաթղթեր կային, նոր էին սկսել «դուրաչկի» խաղալ։ Կաշվե բազմոցի վրա, սեղանի մյուս կողմը, անկողին էր փռված և այնտեղ ընկողմանել էր Մաքսիմովը, որ գիշերազգեստ էր հագել ու բամբակյա թասակ ուներ գլխին. երևում էր, որ հիվանդ է նա, տկարացել է, թեև քաղցր ժպտում էր։ Այս անտունի ծերուկը դեռ այն ժամանակ, երկու ամիս առաջ, Գրուշենկայի հետ վերադառնալով Մոկրոեից, պարզապես մնացել էր նրա տանը և մինչև հիմա էլ մնում էր։ Երբ այդ օրը, անձրևին ու ցեխին, վերջապես Մոկրոեից տուն հասան, Մաքսիմովը, թրջված ու վախեցած, նստեց բազմոցի վրա և աչքերը լուռումունջ հառեց Գրուշենկային՝ երկչոտ ու խնդրող մի ժպիտով։ Գրուշենկան սոսկալի վշտի մեջ էր, արդեն սկսել էր նաև տենդը, և նա, տուն հասնելուց հետո զանազան հոգսերով տարված, համարյա մոռացավ նրան առաջին կես ժամվա ընթացքում։ Հետո հանկարծ մի տեսակ սևեռուն հայացքով նայեց նրան, ծերուկը խղճալիորեն ծիծաղեց իր մանր քրքիջով շփոթված նայելով նրա երեսին։ Գրուշենկան կանչեց Ֆենյային ու պատվիրեց, որ ուտելու բան տան նրան։ Ամբողջ այդ օրը նա նստած մնաց իր տեղում, համարյա առանց շարժվելու։ Իսկ երբ մութն ընկավ ու փեղկերը փակեցին, Ֆենյան հարցրեց իր տիրուհուն։

— Ուրեմն ի՞նչ է, տիրուհի, պարոնը էստե՞ղ է մնալու գիշերը։

— Այո, անկողին գցիր բազմոցին,— պատասխանեց Գրուշենկան։

Ավելի մանրամասն հարցուփորձ անելով, Գրուշենկան իմացավ, որ նա հիմա, իրոք, բացարձակապես ոչ մի տեղ չունի ապաստանելու, և որ «պարոն Կալգանովը, իմ բարերարը, ուղղակի հայտարարեց, որ այլևս չի ընդունի ինձ և հինգ ռուբլի նվիրեց»։— «Դե լավ, աստված քեզ հետ, մնա՛ ուրեմն այստեղ»,— որոշեց վշտահար Գրուշենկան, կարեկցորեն ժպտալով նրան։ Այդ ժպիտը տակնուվրա արեց ծերուկի սիրտը, և նրա շրթները դողդղացին երախտապարտ արցունքներից։ Ու թափառական ձրիակերն այդպես էլ մնաց Գրուշենկայի մոտ այդ օրից ի վեր։ Նույնիսկ նրա հիվանդության օրերին չհեռացավ տնից։ Ֆենյան ու նրա մայրը, Գրուշենկայի խոհարարուհին, չվտարեցին նրան, այլ շարունակեցին կերակրել ու նրա համար անկողին փռել բազմոցի վրա։ Հետագայում Գրուշենկան նույնիսկ վարժվեց նրան և ամեն անգամ, երբ վերադառնում էր Միտյայի մոտից (որին սկսել էր այցելության գնալ իր առողջանալուց անմիջապես հետո, նույնիսկ դեռ լրիվ չապաքինված), իր տխրությունը փարատելու համար նստում ու սկսում էր այլևայլ դատարկ բաներից խոսել «Մաքսիմուշկայի» հետ, միմիայն իր վիշտը մոռանալու նպատակով։ Պարզվեց, որ ծերուկը երբեմն կարողանում է հետաքրքրական բաներ պատմել, այնպես որ ի վերջո նա նույնիսկ անհրաժեշտ դարձավ Գրուշենկայի համար։ Բացի Ալյոշ յից, որ գալիս էր, բայց ոչ ամեն օր, և միշտ էլ քիչ էր նստում, համարյա ուրիշ ոչ ոքի չէր ընդունում Գրուշենկան։ Իսկ նրա ծերունի վաճառականն այդ ժամանակ սոսկալի հիվանդ էր արդեն, «շունչը փչում էր», ինչպես ասում էին քաղաքում, և իսկապես՝ Միտյայի դատից մի շաբաթ հետո մեռավ։ Մահից երեք շաբաթ առաջ, զգալով մոտալուտ վախճանը, նա վերջապես իր որդիներին և նրանց կանանց ու երեխաներին կանչեց իր մոտ՝ վերին հարկը, և պատվիրեց, որ այլևս չհեռանան իրենից։ Հենց նույն րոպեին էլ ծառաներին խստորեն հրամայեց, որ էլ երբեք ներս չնդունեն Գրուշենկային, իսկ եթե գա՝ ասեն նրան. «Ձեզ երկար և ուրախ կյանք է մաղթում և ասում է, որ բոլորովին մոռանաք իրեն»։ Եվ սակայն Գրուշենկան գրեթե ամեն օր մարդ էր ուղարկում՝ նրա առողջությոմւը հարցնելու։

— Եկա՜ր վերջապես,— գոռաց նա, գցելով խաղաթղթերը և ուրախությամբ ողջունելով Ալյոշային,— իսկ Մաքսիմուշկան հենց մի գլուխ վախեցնում էր ինձ, թե գուցե էլ չես գա։ Ա՜խ, այնպե՜ս հարկավոր ես ինձ հիմա։ Նստիր սեղանի մոտ։ Ասա ինչ ես ուզում, սո՞ւրճ։

— Լավ կլիներ,— ասաց Ալյոշան, նստելով սեղանի մոտ,— շատ եմ քաղցած։

— Ահա՜։ Ֆե՛նյա, Ֆենյա, սո՛ւրճ,— գոռաց Գրուշենկան։— Վաղուց արդեն եռում է սուրճը, քե՛զ է սպասում։ Կարկանդակ էլ բեր, և տաք-տաք բեր։ Հա՜, լսիր ինձ, Ալյոշա, այս կարկանդակների գլխին այսօր փոթորիկ պայթեց։ Հետս բանտ էի տարել նրա համար, բայց կհավատա՞ս՝ բռնեց ու ետ շպրտեց, այնպես էլ չկերավ։ Մի հատն էլ վերցրեց, ուղղակի գցեց հատակին ու տրորեց» Ես էլ ասացի՝ «Պահակի մոտ կթողնեմ. եթե չուտե՜ս մինչև իրիկուն, ուրեմն քո թունոտ մաղձով ես կշտանում»։ Ասացի ու դուրս եկա։ Նորի՜ց կռվեցինք, հավատո՞ւմ ես դու սրան։ Երբ էլ որ գնամ, հենց մի գլուխ կռվում ենք։

Գրուշենկան մի շնչով ասաց այդ բոլորը, հուզված։ Մաքսիմովն անմիջապես վախ զգաց և աչքերը խոնարհելով սկսեց ժպտալ։

— Իսկ ա՞յս անգամ ինչու կռվեցիք,— հարցրեց Ալյոշան։

— Է՜հ, բոլորովին չէի սպասում։ Երևակայիր, «նախկինի» համար խանդեց, այն լեհի։ Ասում է՝ «Ինչո՞ ես պահում նրան։ Ուրեմն սկսել ես պահել նրան, հա՞»։ Խանդում է, անընդհատ խանդում։ Քնում է՝ խանդում, ուտում է՝ խանդում։ Անցյալ շաբաթ էր՝ մի անգամ նույնիսկ Կուզմայի համար էլ խանդեց։

— Բայց չէ՞ որ նա գիտեր «նախկինի» մասին։

— Դե ա՜յ ասա։ Հենց սկզբից էլ գիտեր, մինլև այսօր գիտեր և այսօր հանկարծ վեր կացավ ու սկսեց հայհոյել։ Ուղղակի ամաչում եմ կրկնել ասածները։ Հիմա՜ր։ Երբ դուրս էի գալիս, Ռակիտկան եկավ մոտը։ Գուցե հենց Ռակիտկան է նրա գլուխը լցնում, հա՞։ Ի՞նչ ես կարծում,— ավելացրեց նա մի տեսակ ցրված։

— Սիրում է քեզ, հասկանո՞ւմ ես, շատ է սիրում։ Եվ հիմա ջղայնացած էլ է մանավանդ։

— Ինչպե՜ս չջղայնանա, վաղը դատն է։ Եվ գնացել էի, որ վաղվա համար իմ խոսքն ասեմ իրեն, որովհետև, Ալյոշա, սարսափում եմ նույնիսկ մտածել, թե ի՛նչ է լինելու վաղը։ Այ դու ասում ես, որ նա ջղայնացած է, բայց ե՜ս ինչ ջղային վիճակում եմ։ Իսկ նա լեհի մասին է խոսում։ Այ քեզ հիմա՜ր։ Լավ է, գոնե Մաքսիմուշկայի համար չի խանդում։

— Իմ կինն էլ շատ էր խանդում ինձ,— վրա բերեց Մաքսիմովը։

— Ի՞նչ, քե՞զ,— ակամա ծիծաղեց Գրուշենկան։— Ո՞ւմ համար պիտի խանդեր որ։

— Աղախինների։

— Է՜, սուս կաց, Մաքսիմուշկա, ծիծաղելու սիրտ չունեմ հիմա, նույնիսկ ջղայնությունս է գալիս։ Կարկանդակների վրա էլ աչք մի՛ տնկիր, չեմ տա, վնաս է քեզ. սպիտակ ջրից էլ չեմ տա։ Ահա՛, մեկ էլ սրա՜ հոգսը պետք է քաշեմ. կարծես անկելանոց լինի իմ տունը, ճիշտ եմ ասում,— ծիծաղեց նա։

— Ես ձեր բարերարությանն արժանի չեմ, ես չնչին մի արարած եմ,— ասաց Մաքսիմովը լացակումած, բարալիկ ձայնով։— Ավելի լավ կլիներ՝ ձեր բարիքները շռայլեիք նրանց, ովքեր ինձնից ավելի պիտանի են։

— Է՜խ, ամեն մարդ էլ պիտանի է, Մաքսիմուշկա, և ինչպե՞ս իմանանք, թե ով ումից ավելի է պիտանի։ Գոնե բոլորովին չլիներ այդ լեհը, Ալյոշա, ախր նրա խելքին էլ փչել է այսօր հիվանդանալ։ Նրա մոտ էլ եղա։ Եվ այ հիմա նրան էլ կարկանդակ եմ ուղարկելու. դիտմա՛մբ. չէի ուղարկում, բայց Միտյան ինձ մեղադրեց, որ ուղարկում եմ, դե այ ուրեմն դիտմամբ եմ ուղարկելու հիմա, դիտմա՛մբ։ Ախ, Ֆենյան նամա՜կ է բերում ահա։ Դե հա՜, պարզ է, նորից այդ լեհերն են, փո՜ղ են ուզում նորից։

Եվ իրոք, պան Մուսյալովիչը, ըստ իր սովորության, չափազանց երկար ու մանվածապատ մի նամակ էր ուղարկել, երեք ռուբլի պարտք էր խնդրում։ Նամակին կցված էր մի ստացագիր, որով նա պարտավորություն էր ստանձնում երեք ամսվա մեջ վերադարձնել փողը. ստացագրի տակ ստորագրել էր նաև պան Վրուբլյովսկին։ Գրուշենկան արդեն շատ էր այդպիսի նամակներ ստացել իր «նախկինից», և բոլորն էլ նույնպիսի ստացագրերով։ Եվ դա սկսվել էր հենց Գրուշենկայի առողջանալու օրից, երկու շաբաթ առաջ։ Բայց նա գիտեր, որ երկու պաները իր հիվանդության ժամանակ էլ գալիս էին իր առողջությունը հարցնելու։ Գրուշենկայի ստացած առաջին նամակը երկար էր՝ մի թերթ մեծադիր նամակաթղթի վրա գրված ու տոհմային խոշոր կնիքով դրոշմված, և այնքան մթին էր ու մանվածապատ, որ Գրուշենկան կեսը միայն կարդաց ու մի կողմ թողեց, բացարձակապես ոչինչ չհասկանալով։ Եվ նամակ կարդալու գլուխ էլ չուներ այդ օրերին։ Հաջորդ օրն այդ նամակին հետևեց երկրորդը, ուր պան Մուսյալովը երկու հազար ռուբլի պարտք էր խնդրում ամենակարճ ժամանակով։ Գրուշենկան այդ նամակն էլ առանց պատասխանի թողեց։ Հետո արդեն նամակների մի ամբողջ շարք հաջորդեց, օրը մի նամակ, և բոլորն էլ նույնպես ծանրակշիռ ու մանվածապատ, բայց լեհերի խնդրած պարտքի գումարը, հեազհետե իջնելով, հասավ հարյուր ռուբլու, քսանհինգ ռուբլու, տասը ռուբլու, և վերջապես Գրուշենկան ստացավ մի նամակ, ուր միայն մեկ ռուբլի էին խնդրում պաները, կցելով մի ստացագիր, որի տակ երկուսն էլ սաորագրհլ էին։ Այդ ժամանակ Գրուշենկան հանկարծ խղճաց ու անձամբ գնաց պանի մոտ, երեկոյան մթնշաղին։ Սոսկալի աղքատության մեջ գտավ երկուսին էլ, համարյա ծայրահեղ կարիքի մեջ. ոչ ուտելիք ունեին, ոչ վառելափայտ, ոչ ծխախոտ, ու նաև պարտք էին տանտիրուհուն։ Այն երկու հարյուր ռուբլին, որ Միտյայից շահել էին Մոկրոեում, շատ արագ չգիտես ուր չքացել էր։ Եվ սակայն Գրուշենկային զարմացրեց այն, որ երկուսն էլ իրեն դիմավորեցին ամբարտավան, անկախ տեսքով, մեծագույն քաղաքավարությամբ, փքուն ճառերով։ Գրուշենկան ծիծաղեց պարզապես և տասը ռուբլի տվեց իր «նախկինին»։ Եվ հենց այն ժամանակ էլ, ծիծաղելով, պատմեց այդ մասին Միտյային, և Միտյան բոլորովին չխանդեց։ Բայց դրանից հետո պաները կառչեցին Գրուշենկայից, ամեն օր նրան ռմբակոծում էին նամակներով ու փող խնդրում, և նա ամեն անգամ ուղարկում էր մի քիչ։ Եվ ահա այսօր Միտյայի խելքին փչել էր սոսկալի խանդել հանկարծ։

— Ես էլ, հիմարի պես, հենց մի րոպե նրա մոտ էլ մտա, երբ Միտյային տեսնելու էի գնում, որովհետև հիվանդացել է նա էլ՝ իմ նախկին պա՜նը,— սկսեց նորից Գրուշենկան, իրար անցնելով ու աճապարելով։— Ծիծաղում էի և պատմում Միտյային. «Պատկերացրու, ասում էի, իմ լեհի խելքին փչեց, որ կիթառի վրա իր նախկին երգերը երգի ինձ համար, կարծում է՝ կհուզվեմ և իր հետ կամուսնանամ»։ Եվ մեկ էլ Միտյան այնպե՜ս վեր թռավ ու սկսեց հայհոյել որ... Այդպես ուրեմն, հա՞, դե ես էլ կարկանդա՛կ կուղարկեմ պաներին։ Ֆենյա, ինչ է, նրա՞նք են այդ աղջնակին ուղարկել։ Ահա՛, երեք ռուբլի տուր նրան, մի տասը հատ էլ կարկանդակ փաթաթիր թղթի մեջ և ասա՛, որ տանի. իսկ դու էլ, Ալյոշա, անպայման պատմիր Միտյային, որ կարկանդակ ուղարկեցի նրանց։

— Ո՛չ մի դեպքում չեմ պատմի,— ասաց Ալյոշան ժպտալով։

— Է՜խ, դու կարծում ես, որ տանջվում է նա. չէ՜, նա դիտմամբ խանդեց, իսկ իր համար միևնույն է,— ասաց Գրուշենկան դառնորեն։

— Ինչպե՞ս թե դիտմամբ,— հարցրեց Ալյոշան։

— Հիմար ես դու, Ալյոշենկա, այ ասեմ քեզ. այդքան խելք ունես, բայց ոչինչ չես հասկանում այս հարցում, ահա՛։ Ինձ համար վիրավորականը այն չէ, որ նա խանդում է ինձ նման աղջկան. թե չէ՝ իսկապես վիրավորական կլիներ, եթե բոլորովին չխանդեր։ Ես այսպես եմ։ Խանդից չեմ վիրավորվում. ես ինքս էլ դաժան սիրտ ունեմ, ինքս էլ կարող եմ խանդել։ Միայն թե ինձ համար վիրավորական է, որ նա բոլորովին չի սիրում ինձ, իսկ հիմա դիտմամբ խանդեց, հասկացա՞ր։ Կո՞ւյր եմ, ինչ է, չե՞մ տեսնո՞ւմ։ Ինչո՞ւ հիմա հանկարծ նրա՛ մասին խոսեց, այդ Կատյայի. թե՝ այսպիսի՜ն է նա, այնպիսի՜ն է նա, Մոսկվայից բժիշկ է կանչել իմ դատի համար, ինձ փրկելո՜ւ համար է կանչել, ամենից առաջնակարգ դատապաշտպանի՛ն էլ է կանչել, ամենագիտո՜ւն դատապաշտպանին։ Դե ուրեմն սիրում է այդ Կատյային, եթե սկսեց իմ աչքի առաշ գովել նրան, և մեկ էլ իր անամո՜թ աչքերով իմ երեսին էր նայում։ Ի՛նքն է մեղավոր իմ առաջ, դե դրա համար էլ կպել է ինձ, որ առաջինը ի՛նձ մեղավոր հանի և ամբողջ մեղքը վրաս գցի. ուզում է ասել «դու ինձնից առաջ այդ լեհի հետ ես եղել, դե այ ուրեմն ես էլ իրավունք ունեմ, որ Կատյայի հետ եմ եղել»։ Ա՜յ, հասկացա՞ր։ Ամբողջ մեղքն ուզում է ինձ վրա գցել միայն։ Դիտմամբ է կպել ինձ, դիտմամբ, ասո՛ւմ եմ քեզ, բայց ես այնպե՜ս կանեմ որ...

Գրուշենկան չկարողացավ շարունակել, չասաց, թե ինչ կանի, թաշկինակով ծածկեց աչքերը և սկսեց սոսկալի հեկեկալ։

— Նա չի սիրում Կատերինա Իվանովնային,— ասաց Ալյոշան հաստատորեն։

— Դե լա՛վ, սիրում է թե չի սիրում՝ ի՛նքս շուտով կիմանամ,— ձայնի մեջ սպառնալից մի շեշտով ասաց Գրուշենկան, թաշկինակը հեռացնելով աչքերից։ Դեմքն այլայլվել էր։ Ալյոշան դառնությամբ տեսավ, թե ինչպես հանկարծ նրա հեզ ու մեղմախինդ դեմքը դարձել էլ մռայլ ու չարացած։

— Բավակա՛ն են այս հիմարությունները,— կտրեց նա հանկարծ,— դրա համար չէ, որ կանչել եմ քեզ։ Ալյոշա, ջանիկս, վա՛ղը ինչ է լինելու, վա՜ղը։ Ահա՛ թե ինչն է տանջում ինձ։ Եվ միայն ի՛նձ է տանջում, միա՜յն։ Նայում եմ բոլորին, ոչ ոք դրա մասին չի մտածում, ոչ ոքի հո՜գն էլ չէ։ Դո՛ւ գոնե մտածո՞ւմ ես դրա մասին։ Վաղը դատո՜ւմ են, հասկանո՞ւմ ես, վա՜ղը։ Ասա՛ ինձ, ինչպե՞ս են դատելու նրան։ Այդ ծառա՜ն, ծառան է սպանել, ծառա՜ն։ Աստվա՜ծ իմ։ Մի՞թե ծառայի տեղ նրա՛ն են դատապարտելու, և ոչ ոք, ո՜չ ոք չի՞ պաշտպանելու նրան։ Եվ այդ ծառային նեղություն էլ չեն տվել բոլորովին, հա՞։

— Խիստ հարցաքննության են ենթարկել,— նկատեց Ալյոշան մտախոհ,— բայց բոլորն էլ եկել են այն եզրակացության, որ նա չէ։ Հիմա հիվանդ պառկած է, լուրջ հիվանդ։ Այդ օրից հիվանդ է, այդ նոպայի օրից։ Իսկապես հիվանդ է,— ավելացրեց Ալյոշան։

— Աստվա՜ծ իմ, գոնե դու ինքդ գնայիր այդ դատապաշտպանի մոտ և երես առ երես պատմեիր գործը։ Ասում են՝ Պետերբուրգից են հրավիրել նրան, երեք հազար ռուբլով, հա՞։

— Մենք երեք հոգով տվեցինք երեք հազարը՝ ես, Իվանը և Կատերինա Իվանովնան։ Իսկ բժշկին նա անձամբ հրավիրեց Մոսկվայից՝ երկու հազարով։ Դատապաշտպան Ֆետյուկովիչը ավելի թանկ կվերցներ, բայց այս գործը հռչակվել է ամբողջ Ռուսաստանում, բոլոր թերթերն ու ամսագրերը գրում են դրա մասին, և Ֆետյուկովիչն ավելի իր փառքի համար համաձայնվեց գալ, որովհետև չափազանց նշանավոր գործ է դարձել արդեն։ Երեկ տեսա նրան։

— Եվ Ի՞նչ։ Խոսեցի՞ր հետը,— իսկույն վեր թռավ Գրուշենկան։

— Լսեց ու ոչինչ չասաց։ Ասաց, որ արդեն որոշակի կարծիք է կազմել։ Բայց խոստացավ նկատի առնել իմ ասածը։

— Ինչպե՜ս թե նկատի առնել։ Ախ, ի՜նչ խաբեբաներ են։ Կկործանե՜ն նրան։ Իսկ բժշկի՞ն ինչու է կանչել այգ օրիորդը, բժշկի՛ն։

— Որպես փորձագետի։ Ուզում են ապացուցել, որ եղբայրս խելագարվել է և սպանել է խելացնոր վիճակում, չիմանալով, թե ինչ է անում,— մեղմ ժպտաց Ալյոշան։— Միայն թե եղբայրս չի համաձայնվի դրան։

— Ա՜խ, բայց ճշմարի՜տ է դա, եթե ինքն է սպանել,— բացականչեց Գրուշենկան։— Խելագար էր այն ժամանակ, կատարյալ խելագար, և ես էի, ե՛ս էի մեղավորը, ինչ ստո՜ր եմ ես։ Բայց ախր նա չի՛ սպանել, չի՜ սպանել։ Իսկ բոլո՜րը նրան են ցույց տալիս, թե սպանել է, ամբողջ քաղաքը։ Նույնիսկ Ֆենյան էլ այնպիսի ցուցմունք է տվել, որ դուրս է գալիս՝ նա է սպանողը։ Եվ մեկ էլ խանութի մարդիկ, և մեկ էլ այդ պաշտոնյա՜ն, իսկ առաջ էլ գինետանն են լսել նրա ասածները։ Բոլորը, բոլորը նրա դեմ են, ուղղակի աղմուկ են գցել։

— Այո, վկայությունները սոսկալի բարդվել են,— մռայլորեն նկատեց Ալյոշան։

— Իսկ Գրիգորի՜ն, Գրիգորի Վասի՜լևիչը, ախր կանգնել է իր ասածի վրա, թե դուռը բաց է եղել. համառորեն պնդում է, որ տեսել է ինքը, չես կարող նրան ետ գցել իր ասածից։ Ինքս գնացի մոտը, ինքս խոսեցի հետը։ Դեռ հայհոյո՜ւմ էլ է։

— Այո, դա գուցե ամենաուժեղ վկայությունն է եղբորս դեմ,— ասաց Ալյոշան։

— Իսկ որ Միտյան խելագար է... դե հիմա էլ դրա նման մի բան է կարծես, ճիշտ եմ ասում,— սկսեց հանկարծ Գրուշենկան մի տեսակ հատկապես մտահոգ ու խորհրդավոր արտահայտությամբ։— Գիտե՞ս, Ալյոշենկա, վաղուց էի ուզում ասել քեզ դրա մասին. ամեն օր գնում եմ մոտը և պարզապես զարմանում եմ։ Ասա ինձ, ի՞նչ ես կարծում՝ այդ ի՞նչ բաներ են, որ սկսել է ասել հիմա։ Խոսում է, խոսում՝ ոչինչ չեմ կարողանում հասկանալ. մտածում եմ՝ երևի խելոք բաներ է ասում, դե ես էլ հիմար եմ, իմ խելքի բանը չէ, այդպես եմ ասում ինքս ինձ։ Բայց հանկարծ սկսեց «երեխու» մասին խոսել, այսինքն ինչ֊որ մանկիկի մասին, թե՛ «ինչո՞ւ աղքատ է երեխեն»։ «Հենց այդ երեխու համար էլ հիմա Սիբիր կգնամ, ես չեմ սպանել, բայց պետք է, որ Սիբիր գնամ»։ Ի՞նչ բան է դա, ի՞նչ «երեխու» մասին էր՝ այնպես էլ ոչինչ չհասկացա։ Միայն թե լացս եկավ, երբ խոսում էր, որովհետև շա՜տ լավ ասաց այդ բանը. ինքն էր լաց լինում, ես էլ սկսեցի լաց լինել, և մեկ էլ հանկարծ ինձ համբուրեց ու ձեռքով խաչակնքեց։ Ի՞նչ է դա, Ալյոշա, ասա՛ ինձ, ի՞նչ «երեխու» մասին է դա։

— Վերջերս Ռակիտինը, չգիտեմ ինչու, հաճախ նրա մոտ է գնում,— ժպտաց Ալյոշան,— բայց չէ... Ռակիտինի բանը չէ դա։ Երեկ չեմ եղել մոտը, այսօր կտեսնեմ նրան։

— Ոչ, Ռակիտկան չէ, Իվան Ֆյոդորովիչն է խռովում նրա հոգին, նա՛ է գնում մոտը, հասկանո՞ւմ ես...— ասաց Գրուշենկան և հանկարծ լեզուն իրեն քաշեց։ Ալյոշան աչքերը հառեց նրան, խիստ զարմացած։

— Ինչպե՞ս թե գնում է։ Բայց մի՞թե Իվանը գնացել է տեսակցության։ Միտյան ինքը ինձ ասաց, թե նա ոչ մի անգամ չի եղել մոտը։

— Դե ահա՛... ա՜յ թե ինչպիսի աղջիկ եմ ես։ Բերնի՜ցս թռցրի,— բացականչեց Գրուշենկան շփոթված, հանկարծ, կարմրելով։— Սպասիր, Ալյոշա, սուս կաց. թող այդպես լինի. քանի որ բերնիցս թռավ արդեն, ասեմ ամբողջ ճշմարտությունը։ Իվանը երկու անգամ եղել է նրա մոտ։ Առաջին անգամ՝ երբ հենց նոր էր եկել, չէ՞ որ իսկույնևեթ վազեց-եկավ Մոսկվայից, ես դեռ անկողին էլ չէի ընկել այն ժամանակ։ Իսկ երկրորդ անգամ՝ մի շաբաթ առաջ է գնացել։ Միտյային էլ պատվիրել է, որ չասի քեզ դրա մասին, շատ խիստ է պատվիրել, և առհասարակ պատվիրել է, որ ոչ ոքի չասի։ Գաղտնի է գնացել մոտը։

Ալյոշան նստել էր մտասույզ և խորհրդածում էր մի բանի մասին։ Լուրը հայտնապես ապշեցրել էր նրան։

— Իվանը Միտյայի գործի մասին չի խոսում ինձ հետ,— ասաց նա դանդաղորեն,— և առհասարակ նա ինձ հետ շատ քիչ է խոսել ամբողջ այս երկու ամսվա ընթացքում, իսկ երբ գնում, էի մոտը, միշտ էլ դժգոհ էր լինում, որ եկել եմ, այնպես որ արդեն երեք շաբաթ է՝ չեմ գնում այլևս։ Հը՜մ... Եթե նա մի շաբաթ առաջ է եղել այնտեղ, ուրեմն... Իսկապես, այս մի շաբաթվա ընթացքում ինչ֊որ փոփոխություն է տեղի ունեցել Միտյայի մեջ...

— Փոփոխությո՜ւն, փոփոխությո՜ւն,— իսկույն վրա բերեց Գրուշենկան։— Մի գաղտնիք կա նրանց մեջ, գաղտնիք կա, գաղտնի՜ք։ Միտյան ինքը ինձ ասաց, որ գաղտնիք կա, և գիտե՞ս, այնպիսի՜ գաղտնիք, որ Միտյան չի էլ կարողանում հանգստանալ։ Առաջ նա զվարթ էր, չէ՞, այսինքն հիմա էլ է զվարթ, բայց, հասկանո՞ւմ ես, երբ որ սկսում է այսպես գլուխը շարժել, մեկ էլ գնում-գալիս է սենյակում, ահա այս աջ մատով էլ քունքի մազերն է սկսում խառնել, դե ես գիտե՜մ՝ մի բան է անհանգստացնում նրա սիրտը... հաստատ գիտեմ։ Թե չէ՝ նա զվարթ էր առաջ. բայց այսօ՜ր էլ զվարթ էր։

— Բայց ասացիր՝ չզայնացած էր, չէ՞։

— Դե ջղայնացած էլ էր, բայց զվարթ էր։ Միշտ էլ ջղայնանում է, բայց մի վայրկյան, հետո մեկ էլ զվարթ է լինում, հետո նորից ջղայնանում է հանկարծ։ Եվ գիտե՞ս, Ալյոշա, անընդհատ զարմանում եմ նրա վրա. ի՜նչ ահավոր փորձանք է կախվել գլխին, բայց նա մեկ-մեկ այնպիսի՜ դատարկ բաների համար սկսում է քրքջալ, կարծես ի՛նքը երեխա լինի։

— Եվ իսկապե՞ս պատվիրեց, որ Իվանի մասին բան չասես ինձ։ Հենց այդպես էլ «մի՛ ասա՞ ասա՞ց։

— Հենց այդպես էլ «մի՛ ասա» ասաց։ Քեզնից է հատկապես վախենում նա, այսինքն Միտյան, Միտյան։ Որովհետև գաղտնիք է, ինքը ասաց, որ գաղտնիք է... Ալյոշա, ջանիկս, գնա մոտը, իմացիր՝ այդ ի՞նչ բան է նրանց գաղտնիքը, և արի ասա ինձ,— վեր թռավ ու աղաչեց հանկարծ Գրուշենկան։— Հանգստացրու իմ սիրտը, մեղք եմ, ես էլ իմանամ, թե ինչ է լինելու իմ անիծյալ բախտը։ Այ սրա՛ համար կանչեցի քեզ։

— Կարծում ես՝ քե՞զ վերաբերող մի բան է։ Բայց չէ՞ որ այդ դեպքում նա քեզ չէր ասի, թե գաղտնիք կա։

— Չգիտեմ։ Գուցե ուզում է ինձ ասել, բայց չի համարձակվում։ Զգուշացնում է։ Այսինքն թե՝ գաղտնիք կա, բայց ինչ գաղտնիք է՝ չի ասում ինձ։

— Իսկ ինքդ ի՞նչ ես կարծում։

— Ի՞նչ կարծեմ։ Վերջս եկել է, ա՛յ թե ինչ եմ կարծում։ Նրանք երեքը միասին իմ գերեզմանն են փորում, որովհետև Կատյայի մատը կա այստեղ։ Ամբո՜ղջ այդ Կատյան է, նրանից է գալիս ամեն ինչ։ «Նա այսպե՜ս է, նա այնպե՜ս է», ուրեմն ես այնպես չեմ։ Նախօրոք ասում է Միտյան, նախօրոք զգուշացնում է ինձ։ Լքել է ուզում ինձ, այս է ահա ամբողջ գաղտնիքը։ Երեքով են այդ բանը մտածել՝ Միտյան, Կատյան և Իվան Ֆյոդորովիչը։ Ալյոշա, վաղուց էի ուզում հարցնել քեզ. մի շաբաթ առաջ նա հանկարծ ինձ ասաց, որ Իվանը սիրահարվել է Կատյային, որովհետև հաճախ նրա մոտ է գնում։ Ճի՞շտ ասաց, թե չէ։ Ձեռքդ խղճիդ դիր ու ասա՛, մի՛ խնայիր ինձ։

— Սուտ չեմ ասի քեզ։ Իվանը չի սիրահարվել Կատերինա Իվանովնային, այդպես եմ կարծում։

— Հա՜, ես էլ այդպես մտածեցի հենց այդ րոպեին։ Սո՛ւտ է ասում ինձ, անամո՜թը, դե պա՛րզ է։ Եվ հիմա խանդեց հանկարծ, որ հետո ինձ վրա գցի ամեն ինչ։ Հիմար է նա, հիմար, չի կարողանում գաղտնի պահել, այնքան բա՜ց է սիրտը, հասկանո՞ւմ ես... Բայց ես ցո՛ւյց կտամ նրան, ցո՛ւյց կտամ նրան։ Ասում է՝ «Դու հավատում ես, որ ես եմ սպանել». և ի՛նձ է ասում այդ բանը, ինձ, ի՜նձ է հանդիմանում դրանով, հա՞։ Է՛հ, աստված նրա հետ։ Բայց սպասի՛ր, այդ Կատյան կստանա՜ ինձնից դատի ժամանակ։ Մի այնպիսի՜ սիրուն խոսք եմ ասելու որ... Ամեն ինչ, ամե՛ն ինչ կասեմ այնտեղ։

Ու նորից սկսեց դառնորեն լաց լինել։

— Ահա՛ թե ինչ կարող եմ ասել քեզ հաստատորեն, Գրուշենկա,— ասաց Ալյոշան վեր կենալով։— Նախ այն, որ Միտյան սիրում է քեզ, աշխարհում ամենից ավելի քեզ է սիրում, և միայն քեզ, հավատա՛ ինձ։ Գիտեմ ես։ Հաստատ գիտեմ։ Երկրորդ ասելիքս այն է, որ չեմ ուզում գաղտնիքը կորզել նրանից, իսկ եթե ինքը ինձ հայտնի այսօր, ես էլ ուղղակի կասեմ նրան, որ խոստացել եմ քեզ հաղորդել։ Եվ այդ դեպքում հենց այսօր էլ կգամ ու կասեմ քեզ։ Միայն թե... ինձ թվում է... Կատերինա Իվանովնայի մասին խոսք անգամ չի կարող լինել, մի ուրիշ բան կա այդ գաղտնիքի տակ։ Եվ դա հաստատ այդպես է։ Բոլորովին չի երևում, որ Կատերինա Իվանովնայի հարց կա այստեղ, ինձ այդպես է թվում։ Դե առայժմ ցտեսությո՛ւն։

Ալյոշան նրա ձեռքը սեղմեց։ Գրուշենկան դեռ լաց էր լինում։ Ալյոշան տեսավ, որ նա շատ էլ չհավատաց իր մխիթարական խոսքերին, բայց Գրուշենկայի համար գոնե լավը այն եղավ, որ սիրտը պարպեց, վիշտը դուրս թափեց։ Ալյոշան ցավում էր, որ նրան պետք է թողնի այդ վիճակում, բայց դե շտապում էր։ Դեռ շատ գործ ուներ անելու։

II։ Հիվանդ ոտքը

Նախ և առաջ տիկին Խոխլակովայի տանը մի գործ ուներ, և շտապեց այնտեղ, որպեսզի շուտով վերջացնի և չուշանա՝ Միտյայի մոտ գնալու։ Տիկին Խոխլակովան արդեն երեք շաբաթ է՝ մի թեթև հիվանդ էր, չգիտես ինչու, ոտքն էր ուռել, ու թեև նա չէր պառկել անկողնում, բայց ցերեկն այնուամենայնիվ ընկողմանում էր իր զարդասենյակի օթոցի վրա՝ տնային հրապուրիչ, բայց վայելուչ զգեստով։ Ալյոշան մի անգամ անմեղ քմծիծաղով նկատել էր իր մտքում, թե տիկին Խոխլակովան, չնայած իր հիվանդության, համարյա թե սկսել է պճնամուություն անել, ինչ-որ գլխազարդեր են երևացել, ժապավեններ, բացվիզ զգեստներ, և Ալյոշան կռահում էր դրա պատճառը, թեև այդպիսի մտքերը վանում էր որպես ունայն բաներ։ Վերջին երկու ամսվա ընթացքում տիկին Խոխլակովայի մշտական հյուրերից մեկն էր դարձել երիտասարդ պաշտոնյա Պերխոտինը։

Ալյոշան արդեն չորս օր է չէր այցելել, և հիմա, մտնելով այդ տունը, ուզեց շտապել և ուղղակի գնալ Լիզայի մոտ, որովհետև նրա հետ էր գործը. Լիզան դեռ երեկ մի աղախին էր ուղարկել, հատկապես խնդրելով Ալյոշայից, որ նա անմիջապես իր մոտ գա «մի շատ կարևոր գործի համար», և դա, որոշ պատճառներով, հետաքրքրել էր Ալյոշային։ Աղախինը հիմա գնաց Լիզային զեկուցելու, բայց տիկին Խոխլակովան ինչ֊որ մեկից իմացավ, որ Ալյոշան է եկել, և անմիջապես մարդ ուղարկեց՝ խնդրելով, որ նա իր մոտ գա «միայն մի րոպեով»։ Ալյոշան հարմար դատեց նախ տիկնոջ խնդրանքը կատարել, որովհետև այլապես, քանի ինքը Լիզայի մոտ լիներ, մայրիկն ամեն րոպե աղախնին ուղարկելու էր աղջկա սենյակը։ Տիկին Խոխլակովան պառկել էր օթոցի վրա, մի տեսակ հատկապես տոնական հագնված և, ըստ երևույթին, արտակարգորեն ջղագրգիռ վիճակում։ Հրճվանքի ճիչերով դիմավորեց նա Ալյոշային։

— Դարերո՜վ, դարերո՜վ, ուղղակի դարերո՜վ չեմ տեսել ձեզ։ Մի ամբողջ շաբաթ, երևակայեցե՜ք։ Բայց ախ, չէ՜, ընդամենը չորս օր առաջ այստեղ էիք, չորեքշաբթի օրը։ Lise-ին տեսնելու եք եկել, և վստահ եմ՝ ուզում էիք ուղղակի մոտը գնալ, ուզում էիք մատների վրա քայլեի որ ես չլսեմ։ Սիրելի՜, սիրելի՜ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, եթե իմանայիք, թե ինչպե՜ս է նա ինձ մտահոգում։ Բայց սրա մասին՝ հետո, թեև սա է ամենագլխավորը, բայց հետո։ Սիրելի Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, ես լրիվ վստահում եմ ձեզ իմ Լիզային։ Հայր Զոսիմայի մահից հետո — աստվա՜ծ հոգին լուսավորե (նա խաչակնքեց)— նրա մահից հետո ես ձեզ նայում եմ որպես կրոնավորի, թեև դուք շա՜տ շնորհալի եք այս նոր զգեստով։ Որտեղի՞ց այդպիսի դերձակ եք գտել այս քաղաքում։ Բայց չէ, չէ, դա չէ գլխավորը, դրա մասին՝ հետո։ Ներեցեք, որ ես ձեզ երբեմն Ալյոշա եմ ասում, պառավ կին եմ, ամեն ինչ թույլատրելի է ինձ,— ժպտաց նա կոտրատվելով,— բայց սրա մասին էլ հետո։ Գլխավո՜րը, գլխավո՜րը չմոռանամ։ Խնդրեմ, ինքներդ ինձ հիշեցրեք, հենց որ սկսեմ երկար-բարակ խոսել, ասացեք. «Իսկ գլխավո՞րը»։ Ա՜խ, որտեղի՜ց իմանամ, թե ինչն է հիմա գլխավորը։ Այն օրից, որ Lise-ը ետ առավ իր խոստումը, ձեզ հետ ամուսնանալո՜ւ իր խոստումը, իր մանկակա՜ն խոստումը, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, այն օրից անշուշտ հասկացաք, որ դա մի հիվանդ աղջնակի մանկական, թռվռուն ցնորք էր, երկար ժամանակ իր բազկաթոռին գամված աղջնակի ցնորք. փա՜ռք աստծո, հիմա արդեն կարող է քայլել։ Այս նոր բժիշկը, որին Կատյան Մոսկվայից է հրավիրել ձեր այդ դժբախտ եղբոր համար, որ վաղը... Է՜հ, ինչ ասեմ վաղվա մասին։ Վաղվա մասին մտածելն անգամ մեռցնում է ինձ։ Եվ մանավանդ հետաքրքրությունի՜ց եմ մեռնում... Մի խոսքով, այդ բժիշկը երեկ այստեղ էր և տեսավ Liae-ին... հիսուն ռուբլի վճարեցի նրան այցի համար։ Բայց դա էլ չէ խնդիրը, նորից դա չէ խնդիրը... Տեսնու՞մ եք, արդեն բոլորովին թելը կորցրի հիմա։ Շտապում եմ։ Ինչո՞ւ եմ շտապում։ Չգիտեմ։ Սոսկալի՜ է, այլևս ոչինչ չեմ կարողանում հասկանալ։ Ամեն ինչ խառնվել է ինձ համար, մի տեսակ կծիկ է դարձել։ Վախենում եմհիմա ձանձրույթից վեր թռնեք ու փախչեք ինձնից, ու ձեզ տեսնելս ու չտեսնելս մեկ լինի։ Ա՜խ աստված իմ։ Ի՞նչ ենք նստել, նախ և առաջ sw~uւրճ։ Յո՛ւլիա, Գլաֆի՛րա, սո՜ւրճ։

Ալյոշան շտապեց շնորհակալություն հայտնել և ասաց, որ հենց նոր է սուրճ խմել։

— Որտե՞ղ։

— Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնայի մոտ։

— Այդ... այդ կնո՞ջ։ Ա՜խ, նա էր, որ կործանեց բոլորին, թեև հիմա, չգիտեմ, ասում են՝ սուրբ է դարձել, չնայած ուշ է արդեն։ Առա՛ջ թող այդպես լիներ, երբ պետք էր դա, իսկ հիմա ի՞նչ օգուտ։ Լռեցեք, լռեցեք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, որովհետև այնքա՜ն բան ունեմ ասելու, որ վախենում եմ՝ ոչինչ չկարողանամ ասել։ Այդ սոսկալի դա՜տը... անպայման կգամ, պատրաստվում եմ, ինձ բազկաթոռի մեջ կտանեն, մանավանդ որ կարող եմ նստել, և ինձ հետ մարդիկ են լինելու և հետո Գիտե՞ք, չէ՞, վկա են արձանագրել ինձ։ Ինչպե՜ս եմ խոսելու, ինչպե՜ս եմ խոսելու։ Չգիտեմ, ինչ եմ ասելու։ Պետք է երդում տալ, չէ՞, այնպես է, չէ՞։

— Այնպես է, բայց չեմ կարծում, որ դուք ի վիճակի լինեք ներկայանալու։

— Կարող եմ նստել այնտեղ. ա՜խ, դուք ինձ շեղում եք։ Այս դա՜տը, այս վայրենի արա՜րքը, հետո էլ բոլորը Սիբիր են գնում, ոմանք ամուսնանում են, և այս բոլորը՝ արագ֊արագ, և ամե՜ն ինչ փոփոխվում է, հետո վերջապես ոչինչ չի մնում, բոլորը ծերանում են, աչքերը դարձնում են դեպի գերեզման։ Է՜հ, ինչ ուզում է լինի, ես հոգնել եմ։ Այս Կատյան, Cette charmante personne, բոլո՜ր իմ հույսերը խորտակեց. հիմա նա ձեր մի եղբոր ետևից Սիբիր կգնա, ձեր մյուս եղբայրն էլ նրա՝ ետևից կգնա ու կապրի հարևան քաղաքում, և բոլորն էլ իրար կտանջեն։ Դա ինձ խենթացնում է, և մանավանդ այս լայն արձագա՜նքը։ Պետերրուրգի և Մոսկվայի բոլոր թերթերում միլիոն անգամ գրեցին։ Ախ հա՜, երևակայեցեք, իմ մասին էլ են գրել, թե ես ձեր եղբոր «սիրելի բարեկա՜մն» էի... չեմ ուզում կրկնել նողկալի բառը, երևակայեցե՜ք, դե երևակայեցե՜ք։

— Չի կարող պատահել։ Բայց որտե՞ղ են գրել, ինչպե՞ս են

— Հիմա ցույց կտամ։ Երեկ ստացա, երեկ էլ կարդացի։ Ահա այստեղ է, «Ասուլիս» թերթում։ Այս թերթն այս տարի են սկսել հրատարակել Պետերրուրգում, ես էլ սոսկալի սիրում եմ ասելն ու լսելը և բաժանորդագրվեցի։ Եվ ահա՜ գլխիս եկածը. ահա թե ինչ ասուլիս է։ Ահա այստեղ, ահա այս պարբերությունը, կարդացե՛ք։

Եվ նա Ալյոշային երկարեց թերթը, որ իր բարձի տակ էր մինչ այդ։

Տիկին Խոխլակովան ոչ թե վրդովվել էր պարզապես, այլ մի տեսակ ջախջախվել էր, և գուցե իրոք նրա գլխում ամեն ինչ խառնվել ու կծիկ էր դարձել։ Թերթում տպագրվածը շատ հատկանշական մի բան էր և, անշուշտ, պետք է նրա վրա ցնցող տպավորություն գործեր, բայց տիկինը, գուցե բարեբախտաբար, այս պահին ի վիճակի չէր կենտրոնանալու մի հարցի վրա, դրա համար էլ կարող էր մի րոպեից մյուսը մոռանալ նույնիսկ թերթը և թռնել բոլորովին ուրիշ նյութի։ Իսկ Ալյոշան վաղուց գիտեր, որ այս սոսկալի դատավարությունը արդեն հռչակվել էր ամբողջ Ռուսաստանում, և աստվա՜ծ իմ, այս երկու ամսվա մեջ, ճիշտ լուրերի հետ, ինչպիսի արտառոց լուրեր ու թղթակցություններ էր կարդացել իր եղբոր մասին, Կարամազովների մասին ընդհանրապես, և նույնիսկ ի՛ր մասին։ Մի թերթում նույնիսկ ասված էր, թե ինքը՝ Ալյոշան, եղբոր կատարած ոճրից վախեցած, սքեմ է ընդունել ու փակվել վանքում, մի ուրիշ թերթում հերքել էին այդ լուրը և գրել էին, ընդհակառակը, թե նա իր սրբահայր Զոսիմայի հետ ջարդել է վանքի գանձարկղը և միասին «ծլկել են վանքից»։ Իսկ «Ասուլիս» թերթի այս թղթակցությունը վերնագրված էր՝ «Կարամազովների դատավարությունը Սկոտոպրիգոնևսկում» (ավա՜ղ, այսպես է կոչվում մեր փոքրիկ քաղաքը. այսքան երկար ժամանակ թաքցրել էի այս անունը)։ Հոդվածը կարճ էր, տիկին Խոխլակովայի մասին բացահայտորեն ոչինչ չէր ասված, և առհասարակ ոչ մի անուն չէր հիշատակվում։ Պարզապես տեղեկություն էր տրվում, որ ոճրագործը, բանակային պաշտոնաթող մի կապիտան, անամոթ ու ծույլ մի տիպ, ճորտատիրության ներկայացուցիչ, որին այժմ դատելու են այնպիսի՜ շռնդյունով, անընդհատ սիրային արկածներով էր զբաղվել և հատկապես հմայել էր որոշ տիկինների, «որոնք ձանձրանում են մենակությունից»։ Եվ իբր թե այդպիսի մի տիկին, «ձանձրացող մի այրի», որ երիտասարդ կնոջ հովեր է առնում, թեև արդեն հասուն աղջիկ ունի, այնքան էր հրապուրվել այդ կապիտանով, որ ոճրագործությունից ընդամենը երկու ժամ առաջ երեք հազար ռուբլի է առաջարկել նրան, որպեսզի անմիջապես Սիբիր փախչեն միասին, գնան ոսկու հանքերը։ Բայց իբր թե չարագործը, հույս ունենալով, որ անպատիժ կմնա, նախընտրել է սպանել հորը և հենց երեք հազար ռուբլի գողանալ նրանից, քան թե քարշ գալ Սիբիր՝ ձանձրացող այրու քառասնամյա հմայքները տանելով իր հետ։ Այս թեթևսոլիկ թղթակցությունն ավարտվում էր, իհարկե, ազնիվ վրդովմունքով, որով նշավակվում էր հայրասպանության ու նախկին ճորտատիրական իրավունքի անբարոյականությունը։ Հետաքրքրությամբ կարդալուց հետո Ալյոշան թերթը ծալեց ու ետ տվեց տիկին Խոխլակովային։

— Դե ասացեք, իմ մասին չէ՞,— սկսեց բլբլացնել տիկինը նորից։— Ես էի, ես էի, որ դրանից գրեթե մի ժամ առաջ ոսկու հանքեր առաջարկեցի նրան, և ահա հանկարծ՝ «քառասնամյա հմայքներ»։ Բայց մի՞թե այդ էր իմ նպատակը։ Դիտմա՜մբ է գրել։ Այդ քառասնամյա հմայքների համար թող ների՜ նրան հավիտենական դատավորը, ինչպես ես եմ ներում, բայց գիտե՞ք... գիտե՞ք ով է գրողը։ Ձեր բարեկամ Ռակիտինը։

— Կարող է պատահել,— ասաց Ալյոշան,— թեև ես ոչինչ չեմ լսել դրա մասին։

— Նա է, նա՛, և ոչ թե «կարող է պատահել»։ Չէ՞ որ ես վռնդել եմ նրան... Գիտեք այդ ամբողջ պատմությունը, չէ՞։

— Գիտեմ, դուք նրան առաջարկել եք, որ այլևս չայցելի ձեզ, բայց թե ի՞նչ պատճառով՝ այդ բանը ես... գոնե ձեզնից չեմ լսել։

— Ուրեմն նրանի՜ց եք լսել։ Ինչ է, նախատո՞ւմ է ինձ, շա՞տ է նախատում։

— Այո, նախատում է, բայց դե նա բոլորին է նախատում։ Իսկ թե ինչո՞ւ եք ձեր դուռը փակել նրա առաջ, այդ բանը նրանից էլ չեմ լսել։ Եվ առհասարակ ես շատ հազվադեպ եմ հանդիպում նրան։ Բարեկամներ չենք։

— Դե լավ ուրեմն, ասեմ ձեզ հիմա այդ ամբողջը. և ճար չկա, պետք է խոստովանեմ մեղքս, որովհետև այստեղ մի կետ կա, որի մեջ գուցե ինքս մեղավոր եմ։ Միայն թե փոքրիկ, փոքրի՜կ մի կետ է, շատ փոքրիկ, այնպես որ գուցե բոլորովին էլ չկա այդ կետը։ Հասկանո՞ւմ եք, սիրելիս,— տիկին Խխլակովան հանկարծ մի տեսակ ծեքծեքուն արտահայտություն ստացավ, և նրա շրթներին մի սիրունիկ, թեև առեղծվածային ժպիտ խաղաց,— հասկանո՞ւմ եք, ես կասկածում եմ, որ... ներեցեք ինձ, Ալյոշա, ես մոր նման եմ ձեզ համար... օ ո՜չ, ո՜չ, ընդհակառակը, ես հիմա ձեզ հետ խոսում եմ ինչպես իմ հոր հետ... որովհետև այստեղ մայրը բոլորովին հարմար չէ... Է՛հ, միևնույնն է թե խոստովանում եմ սրբահայր Զոսիմային, հենց դա է ամենաճիշտը, շատ հարմար է այդպես. չէ՞ որ քիչ առաջ ձեզ վանական կոչեցի... Եվ ահա ուրեմն այդ խեղճ երիտասարդը, ձեր բարեկամ Ռակիտինը (օ՜ աստված իմ, պարզապես չեմ կարողանում բարկանալ նրա վրա։ Բարկանում եմ ու զայրանում, բայց ոչ շատ), մի խոսքով, այդ թեթևամիտ երիտասարդը հանկարծ, պատկերացրեք... կարծեմ խելքին փչել էր սիրահարվել ինձ։ Ես դա հետո, հետո՝ միայն նկատեցի հանկարծ, իսկ սկզբում, այսինքն մի ամիս առաջ, նա սկսեց ավելի հաճախ այցելել ինձ, գրեթե ամեն օր, թեև առաջ էլ մենք ծանոթ էինք։ Ոչինչ չգիտեի... բայց ահա հանկարծ մի լույս ծագեց մտքիս մեջ և սկսեցի նկատել, զարմանքո՜վ։ Գիտե՞ք, արդեն երկու ամիս է՝ իմ մշտական հյուրն է դարձել այն համեստ, համակրելի և արժանավոր երիտասարդը՝ Պյոտր Իլյիչ Պերխոտինը, որ պաշտոնավարում է այստեղ։ Դուք ինքներդ քանի-քանի անգամ հանդիպել եք նրան իմ տանը։ Եվ ճիշտ է, չէ՞, արժանավոր մարդ է նա, լուրջ մարդ։ Գալիս է երեք օրը մեկ, և ոչ թե ամեն օր (թեկուզ ամեն օր էլ գար՝ ուրախ կլինեի), և միշտ այնքա՜ն լավ է հագնվում. ես առհասարակ սիրում եմ երիտասարդներին, Ալյոշա, տաղանդավոր, համեստ երիտասարդներին, ա՜յ ինչպես դուք եք, իսկ նա համարյա պետական մարդու միտք ունի, այնպե՜ս շնորհալի է խոսում, և ես անպայման, անպայման պիտի բարեխոսեմ նրա համար։ Ապագա դիվանագետ է նա։ Այդ սարսափելի օրը համարյա մահից փրկեց ինձ, երբ գիշերը ինձ մոտ եկավ։ Է՜հ, իսկ ձեր բարեկամ Ռակիտինը միշտ էլ այնպիսի՜ կոշիկներով է գալիս և ոտքերը փռում գորգի վրա... մի խոսքով, նա սկսեց նույնիսկ ինչ֊որ ակնարկություններ անել ինձ, և մի անգամ էլ հանկարծ, երբ գնում էր, սոսկալի սեղմեց ձեռքս։ Հենց նա ձեռքս սեղմել էր, հանկարծ ոտքիս հիվանդությունն սկսվեց։ Առաջ էլ նա ինձ մոտ հանդիպում էր Պյոտր Իլյիչին և, կհավատա՞ք, անընդհատ խայթում էր նրան, խայթում, հենց ուղղակի մռլտում էր նրա վրա, չգիտես ինչու։ Ես պարզապես նայում էի երկուսին էլ, երբ իրար հետ էին լինում, և ներքուստ ծիծաղում էի։ Եվ ահա մի անգամ էլ նստել էի մենակ, այսինքն ո՜չ, այն ժամանակ արդեն պառկում էի, մի անգամ ուրեմն պառկել էի մենակ, հանկարծ Ռակիտինը եկավ և, պատկերացրեք, իր գրած ոտանավորը բերեց, շատ կարճ մի ոտանավոր՝ իմ հիվանդ ոտքի մասին, այսինքն իմ հիվանդ ոտքն էր նկարագրել ոտանավորի ձևով։ Սպասեք, ինչպե՞ս էր.

Ա՜խ, այս ոտքը, ա՜խ, այս ոտքը
Հիվանդացել է մի քիչ...

Այսպիսի մի բան էր, այ երբե՜ք չեմ կարողանում ոտանավոր հիշել։ Մոտս է հիմա, այստեղ է, դե հետո ցույց կտամ ձեզ, բայց սքանչելի բան է, սքանչելի՜, և գիտե՞ք, միայն ոտքի մասին չէ, այլ նաև բարոյախոսություն կա մեջը, սքանչելի մի գաղափար, միայն թե մոռացել եմ. մի խոսքով, ուղղակի ալբոմի մեջ գրելու բան է։ Դե պարզ է, շնորհակալություն հայտնեցի, և նա ակներևորեն շոյված զգաց։ Հազիվ էի շնորհակալությունս հայտնել, մեկ էլ Պյոտր Իլյիչը ներս մտավ, և Միխայիլ Իվանովիչը հանկարծ հոնքերը կիտեց սև ամպի պես։ Տեսնում էի, որ Պյոտր Իլյիչը խանգարեց նրան, որովհետև Միխայիլ Իվանովիչը անպայման ուզում էր մի բան ասել ոտանավորից հետո, ես նախազգում էի արդեն, և ահա մեկեն Պյոտր Իչյիչը ներս մտավ։ Ուղղակի ցույց տվեցի ոտանավորը Պյոտր Իլյիչին, բայց չասացի, թե ով է գրել։ Բայց վստահ եմ, վստահ եմ, որ նա իսկույն կռահեց, թեև մինչև հիմա էլ չի ընդունում, ասում է, որ չի կռահել. դիտմամբ է ասում։ Պյոտր Իչյիչն անմիջապես ծիծաղեց ու սկսեց քննադատել. անպետք ոտանավոր է, ասաց, երևի ճեմարանականի մեկն է գրել, և գիտե՛ք, այնպիսի՜ եռանդով, այնպիսի՜ եռանդով էր ասում։ Եվ մեկ էլ ձեր բարեկամը, փոխանակ ծիծաղելու, հանկարծ բոլորովին կատաղեց... Աստվա՜ծ իմ, մտածեցի, սրանք կկռվեն հիմա։ «Ես եմ գրել,— ասաց։— Կատակի համար եմ գրել, որովհետև ստորություն եմ համարում ոտանավոր գրելը... Միայն թե իմ ոտանավորը լավ է։ Ձեր Պուշկինին հուշարձան են ուզում կանգնեցնել, որովհետև կանացի ոտքե՜րն է երգել, իսկ իմ ոտանավորի մեջ գաղափարական ուղղություն կա, իսկ դուք ինքներդ, անձամբ, ճորտատիրության պաշտպան եք,— ասաց։— Դուք ո՛չ մի մարդասիրություն չունեք, ո՛չ մի ժամանակակից, լուսավորյալ զգացում չունեք, առաջադիմության նշույլն անգամ չկա ձեր մեջ, դուք մի չոր պաշտոնյա եք,— ասաց,— և դուք կաշա՛ռք եք վերցնում»։ Օ՜հ, ես էլ արդեն սկսեցի ճչալ ու աղաչել նրանց։ Իսկ Պյոտր Իլյիչը, գիտեք, բնավ էլ երկչոտ մարդ չէ նա, և հանկարծ ազնվագույն կեցվածքն ընդունեց. հեգնորեն նայեց նրան, լսեց ու ներողություն խնդրեց. «Ես չգիտեի,— ասաց։— Եթե իմանայի, այդպես չէի ասի, կգովեի... Բանաստեղծները,— ասաց,— այնքա՜ն դյուրագրգիռ են բոլորն էլ...»։ Մի խոսքով, ազնվագույն կեցվածքի տակ, այսպիսի հեգնակա՜ն խոսքեր։ Ինքը հետո բացատրեց ինձ, որ այդ ամբողջը հեգնանք էր, իսկ ես կարծում էի, որ լուրջ է ասում։ Միայն թե պառկել էի այնպես, ա՜յ ինչպես հիմա ձեր առաջ եմ պառկել, և մտածում էի՝ արդյոք ազնի՞վ բան կլինի, եթե հանկարծ Միխայիլ Իվանովիչին դուրս անեմ, որովհետև իմ տանը անվայել կերպով գոռում է իմ հյուրի վրա։ Եվ ահա ուրեմն, կհավատա՞ք, պառկել եմ, աչքերս փակել ու մտածում եմ՝ ազնի՞վ բան կլինի արդյոք, թե ոչ, և չեմ կարողանում որոշել, տանջվում եմ, տանջվում եմ, սիրտս է բաբախում, գոռա՞մ, թե չգոռամ։ Մի ձայն ասում է՝ գռռա՛, մի ուրիշ ձայն ասում է՝ չէ, մի՛ գռռա։ Հենց որ այդ երկրորդ ձայնը խոսեց իմ մեջ, հանկարծ գոռացի և իսկույն նվաղեցի։ Դե, պարզ է, իրար անցան։ Ես հանկարծ վեր կացա և ասացի Միխայիլ Իվանովիչին. «Դառն է ասելը ինձ համար, բայց այլևս չեմ ցանկանում ձեզ տեսնել իմ տանը»։ Եվ այդպես էլ վռնդեցի։ Ա՜խ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։ Ինքս էլ գիտեմ, որ շատ վատ արեցի. ամբողջ սուտ էր իմ ասածը, բոլորովին էլ չէի բարկացել նրա վրա, բայց հանկարծ, մանավանդ հանկարծ ինձ թվաց, թե այնպիսի լավ մի տեսարան կլինի դա... Բայց համենայն դեպս, կհավատա՞ք, բնական էր այդ տեսարանը, որովհետև ես լաց եղա նույնիսկ, հետո մի քանի օր շարունակ արցունք էի թափում, և մի օր էլ հանկարծ ճաշից հետո ամեն ինչ մոռացա։ Դե ահա արդեն երկու շաբաթ է՝ նա չի գալիս, և ես մտածում էի՝ չլինի՞ թե բոլորովին չի գալու այլևս։ Դեռ երեկ էի այդպես մտածում, և հանկարծ երեկոյան այս «Ասուլիս»֊ը եկավ։ Կարդացի և բերանս բաց մնաց, ո՞վ է գրել, դե նա՛ է գրել անշուշտ, այն օրը տուն է գնացել, նստել ու գրել է տեղն ու տեղը, ուղարկել է, տպել են։ Չէ՞ որ դա երկու շաբաթ առաջ էր։ Բայց սոսկալի շատախոսում եմ, հա՞, Ալյոշա, և բոլորովին չեմ ասում այն, ինչ պետք է ասեմ։ Ա՜խ, լեզուս ինքնիրե՜ն է խոսում։

— Այսօր ինձ սոսկալի անհրաժեշտ է, որ ժամանակին հասնեմ եղբորս մոտ,— կմկմաց Ալյոշան։

— Անշուշտ, անշո՜ւշտ։ Ամե՜ն ինչ ահա հիշեցրիք ինձ։ Լսեցեք, ի՞նչ բան է աֆեկտը։

— Ի՞նչ աֆեկտ,— զարմացավ Ալյոշան։

— Դատական աֆեկտը։ Այնպիսի աֆեկտ, որի համար ամեն ինչ ներում են։ Ինչ էլ արած լինեք, անմիջապես կներեն ձեզ։

— Բայց ի՞նչ եք ուզում ասել։

— Ահա թե ինչ. այդ Կատյան... Ա՜խ, ինչ անուշի՜կ, ի՜նչ անուշիկ աղջիկ է նա, միայն թե ոչ մի կերպ չեմ հասկանում, թե ում է սիրահարված։ Քիչ առաջ նստել էր այստեղ, և ես ոչինչ չկարողացա քաշել նրա բերանից։ Մանավանդ որ ինքը հիմա այնպիսի՜ մակերեսային բաներից է սկսում խոսել ինձ հետ, կարճ ասած՝ անընդհատ իմ առողջությունն է հարցնում, ուրիշ ոչինչ, և նույնիսկ այնպիսի՜ մի շեշտով է խոսում որ... Է՛հ, ես էլ իմ մտքում ասացի՝ դե լավ, թո՛ղ այդպես լինի, արյուն ձեր՝ գլուխ ձեր... Ախ հա՜, այդ աֆեկտն էի ասում. ուրեմն այդ բժիշկն է եկել։ Գիտե՞ք, որ բժիշկ է եկել։ Դե անշո՜ւշտ գիտեք, այն բժիշկը, որ խելագարներին է հայտնաբերում, հենց դուք եք հրավիրել, այսինքն ոչ թե դուք, այլ Կատյան։ Ամե՜ն ինչ Կատյան։ Հասկանո՞ւմ եք ուրեմն. հանգիստ նստել է մարդը, բոլորովին էլ խելագար չէ, բայց հանկարծ աֆեկտ է ունենում։ Խելքը գլխին է և գիտե, թե ինչ է անում, բայց աֆեկտի մեջ է։ Ահա ուրեմն Դմիտրի Ֆյոդորովիչն էլ աֆեկտի մեջ է եղել։ Հենց որ այս նոր դատարանները բացեցին, իսկույնևեթ իմացան, որ աֆեկտ ասած բանը կա։ Դա նոր դատարանների բերած բարիքն է։ Այդ բժիշկը եկավ այստեղ և ինձ հարցուփորձ արեց այն երեկոյի մասին, դե այն ոսկու հանքերի մասին, այսինքն թե ի՞նչ վիճակում էր նա այն ժամանակ։ Իհա՜րկե աֆեկտի վիճակում. հենց եկավ թե չէ, սկսեց գոռալ՝ փո՜ղ-փո՜ղ, երեք հազա՜ր, տվեք երեք հազար ռուբլի, հետո էլ գնաց ու հանկարծ սպանեց։ Չեմ ուզում սպանել, ասում էր, չեմ ուզում սպանել, և հանկարծ սպանեց։ Այ հենց դրա համար էլ կներեն, որ չէր ուզում, բայց սպանեց։

— Բայց նա չի՛ սպանել,— մի քիչ խստորեն ընդհատեց Ալյոշան։ Ավելի ու ավելի անհանգստանում և անհամբեր էր դառնում նա։

— Գիտեմ, այդ ծերունի Գրիգորին է սպանեիք

— Ինչպե՜ս թե Գրիգորին,— գոռաց Ալյոշան։

— Այո, այո, Գրիգորին։ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը երբ հարվածել է նրան, նա էլ պառկել է գետնին, հետո վեր է կացել. տեսել է՝ դուռը բաց է, գնացել ու սպանել է Ֆյոդոր Պավլովիչին։

— Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ։

— Աֆեկտ է ստացել։ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը երբ հարվածել է գլխին, նա էլ ուշքի գալով աֆեկտ է ստացել, գնացել ու սպանել է։ Իսկ եթե ինքը ասում է, որ չի սպանել, գուցե պարզապես չի հիշում։ Միայն թե գիտե՞ք ինչ. ավելի լավ է, շատ ավելի լավ, եթե Դմիտրի Ֆյոդորովիչն է սպանել։ Եվ այդպես էլ եղե՜լ է. թեև ասում են, որ Գրիգորին է, բայց Դմիտրի Ֆյոդորովիչն է անկասկած, և դա շատ լավ է, շա՜տ ավելի լավ։ Ա՜խ, ավելի լավ է ոչ թե այն պատճառով, որ որդին հորն է սպանել, ես չեմ գովում այդ բանը. ընդհակառակը, զավակները պետք է հարգեն ծնողներին։ Բայց համենայն դեպս ավելի լավ է, եթե նա է արել, որովհետև այդ դեպքում կարիք էլ չուներ ողբալու, քանի որ առանց գիտակցելու է սպանել նա, կամ ավելի լավ է ասել գիտակցել է, բայց չի իմացել, թե ինչ է անում։ Չէ՜, թող ներեն նրան. դա այնքա՜ն մարդասիրական կլինի, և հետո՝ թող մարդիկ տեսնեն, թե ինչպիսի՜ բարիք են նոր դատարանները։ Իսկ ես չգիտեի՜, որ այդպես է, այնինչ ասում են՝ վաղուց է այդ բանը, և երբ երեկ իմացա, այնպե՜ս զարմացրեց ինձ, որ անմիջապես ուզեցի ձեզ կանչել։ Եվ հետո, եթե ներեն նրան, դատարանից ուղղակի բերում եք ինձ մոտ ճաշի, իսկ ես կհրավիրեմ մեր ծանոթներին և կխմենք նոր դատարանների կենացը։ Չեմ կարծում, որ նա վտանգավոր լինի, և բացի այդ շատ֊շատ հյուրեր կկանչեմ, այնպես որ միշտ էլ կարելի է նրան դուրս հանել, եթե որևէ բան անի։ Եվ հետո նա կարող է մի որևէ այլ քաղաքում հաշտարար դատավոր լինել կամ այդպիսի մի բան, որովհետև ամենից լավ դատում են այն մարդիկ, որ իրենք են դժբախտություն կրել։ Եվ մանավանդ, ո՞վ հիմա աֆեկտի մեջ չէ, դուք, ես, բոլորս աֆեկտի մեջ ենք, և որքա՜ն շատ են օրինակները. նստել է մարդը, ռոմանս է երգում, հանկարծ մի որևէ բան դուր չի գալիս նրան, վերցնում է ատրճանակը և սպանում առաջին պատահած մարդուն, հետո էլ ամեն ինչ ներում են նրան։ Վեբջերս կարդացի այս բանը, և բոլոր բժիշկներն էլ հաստատում են։ Բժիշկները հաստատում են հիմա, ամեն ինչ հաստատում են։ Խնդրե՜մ, իմ Lise-ը աֆեկտի մեջ է. դեռ երեկ լաց էի լինում նրա պատճառով, նախորդ օրն էլ լաց եմ եղել, բայց այսօր հանկարծ հասկացա, որ նա պարզապես աֆեկտից է ինձ լացացնում։ Օ՜հ, Lise-ն այնպե՜ս վշտացնում է ինձ։ Կարծում եմ, որ նա կատարելապես խելագարվել է։ Ինչո՞ւ է կանչել ձեզ։ Նա՞ է ձեզ կանչել, թե դուք ինքներդ եք եկել նրա մոտ։

— Այո, նա է կանչել, և հենց հիմա գնում եմ նրա մոտ,— վճռականորեն վեր կացավ Ալյոշան։

— Ա՜խ, սիրելի, սիրելի՜ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիլ, ահա գուցե ա՛յս է ամենագլխավորը,— գոչեց տիկին Խոխլակովան, հանկարծ սկսելով լաց լինել։— Տեսնում է աստված, ես իմ Lise-ին անկեղծորեն վստահում եմ ձեզ, և հոգ չէ, որ նա իր մորից գաղտնի է ձեզ կանչել։ Բայց Իվան Ֆյոդորովիչին, ձեր եղբորը, ներեցեք ինձ, չեմ կարող այդպես հեշտորեն վստահել իմ աղջիկը, թեև շարունակում եմ խիստ ասպետական մի երիտասարդ համարել նրան։ Բայց պատկերացրեք, մեկ էլ նա հանկարծ եկել է Lise-ի մոտ, իսկ ես ոչինչ չգիտեի այդ մասին։

— Ինլպե՞ս։ Ի՞նչ։ Ե՞րբ,— սոսկալի զարմացավ Ալյոշան։ Նա չէր նստում այլևս ու կանգնած էր լսում։

— Պատմեմ ձեզ. գուցե հենց դրա համար ձեզ կանչեցի, որովհետև չգիտեմ էլ, թե ինչու կանչեցի։ Այսպես ուրեմն, Իվան Ֆյոդորովիչը Մոսկվայից վերադառնալուց հետո ընդամենը երկու անգամ եղավ այստեղ, առաջին անգամը այցելության եկավ որպես ծանոթ, իսկ երկրորդ անգամը, դեռ վերջերս էր, Կատյան նստել էր ինձ մոտ, և նա եկավ, լսելով, որ Կատյան ինձ մոտ է։ Պարզ է, ես չէի էլ կարող պահանջել, որ նա հաճախակի այցելի ինձ, որովհետև գիտեմ, թե առանց այն էլ որքան հոգսեր ունի հիմա, vous comprenez, cette afaire et la mort terrible de votre papa, բայց հանկարծ իմացա, որ նա նորից է եկել, բայց ոչ թե ինձ մոտ, այլ Lise-ի, մի վեց օր առաջ է եղել այդ բանը. եկել է, նստել է հինգ րոպե ու գնացել։ Իսկ ես երեք օր հետո իմացա Գլաֆիրայից, այնպես որ դա ինձ ֆրապե արեց հանկարծ։ Անմիջապես կանլեցի Lise-ին, ծիծաղում է օրիորդս. «Մտածել էր, որ դուք քնած եք,— ասում է,— և ինձ մոտ եկավ, որ ձեր առողջությունը հարցնի»։ Իհարկե, հենց այդպես էլ եղել է։ Բայց Lise-ը, Lise-ը, օ՜ աստված իմ, ինչպե՜ս է նա ինձ վշտացնում։ Երևակայեցեք, հանկարծ մի գիշեր, չորս օր առաջ էր, այն օրը, երբ դուք վերջին անգամ այստեղ էիք, հանկարծ ձեր գնալուց հետո նոպա ունեցավ գիշերը, գոռում էր, ճչում, հիստե՜րիկա։ Ե՞ս ինչու հիստերիկա չեմ ունենում երբեք։ Հետո հաջորդ օրն էլ նոպան բռնեց, հետո մյուս օրը նորից, և երեկ նորից, և ահա այդ աֆեկտը երեկ։ Հանկարծ սկսեց գոռալ. «Ատում եմ Իվան Ֆյոդորովիչին, պահանջում եմ, որ էլ չընդունեք նրան, չթողնեք, որ նա մեր տունը մտնի»։ Ես քարացա մնացի այդպիսի անակնկալից, և առարկեցի նրան՝ ի՞նչ ասելով չընդունեմ այդպիսի արժանավոր երիտասարդին, այն էլ այդպիսի գիտելիքներ ունեցող երիտասարդին, և այնքան էլ դժբախտ, որովհետև այս բոլոր պատմությունները դժբախտություն են համենայն դեպս, չէ՞, ոչ թե բարեբախտություն, ճիշտ չե՞մ ասում։ Նա հանկարծ քահ֊քահ ծիծաղեց իմ խոսքերի վրա, և այնքա՜ն վիրավորական ձևով, գիտե՜ք։ Է՛հ, բայց ուրախ էի. մտածեցի, որ զվարճացրի նրան և նոպաները կանցնեն հիմա, մանավանդ որ ինքս էլ ուզում էի մերժել իմ հյուրընկալությունը Իվան Ֆյոդորովիչին և բացատրություն պահանջել նրանից, թե ինչո՞ւ առանց իմ համաձայնության այդպիսի տարօրինակ այցելություններ է անում։ Բայց հանկարծ այս առավոտ Լիզան զարթնում է և բարկանում Յուլիայի վրա, և պատկերացրե՜ք, ապտակ է զարկում երեսին։ Սակայն դա monstrueux բան է, ես «դուք»-ով եմ խոսում իմ աղախինների հետ։ Եվ հանկարծ մի ժամ հետո Յուլիայի ոտքերն է գրկում ու համբուրում։ Իսկ ինձ լուր ուղարկեց, որ բոլորովին չի գալու մոտս և էլ երբեք չի ուզում ինձ տեսնել, բայց երբ ինքս քարշ եկա նրա մոտ՝ վազեց ինձ համբուրելու, լաց եղավ և այդպես համբուրելով էլ դուրս արեց ինձ, ոչ մի բառ չասաց, այնպես որ ոչինչ էլ չկարողացա իմանալ։ Հիմա ձեզ վրա եմ դնում իմ բոլոր հույսերը, սիրելի Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ,- և անշուշտ, իմ ամաողջ կյանքը, իմ ամբողջ ճակատագիրը ձեր ձեռքումն է հիմա։ Պարզապես խնդրում եմ՝ գնացեք Lise-ի մոտ, ամեն ինչ իմացեք նրանից, ինչպես որ դո՛ւք միայն կարող եք անել, և եկեք պատմեցեք ինձ, ի՜նձ՝ մորը, որովհետև, հասկանո՞ւմ եք, կմեռնե՜մ, պարզապես կմեռնեմ, եթե շարունակվի այս ամբողջը, կամ էլ կփախչեմ տնից։ Չեմ կարող այլևս։ Ես համբերություն ունեմ, բայց կարող եմ կորցնել համբերությունս, և այդ դեպքում... այդ դեպքում սարսափելի բաներ կլինեն։ Ա՜խ, աստված իմ, ահա Պյոտր Իլյի՜չը վերջապես,— գոչեց տիկին Խոխլակովան և հանկարծ փայլեց ուրախությունից, տեսնելով Պյոտր Իլյիչ Պերխոտինին, որ ներս էր մտնում։— Ուշացաք, ուշացա՜ք։ Դե լավ, նստեք, խոսեցեք, վճռեցեք մեր բախտը, ի՞նչ է ասում այդ դատապաշտպանը։ Բայց ո՞ւր եք գնում, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։

— Llse-ի մոտ։

— Ա՜խ, այո։ Ուրեմն չե՞ք մոռանա, չե՞ք մոռանա այն, ինչ խնդրեցի։ Կյանքի հարց է, կյանքի՜ հարց, ճակատագի՜ր։

— Իհարկե չեմ մոռանա, եթե միայն հնարավոր լինի... բայց ես այնպե՜ս ուշացա,— մրթմրթաց Ալյոշան, շտապելով փախուստ տալ։

— Չէ, անպայման, անպայման եկեք, և ոչ թե «եթե հնարավոր լինի», այլապես կմեռնե՜մ,— գոռաց նրա ետևից տիկին Խոխլակովան, բայց Ալյոշան արդեն դուրս էր եկել սենյակից։

III։ Փոքրիկ դևը

Մտնելով Լիզայի սենյակը, Ալյոշան նրան ընկողմանած գտավ իր այն նախկին բազկաթոռի մեջ, որով ման էին ածում աղջկան, երբ դեռ չէր կարողանում քայլել։ Լիզան տեղից չշարժվեց դիմավորելու համար, բայց նրա սուր, սևեռուն հայացքը ուղղակի բևեռվեց Ալյոշայի երեսին։ Մի քիչ տենդոտ էր այդ հայացքը, իսկ դեմքը գունատ էր, դեղնած։ Ալյոշան զարմացավ տեսնելով, թե ինչպես է նա փոխվել երեք օրվա մեջ, նույնիսկ նիհարել։ Լիզան ձեռքը չմեկնեց նրան։ Ալյոշան ինքը հպավ աղջկա բարակ, երկար մատներին, որոնք անշարժ մնում էին նրա հագուստի վրա, հետո լուռ նստեց նրա դիմաց։

— Գիտեմ, որ շտապում եք բանտ գնալ,— ասաց Լիզան կտրուկ,— իսկ մաման երկու ժամ պահեց ձեզ, իմ ու Յուլիայի մասին էր պատմում հենց նոր։

— Ինչպե՞ս իմացաք,— հարցրեց Ալյոշան։

— Գաղտնի լսում էի։ Ի՞նչ եք այդպես նայում ինձ։ Ուզում եմ գաղտնի լսել և լսում եմ, ոչ մի վատ բան չկա դրա մեջ։ Ներողություն չեմ խնդրում։

— Վրդովվե՞լ եք մի որևէ բանից։

— Ընդհակառակը, շատ ուրախ եմ։ Հենց հիմա մտածում էի նորից, երեսուներորդ անգամ մտածում՝ ի՜նչ լավ է, որ մերժեցի ձեզ և ձեր կինը չեմ դառնալու։ Դուք ամուսին լինելու բան չեք. ասենք, թե ամուսնանամ ձեզ հետ, իսկ հետո էլ հանկարծ մի երկտող տամ, որ տանեք այն մարդուն, որին սիրել եմ ձեզնից հետո, դուք կվերցնեք ու անպայման կտանեք, դեռ պատասխան էլ կբերեք։ Եվ քառասուն տարեկան էլ դառնանք, նորից կտանեք իմ այդպիսի երկտողները։

Նա հանկարծ ծիծաղեց։

— Մի չար բան կա ձեր մեջ և միաժամանակ անկեղծ մի բան,— ժպաաց Ալյոշան։

— Անկեղծն այն է, որ չեմ ամաչում ձեզնից։ Եվ ավելին. ոչ միայն չեմ ամաչում, այլև չեմ ուզում ամաչել ձե՛ր առաջ, հենց ձեզնից։ Ալյոշա, ինչո՞ւ չեմ հարգում ձեզ։ Ես ձեզ շատ եմ սիրում, բայց չեմ հարգում ձեզ։ Եթե հարգեի, առանց ամաչելու չէի խոսի, չէ՞, այնպես չէ՞։

— Այնպես է։

— Իսկ հավատո՞ւմ եք, որ չեմ ամաչում ձեզնից։

— Ոչ, չեմ հավատում։

Լիզան նորից ծիծաղեց ջղայնորեն. արագ֊արագ էր խոսում նա։

— Ես ձեր եղբորը, Դմիտրի Ֆյոդորովիչին, շաքարեղեն ուղարկեցի բանտը։ Ալյոշա, գիտե՞ք ինչ լավի՜կն եք դուք։ Ես ձեզ սոսկալի պիտի սիրեմ այն բանի համար, որ այսպես շուտով ինձ թույլ տվեցիք չսիրել ձեզ։

— Ինչո՞ւ այսօր ինձ կանչեցիք, Lise։

— Ուզում էի իմ ցանկությունը ասել ձեզ։ Ուզում եմ, որ մեկը տանջի ինձ, ամուսնանա ինձ հետ ու հետո տանջի, խաբի, լքի ու հեռանա։ Չե՛մ ուզում երջանիկ լինել։

— Անկարգությո՞ւնն է հրապուրել ձեզ։

— Ա՜խ, այո, անկարգություն եմ ուզում։ Անընդհատ ուզում եմ վառել տունը։ Միշտ եբևակայում եմ, թե ինչպե՜ս գաղտագողի մոտենում եմ ու կրակ տալիս, բայց անպայմա՜ն զաղտագողի։ Նրանք հանգցնում են, հանգցնում, տունն էլ վառվում է ու վառվում։ Ես գիտեմ, բայց լռում եմ։ Է՜հ, ինչ հիմարություններ են։ Եվ որքան ձանձրալի է ամեն ինչ։

Նա զզվանքով թափ տվեց ձեռքը։

— Ճոխ եք ապրում,— ասաց Ալյոշան մեղմիվ։

— Ինչ է, ավելի լավ է աղքա՞տ ապրել։

— Այո, ավելի լավ է։

— Ձեր հանգուցյալ վանականն է այդպես ուսուցանել ձեզ։ Ճիշտ չէ։ Թո՛ղ ես հարուստ լինեմ, իսկ բոլորը՝ աղքատ. ես անուշեղեն կուտեմ ու սերուցք կխմեմ, և նրանցից ոչ մեկին չեմ տա։ Ա՜հ, մի՛ խոսեք, մի՛ խոսեք, ոչինչ մի՛ ասեք,— ձեռքը թափ ավեց նա, թեև Ալյոշան բերանն էլ չէր բացել,— մինչև հիմա այդ բոլորն ասել եք ինձ արդեն, ամեն ինչ անգիր գիտեմ։ Ձանձրալի է։ Եթե ես աղքատ լինեմ, կսպանե՛մ որևէ մեկին. բայց դե հարուստ էլ լինեմ՝ գուցե սպանեմ նորից, ինչո՞ւ ձեռքերս ծալած նստեմ որ։ Բայց գիտե՞ք, ուզում եմ հնձել, հաճար հնձել։ Կամուսնանամ ձեզ հետ, իսկ դուք գյուղացի կդառնաք, իսկական գյուղացի, և մենք ձիու քուռակ կունենանք, ուզո՞ւմ եք։ Կալգանովին ճանաչո՞ւմ եք դուք։

— Ճանաչում եմ։

— Նա անընդհատ թափառում է ու երազում։ Ասում է՝ ինչո՞ւ իսկական կյանքով ապրեմ, ավելի լավ է երազել։ Կարող ես ամենաուրախ բաները երազել ուզածիդ չափ, իսկ ապրելը ձանձրալի է։ Բայց դե ինքը ամուսնանում է շուտով, ի՛նձ էլ արդեն սեր է բացատրել։ Դուք կարո՞ղ եք հոլ գցել։

— Կարող եմ։

— Այ նա հոլի նման է. փաթաթե՜ս նրան ու գցես, և ծեծես, ծեծես, ծեծե՛ս մտրակով։ Եթե ամուսնանամ հետը, ամբողջ կյանքումս կգցեմ նրան հոլի պես։ Չե՞ք ամաչում, որ նստել եք ինձ հետ։

— Ոչ։

— Սոսկալի բարկանում եք, որ սուրբ բաների մասին չեմ խոսում։ Չեմ ուզում սուրբ լինել։ Ի՞նչ կանեն ինձ հանդերձյալ աշխարհում ամենամեծ մեղքի համար։ Դուք անշուշտ կետ առ կետ կիմանաք այդ բանը։

— Աստված կդատի,— ուշիուշով նայում էր նրան Ալյոշան։

— Ահա ես էլ այդ եմ ուզում։ Գնայի այնտեղ և ինձ դատեին, և ես էլ հանկարծ նրանց բոլորի երեսին ծիծաղեի։ Սոսկալի ուզում եմ կրակի տալ տունը, Ալյոշա, մե՛ր տունը, դեռ չե՞ք հավատում ինձ։

— Ինչո՞ւ չէ։ Նույնիսկ կան երեխաներ, ասենք տասներկու տարեկան, որոնք շատ են ուզում մի որևէ բան կրակի տալ և իսկապես կրակի են տալիս։ Դա հիվանդություն է մի տեսակ։

— Ճիշտ չէ դա, ճիշտ չէ, ասենք թե կան երեխաներ, բայց իմ ասածն ուրիշ է։

— Դուք չարն ընդունում եք որպես բարի. դա րոպեական մի ճգնաժամ է, գուցե այստեղ ձեր նախկին հիվանդությունն է մեղավոր։

— Բայց դուք արհամարհո՛ւմ եք ինձ համենայն դեպս։ Ես պարզապես չեմ ուզում բարիք անել, ուզում եմ չարի՛ք անել, և ոչ մի հիվանդություն էլ չկա այստեղ։

— Ինչո՞ւ չարիք անել։

— Որպեսզի ոչինչ չմնա աշխարհում։ Ախ, ի՜նչ լավ կլիներ, եթե ոչինչ չմնար։ Գիտե՞ք, Ալյոշա, երբեմն մտածում եմ՝ սոսկալի շատ չարիք անեմ ու ամեն տեսակի վատ բաներ, և երկար ժամանակ գաղտնի գործեմ, հետո հանկարծ բոլորը իմանան։ Բոլորը ինձ շրջապատեն ու մատով ցույց տան ինձ, իսկ ես բոլորի երեսին նայեմ։ Դա շատ հաճելի է։ Ինչո՞ւ այդքան հաճելի է դա, Ալյոշա։

— Հենց այնպես։ Մի որևէ լավ բան խորտակելու կամ էլ, ինչպես ասում էիք հիմա, վառելու պահանջ է։ Դա էլ լինում է երբեմն։

— Բայց ես ոչ թե հենց այնպես ասում եմ, այլև կանեմ։

— Հավատում եմ։

— Ախ, ինչպե՜ս եմ ձեզ սիրում նրա համար, որ ասում եք՝ հավատում եմ։ Եվ բոլորովին, բոլորովին չեք ստում, չէ՞։ Բայց գուցե կարծում եք՝ այս բոլորը դիտմա՞մբ եմ ասում, որպեսզի ձեզ բարկացնե՞մ։

— Ոչ, չեմ կարծում... թեև մի քիչ էլ այդ պահանջն ունեք գուցե։

— Այո, մի քիչ ունեմ։ Երբեք չեմ կարող սուտ ասել ձեզ,— ասաց նա, և աչքերը կայծկլտացին մի տեսակ։

Ալյոշային ամենից ավելի զարմացնում էր Լիզայի լրջությունը. ծիծաղելու կամ կատակելու հետքն անգամ չկար աղջկա դեմքին, այնինչ մի ժամանակ, նույնիսկ իր «ամենալոլրջ» րոպերին, նա երբեք չէր կորցնում իր զվարթությունն ու կատակասիրությունը։

— Կան րոպեներ, երբ մարդիկ սիրում են ոճիրը,— ասաց Ալյոշան մտածկոտ։

— Այո, այո։ Դուք իմ միտքը ասացիք. սիրում են ոճիրը, բոլորն են սիրում և միշտ սիրում են, և ոչ թե «կան րոպեներ»։ Գիտե՞ք, կարծես թե մի ժամանակ բոլորը պայմանավորվել են ստել այդ հարցում, և այդ օրից էլ ստում են բոլորը։ Բոլորն էլ ասում են, թե ատում են վատը, բայց իրենց հոգում բոլորն էլ սիրում են դա։

— Առաջվա նման դեռ շարունակո՞ւմ եք վատ գրքեր կարդալ։

— Կարդում եմ, այո։ Մաման կարդում է և բարձի տակ պահում, ես էլ գողանում եմ։

— Չե՞ք ամաչում, որ այդպես կործանում եք ձեզ։

— Ես ուզում եմ ինձ կործանել։ Այստեղ մի տղա կա, երկաթգծերի մեջտեղը պառկել է և գնացքն է անցել վրայից։ Ի՜նչ երանելի է այդ տղան։ Լսեցեք, ձեր եղբորը հիմա դատում են նրա համար, որ իր հորն է սպանել, և բոլորը սիրում են, որ նա իր հորն է սպանել։

— Սիրում են, որ հորն է սպանե՞լ։

— Սիրում են, բոլո՜րն էլ սիրում են։ Բոլորն էլ ասում են, որ դա սարսափելի է, բայց իրենց հոգու մեջ սոսկալի սիրում են։ Առաջինը ես եմ սիրում։

— Բոլորի մասին ձեր ասածի մեջ մի քիչ ճշմարտոլթյուն կա,— ասաց Ալյոշան մեղմ ձայնով։

— Ա՜խ, ինչ մտքե՜ր ունեք,— ճչաց Լիզան հրճվանքով,— և դեռ վանակա՜ն էլ եք։ Չեք հավատա, որքա՜ն եմ ձեզ հարգում, Ալյոշա, որ երբեք սուտ չեք խոսում։ Ա՜խ, իմ մի ծիծաղելի երազը պատմեմ ձեզ։ Երբեմն սատանաներ եմ տեսնում երազիս մեջ. իբր թե գիշեր է, ես առանձին եմ իմ սենյակում, մոմի լույսով, և հանկարծ ամեն կողմ սատանաներ են, բոլոր անկյուններում, սեղանի տակ էլ. դուռն եմ բացում, սատանաների մի ամբոխ կա դռան ետև, և ուզում են ներս մտնել, բռնել ինձ։ Եվ ահա մոտենում են արդեն, բռնում են։ Բայց հանկարծ խաչ եմ հանում երեսիս, և նրանք բոլորն էլ ետ են քաշվում, վախենում են, միայն թե չեն թողնում ու հեռանում բոլորովին, կանգնում են դռան մոտ և անկյուններում, սպասում են։ Եվ հանկարծ ես սոսկալի ցանկություն եմ զգում բարձրաձայն նախատել աստծուն, և ահա սկսում եմ նախատել, նրանք էլ հանկարծ նորից մոտենում են ինձ ամբողջ բազմությամբ, ուղղակի ուրախանում են, նորից բռնում են ինձ, և ես հանկարծ նորից խաչ եմ հանում երեսիս, բոլորն էլ ետ են քաշվում։ Ահռելիորեն զվարճալի է, մարդու շունչն է կտրվում։

— Ես էլ տեսել եմ այդ նույն երազը,— ասաց հանկարծ Ալյոշան։

— Իսկապե՞ս,— Գոչեց Լիզան զարմանքով։— Ի սե՜ր աստծո, Ալյոշա, մի՛ ծիծաղեք, դա սոսկալի կարևոր է. հնարավո՞ր բան է, որ երկու տարբեր մարդիկ միևնույն երազը տեսնեն։

— Երևի հնարավոր է։

— Ալյոշա, ասո՛ւմ եմ ձեզ, սոսկալի կարևոր է դա,— շարունակեց Լիզան, արդեն մի տեսակ չափից դուրս զարմացած։— Ոչ թե երազն է կարևորը, այլ այն, որ դուք էլ իմ տեսած երազն եք տեսել նույնությամբ։ Դուք երբեք սուտ չեք ասում ինձ, հիմա էլ սուտ մի՛ ասեք. ճի՞շտ է դա։ Չե՞ք ծիծաղում։

— Ճիշտ է։

Լիզան սոսկալի շշմել էր և մի կես րոպե լուռ մնաց։

— Ալյոշա, հաճախ եկեք ինձ մոտ, հաճախ եկեք,— ասաց նա հանկարծ աղերսական ձայնով։

— Ես միշտ գալու եմ ձեզ մոտ, իմ ամբողջ կյանքում,— հաստատ պատասխանեց Ալյոշան։

— Միայն ձե՛զ եմ ասում այս բաները, հասկանո՞ւմ եք,— սկսեց նորից Լիզան։— Ինքս ինձ եմ ասում միայն, մեկ էլ ձեզ։ Միայն ձեզ ամբողջ աշխարհում։ Եվ ավելի հոժար եմ ձե՛զ ասելու, քան ինքս ինձ։ Եվ բոլորովին չեմ ամաչում ձեզնից։ Ալյոշա, ինչո՞ւ ես բոլորովին չեմ ամաչում ձեզնից, բոլորովի՜ն։ Ալյոշա, ճի՞շտ է, որ չհուդները զատկին երեխա են գողանում և մորթում։

— Չգիտեմ։

— Ես մի գիրք ունեմ, դրա մեջ մի դատի մասին կարդացի. չգիտեմ որտեղ է պատահել, ջհուդի մեկը չորս տարեկան տղա է գողացել և նախ երկու ձեռքի բոլոր մատները կտրել է, հետո էլ խաչել է նրան պատի վրա, մեխերով գամել ու խաչել է, իսկ հետո դատարանում ասել է, որ տղան շուտ մեռավ, չորս ժամից։ Այ թե շո՜ւտ է։ Ասել է, որ տղան տնքում էր, անընդհատ տնքում, իսկ ինքը կանգնել ու հիացած նայում էր նրան։ Լավ է։

— Լա՞վ է։

— Լավ է, այո։ Երբեմն մտածում եմ, որ ինքս եմ խաչել։ Պատից կախված տնքում է նա, ես էլ դիմացը նստել եմ ու անանասի կոմպոտ եմ ուտում։ Շատ եմ սիրում անանասի կոմպոտը։ դուք սիրո՞ւմ եք։

Ալյոշան լուռ նայում էր նրան։ Աղջկա ղեղնադալուկ դեմքը հանկարծ այլայլվեց, աչքերը վառվեցին։

— Գիտե՞ք, երբ այդ ջհուդի մասին կարդացի, ամբողջ գիշերը լաց եղա, ուղղակի դողում էի, ցնցվում։ Երևակայում էի, թե ինչպե՜ս էր ճչում և տնքում այդ փոքրիկ երեխան (չորս տարեկան տղան հասկանում է, չէ՞), իսկ իմ ուղեղին անընդհատ կպել էր այդ կոմպոտը։ Առավոտյան նամակ ուղարկեցի մի մարդու, որ անպայման գա ինձ մոտ։ Եկավ, ես էլ հանկարծ նրան պատմեցի, երեխայի ու կոմպոտի մասին, ամեն ինչ պատմեցի, ամեն ինչ, և ասացի, որ «լավ է»։ Նա հանկարծ ծիծաղեց և ասաց, որ իսկապես լավ է դա։ Հետո վեր կացավ ու գնաց։ Ընդամենը հինգ րոպե նստեց։ Արհամարհե՞ց նա ինձ, արհամարհե՞ց։ Ասացե՛ք, ասացե՛ք, Ալյոշա, արհամարհե՞ց նա ինձ, թե չէ,— Լիզան ուղիղ նստեց օթոցի վրա և աչքերը փայլատակեցին։

— Ասացեք ինձ,— հարցրեց Ալյոշան հուզախռով,— դուք ինքնե՞րդ կանչեցիք այդ մարդուն։

— Այո, ինքս։

— Նամա՞կ ուղարկեցիք։

— Այո, նամակ։

— Հենց այդ բանը հարցնելո՞ւ, այդ երեխայի մասի՞ն։

— Ոչ, բոլորովին էլ դրա համար չէր, բոլորովին։ Բայց երբ նա ներս մտավ, ես անմիջապես դրա մասին հարցրի։ Պատասխանեց, ծիծաղեց, վեր կացավ ու գնաց։

— Այդ մարդը ազնիվ է վարվել ձեզ հետ,— ասաց Ալյոշան մեղմիվ։

— Բայց արհամարհե՞ց ինձ։ Ծիծաղե՞ց ինձ վրա։

— Ոչ, որովհետև ի՛նքը գուցե հավատում է անանասի կոմպոտին։ Նա էլ շատ հիվանդ է հիմա, Lise։

— Այո, հավատո՛ւմ է,— ասաց Լիզան փայլատակող աչքերով։

— Նա ոչ ոքի չի արհամարհում,— շարունակեց Ալյոշան։— Պարզապես չի հավատում ոչ ոքի։ Քանի որ չի հավատում, ուրեմն և արհամարհում է անշուշտ։

— Ուրեմն ի՞նձ էլ արհամարհում է։ Ի՞նձ էլ։

— Ձեզ էլ։

— Լա՜վ է,— մի տեսակ ատամները կրճտացրեց Լիզան։ — Երբ նա ծիծաղելով դուրս գնաց, ես զգացի, որ լավ է արհամարհված լինելը։ Կտրված մատներով երեխա՛ն էլ լավ է, արհամարհված լինե՛լն էլ լավ է։

Եվ նա մի տեսակ չարախնդորեն ու տենդագին ծիծաղեց Ալյոշայի երեսին։

— Գիտե՞ք, Ալյոշա, գիտե՞ք, ես պիտի ուզեի, որ... Ալյոշա, փրկեցե՜ք ինձ,— վեր թռավ հանկարծ օթոցից, խոյացավ ու պինդ գրկեց Ալյոշային։— Փրկեցե՜ք ինձ,— համարյա տնքաց նա։— Աշխարհում կա՞ մի մարդ, որին ասեի այն, ինչ որ ձե՛զ ասացի։ Իսկ ես ճշմարտությո՛ւնն ասացի ձեզ, ճշմարտությունը, ճշմարտությո՜ւնը։ Կսպանե՛մ ինքս ինձ, որովհետև ամե՜ն ինչ զզվելի է ինձ համար։ Ամե՜ն ինչ զզվելի է ինձ համար, ամե՜ն ինչ զզվելի է։ Ալյոշա, ինչո՞ւ դուք ինձ բոլորովին, բոլորովին, չեք սիրում,— վերջացրեց նա մոլեգնորեն։

— Չէ՜, սիրո՛ւմ եմ,— ջերմորեն պատասխանեց Ալյոշան։

— Եվ պիտի լա՞ք ինձ համար, պիտի լա՞ք։

— Այո։

— Ո՜չ թե նրա համար, որ չուզեցի ձեր կինը լինել, այլ պարզապես, պարզապես պիտի լա՞ք ինձ համար։

— Այո։

— Շնորհակա՛լ եմ։ Միայն ձե՛ր արցունքներն են ինձ պետք։ Իսկ մյուս բոլորը թող խաչեն ինձ, ճզմեն ոտքերի տակ, բոլորը, բոլո՜րը, թող ոչ ոք բացառություն չլինի։ Որովհետև ես ոչ ոքի չեմ սիրում։ Լսո՞ւմ եք, ոչ ո֊քի։ Ընդհակառակը, ատո՛ւմ եմ։ Գնացեք, Ալյոշա, ժամանակն է, որ ձեր եղբոր մոտ գնաք,— պոկվեց հանկարծ նա Ալյոշայից։

— Բայց ինչպե՞ս թողնեմ ձեզ այս վիճակում,— ասաց Ալյոշան համարյա վախեցած։

— Գնացեք ձեր եղբոր մոտ, կփակեն բանտը, գնացե՛ք, ահա ձեր գլխարկը։ Համբուրեցեք Միտյային, գնացե՜ք, գնացե՜ք։

Եվ Լիզան համարյա բռնի ուժով դռնից դուրս հանեց նրան։ Ալյոշան նայում էր նրան վշտագին զարմանքով, երբ հանկարծ իր աջ ձեռքում մի նամակ զգաց, մի փոքրիկ, պինդ ծալած ու կնքված նամակ։ Մի հայացք նետեց ու վայրկենապես կարդաց հասցեն՝ Իվան Ֆյոդորովիչ Կարամազովին։ Արագորեն Լիզային նայեց։ Աղջկա դեմքը համարյա սպառնագին դարձավ։

— Տվե՛ք նրան, անպայմա՛ն տվեք,— հրամայեց նա մոլեգնորեն, ամբողջ մարմնով ղողալով,— հենց այսօր, իսկո՛ւյն։ Թե չէ՝ թույն կխմեմ։ Հենց սրա համար էի կանչել ձեզ։

Եվ արագորեն շրմփացրեց դուռը։ Փականը շրխկաց։ Ալյոշան նամակը դրեց գրպանը և ուղղակի գնաց դեպի սանդուղքը, առանց տիկին Խոխլակովայի մոտ մտնելու, նույնիսկ մոռանալով նրան։ Իսկ Լիզան, Ալյոշայից հեռանալուց հետո, անմիջապես ետ քաշեց փականը, բացեց դուռը մի քիչ, մատը դրեց ճեղքի մեջ, ամբողջ ուժով շրմփացրեց դուռը նորից և ճզմեց մատը։ Տասը վայրկյան հետո մատն ազատելով, նա մեղմ, դանդաղ քայլերով գնաց դեպի իր բազկաթոռը, ուղիղ նստեց ու սկսեց ուշադիր նայել իր սևացած մատին ու եղունգի տակից արտածորող արյան։ Շրթները ղողում էին, և նա արագ֊արագ փսփսում էր ինքնիրեն.

— Ստո՛ր եմ, ստո՛ր, ստո՛ր, ստո՛ր։

IV։ Օրհներգություն և գաղտնիք

Արդեն շատ ուշ էր (և օրերն էլ արդեն կարճ են նոյեմբերին), երբ Ալյոշան մոտեցավ բանտի դարբասին ու զանգ տվեց։ Սկսել էր մթնել նույնիսկ։ Բայց Ալյոշան գիտեր, որ իրեն առանց որևէ արգելքի կթողնեն Միտյայի մոտ գնալ։ Այդ բաները մեր փոքրիկ քաղաքում էլ կատարվում են այնպես, ինչպես ամեն տեղ։ Իհարկե, սկզբում, ամբողջ նախնական քննության ավարտումից հետո, ազգականներն ու մի քանի ուրիշ անձինք համենայն դեպս որոշ անհրաժեշտ ձևականություններ պետք է լրացնեին՝ Միտյայի հետ տեսակցության իրավունք ստանալու համար, բայց հետագայում ոչ թե ձևականությունները մեղմացան, այլ Միտյայի այցելուներից գոնե ոմանց համար մի տեսակ ինքնըստինքյան բացառություն արվեց։ Եվ այն աստիճան, որ երբեմն նույնիսկ այցելուն ու կալանավորը համարյա թե դռնփակ էին խոսում իրար հետ՝ տեսակցության համար հատկացված սենյակում։ Սակայն այդպիսի բացառություն կազմող անձինք շատ քիչ էին. միայն Գրուշենկան, Ալյոշան ու Ռակիտինը։ Բայց Գրուշենկայի նկատմամբ հենց ոստիկանապետ Միխայիլ Մակարովիչն էր շատ բարյացակամ վերաբերվում։ Ծերունու խղճի վրա ծանրացել էր այն գոռգոռոցը, որով նա Գրուշենկային հանդիմանել էր Մոկրոեում։ Հետագայում, իմանալով խնդրի ամբողջ էությունը, բոլորովին փոխել էր իր կարծիքը նրա մասին։ Եվ տարօրինակ բան, թեև Միխայիլ Մակարովիչը հաստատ համոզված էր, որ Միտյան հանցագործ է, բայց նրա բանտարկությունից հետո մի տեսակ ավելի ու ավելի մեղմ աչքով էր նայում նրան. «Գուցե լավ սիրտ ուներ մարդը, բայց արի տես, որ կորա՜վ-գնաց հարբեցողության ու անկարգության երեսից»։ Ծերունու սրտում նախկին սարսափը տեղի տվեց մի տեսակ կարեկցության։ Գալով Ալյոշային, ոստիկանապետը շատ էր սիրում նրան և արդեն վաղուց ծանոթ էր հետը։ Իսկ Ռակիտինը, որի համար վերջերս սովորություն էր դարձել հաճախակի այցելել կալանավորին, շատ մտերիմ ծանոթություն էր հաստատել «ոստիկանապետի օրիորդների» հետ, ինչպես ինքն էր կոչում նրանց, և ամեն օր քարշ էր գալիս նրանց տանը։ Բացի այդ, նա բանտի վերակացուի տանն էլ դասեր էր տալիս, իսկ վերակացուն բարեհոգի մի ծերունի էր, թեև իր պաշտոնի կատարման մեջ՝ խիստ փութաջան։ Գալով դարձյալ Ալյոշային, նա վերակացուի առանձնահատուկ ու վաղեմի ծանոթն էր. ծերունին սիրում էր նրա հետ խոսել առհասարակ «իմաստուն բաների» մասին։ Իվան Ֆյոդորովիչին, օրինակ, ոչ թե պարզապես հարգում էր վերակացուն, այլ մանավանդ վախենում էր նրա դատողություններից, թեև ինքն էլ մեծ փիլիսոփա էր, անշուշտ «իր սեփական խելքով հասած»։ Բայց Ալյոշայի նկատմամբ նա մի տեսակ անհաղթահարելի համակրանք ուներ։ Մանավանդ որ վերջին տարվա ընթացքում ծերունին ուսումնասիրում էր պարականոն ավետարանները և անընդհատ իր տպավորությունները հայտնում էր իր երիտասարդ բարեկամին։ Առաջ նույնիսկ վանք էր գնում Ալյոշային տեսնելու և ժամերով խոսակցում էր նրա և աբեղաների հետ։ Մի խոսքով, Ալյոշան եթե նույնիսկ ուշ հասներ բանտ, բավական էր, որ վերակացուի մոտ գնար, և միշտ էլ ամեն ինչ հարթվում էր։ Բացի այդ, բանտում բոլորն էլ, մինչև իսկ վերջին հսկիչը, սովորել էին Ալյոշային։ Իսկ պահակն անշուշտ չէր նեղում նրան, միայն թե պետի թույլտվությունը լիներ։

Երբ Միտյային կանչում էին, նա միշտ էլ իր խցիկից իջնում էր այն սենյակը, որ հատկացված էր տեսակցությունների համար։ Ալյոշան, մտնելով այդ սենյակը, հանկարծ հանդիպեց Ռակիտինին, որն արդեն հրաժեշտ էր առնում Միտյայից։ Նրանք երկուսն էլ բարձրաձայն խոսում էին։ Միտյան, ճամփու դնելով նրան, կուշտուկուռ ծիծաղում էր մի բանի համար, իսկ Ռակիտինը կարծես փնթփնթում էր։ Հատկապես վերջերս Ռակիտինը չէր սիրում հանդիպել Ալյոշային, համարյա չէր խոսում նրա հետ, նույնիսկ դժկամ էր բարևում նրան։ Հիմա տեսնելով, որ Ալյոշան է ներս մտնողը, նա հատկապես խոժոռվեց և հայացքը ուրիշ կողմ դարձրեց, իբրև թե խիստ զբաղված էր իր խոշոր, տաք, մուշտակե օձիքով վերարկուն կոճկելով։ Հետո անմիջապես սկսեց փնտրել իր հովանոցը։

— Իմ մի որևէ բանը չմոռանամ այստեղ,— մրթմրթաց նա, պարզապես մի բան ասած լինելու համար։

— Դու ուրիշի՛ որևէ բանը մի՛ մոռանա,— կատակեց Միտյան և ինքն էլ իսկույն քահ-քահ ծիծաղեց իր արած սրամտության վրա։ Ռակիտինը վայրկենապես բռնկվեց։

— Դու քո Կարամազովների՛ն տուր այդ խորհուրդը, ճորտտատերի՛ ձագեր, ոչ թե Ռակիտինին,— գոռաց նա հանկարծ, ուղղակի դողալով զայրույթից։

— Ի՞նչ ես գոռում։ Կատակ էր ասածս,— գոչեց Միտյան։ — Թո՛ւհ, գրողը տանի։ Այ, սրանք բոլորն էլ այսպես են,— դարձավ նա Ալյոշային, գլուխը շարժելով դեպի արագորեն հեռացող Ռակիտինի կողմը։— Նստել էր ու անընդհատ ծիծաղում էր, ուրախ էր, մեկ էլ հանկարծ տաքացա՜վ ահա։ Քեզ նույնիսկ գլխով էլ չարեց. բոլորովին գժտվե՞լ եք, ինչ է։ Ինչո՞ւ այսքան ուշացար։ Ամբողջ առավոտը սպասում էի, ոչ թե պարզապես սպասում, այլ տենչում էի քեզ։ Դե լավ, ոչինչ։ Տեղը կհանենք հիմա։

— Ինչո՞ւ է այդքան հաճախ գալիս քեզ մոտ։ Բարեկամացե՞լ ես հետը, ինչ է,— հարցրեց Ալյոշան, նույնպես գլուխը շարժելով դռան կողմը, ուր չքվել֊գնացել էր Ռակիտինը։

— Ի՞նչ, Միխայիլի՞ հետ եմ բարեկամացել։ Չէ՜, չկարծես։ Եվ ի՞նչ բարեկամություն, խոզի մեկն է։ Ինձ... սրիկա է համարում։ Կատակ էլ չեն հասկանում սրանք, ահա թե ինչն է ամենավատը։ Երբեք էլ կատակ չեն հասկանա։ Եվ չոր է սրանց հոգին, տափակ ու չոր, ճիշտ ինչպես բանտի պատերն էին այն օրը, երբ ինձ այստեղ էին բերում և ես նայում էի այդ պատերին։ Բայց խելացի մարդ է, խելացի։ Է՜հ, Ալեքսեյ, հիմա այլևս կորա՜վ խեղճ գլուխս։

Նա նստեց նստարանին և Ալյոշային էլ իր կողքը նստեցրեց։

— Այո, վաղը դատն է։ Ուրեմն ինչ է, բոլորովի՞ն հույս չունես, եղբայր,— ասաց Ալյոշան վեհերոտ մի զգացումով։

— Ինչի՞ մասին ես խոսում,— մի տեսակ անորոշ նայեց նրան Միտյան։— Ա՜խ, դա՜տն ես ասում։ Է՛հ, հերն էլ անիծած։ Մինչև հիմա քեզ հետ միշտ էլ դատարկ բաների մասին ենք խոսել, այ այս դատի մասին, իսկ ամենագլխավորի մասին ոչինչ չեմ ասել քեզ։ Այո, վաղը դատն է, բայց ես դատը նկատի չունեի, երբ ասացի, թե կորավ խեղճ գլուխս։ Գլուխս չի կորել, կորչում է այն, ինչ կար գլխիս մեջ։ Ինչո՞ւ ես այդպես քննադատող դեմքով նայում ինձ։

— Դո՞ւ ինչի մասին ես ասում, Միտյա։

— Գաղափարնե՜րը, գաղափարնե՜րը, հասկանո՞ւմ ես։ Էթիկա։ Ի՞նչ բան է այդ էթիկան։

— Էթիկա՞,— զարմացավ Ալյոշան։

— Այո։ Գիտությո՞ւն է դա, ինչ է։

— Այո, այդպիսի մի գիտություն կա... միայն թե... խոստովանում եմ, չեմ կարող բացատրել քեզ, թե ինչ գիտություն է։

— Ռակիտինը գիտե։ Շատ բան գիտե Ռակիտինը, գրո՛ղը տանի նրան։ Վանական չի դառնա։ Պատրաստվում է Պետերբուրգ գնալ։ Այնտեղ, ասում է, քննադատության ասպարեզը կմտնի, բայց ազնիվ ուղղությամբ։ Ինչ կա որ, կարող է օգուտ բերել և իր համար կարիերա ստեղծել։ Ո՜ւխ, կարիերայի վարպետներ են սրանք։ Գրողի ծո՛ցը էթիկան։ Ե՛ս կորա, Ալեքսեյ, ե՜ս, սիրելիս, ո՜վ դու աստծո մարդ։ Ես քեզ բոլորից ավելի եմ սիրում։ Սիրտս տակնուվրա է լինում քեզ համար, հասկանո՞ւմ ես։ Ո՞վ է եղել այդ Կարլ Բեռնարը։

— Կարլ Բեռնա՞ր,— զարմացավ նորից Ալյոշան։

— Չէ, Կարլ չէ, սպասիր, սխալ ասացի. Կլոդ Բեռնար։ Ի՞նչ բան է դա։ Քիմիա՞ է, ինչ է։

— Այնպիսի մի գիտնական է երևի,— պատասխանեց Ալյոշան,— միայն թե, խոստովանում եմ, նրա մասին էլ շատ բան չեմ կարող ասել։ Լսել եմ միայն, որ գիտնական է, բայց թե ի՞նչ գիտնական՝ չգիտեմ։

— Է՛հ, գրո՛ղը տանի նրան, ես էլ չգիտեմ,— հայհոյեց Միտյան։— Սրիկայի մեկն է երևի, ամենայն հավանականությամբ։ Եվ բոլո՜րն էլ սրիկա են դրանք։ Բայց Ռակիտինը կսպրդի ու կանցնի, Ռակիտինը արանքից կխցկվի, նա՛ էլ Բեռնար է։ Ո՜ւխ այդ Բեռնարները։ Սնկի պես բուսել են չորս կողմը։

— Բայց ի՞նչ է պատահել քեզ,— համառորեն, հարցրեց Ալյոշան։

— Ուզում է հոդված գրել իմ մասին, իմ գործի մասին, և դրանով էլ իր դերն սկսել գրականության մեջ։ Դրա համար էլ գալիս է մոտս, իր բերնով ասաց։ Ուզում է գաղափարական հողի վրա մի բան գրել, այսինքն թե՝ «չէր կարող չսպանել, միջավայրը փչացրել էր նրան» և այլն, և այլն։ Բացատրեց։ Սոցիալիզմի երանգ է լինելու հոդվածի մեջ, ասում է։ Է՜հ, նրա հե՛րն էլ անիծած, երանգ է ուզում՝ թող երանգ դնի, ինձ համար միևնույնն է։ Իվանին չի սիրում, ատում է, քեզ էլ չի խնայում։ Բայց չեմ քշում նրան, որովհետև խելացի լակոտ է։ Թեև՝ շատ է գոռոզանում։ Այ հենց հիմա ասացի նրան. «Կարամազովները սրիկա չեն, այլ փիլիսոփա, որովհետև բոլոր իսկական ռուսները փիլիսոփա են, իսկ դու թեև սովորել ես, բայց փիլիսոփա չես, ռամիկի մեկն ես»։ Ծիծաղում է, չարախնդորեն այնպես։ Ես էլ ասացի՝ de գաղափարաբուս non est disputandum, լավ սրամտություն է, չէ՞։ Գոնե ես էլ դասականության ջրերը մտա,— քրքջաց հանկարծ Միտյան։

— Իսկ ինչո՞ւ ասացիր, որ կորար։ Հենց նոր այդպես ասացիր,— ընդհատեց Ալյոշան։

— Ինչու կորա՞։ Հը՜մ։ Ըստ էության... եթե ամբռղջությամբ վերցնենք, աստծուն եմ ափսոսում, ահա՛ թե ինչու։

— Ինչպե՞ս թե աստծուն ես ափսոսում։

— Երևակայիր. ջղերի մեջ է խնդիրը, գլխի մեջ, այսինքն ուղեղի մեջ այդ ջղերը կան (դե գրո՛ղը տանի նրանց)... մի տեսակ պոչուկներ կան, հասկանո՞ւմ ես, այդ ջղերը պոչուկներ ունեն. է՛հ ուրեմն, հենց որ այդ պոչուկներն սկսեն թրթռալ... այսինքն հասկանո՞ւմ ես, այս իմ աչքերով նայում եմ մի որևէ բանի, այ, այսպես, և դրանք սկսում են թրթռալ, այդ պոչուկները այսինքն... և հենց որ սկսեն թրթռալ, պատկերն է երևում, և ոչ թե անմիջապես, այլ մի ինչ֊որ ակնթարթ է անցնում, մի երկվայրկյան ասենք, և իբր թե այնպիսի մի պահ է երևում, այսինքն ոչ թե պահ (գրո՛ղը տանի պահը), պատկեր է երևում, այսինքն մի իր կամ գործողություն, դե ինչ որ է-, գրո՛ը տանի, և ահա թե ինչու տեսնում եմ, հետո էլ մտածում եմ... որովհետև պոչուկնե՜ր կան, էլի, և ո՜չ թե որովհետև ես հոգի ունեմ, իբր թե ի՛նքս պատկեր ու նմանություն եմ ինչ֊որ, ո՜չ, այդ բոլորը հիմա՜ր բաներ են։ Միխայիլը դեռ երեկ բացատրեց ինձ այս բոլորը, եղբայր իմ, և կարծես շիկացած երկաթով խանձեցին ինձ։ Հոյակա՜պ է այս գիտություն ասածդ, Ալյոշա։ Նո՜ր մարդն է ծնվում, հասկանում եմ այդ բանը... Բայց համենայն դեպս ափսոսու՜մ եմ աստծուն։

— Է՜հ, գոնե այդ էլ լավ է,— ասաց Ալյոշան։

— Որ աստծո՞ւն եմ ափսոսում։ Քիմիան է, սիրելիս, քիմիա՜ն։ Ճար չկա, ձերդ սրբազնություն, ետ քաշվեցեք մի քիչ, քիմիա՜ն է գալիս։ Բայց չի սիրում աստծուն Ռակիտինը, ո՛ւխ, չի՜ սիրում։ Դա նրանց ամենացավոտ կողմն է, բոլորի՜ էլ։ Բայց թաքցնում են։ Սուտ բաներ են ասում։ Ձևեր են թափում։ «Ինչ է, դու քո քննադատության ասպարեզում ա՞յդ ես քարոզելու»,— հարցրի նրան,— «Է՜, բացեիբաց անեմ՝ չեն թողնի»,— ասաց, ծիծաղեց։ «Բայց այդ դեպքում ի՞նչ է լինելու մարդ արարածը,— հարցրի։— Ի՞նչ է լինելու նրա վիճակը առանց աստծո և առանց հանդերձյալ կյանքի։ Ուրեմն այսպիսով ամեն ինչ թույլատրելի՞ է դառնում, ամեն ինչ կարելի՞ է անել»։— «Իսկ դու ինչ է, չգիտեի՞ր»,— ասաց։ Ծիծաղեց։ «Խելացի մարդու համար ամեն ինչ կարելի է,— ասաց,— խելացի մարդը կարող է օձը ծակից հանել, իսկ ահա դու սպանեցիր ու ծակն ընկար,— ասաց,— և հիմա փտո՜ւմ ես բանտում»։ Իմ երեսի՜ն է ասում այդ բանը։ Խոզի՛ ծնունդ։ Առաջ ես այսպիսիներին դո՛ւրս էի շպրտում, բայց դե հիմա լսում եմ։ Խելացի բաներ էլ շատ է ասում։ Խելացի էլ գրում է։ Անցյալ շաբաթ մի հոդված էր սկսել կարդալ ինձ, մի երեք տող դիտմամբ արտագրեցի այն ժամանակ, սպասիր մի վայրկյան, ահա այստեղ է։

Միտյան, շտապելով, թղթի մի կտոր հանեց բաճկոնակի գրպանից և կարդաց։

— «Այս հարցը լուծելու համար նախ և առաջ անհրաժեշտ է սեփական անձը հակադրել սեփական իրականությանը»։ Հասկանո՞ւմ ես, թե չէ։

— Չէ, չեմ հասկանում,— ասաց Ալյոշան։

Նա հետաքրքրությամբ նայում էր Միտյային ու լսում։

— Ես էլ չեմ հասկանում։ Մթին է ու անորոշ, բայց խելացի է ասված։ «Բոլորն էլ հիմա այսպես են գրում,— ասում է,— որովհետև միջավայրն է այդպես...»։ Միջավայրից են վախենում։ Ոտանավոր էլ է գրում սրիկան, Խոխլակովայի ոտքն է գովերգել, հա֊հա֊հա՜։

— Լսել եմ դրա մասին,— ասաց Ալյոշան։

— Լսե՞լ ես։ Իսկ ոտանավորը լսե՞լ ես։

— Ոչ։

— Ունեմ մոտս, ահա կարդամ։ Դւ չգիտես, չեմ ասել քեզ, մի ամբողջ պատմություն է դա։ Սրիկա՜ն։ Երեք շաբաթ առաջ էր, ինձ ծաղրել ուզեց։ «Դու երեք հազար ռուբլու համար ծակն ընկար հիմարի նման,— ասաց,— իսկ ես հարյուր հիսուն հազար եմ չանթելու. մի այրի կնոջ հետ եմ ամուսնանում և քարաշեն տուն եմ գնելու Պետերբուրգում»։ Եվ պատմեց ինձ, որ սիլիբիլի է անում Խոխլակովայի հետ, իսկ այդ տիկինը մանկությունից արդեն խելոք չի եղել, հիմա էլ քառասունին է հասել ու բոլորովին խելքը թռցրել է։ «Բայց դե շատ զգացական կին է,— ասում է սրիկան,— այ հենց այդ լարից էլ կբռնեմ ու նրան ձեռքս կգցեմ։ Կամուսնանամ, Պետերբուրգ կտանեմ նրան, իսկ այնտեղ կսկսեմ թերթ հրատարակել»։ Եվ այնպիսի՜ մի զզվելի հեշտասիրությամբ էին վազում բերնի ջրերը, ոչ թե Խոխլակովայի համար, այլ այդ հարյուր հիսուն հազարի։ Եվ հավատացնում էր ինձ, հավատացնում, անընդհատ գալիս էր մոտս, ամեն օր. անձնատուր է լինում, ասում էր։ Փայլում էր ուրախությունից։ Եվ մեկ էլ հանկարծ վռնդեցի՜ն նրան. Պերխոտինը հաղթող ելավ, ապրե՜ս, Պյոտր Իալյիչ։ Այսինքն ուղղակի կհամբուրեի՜ այդ կուտը պակաս Խոխլակովային, որ այդպես վռնդել է նրան։ Այ հենց այդ օրերին էր, որ գրեց այս ոտանավորը, գալիս էր մոտս ու ասում. «Առաջին անգամն եմ կեղտոտում ձեռքերս, ոտանավոր եմ գրում,— ասում էր,— հրապուրելու համար է, ուրեմն օգտակար գործի համար։ Երբ ձեռքս գցեմ հիմար կնոջ դրամագլուխը, կարող եմ հետո հասարակական օգուտ բերել»։ Դե նրանք իրենց ամեն մի գարշելի գործի համար այս հասարակակա՜ն արդարացումը ունեն։ «Բայց համենայն դեպս քո Պուշկինից լավ եմ գրել— ասաց,— որովհետև այս խեղկատակ ոտանավորի մեջ անգամ կարողացել եմ հասարակական վիշտը խցկել»։ Հասկանո՜ւմ եմ ինչ է ուզում ասել Պոլշկինի մասին։ Է՜հ, եթե իսկապես ընդունակ մարդ էր այդ Պուշկինը, բայց միայն ոտքե՜ր է նկարագրել, ի՞նչ օգուտ։ Բայց թե ինչպե՜ս էր հպարտանում սրիկան իր գրած այս ոտանավորով։ Ինքնասիրությու՜նը սրանց, ինքնասիրությու՜նը։ «Իմ հոգածության առարկա հիվանդ ոտքի առողջացման ի խնդիր!»,— այսպիսի վերնագիր է հնարել, ճարպի՛կ տիպ է։

Ա՜խ, այս ոտքը քնքուշ, դյութիչ,
Ափսո՜ս, ուռել է քիչ, մի քիչ։
Բժիշկներն են գալիս, նայում,
Փաթաթում են, չեն խնայում։

Ոտքի համար ես չեմ տրտմում,
Է՛հ, Պուշկինն է ոտքի երգիչ,
Գլխի համար եմ ես տրտմում,
Որ մտքերո՜վ ապրեր մի քիչ։

Ընկալում էր արդեն քիչ֊քիչ,
Բայց հիմա ո՜տքն է խանգարում։
Թո՛ղ ուրեմն ոտքը դյութիչ
Բուժվի, որ տեղ բացվի գլխում։

Խո՛զ է, կարգին խոզ, բայց պճլտուն բան է գրել ստահակը։ Եվ իսկապես «հասարակականը» խցկել է մեջը։ Բայց ինչպե՜ս էր ջղայնացել, երբ վռնդել էին։ Ատամներն էր կրճտացնում։

— Արդեն վրեժը հանել է,— ասաց Ալյոշան։— Խոխլակովայի մասին թղթակցություն է գրել։

Եվ Ալյոշան համառոտակի պատմեց «Ասուլիս» թերթում տպված թղթակցության մասին։

— Նա է, նա՛,— հաստատեց Միտյան խոժոռվելով,— նա՛ է։ Այդ թղթակցությունները... գիտեմ, չէ՞... այսինքն ի՜նչ ստորություններ են արդեն գրվել, օրինակ, Գրուշայի մասին... Եվ մյուսի մասին էլ Կատյայի... Հը՜մ։

Նա մտահոգ սկսեց քայլել սենյակում։

— Եղբայր, ես չեմ կարող երկար մնալ,— ասաց Ալյոշան, մի փոքր լռելուց հետո։— Վաղը սոսկալի օր է, մեծ օր է քեզ համար, աստծո դատաստանին ես ենթարկվելու... և ահա զարմանում եմ, որ քայլում ես այդպես, ու փոխանակ գործի մասին խոսելու, էլ չգիտեմ ինչեր ես ասում...

— Չէ, մի՛ զարմանա,— եռանդով ընդհատեց Միտյան։ — Ինչ է, այդ գարշահոտ շա՞ն մասին խոսեմ։ Այդ մարդասպանի՞։ Քեզ հետ շատ ենք խոսել դրա շուրջ, բավական է։ Էլ չեմ ուզում լսել Գարշահոտ Լիզավետայից ծնված այդ գարշահոտ լակոտի մասին։ Աստվա՛ծ կսպանի նրան, ա՜յ կտեսնես։ Դու սուս կաց։

Նա հուզմունքով մոտեցավ Ալյոշային և հանկարծ համբուրեց նրան։ Աչքերը փայլեցին։

— Ռակիտինը չի հասկանա,— սկսեց նա մի տեսակ հափշտակությամբ,— բայց դու դու ամեն ինչ կհասկանաս։ Դրա համար էլ տենչում էի քեզ։ Գիտե՞ս, այնքա՜ն բաներ էի ուզում ասել քեզ այս խունացած պատերի մեջ, վաղուց էի ուզում, բայց դեռ ոչինչ չեմ ասել ամենագլխավորի մասին. միշտ էլ կարծես ժամանակը դեռ չէր գալիս։ Սպասեցի այս վերջին ժամին, որպեսզի սիրտս զեղեմ քո առաջ։ Եղբա՛յր իմ, այս վերջին երկու ամսվա ընթացքում մի նո՛ր մարդ զգացի իմ մեջ, մի նո՛ր մարդ ծնվեց իմ հոգում։ Կա՜ր իմ մեջ այդ նոր մարդը, բայց երբեք չէր հայտնվի, եթե չպայթեր այս փոթորիկն իմ գլխին։ Սոսկալի՜ է։ Ի՜նչ փույթ թե քսան տարի հանքերի մեջ քար եմ կոտրելու մուրճով. բոլորովին չեմ վախենում դրանից. այլ մի ուրիշ բանից եմ սոսկում հիմա՝ չհեռանա այդ վերածնված մարդն ինձնից։ Այնտե՜ղ էլ նույնիսկ, այդ հանքախորշերում, գետնի տակ, կարող եմ մարդկային մի սիրտ գտնել իմ կողքին, նույնպիսի մի տաժանակիր կալանավորի և մարդասպանի մեջ, և կարող եմ մտերմանալ նրա հետ, որովհետև այնտե՜ղ էլ կարելի է ապրել, սիրել ու տառապել։ Կարելի է վերակենդանացնել սառած սիրտը այդ տաժանակիր մարդու մեջ, հարություն տալ նրան, կարելի է տարիներո՜վ հոգ տանել ու վերջապես մի բարձր հոգի լույս աշխարհ բերել մութ քարանձավից, մի տառապյալ գիտակցություն, կարելի է մի հրեշտա՜կ վերածնել նրա մեջ, մի հերո՜ս կյանքի կոչել։ Եվ այնքա՜ն շատ են նրանք, հարյուրներո՜վ, և մենք բոլորս մեղավոր ենք նրանց համար։ Ինչո՞ւ այն ժամանակ «երեխու» մասին երազ տեսա, այդպիսի՜ րոպեին։ «Ինչո՞ւ աղքատ է երեխեն»։ Այդ րոպեին դա մարգարեական մի ուղեցույց էր իմ առաջ։ Եվ հենց «երեխու» համար կգնամ։ Որովհետև բոլորը մեղավոր են բոլորի համար։ Բոլո՜ր «երեխեքի» համար կգնամ, որովհետև կան փոքր երեխաներ ու մեծ երեխաներ։ Բոլորը «երեխեք» են։ Եվ հենց բոլորի համար էլ կգնամ, որովհետև պե՛տք է որևէ մեկը գնա բոլորի համար։ Ես չեմ սպանել իմ հորը, բայց պետք է գնամ։ Ընդունո՛ւմ եմ։ Այստե՛ղ իմ մեջ ծագեց ամեն ինչ... ահա այս խունացած պատերի մեջ։ Ու չէ՞ որ շատ են նրանք, հարյուրնե՜ր են նրանք այնտեղ, գետնի տակ, մուրճերը ձեռքներին։ Օհ այո՜, մենք շղթայակապ ենք լինելու, և չի լինելու ազատություն, բայց հայնժամ, մեր ահագնամեծ վշտի խորքից, մենք կրկին պիտի բարձրանանք ուրախության, առանց որի չի կարող մարդն ապրել, և առանց որի աստված էլ չի կարող գոյություն ունենալ, որովհետև ուրախություն է տալիս աստված, դա նրա՛ մենաշնորհն է, մե՜ծ մենաշնորհը... Աստվա՜ծ իմ, հալվի՜ մարդ աղոթքի մեջ։ Ինչպե՞ս առանց աստծո լինեմ ես այնտեղ, այնտե՜ղ, գետնի տակ։ Փչո՛ւմ է Ռակիտինը. եթե աստծուն վտարեն երկրի վրայից, մենք նրան կդիմավորենք երկրի՝ տակ։ Տաժանակիր բանտարկյալը չի կարող ապրել առանց աստծո, նույնիսկ ավելի ևս չի կարող, քան ազատ մարդը։ Եվ հայնժամ մենք, ընդերկրյա մարդիկ, երկրի խորքերից ողբերգաձայն օրհներգությո՜ւն պիտի երգենք առ աստված, որ աղբյուրն է ուրախության։ Կեցցե՛ աստված և ուրախությունը նրա։ Սիրո՜ւմ եմ նրան։

Արտասանելով իր տարօրինակ ճառը, Միտյան համարյա շնչահեղձ էր լինում։ Գունատվել էր, շրթները դողում էին, արցունքներ էին գլորվում աչքերից։

— Չէ՜, լիուլի է կյանքը, գետնի՛ տակ էլ բաբախում է կյանքը,— սկսեց նա նորից։— Չես հավատա, Ալեքսեյ, ինչպե՜ս եմ ապրե՜լ ուզում հիմա, լինելու և գիտակցելու ինչպիսի՜ տենչանք է ծնվել իմ սրտում, հենց այս խունացած պատերի մեջ։ Ռակիտինը չի հասկանում այս բանը, նրա միակ երազն է տուն շինել ու վարձակալներ ունենալ։ Բայց ես քեզ էի սպասում։ Եվ ի՞նչ է վերջապես տառապանքը։ Չեմ վախենում դրանից, թեկուզ և չափ ու սահման չունենա։ Հիմա չեմ վախենում, առաջ վախենում էի։ Գիտե՞ս, գուցե և չպատասխանեմ դատի ժամանակ... Եվ ինձ թվում է, հիմա այնքա՜ն շատ է այդ ուժը իմ մեջ, որ ես ամեն ինչ կհաղթահարեմ, բոլո՜ր տառապանքները, որպեսզի միայն ասեմ ու ասեմ ինքս ինձ ամեն րոպե՝ ես կա՛մ։ Հազարավոր տանջանքների մեջ ես կա՛մ, խոշտանգում են ինձ ու գալարվում եմ, բայց կա՛մ։ Նստել եմ աշտարակում մեն-մե-նակ, բայց ե՛ս էլ գոյություն ունեմ, արև՜ն եմ տեսնում, իսկ եթե չեմ էլ տեսնում արևը, գիտեմ, որ նա կա։ Եվ գիտնալ, թե կա արևը՝ մի ամբողջ կյանք է արդեն։ Ալյոշա, հրեշտակ իմ, ինձ սպանում են այլազան փիլիսոփայությունները, գրո՛ղը տանի դրանք։ Իվանը...

— Իվանը ի՞նչ...— ընդհատեց Ալյոշան, բայց Միտյան չլսեց։

— Հասկանո՞ւմ ես, առաջ ես այս տարակույսներից ոչ մեկը չունեի, բայց այս ամբողջը թաքնված էր իմ ներսում։ Գուցե հենց դրա համար էլ հաճախ հարբում էի, կռվում, կատաղում, որովհետև անծանոթ գաղափարներ էին ալեկոծվում իմ մեջ։ Դրանց հագուրդ տալու համար էի կռվում, զսպելու համար, ճնշելու համար։ Իվանը Ռակիտին չէ, նրա մեջ գաղափար է թաքնված։ Իվանը սֆինքս է և լռում է, միշտ լռում է։ Իսկ ինձ աստծո հարցն է տանջում։ Միայն դա է տանջում ինձ։ Հապա եթե չկա՞ նա։ Հապա՞ եթե ճիշտ է Ռակիտինը, որ դա արհեստական մի գաղափար է մարդկության մեջ։ Եթե աստված չկա, ուրեմն մարդն է երկրի, տիեզերքի պարագլուխը։ Հոյակա՜պ է։ Բայց թե ինչպե՞ս է մարդը առաքինի լինելու առանց աստծո։ Ահա խնդիրը։ Ես անընդհատ այդ եմ մտածում։ Որովհետև՝ ո՞ւմ է սիրելու այդ դեպքում մարդ արարածը։ Ո՞ւմ է նա շնորհակալ լինելու, ո՞ւմ համար է երգելու իր օրհներգությունը։ Ռակիտինը ծիծաղում է։ Ռակիտինն ասում է, որ կարելի է առանց աստծո էլ սիրել մարդկությանը։ Է՜, փսլնքոտ ցանցառը միայն կարող է այդպես պնդել։ Իսկ ես չեմ կարող այդ բանը հասկանալ։ Ռակիտինի համար հեշտ է ապրելը. գիտե՞ս ինչ ասաց այսօր։ «Ավելի լավ կլինի, որ մարդու քաղաքացիական իրավունքների ընդլայնման համար աշխատես, կամ էլ գոնե ջանաս, որ մսի գինը չբարձրանա, դրանով ավելի պարզ ու անմիջական սեր ցուցաբերած կլինես մարդկության հանդեպ, քան թե փիլիսոփայություններով»։ Է՜հ, ես էլ դրա պատասխանը տվեցի՜։ «Իսկ դու եթե աստված չունես,— ասացի,— դեռ ինքդ էլ մի բանով կբարձրացնես մսի գինը, եթե ձեռքիցդ գա, և կոպեկի վրա մի ռուբլի կշորթես»։ Բարկացավ։ Որովհետև ի՞նչ է վերջապես առաքինությունը, պատասխանի՛ր ինձ խնդրեմ, Ալեքսեյ։ Առաքինությունը ինձ համար մի բան է, չինացու համար՝ ուրիշ բան, ուրեմն հարաբերական է դա։ Կամ էլ գուցե ո՞չ։ Հարաբերական չէ՞։ Փշոտ հարց է։ Չես ծիծաղի, եթե ասեմ, որ երկու գիշեր չեմ քնել դրա հրեսից։ Ես հիմա զարմանում եմ միայն, թե ինչպե՞ս մարդիկ ապրում են աշխարհում և ոչինչ չեն մտածում դրա մասին։ Ունայնությո՜ւն։ Իվանը աստված չունի։ Գաղափար ունի։ Իմ սահմաններից դուրս է։ Բայց լռում է Իվանը։ Կարծում եմ՝ մասոն է նա։ Հարցրի իրեն՝ լռում է։ Միայն մի անգամ մի խոսք ասաց։

— Ի՞նչ ասաց,— իսկույն վրա բերեց Ալյոշան։

— Ես նրան հարցրի՝ ուրեմն ամեն ինչ թույլատրելի՞ է, եթե այդպես է։ Խոժոռվեց։ «Ֆյոդոր Պավլովիչը,— ասաց,— մեր հայրիկը, խոճկորի մեկն էր, բայց ճիշտ էր մտածումս։ Ահա՜ թե ինչ բարբառեց, խնդրե՜մ։ Այդ էր ամբողջ ասածը։ Սա արդեն Ռակիտինին էլ կոխեց-անցավ։

— Այո,— հաստատեց Ալյոշան դառնորեն։— Ե՞րբ եկավ նա քեզ մոտ։

— Դրա մասին՝ հետո, հիմա ուրիշ բան եմ ասում։ Իվանի մասին գրեթե ոչինչ չեմ ասել քեզ մինչև հիմա։ Հետաձգում էի մինչև վերջին րոպեն։ Երբ իմ այս պատմությունը վերջանա այստեղ և դատավճիռը հայտնեն, այն ժամանակ մի որոշ բան կասեմ քեզ, ամեն ինչ կասեմ։ Մի ահավոր խնդիր կա... Եվ դու իմ դատավորը կլինես այդ խնդրում։ Իսկ հիմա մի՛ էլ սկսիր դրա մասին, հիմա՝ սո՜ւս։ Այ դու ասում ես վաղվա մասին, դատի մասին, բայց կհավատա՞ս, ես ոչինչ չգիտեմ։

— Այդ դատապաշտպանի հետ խոսե՞լ ես։

— Դատապաշտպա՜նն ինչ։ Ամեն ինչ ասացի նրան։ Նուրբ սրիկայի մեկն է, մայրաքաղաքի սրիկա։ Բեռնա՜ր։ Բայց չի հավատում ինձ, կոպեկի տեղ չի դնում իմ ասածը։ Հավատում է, որ ես եմ սպանել, երևակայիր։ Տեսնում եմ, չէ՞։ «Այդ դեպքում ինչո՞ւ եք եկել ինձ պաշտպանելու»,— հարցրի։ Թքե՛լ եմ նրանց վրա։ Բժիշկ էլ են հրավիրել, ուզում են ինձ խելագար հանել։ Չե՜մ թողնի։ Կատերինա Իվանովնան ուզում է մինչև վերջ կատարել «իր պարտքը»։ Ստիպո՜ւմ է ինքն իրեն,— դառը ժպտաց Միտյան։— Կատու է, կատո՜ւ։ Դաժան սիրտ։ Գիտե՜, որ ես Մոկրոեում իր մասին ասել եմ՝ «մեծ ցասում ունեցող» կին է։ Հասցրել են ականջը։ Այո՛, ցուցմունքները շատացել են ծովի ավազի չափ։ Գրիգորին կանգնել է իր ասածի վրա։ Գրիգորին ազնիվ է, բայց հիմար։ Շատ կան այնպիսի մարդիկ, որ ազնիվ են, որովհետև հիմար են։ Ռակիտինի միտքն է դա։ Գրիգորին թշնամի է ինձ։ Իսկ ոմանք էլ կան, որ ավելի լավ է թշնամի լինեն, քան բարեկամ։ Կատերինա Իվանովնայի մասին եմ ասում։ Վախենում եմ, օ՜, վախենում եմ, որ դատարանում հանկարծ պատմի, թե ինչպես մինչև գետին խոնարհվեց այն չորսուկես հազարից հետո։ Ամե՜ն ինչի տեղը կհանի, պարտքի տակ չի մնա։ Չե՛մ ուզում նրա զոհողությունը։ Ամոթա՜նք կտան ինձ դատարանում։ Ինչպե՞ս հանդուրժեմ։ Գնա՛ մոտը, Ալյոշա, խնդրիր, որ չասի այդ բանը դատի ժամանակ։ Ինչ է, չի՞ կարելի։ Դե լա՜վ, հերն էլ անիծած, միևնույն է, կհանդուրժեմ։ Իսկ նրան չեմ խղճում։ Ինքն է ուզում այդպես։ Կրակ բռնողը ձեռքը կայրի։ Ես իմ ասածը կասեմ, Ալեքսեյ։— Նա նորից դառը ժպտաց։— Միայն թե... Միայն թե Գրուշան, Գրո՜ւշան, աստված իմ։ Նա՞ ինչի համար այսպիսի տանջանք է կրում հիմա,— բացականչեց նա հանկարծ, և աչքերը լցվեցին։— Սպանո՜ւմ է ինձ Գրուշան, նրա մասին մտածելն իսկ սպանում է ինձ, սպանո՜ւմ։ Այսօր եկել էր...

— Պատմեց ինձ։ Այսօր նա շատ էր վշտացել քեզնից։

— Գիտեմ։ Գրո՛ղը տանի իմ բնավորությունը։ Խանդեցի։ Հետո էլ երբ գնում էր՝ զղջացի, համբուրեցի նրան։ Ներողություն չխնդրեցի։

— Ինչո՞ւ չխնդրեցիր,— բացականչեց Ալյոշան։

Միտյան համարյա զվարթորեն ծիծաղեց հանկարծ։

— Սիրելի՜ մանչուկս, ասավա՛ծ չանի, որ երբևիցե քո հանցանքի համար ներողություն խնդրես քո սիրած կնոջից։ Մանավանդ սիրա՛ծ կնոջից, մանավա՜նդ, որքան էլ մեղավոր լինես նրա առաջ։ Որովհետև կինը... Է՛հ, սատանան գիտե, թե ինչ բան է կինը, եղբայր իմ. ինչ էլ չլինի, գոնե կի՜ն արարածից մի բան հասկանում եմ։ Դե փորձիր խոստովանել մեղքդ նրան, ասա «մեղավոր եմ, կներես, ներողություն եմ խնդրում», և տեղնուտեղը հանդիմանությունների կարկուտը կթափվի գլխիդ։ Ոչ մի դեպքում ուղղակի և պարզապես չի ների, կստորացնի քեզ, քրչի կտոր կդարձնի, չեղած մեղքն էլ վզիդ կգցի, ամե՜ն ինչ մեջտեղ կհանի, ոչինչ չի մոռանա, իր կողմից էլ մի բան կավելացնի և հետո՜ միայն կների քեզ։ Եվ սա դեռ նրանցից լավագույնն էլ կանի, լավագո՜ւյնը։ Ամենավերջին մանրուքները կքերի հատակից և գլխիդ կթափի, այո, և ասեմ քեզ. այնպե՜ս են քերթում նրանք մարդու կաշին, նրանց բնությա՛ն մեջ է այդ հատկությունը, բոլորի մեջ, առանց բացառության, բոլո՜ր այդ հրեշտակների մեջ, առանց որոնց մենք չե՜նք էլ կարող ապրել։ Գիտե՞ս ինչ, սիրելիս, անկեղծորեն ու պարզ ասեմ քեզ ամեն մի պարկեշտ մարդ գոնե մի որևէ կնոջ կրունկի տակ պետք է լինի։ Այս է իմ համոզմունքը, ոչ թե համոզմունքը, այլ զգացմունքը։ Տղամարդը պետք է վեհանձն լինի, և դա չի արատավորի տղամարդուն։ Հերոսին անգամ չի արատավորի, Կեսարին էլ չի արատավորի։ Բայց դե այնուամենայնիվ ներողություն մի խնդրիր, երբեք, ոչ մի դեպքում։ Հիշի՛ր այս օրենքը, որ եղբայրդ է ավանդում քեզ, կանանց երեսից կործանված Միտյան։ Չէ՜, ավելի լավ է առանց ներողություն խնդրելու արժանի լինեմ Գրուշենկային մի որևէ բանով։ Պաշտո՜ւմ եմ նրան, Ալեքսեյ, պաշտո՜ւմ եմ։ Միայն թե նա չի տեսնում, չէ՜, որքան էլ սիրեմ՝ քիչ է նրա համար։ Եվ տանջում է ինձ, իր սիրով է տանջում։ Առաջ ի՜նչ էր որ։ Առաջ մարմնի դժոխային կորագծերն էին միայն տանջում ինձ, իսկ հիմա նրա ամբողջ հոգին եմ առել իմ հոգու մեջ և նրա շնորհիվ ի՞նքս եմ մարդ դարձել։ Կպսակե՞ն մեզ։ Առանց դրան կմեռնեմ խանդից։ Ամեն օր էլ ուղղակի մի որևէ բան տեսնում եմ երազիս մեջ... Ի՞նչ ասաց իմ մասին։

Ալյոշան կրկնեց այն բոլորը, որ Գրուշենկան ասել էր այսօր։ Միտյան ամեն մի մանրամասնություն լսեց ուշադրությամբ, շատ բան վերստին հարցրեց ու գոհ մնաց։

— Ուրեմն չի՜ բարկանում, որ խանդում եմ,— բացականչեց նա։— Իսկական կին է ուղղակի, կի՜ն։ «Ես ինքս էլ դաժան սիրտ ունեմ»։ Ո՜ւխ, սիրում եմ այսպիսիներին, այսպիսի դաժան սիրտ ունեցողներին, թեև չեմ կարող հանդուրժել, երբ ինձ խանդում են, չե՛մ կարող հանդուրժել։ Պիտի կռվենք։ Բայց պիտի սիրեմ, անսահմա՜նորեն պիտի սիրեմ նրան։ Կպսակե՞ն մեզ արդյոք։ Կալանավորներին պսակո՞ւմ են թե չէ։ Այս է հարցը։ Առանց նրան ես չեմ կարող ապրել...

Միտյան խոժոռված դեմքով սկսեց քայլել սենյակում։ Համարյա մութ էր արդեն։ Նա հանկարծ սոսկալի մտահոգ դարձավ։

— Ուրեմն գաղտնիք կա ասում է, հա՞, գաղտնի՞ք։ Իբր թե մենք երեքով դավադրությո՜ւն ենք անում նրա դեմ, և իբր թե «Կատյան» էլ մատ ունի մեջը, հա՞։ Չէ՜, Գրուշենկա, չէ՜, ախպերս, այդպես չէ։ Այստեղ արդեն ճիշտ կետին չխփեցիր, քո կանացի հիմարիկ խելքը վրիպե՜ց։ Ալյոշա, սիրելիս, էհ, ինչ ուզում է լինի։ Ասեմ քեզ մեր գաղտնիքը։

Նա չորս կողմը նայեց, արագորեն և ընդհուպ մոտեցավ իր առաջ կանգնած Ալյոշային և սկսեց խորհրդավոր մի արտահայտությամբ փսփսալ նրան, թեև փաստորեն ոչ ոք չէր կարող լսել նրանց խոսածը. ծերունի հսկիչը մրափում էր անկյունում, նստարանի վրա, իսկ պահակ զինվորների ականջին ոչ մի բառ չէր կարող հասնել։

— Մեր ամբողջ գաղտնիքը պարզեմ քեզ,— փսփսաց Միտյան աճապարանքով։— Ուզում էի ավելի ուշ հայտնել, որովհետև կարո՞ղ եմ ես մի որևէ բան վճռել առանց քեզ։ Դու ամեն ինչ ես ինձ համար։ Թեև ասում եմ, որ Իվանը ավելի բարձր է մեզնից, բայց դու իմ հրեշտակն ես։ Միայն քո՛ որոշումն է վճռելու ամեն ինչ։ Գուցե հենց դո՛ւ ես բարձր մարդը, և ոչ թե Իվանը։ Հասկանո՞ւմ ես, խղճի հարց է այստեղ, գերագույն խղճի հարց. այնքա՜ն կարևոր գաղտնիք է, որ ես ինքս չեմ կարող գլուխ հանել և անընդհատ հետաձգում էի, որ ժամանակը հասնի և ասեմ քեզ։ Բայց դեռ այնուամենայնիվ շուտ է որոշելու համար, որովհետև պետք է սպասել դատավճռին. երբ դատավճիռը տան, այն ժամանակ դու կորոշես իմ բախտը։ Հիմա մի՛ որոշիր։ Հիմա ես քեզ կասեմ, դու էլ կլսես, բայց մի՛ որոշիր։ Կանգնիր ու լուռ մնա։ Ամեն ինչ չեմ հայտնի քեզ։ Միայն հիմնական միտքը կասեմ, առանց մանրամասնությունների, իսկ դու լուռ լսիր։ Ոչ մի հարց, ոչ մի շարժում, համաձա՞յն ես։ Բայց աստված իմ, աչքե՞րդ ինչ անեմ հապա։ Վախենում եմ, որ աչքերդ ասեն քո որոշումը, թեկուզ և լուռ մնաս։ Օ՜, վախենում եմ։ Ալյոշա, լսի՛ր. Իվանն ինձ առաջարկում է փախչել։ Մանրամասնությունները չեմ ասում, ամեն ինչ նախատեսված է, ամեն ինչ կարելի է կարգագրել։ Լռիր, մի՛ որոշիր։ Գրուշայի հետ՝ Ամերիկա։ Առանց Գրուշայի չեմ կարող ապրել, հասկանո՞ւմ ես։ Իսկ եթե նրան չթողնե՞ն որ գա ինձ մոտ՝ Սիբիր։ Կալանավորներին պսակո՞ւմ են արդյոք։ Իվանն ասում է՝ ոչ։ Իսկ առանց Գբուշայի ի՞նչ անեմ այնտեղ գետնի տակ, մուրճը ձեռքիս, հա՞։ Պարզապես գլո՛ւխս կջարդեմ այդ մուրճով։ Բայց մյուս կողմից՝ խի՞ղճը հապա։ Չէ որ տառապանքից եմ փախած լինում։ Նշան եղավ ինձ՝ մերժում եմ նշանը. քավության ուղին ցույց տրվեց՝ ուղղակի «ետ դարձ» եմ անում։ Իվանն ասում է, որ Ամերիկայում, «եթե լավ հակումներ ունենաս», ավելի շատ օգուտ կբերես, քան գետնի տակ։ Է լա՜վ, բայց մեր ընդերկրային օրհներգությու՞նն ուր մնաց։ Ամերիկա՞ն ինչ է, Ամերիկան էլ ունայնություն է նորից։ Եվ կարծում եմ, Ամերիկայում էլ խարդախություն շատ կա։ Խաչելությունի՜ց եմ փախած լինում։ Քեզ եմ ասում, Ալեքսեյ, որովհետև միայն դու կարող ես հասկանալ, ուրիշ ոչ ոք։ Ուրիշների համար հիմարություն է, զառանցանք է այն ամբողջը, որ քեզ ասացի օրհներգության մասին։ Կասեն՝ խելագարվել է կամ էլ հիմար է։ Բայց ես չեմ խելագարվել, հիմար էլ չեմ։ Իվանն էլ հասկանում է օրհներգությունը, օ՜խ, հասկանում է, բայց չի պատասխանում դրան, լռում է։ Չի հավատում օրհներգության։ Մի՛ խոսիր, մի՛ խոսիր, տեսնո՜ւմ եմ ինչպես ես նայում. որոշել ես արդեն։ Մի՛ որոշիր, խնայիր ինձ, ես չե՜մ կարող ապրել առանց Գրուշայի, սպասիր դատին։

Միտյան վերջացրեց մոլեգնահարի նման։ Երկու ձեռքով բռնել էր Ալյոշայի ուսերից և իր տոչորուն, տենդագին հայացքն ուղղակի բևեռել էր նրա աչքերի մեջ։

— Կալանավորներին պսակո՞ւմ են արդյոք,— կրկնեց նա երրորդ անգամ, աղաչական ձայնով։

Ալյոշան ծայրահեղ զարմանքով էր լսում և խորապես ցնցվել էր։

— Դու ինձ մի բան ասա,— հարցրեց նա,— Իվանը շա՞տ է պնդում, և ո՞վ առաջին անգամ հղացավ այդ միտքը։

— Նա, նա՛ հղացավ, նա՜ է պնդում։ Երբեք չէր գալիս ինձ մոտ և հանկարծ մի շաբաթ առաջ եկավ, ուղղակի դրանից սկսվեց։ Սոսկալի պնդում է։ Չի խնդրում, հրամայում է ուղղակի։ Վստահ է, որ կհնազանդվեմ, թեև նրան էլ պարզեցի իմ ամբողջ սիրտը և օրհներգության մասին խոսեցի, ինչպես հիմա քո առաջ։ Պատմեց, թե ինչպես է կարգադրելու, բոլոր տեղեկությունները հավաքել է. բայց դրա մասին՝ հետո։ Խելահեղորեն ուզում է։ Փողն է գլխավոր խնդիրը, քեզ տասը հազար ռուբլի փախուստի համար, ասում է, քսան հազար էլ Ամերիկա գնալու, իսկ տասը հազարով, ասում է, հոյակապ մի փախուստ կկազմակերպենք։

— Եվ պատվիրեց, որ ոչ մի դեպքում չասե՞ս ինձ,— հարցրեց նորից Ալյոշան։

— Ոչ մի դեպքում, ոչ ոքի, մանավանդ քեզ. քեզ՝ բնա՜վ երբեք։ Պարզ է, վախենում է, որ դու խղճի նման կկանգնես իմ առաջ։ Մի՛ ասա նրան, որ հայտնել եմ քեզ։ Չլինի՜, որ ասես, չէ՜։

— Իրավունք ունես,— եզրակացրեց Ալյոշան,— դատավճռից առաջ անկարելի է մի բան որոշել։ Դատից հետո ինքդ կորոշես. այդ ժամանակ դու մի նոր մարդ կգտնես քո մեջ, և նա էլ կորոշի։

— Մի նոր մարդ կամ մի Բեռնար, որ բեռնարյա՜ն ձևով էլ կորոշի։ Որովհետև, ինձ թվում է, ես ինքս էլ անարգ մի Բեռնար եմ,— ասաց Միտյան դառն քմծիծաղով։

— Բայց մի՞թե, մի՞թե բոլորովին հույս չունես արդարանալու, եղբայր։

Միտյան ջղաձգորեն վեր քաշեց ուսերը և գլուխը շարժեց բացասական։

— Ալյոշա, ժամանակն է, որ գնաս, անուշս,— ասաց նա հանկարծ աճապարանքով։— Վերակացուն ահա սկսեց գոռալ բակում, շուտով այստեղ կգա։ Ուշ մնացինք, անկարգություն է։ Գրկիր ինձ, շո՛ւտ, համբուրիր, խաչակնքիր ինձ, անուշս, խաչակնքիր ինձ՝ վաղվա իմ կրելիք խաչի համար...

Գրկվեցին ու համբուրվեցին։

— Իսկ Իվանը, Իվա՜նը,— ասաց հանկարծ Միտյան,— փախչել առաջարկեց ինձ, բայց ինքը հավատո՜ւմ է, որ ես եմ սպանել։

Մի տխուր քմծիծաղ երևաց նրա շրթներին։

— Իսկ դու հարցրի՞ր նրան, թե հավատում է կամ ոչ,— հարցրեց Ալյոշան։

— Չէ, չհարցրի։ Ուզում էի հարցնել, բայց չկարողացա, քաջություն չունեցա։ Բայց միևնույն է, ես նրա աչքերից եմ տեսնում, չէ՞։ Դե լավ, ցտեսությո՛ւն։

Շտապ համբուրվեցին նորից, և Ալյոշան արդեն դուրս էր գալիս, երբ հանկարծ Միտյան ետ կանչեց նրան։

— Կանգնի՛ր իմ առաջ, ահա այսպես։

Եվ նա նորից երկու ձեռքով ամուր բռնեց Ալյոշայի ուսերից։ Դեմքը հանկարծ կատարելապես գունատվեց, այնպես որ համարյա մութ սենյակում անգամ դա սոսկալիորեն նկատելի դարձավ։ Շրթները ծռվեցին, հայացքը բևեռվեց Ալյոշայի աչքերի մեջ։

— Ալյո՛շա, ասա՛ ինձ ամբողշ ճշմարտությունը, ինչպես պիտի ասեիր աստծո առաջ. հավատո՞ւմ ես, որ ես եմ սպանել, թե չես հավատում։ Դու ի՛նքդ քո մեջ, դո՛ւ, անձնապես՝ հավատո՞ւմ ես, թե չէ։ Բացարձակ ճշմարտությունն ասա, մի՛ ստիր,— գոռաց նա մոլեգնորեն։

Ալյոշան կարծես օրորվեց ամբողջ մարմնով և զգաց, որ կարծես մի սուր բան ծակեց իր սիրտը։

— Դե լա՜վ, ինչ ես ասում...— թոթովեց նա իրեն կորցրած։

— Ամրո՛ղջ ճշմարտությունը, ամբո՜ղջ, մի՛ ստիր,—, կրկնեց Միտյան։

— Ոչ մի րոպե չեմ հավատացել, որ դու մարդասպան ես,— Ալյոշայի գողացող ձայնը պոկվեց հանկարծ կրծքի խորքից, և նա իր աջ ձեռքը վեր բարձրացրեց, կարծես աստծուն վկա կանչելով իր խոսքերի համար։

Միտյայի ամբողջ դեմքը վայրկենապես պայծառացավ երանությամբ։

— Շնորհակա՜լ եմ,— ասաց նա դանդաղորեն, կարծես նվաղումից հետո մի հառաչանք արձակելով։— Հիմա արդեն կյանք տվիր ինձ... Կհավատա՞ս, մինչև հիմա վախենում էի հարցնել քեզ, քե՜զ նույնիսկ, քե՜զ։ Դե գնա, գնա՛։ Ուժ տվիր ինձ վաղվա համար, աստվա՜ծ քեզ օրհնի։ Դե լավ, գնա՛, սիբիր Իվանին,— ասաց հանկարծ Միտյան, և այդ եղավ իր վերջին խոսքը։

Ալյոշան դուրս եկավ արտասվալից աչքերով։ Միտյայի այդ աստիճան կասկածամտությունը, նրա այդ աստիճան անվստահությունը նույնիսկ իր՝ Ալյոշայի նկատմամբ, այդ ամբողջը հանկարծ Ալյոշայի առաջ անհույս վշտի ու վհատության մի անդունդ բացեց իր դժբախտ եղբոր հոգում, այնպիսի մի անդունդ, որ իր մտքով անգամ չէր անցել մինչև հիմա։ Խորունկ, անհուն մի կարեկցանք համակեց ու տանջեց Ալյոշային վայրկենապես։ Նրա խոցված սիրտը սարսափելի ցավում էր։ «Սիրի՜ր Իվանին»,— հիշեց հանկարծ Միտյայի ասածը։ Եվ նա հենց գնում էր Իվանի մոտ։ Դեռ առավոտից սոսկալի կարիք էր զգում Իվանին տեսնելու։ Իվանի վիճակը նրան նույնքան տանջում էր, որքան Միտյայինը, իսկ հիմա, եղբոր հետ տեսակցությունից հետո, Իվանը իրեն մտահոգում էր ավելի քան երբեք։

V։ Դու չե՛ս, դու չե՛ս

Իվանի մոտ գնալու համար պետք է անցներ այն տան մոտավ, ուր ապրամ էր Կատերինա Իվանովնան։ Պատուհանների մեջ լույս կար։ Նա հանկարծ կանգ առավ ու որոշեց ներս մտնել։ Արդեն ավելի քան մի շաբաթ չէր տեսել Կատերինա Իվանովնային։ Բայց հիմա հանկարծ մտածեց, որ Իվանր կարող է նրա մոտ լինել այդ րոպեին, մանավանդ որ ճակատագրական օրվա նախօրյակն էր։ Զանգը տվեց, և երբ բարձրանում էր սանդուղքով, որ չինական լապտերի աղոտ լույսով էր լուսավորված, վերևից իջնող մի մարդ տեսավ, իսկ երբ իրար մոտեցան, ճանաչեց մարդուն. իր եղբայրն էր։ Ուրեմն նա արդեն հրաժեշտ էր տվել Կատերինա Իվանովնային ու դուրս էր գալիս։

— Ախ, դու ես պարզապես,— ասաց Իվան Ֆյոդորովիչը չոր շեշտով։— Է՛հ, ցտեսություն։ Նրա մո՞տ ես գնում։

— Այո։

— Խորհուրդ չեմ տա. «հուզված» է նա, իսկ դու ավելի ևս կփչացնես տրամադրությունը։

— Ո՜չ, ո՜չ,— գոռաց հանկարծ մի ձայն վերևից՝ վայրկենապես բացված դռնից։— Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ, նրա մոտի՞ց եք գալիս։

— Այո, նրա մոտ էի։

— Պատվիրեց մի որևէ բա՞ն ասել ինձ։ Եկեք, Ալյոշա, և դուք էլ, Իվան Ֆյոդորովիչ, անպայման, անպայմա՛ն վերադարձեք։ Լը-սո՞ւմ եք։

Կատյայի ձայնի մեջ այնպիսի մի հրամայական շեշտ հնչեց, որ Իվան Ֆյոդորովիչը, մի վայրկյան տատանվելուց հետո, այնուամենայնիվ որոշեց նորից վերև բարձրանալ Ալյոշայի հետ։

— Ականջ էր դնում,— ջղայնորեն փսփսաց նա քթի տակ, բայց Ալյոշան պարզ լսեց։

— Թույլ տվեք՝ վերարկուս չհանել,— ասաց Իվան Ֆյոդորովիչը, հյուրասենյակ մտնելով։— Չեմ էլ նստի։ Մի րոպեից ավելի չեմ մնալու։

— Նստեցեք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ,— ասաց Կատերինա Իվանովնան, ինքը ոտքի մնալով։ Նա քիչ էր փոխվել այս երկու ամսվա ընթացքում, բայց նրա մուգ աչքերի մեջ չարագուշակ մի փայլ կար։ Ալյոշան հետագայում հիշեց, որ այդ րոպեին նա չափազանց սիրուն էր թվացել իրեն։

— Իսկ ի՞նչ պատվիրեց, որ ասեք ինձ։

— Միայն մի բան, — ասաց Ալյոշան, ուղիղ նրա երեսին նայելով,— որ դուք խնայեք ձեզ և դատարանում ոչինչ չասեք այն մասին...— նա մի քիչ կմկմաց,—այն մասին, ինչ որ եղել է ձեր միջև... ձեր առաջին ծանոթության Ժամանակ... այն քաղաքում...

— Հա՜, այն, որ ես մինչև գնտին խոնարհվեցի՞ այդ փողի համար,— վրա բերեց Կատյան, դառն ծիծաղելով։— Ինչ է, նա ի՞ր համար է վախենում, թե ինձ համար, հա՞։ Ասում է, որ ես խնայեմ... բայց ո՞ւմ։ Նրա՞ն, թե ինքս ինձ։ Ասացե՞ք, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ։

Ալյոշան ուշադիր նայում էր, ջանալով հասկանալ նրան։

— Ե՛վ ձեզ, և՛ նրան,— ասաց նա մեղմորեն։

— Հենց այդ է,— մի տեսակ չարախնդորեն վրա տվեց Կատյան ու հանկարծ կարմրեց։— Դուք դեռ չգիտեք ինձ, Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ,— ասաց նա սպառնագին,— և ես էլ դեռ չգիտեմ ինքս ինձ։ Գուցե վաղվա հարցաքննությունից հետո ուզենաք ինձ տրորել ձեր ոտքերի տակ։

— Դուք ազնվորեն վկայություն կտաք,— ասաց Ալյոշան,— այդ է պետք միայն։

— Կինը հաճախ անազնիվ է լինում,— կրճտացրեց Կատյան։— Դեռ մի ժամ առաջ մտածում էի, թե ինձ համար սարսափելի է ձեռք տալ այդ հրեշին... ասես իժ լինի... բայց չէ, նա դեռ մա՜րդ է ինձ համար։ Բայց սպանե՞ է որ նա։ Նա՞ է սպանել արդյոք,— բացականչեց նա հանկարծ հիստերիկ ձայնով, արագորեն դառնալով Իվան Ֆյոդորովիչին։ Ալյոշան վայրկենապես հասկացավ, որ այդ նույն հարցը նա մինչև այդ տվել էր արդեն Իվան Ֆյոդորովիչին, գուցե իր գալուց ընդամենը մեկ րոպե առաջ, և ոչ թե առաջին, այլ հարյուրերորդ անգամ, և որ նրանք ի վերջո ընդհարվել էին։

— Ես տեսա Սմերդյակովին... Դու, դո՛ւ համոզեցիր ինձ, որ նա հայրասպան է։ Ես միայն քե՛զ հավատացի,— շարունակեց Կատյան, դիմելով Իվան Ֆյոդորովիչին։ Վերջինս բռնազբոսիկ Ժպտաց։ Ալյոշան ցնցվեց, լսելով այդ «դու»-ն։ Նրա մտքով էլ չէր անցել, որ այդպիսի փոխհարաբերություններ կան նրանց միջև։

— Դե լավ, բավական է համենայն դեպս,— կարճ կտրեց Իվանը։— Գնում եմ։ Վաղը կգամ։— Եվ իսկույն դարձավ, դուրս եկավ սենյակից, ուղղակի գնաց դեպի սանդուղքը։

Կատերինա Իվանովնան հանկարծ տիրական մի շարժումով բռնեց Ալյոշայի երկու ձեռքերը։

— Գնացե՛ք նրա ետևից։ Հասե՜ք նրան։ Ոչ մի րոպե առանձին մի՛ թողնեք,— արագ- արագ շշնջաց նա։— Խելագար է։ Չդիտե՞ք, որ խելագարվել է։ Տենդ ունի, ջղային տե՜նդ։ Բժիշկն ասաց։ Գնացեք, վազեցե՛ք նրա ետևից...

Ալյոշան վեր թռավ ու խոյացավ Իվան Ֆյոդորովիչի ետևից, որ դեռ հազիվ հիսուն քայլ էր հեռացել։

— Ի՞նչ ես ուզում,— հանկարծ Իվան Ֆյոդորովիչը դարձավ Ալյոշային, տեսնելով, որ նա շտապում է հասնել իրեն։— Պատվիրեց, որ իմ ետևից վազես, որովհետև խելագար եմ։ Անգիր գիտեմ,— ավելացրեց նա ջղայնորեն։

— Նա սխալվում է իհարկե, բայց միշտ է ասում, որ հիվանդ ես,— ասաց Ալյոշան։— Ես հիմա այնտեղ քո դեմքին էի նայում։ Երևում է դեմքիցդ, որ շատ հիվանդ ես, Իվան, շա՜տ։

Իվանը քայլում էր առանց կանգ առնելու։ Ալյոշան էլ նրա ետևից։

— Իսկ դու գիտե՞ս, Ալեքսեյ Ֆյադորովիչ, թե ինչպես են խելագարվում,— հարցրեց Իվանը հանկարծ բոլորովին մեղմ ձայնով, առանց որևէ ջղայնության, և նրա ձայնի մեջ ամենապարզամիտ հետաքրքրությունն զգացվեց մեկեն։

— Ոչ չգիտեմ։ Ենթադրում եմ, որ խելագարության շատ այլազան տեսակներ կան։

— Իսկ մարդ կարո՞ղ է իր սեփական աչքով դիտել, որ խելագարվում է ինքը։

— Կարծում եմ, որ այդպիսի դեպքում մարդ չի կարող հստակորեն հետևել ինքն իրեն,— պատասխանեց Ալյոշան զարմանքով։

Իվանը մի կես րոպե լուռ մնաց։

— Եթե ուզում ես մի որևէ բանի մասին խոսել ինձ հետ, փոխի՛ր նյութը, խնդրում եմ,— ասաց նա հանկարծ։

— Հա, չմոռանամ, մի նամակ պետք է հանձնեմ քեզ,— ասաց Ալյոշան ամոթխածորեն և Լիզայի նամակը հանեց գրպանից, երկարեց նրան։ Հենց այդ րոպեին էլ նրանք մոտեցել էին լապտերասյանը։ Իվանն անմիջապես ձեռագիրը ճանաչեց։

— Ա՜, այդ դևի ձագն է ուղարկել,— ծիծաղեց նա չարախնդորեն ու հանկարծ, առանց ծրարը բացելու, կտոր-կտոր պատառոտեց նամակը և օդ նետեց։ Քամին թռցրեց ծվենները։

— Կարծեմ դեռ տասնվեց տարեկան էլ չկա, և արդեն առաջարկո՜ւմ է ինքն իրեն,— ասաց նա արհամարհանքով և շարունակեց քայլել փողոցն ի վար։

— Ինչպե՞ս թե առաջարկում է ինքն իրեն,— բացականչեց Ալյոշան։

— Պարզ է, ինչպես անառակ կանայք են առաջարկում։

— Ի՜նչ ես ասում, Իվան, ի՜նչ ես ասում,— գոչեց Ալյոշան վշտագին, ջերմորեն պաշտպանվելով աղջկան։— Երեխա է նա, դու երեխայի՜ն ես վիրավորում։ Հիվանդ է աղջիկը, նա էլ շատ հիվանդ է, նա էլ գուցե խելագարվում է... Ես չէի կարող չհանձնել քեզ նրա նամակը... Ընդհակառակը, ուզում էի մի որևէ բան լսել քեզնից... որ փրկվի նա...

— Ինձնից ոչինչ էլ չես լսի։ Եթե երեխա է, ես նրա դայակը չեմ։ Լռի՛ր, Ալեքսեյ։ Մի՛ շարունակիր։ Ես դրա մասին չեմ էլ մտածում ։

Նորից մի րոպե լուռ մնացին։

— Հիմա նա ամբողջ գիշերը պիտի աղոթի, որպեսզի մայր աստվածածինը ցույց տա, թե վաղը ինչպե՞ս վարվի դատարանում,— հանկարծ խոսեց նա նորից, կտրուկ ու զայրալից շեշտով։

— Դու... դու Կատերինա Իվանովնայի՞ մասին ես ասում։

— Այո։ Որպես Միտյայի փրկի՞չը հանդես գա, թե՞ կործանի նրան։ Պիտի աղոթի, որ վերևից մի լույս ծագի իր հոգում։ Ինքը դեռ չդիտի՜, հասկանո՞ւմ եք, դեռ չի՜ կարողացել մի որոշման գալ։ Սա էլ ինձ դայակի տեղ է դնում, ուզում է՝ օրո՜ր ասեմ իրեն։

— Կատերինա Իվանովնան սիրում է քեզ, եղբայր,— ասաց Ալյոշան տրտմորեն։

— Գուցե։ Միայն թե ես աչք չունեմ վրան։

— Տառապում է նա։ Իսկ ինչո՞ւ դու երբեմն... նրան ասում ես... այնպիսի խոսքեր, որ հույս են տալիս նրան,— շարունակեց Ալյոշան երկչոտ հանդիմանությամբ։— Գիտեմ, չէ՞, դու նրան հուսադրել ես, ներիր, որ այսպես եմ ասում,— ավելացրեց նա։

— Չե՛մ կարող հիմա այնպես վարվել, ինչպես պետք է, այսինքն խզել կապերս և ուղղակի ասել նրան,— պատասխանեց Իվանը ջղայնորեն։— Պետք է սպասեմ, մինչև դատավճիռը հայտնեն մարդասպանին։ Եթե ես հիմա խզեմ կապերս, ինձնից վրեժ լուծելու համար վաղը այդ ստահակին կկործանի դատարանում, որովհետև ատում է նրան և գիտե, որ ատում է։ Կեղծեք է այս ամբողջը, ստի վրա սուտ։ Հիմա երբ դեռ չեմ խզել կապերս, նա շարունակում է հույս ունենալ և չի խորտակի այդ հրեշին, գիսե, թե ես ինչպես եմ ուզում փորձանքից ազատել նրան։ Եվ ե՜րբ է գալու այդ անիծյալ դատավճիռը...

«Մարդասպան» և «հրեշ» բառերը ցավագին արձագանք տվեցին Ալյոշայի սրտում։

— Բայց ինչո՞վ նա կարող է խորտակել մեր եղբորը,— հարցրեց նա, մտածելով Իվանի ասածի վրա։— Ի՞նչ մի վկայություն կարող է բերել, այնպիսի մի վկայություն, որ ուղղակի խորտակեր Միտյային։

— Դու դեռ չգիտես այդ բանը։ Նրա ձեռքին մի փաստաթուղթ կա, հենց Միտյայի ձեռքով գրված մի փաստաթուղթ, որ մաթեմատիկական ճշգրտությամբ ապացուցում է, թե նա է սպանել Ֆյոդոր Պավլովիչին։

— Անկարելի՛ բան է դա,— բացականչեց Ալյոշան։

— Ինչպե՞ս թե անկարելի։ Ինքս եմ կարդացել։

— Այդպիսի փաստաթուղթ չի՛ կարող լինել,— կրկնեց Ալյոշան հոգով-սրտով,— չի՛ կարող լինել, որովհետև նա չէ՛ մարդասպանը։ Նա չէ՛ հայրիկին սպանողը, նա չէ՛։

Իվան Ֆյոդորովիչը հանկարծ կանգ առավ։

— Ո՞վ է ուրեմն մարդասպանը, ձեր կարծիքով,— հարցրեց նա մի տեսակ ակնհայտ սառնությամբ, և նույնիսկ ամբարտավան մի շեշտ հնչեց նրա հարցի մեջ։

— Ինքդ գիտես ով է,— ասաց Ալյոշան մեղմ ու հուզախռով ձայնով։

— Ո՞վ։ Այն ցնդած ապուշի, այն ընկնավորի մասին հեքիա՞թն ես ասում։ Սմերդյակո՞վը։

Ալյոշան հանկարծ զգաց, որ ինքը ամբողջ մարմնով դողում է։

— Ինքդ դիտես ով է,— ասաց նա ակամա, ուժասպառ ձայնով։ Շունչը կտրվում էր։

— Բայց ո՞վ, ո՞վ,— համարյա արդեն կատաղորեն գոռաց Իվանը։ Ամբողջ նրա զսպվածությունը հանկարծ հօդս ցնդեց։

— Ես միայն մի բան գիտեմ,— ասաց Ալյոշան նույն մեղմ ձայնով, համարյա շշնջալով։— հայրիկին սպանողը դու չես։

— «Դու չե՜ս»։ Ի՞նչ է նշանակում՝ դու չես,— քարացավ Իվանը։

— Դու չես հայրիկին սպանողը, դու չե՛ս,— հաստատորեն կրկնեց Ալյոշան։

Կես րոպե լուռ մնացին։

— Դե ինքս էլ գիտեմ, որ ես չեմ, զառանցո՞ւմ ես,— ասաց Իվանը, գունատ ու այլայլված ժպտալով։ Կարծես աչքերով ուտում էր Ալյոշային։ Երկուսն էլ նորից կանգնել էին լապտերասյան տակ։

— Չէ, Իվան, դու ինքդ մի քանի անգամ ասել ես քեզ, որ դու ես մարդասպանը։

— Ե՞րբ եմ ասել... Ես Մոսկվայում էի... Ե՞րբ եմ ասել,— թոթովեց Իվանը, կատարելապես շփոթված։

— Շատ անգամ ասել ես ինքդ քեզ, երբ առանձին ես մնացել այս երկու սարսափելի ամիսների ընթացքում,— շարունակեց Ալյոշան առաջվա նման մեղմ ու հստակ։ Բայց արդեն խոսում էր կարծես իրեն մոռացած, կարծես իր կամքից անկախ, մի անդիմադրելի հրամանի ենթարկվելով։— Դու մեղադրել ես անձդ և խոստովանել ես ինքդ քեզ, որ մարդասպանը դու ես միայն, ուրիշ ոչ ոք։ Բայց դու չե՛ս սպանողը, սխալվում ես, դու չես մարդասպանը, լսո՞ւմ ես ինձ, դու չե՜ս։ Աստված ինձ ուղարկեց, որ ասեմ քեզ այս բանը։

Երկուսն էլ լռեցին։ Մի ամբողջ երկար րոպե տևեց այդ լռությունը։ Երկուսն էլ կանգնել էին և անընդհատ նայում էին իրար աչքերի մեջ։ Երկուսն էլ գունատ էին։ Հանկարծ Իվանն սկսեց գոզալ ամբողջ մարմնով և պինդ բռնեց Ալյոշայի ուսը։

— Դու եղել ես իմ սենյակո՜ւմ,— փսփսաց նա ատամները սեղմած։— Դու եղել ես իմ սենյակում գիշերը, երբ նա եկել էր... Խոստովանիր... տեսա՞ր նրան, տեսա՞ր։

— Ո՞ւմ մասին ես ասում... Միտյայի՞,— հարցրեց Ալյոշան զարմանքով։

— Չէ՜, նա չէ, գրողի ծո՜ցը այդ հրեշը,— գոռաց Իվանը կատաղորեն։— Ուրեմն ինչ է, գիտե՞ս, որ նա ինձ մոտ է գալիս։ Ինչպե՞ս իմացար, ասա՛։

— Ո՞վ է նա։ Չգիտեմ ում մասին ես խոսում,— թոթովեց Ալյոշան արդեն վախենալով։

— Չէ, գիտես... թե չէ ինչպե՞ս կարող էիր... անկարելի է, որ իմացած չլինես...

Բայց հանկարծ նա մի տեսակ զսպեց իրեն։ Կանգնել էր ու կարծես մտածում էր մի բանի մասին։ Տարօրինակ մի քմծիծաղ ծռմռեց նրա շրթունքները։

— Եղբայր,— սկսեց նորից Ալյոշան դողահար ձայնով,— ես քեզ այս բանը ասացի, որովհետև դու կհավատաս իմ խոսքին, գիտեմ։ Մի անգամ ընդմիշտ ասում եմ քեզ դու չես։ Լսո՞ւմ ես, մի անգամ ընդմիշտ։ Եվ աստված էր, որ իմ սիրտը մղեց ասելու քեզ այս բանը, թեկուզ և դու հենց այս րոպեից սկսես ատել ինձ քո ամբողչ կյանքում։

Բայց Իվան Ֆյոդորովիչն ըստ երևույթին արդեն կատարելապես իշխել էր իրեն։

— Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչ,— ասաց նա սառն քմծիծաղով,— ես տանե՛լ չեմ կարող մարգարեներին ու ընկնավորներին, և մանավանդ աստծո պատգամախոսներին. դուք շատ լավ գիտեք այս բանը։ Այս րոպեից խզում եմ կապերս ձեզ հետ, և կարծեմ ընդմիշտ։ Խնդրում եմ՝ հենց հիմա, այս խաչմերուկի վրա մենակ թողնեք ինձ։ Եվ արդեն ձեր տան ճանապարհն էլ այս կողմնակի փողոցով է։ Հատկապես այսօր չգաք ինձ մոտ, զգուշացե՜ք։ Լսո՞ւմ եք։

Նա դարձավ և ուղիղ գնաց ամուր քայլերով, առանց ետ նայելու։

— Եղբա՜յր,— գոռաց Ալյոշան նրա ետևից,— եթե այսօր մի բան պատահի քեզ, ամենից առաջ ի՜մ մասին մտածիր...

Բայց Իվանը չպատասխանեց։ Ալյոշան կանգնեց խաչմերուկում, լապտերասյան տակ, մինչև Իվանը անհայտացավ խավարի մեջ։ Հետո դարձավ ու կողմնակի փողոցով դանդաղորեն գնաց դեպի իր բնակարանը։ Ե՛վ Ալյոշան, և՛ Իվան Ֆյոդորովիչը վարձով էին ապրում՝ տարբեր բնակարաններում. նրանցից ոչ մեկը չուզեց ապրել Ֆյոդոր Պավլովիչի ամայացած տանը։ Ալյոշան կահավորված սենյակ էր վարձել միջին դասի մի ընտանիքում։ Իսկ Իվան Ֆյոդորովիչը բավական հեռու էր ապրում նրանից, ընդարձակ ու բավական հարմարավետ կցաշենք էր վարձել բավական լավ տան կողքին, որ բարեկեցիկ ու այրի մի կնոջ սեփականությունն էր։ Բայց ամբողջ այդ կցաշենքում նրան սպասարկում էր միայն մի զառամյալ ու խուլ պառավ, որ տառապում էր հոդացավերից, պառկում էր երեկոյան ժամը վեցին և առավոտյան ժամը վեցին վեր էր կենում։ Իվան Ֆյոդորովիչն այդ երկու ամսվա ընթացքում տարօրինակորեն սակավապահանջ էր դարձել և շատ էր սիրում կատարելապես առանձին մնալ։ Նույնիսկ ինքն էր մաքրում այն սենյակը, ուր ապրում էր, իսկ իր ձեռքի տակ եղող մյուս սենյակները հազվադեպ էր մտնում։

Հասնելով իր տան դարբասը, ձեռքը տարավ զանգին, բայց մեկեն կանգ առավ։ Զգաց, որ դեռ ոտից գլուխ դողում է զայրույթից։ Հանկարծ թողեց զանգը, թքեց, ետ դարձավ ու արագորեն գնաց դեպի քաղաքի մյուս, հանդիպակաց ծայրը, իր բնակարանից մոտ երկու վերստ հեռու, դեպի այն փոքրիկ, ծուռ, գերանակապ տնակը, ուր ապրում էր Մարյա Կոնդրատևնան՝ Ֆյոդոր Պավլովիչի նախկին հարևանուհին, որ ապուրի համար գալիս էր Ֆյոդոր Պավլովիչի խոհանոցը, և որի մոտ Սմերդյակովն այն ժամանակ իր երգերն էր երգում և կիթառ էր նվագում։ Մարյա Կոնդրատևնան ծախել էր իր նախկին տունը և հիմա իր մոր հետ ապրում էր այս տնակում, որ համարյա խրճիթ էր, իսկ հիվանդ, գրեթե մահամերձ Սմերդյակովը, հենց Ֆյոդոր Պավչովիչի մահից ի վեր, նրանց մոտ էր բնակություն հաստատել։ Եվ ահա Սմերդյակովի մոտ էր գնում հիմա Իվան Ֆյոդորովիչը՝ անակնկալ ու անհաղթահարելի մի մտադրության մղումով։

VI։ Առաջին տեսակցությունը Սմերդյակովի հետ

Մոսկվայից վերադառնալուց ի վեր՝ այս արդեն երրորդ անգամն էր, որ Իվան Ֆյոդորովիչը գնում էր խոսելու Սմերդյակովի հետ։ Աղետից հետո առաջին անգամ նրան տեսել ու խոսել էր հենց իր վերադարձի օրը, այնուհետև մի անգամ ևս այցելել էր երկու շաբաթ անց։ Բայց այդ երկրորդ այցելությունից հետո նա դադարեցրել էր իր տեսակցությունները Սմերդյակովի հետ, այնպես որ հիմա արդեն մի ամսից ավելի էր, որ չէր տեսել նրան և համարյա ոչինչ չէր լսել նրա մասին։

Իվան Ֆյոդորովիչը Մոսկվայից վերադարձել էր իր հոր մահվան հինգերորդ օրը միայն, այնպես որ նրա դագաղն անգամ չէր տեսել. թաղումը տեղի էր ունեցել հենց նախորդ օրը։ Իվան Ֆյոդորովիչի ուշանալու պատճառն այն էր, որ Ալյոշան, որոշակի չիմանալով նրա մոսկովյան հասցեն, հեռագիր ուղարկելու համար դիմել էր Կատերինա Իվանովնային, իսկ վերջինս էլ, նույնպես նրա իսկական հասցեն չիմանալով, հեռագրել էր իր քրոջն ու մորաքրոջը, հույս ունենալով, որ Իվան Ֆյոդորովիչը Մոսկվա հասնելուն պես այցելած կլինի նրանց։ Բայց նա չորրորդ օրը միայն գնաց նրանց մոտ և, կարդալով հեռագիրը, պարզ է, գլխապատառ թռավ֊եկավ մեր քաղաքը։ Ամենից առաջ հանդիպեց Ալյոշային, բայց, խոսելով նրա հետ, շատ զարմացավ, որ նա չի էլ ուզում կասկածել Միտյայի վրա, այլ ուղղակի Սմերդյակովին է մատնացույց անում որպես մարդասպանի, մի բան, որ հակառակ էր մեր քաղաքում տարածված բոլոր մյուս կարծիքներին։ Տեսակցելով այնուհետև ոստիկանապետի և դատախազի հետ, իմանալով մեղադրանքի և ձերբակալության մանրամասնությունները, ավելի ևս զարմացավ Ալյոշայի վրա և նրա կարծիքը վերագրեց պարզապես ծայր աստիճանի հասած եղբայրական զգացմանն ու Միտյայի հանդեպ նրա կարեկցանքին, իսկ Իվանը գիտեր, որ Ալյոշան շատ է սիրում Միտյային։ Ի դեպ, Դմիտրի Ֆյոդորովիչի նկատմամբ Իվանի տածած զգացմունքների մասին մեկ-երկու խոսք ասենք մի անգամ ընդմիշտ. ուղղակի չէր սիրում նրան Իվանը, շատ-շատ՝ երբեմն կարեկցանք էր զգում նրա հանդեպ, բայց նույնիսկ այդ կարեկցանքն էլ զզվանքի հասնող արհամարհանքով էր խառնված։ Միտյայի ամբողջ անձը, նույնիսկ նրա ամբողջ արտաքին կերպարանքը ծայր աստիճան հակակրելի էր նրան։ Իվանին վրդովմունք էր պատճառում Կատերինա Իվանովնայի սերը Միտյայի հանդեպ։ Բայց և այնպես, նա իր ժամանման առաջին օրը տեսնվեց նաև ամբաստանյալ Միտյայի հետ, և այդ տեսակցությունը ոչ միայն չխախտեց իր համոզմունքը նրա մեղավոր լինելու նկատմամբ, այլ նույնիսկ ավելի ուժեղացրեց։ Եղբորը գտավ անհանգիստ վիճակում, հիվանդագին հուզմունքի մեջ։ Միտյան շատ էր խոսում, բայց մտացիր էր ու անընդհատ մի բանից անցնում էր մյուսը, շատ խիստ լեզվով էր արտահայտվում, մեղադրում էր Սմերդյակովին և սոսկալի խճճվում էր։ Ամենից ավհքի խոսում էր նույն այն երեք հազարի մասին, որ հանգուցյալը «գողացել» էր իրենից։ «Իմ փողն էր, իմն էր այդ փողը,— պնդում էր Միտյան,— եթե նույնիսկ գողանայի, իրավացի կլինեի»։ Համարյա չէր վիճարկում իր դեմ ներկայացված հանցանշանները, և եթե փաստորեն իր օգտին էր մեկնաբանում, ապա դարձյալ խառնաշփոթ ու անհեթեթ ձևով էր անում դա. կարծես առհասարակ չէր էլ ցանկանում որևէ կերպ արդարանալ Իվանի կամ ուրիշ որևէ մեկի առաջ, ընդհակառակը՝ բարկանում էր, հպարտորեն արհամարհում մեղադրանքները, հայհոյում էր ու փրփրում։ Պարզապես արհամարհանքով ծիծաղում էր Գրիգորիի այն վկայության վրա, թե դուռը բաց է եղել, և հավատացնում էր, որ «սատանան է բացել»։ Սակայն այդ փաստի մասին ոչ մի կապակցված բացատրություն չէր կարողանում տալ։ Այդ առաջին տեսակցության ժամանակ նա նույնիսկ հասցրեց վիրավորել Իվան Ֆյոդորովիչին, կտրուկ ասելով նրան, թե իր վրա կասկակածելու և հարցաքննելու իրավունք անգամ չունեն այն մարդիկ, որ իրենք իսկ հայտարարում են, թե «ամեն ինչ թույլատրելի է»։ Եվ ընդհանրապես այդ օրը նա շատ անբարյացակամ էր Իվան Ֆյոդորովիչի նկատմամբ։ Միտյայի հետ այդ տեսակցությունից անմիջապես հետո էր, որ Իվան Ֆյոդորովիչն առաջին անգամ գնաց Սմերդյակովի մոտ։

Դեռ վագոնում, երբ շտապ գալիս էր Մոսկվայից, շարունակ մտածում էր Սմերդյակովի և նրա հետ իր վերջին խոսակցության մասին, որ ունեցել էր մեկնելու նախորդ իրիկունը։ Շատ բան խռովում էր նրան, շատ բան կասկածելի էր թվում։ Բայց երբ իր վկայությունն էր տալիս դատական քննիչին, Իվան Ֆյոդորովիչն առժամապես լռության մատնեց այդ խոսակցությունը։ Ամեն ինչ հետաձգվեց մինչև իր տեսակցությունը Սմերդյակովի հետ, որ այն ժամանակ գտնվում էր քաղաքային հիվանդանոցում։ Դոկտոր Հերցենշտուբեն և բժիշկ Վարվինսկին, որին հանդիպեց նա հիվանդանոցում, Իվան Ֆյոդորովիչի համառ հարցապնդումներին հաստատորեն պատասխանեցին, թե անտարակուսելի է Սմերդյակովի ընկնավորության նոպան, և նույնիսկ զարմանքով ընդունեցին նրա հարցը՝ «Արդյոք աղետի օրը Սմերդյակովը չի՞ կեղծել նոպան»։ Բժիշկները բացատրեցին, որ դա նույնիսկ արտասովոր մի նոպա էր, մի քանի օր շարունակվում էր ու կրկնվում, այնպես որ հիվանդի կյանքը ուղղակի վտանգի տակ էր, և որ միայն հիմա, ձեռք առնված միջոցներից հետո, կարելի է հաստատապես ասել, թե հիվանդը կենդանի կմնա, թեև շատ հնարավոր է (ավելացրեց դոկտոր Հերցենշտուբեն), որ նրա գիտակցությունը մասամբ խանգարված կլինի, «եթե ոչ ամբողջ կյանքում, գոնե բավական երկար ժամանակ»։ Իվան Ֆյոդորովիչի այն անհամբեր հարցին, թե «ուրեմն նա խելագա՞ր է հիմա», պատասխանեցին, որ «դեռ լրիվ իմաստով չկա այդ բանը, բայց նկատվում են որոշ անբնական երևույթներ»։

Իվան Ֆյոդորովիչը որոշեց անձամբ իմանալ, թե ինչ անբնական երևույթներ են դրանք։ Հիվանդանոցում անմիջապես թույլ տվեցին, որ նա տեսակցի հիվանդի հետ։ Սմերդյակովը գտնվում էր առանձին սենյակում և պառկել էր մահճակալին։ Կողքին մի ուրիշ մահճակալ էլ կար, և քաղաքաբնակ մի արհեստավոր էր պառկել այնտեղ, խիստ տկարացած մի հիվանդ, որ ամբողջովին ուռել էր ջրդողությունից և հայտնապես կմահանար վաղը կամ մյուս օր. խոսակցությանը նա չէր կարող խանգարել։ Տեսնելով Իվան Ֆյոդորովիչին, Սմերդյակովը կասկածոտ ժպտաց և առաջին վայրկյանին կարծես վախեցավ նույնիսկ։ Գոնե այդպես թվաց Իվան Ֆյոդորովիչին։ Բայց դա մի վայրկյան էր միայն, իսկ դրանից հետո, ընդհակառակը, ամբողջ տեսակցության ընթացքում Սմերդյակովը համարյա շշմեցրեց նրան իր հանդարտությամբ։ Առաջին իսկ հայացքից Իվան Ֆյոդորովիչն անտարակուսելիորեն համոզվեց, որ նա կատարելապես հիվանդ է. շատ թույլ էր, դանդաղ էր խոսում և կարծես դժվարությամբ էր շարժում լեզուն. խիստ նիհարել ու դեղնել էր։ Ամբողջ տեսակցության ընթացքում, քսան րոպե շարունակ, գանգատվում էր գլխացավից և մարմնի բոլոր անդամների մեջ կոտրտուքից։ Նրա ներքինիական չոր դեմքը այնքա՜ն փոքրացել էր կարծես, քունքի մազերը խճճված էին, գլխի նախկին մազափնջի փոխարեն մի բարալիկ խոպոպ էր միայն տնկվել։ Բայց կկոցված, կարծես մի բան ակնարկող ձախ աչքը մատնում էր, որ նա մնացել է նույն Սմերդյակովը։ «Խելոք մարդու հետ քար կրի, խենթի հետ հաց մի՛ ուտի»,— հիշեց անմիջապես Իվան Ֆյոդորովիչը։ Նստեց նրա ոտքերի կողմը, աթոռակի վրա։ Սմերդյակովը, տառապագին մի շարժումով, մարմնի դիրքը փոխեց անկողնում, բայց ինքը չսկսեց խոսակցությունը, լուռ մնաց, և կարծես թե արդեն նայում էր առանց շատ հետաքրքրություն ցուցաբերելու։

— Կարո՞ղ ես խոսել ինձ հետ,— հարցրեց Իվան Ֆյոդորովիչը,— շատ չեմ հոգնեցնի։

— Իհարկե կարող եմ,— ծամծմեց Սմերդյակովը թույլ ձայնով։— Վաղո՞ւց բարեհաճել եք գալ,— ավելացրեց նա համբերատար կերպով, կարծես քաջալերելով շփոթված այցելուին։

— Այ հենց այսօր եմ եկել... Ձեր այստեղ եփած ապուրը ուտելու։

Սմերդյակովը հառաչեց։

— Ի՞նչ ես հառաչում, գիտեիր, չէ՞,— ուղղակի երեսին տվեց Իվան Ֆյոդորովիչը։

Սմերդյակովը մի րոպե ծանրակշիռ լռություն պահպանեց։

— Ո՞նց կարող էի չիմանալ։ Սկզբից էլ պարզ էր։ Միայն թե ո՞նց կարող էի իմանալ, որ այսպիսի բան կանեն։

— Ինչպե՞ս թե կանեն։ Թո՛ղ սատանայությունը մի կողմ։ Չէ՞ որ ինքդ նախօրոք ասացիր, թե ընկնավորության նոպա ես ունենալու, և հենց նկուղ իջնելու րոպեին։ Հենց ուղղակի տեղն էլ նշեցիր՝ նկուղը։

— Այդ բանը հարցաքննության ժամանակ ասացի՞ք արդեն,— անվրդով հարցրեց Սմերդյակովը։

Իվան Ֆյոդորովիչը հանկարծ բարկացավ։

— Ոչ, դեռ չասացի, բայց կասեմ անպայման։ Դու հիմա շատ բան պետք է բացատրես ինձ, ախպերս, և իմացիր՝ չե՜մ թույլ տա, որ խաղ անես ինձ հետ։

— Իսկ իմ ինչի՞ն է պետք խաղ անելը, երբ իմ ամբողջ հույսը ձե՛ր վրա է մենակ, ոնց որ աստուծո,— ասաց Սմերդյակովը նույն կատարյալ հանդարտությամբ, միայն մի վայրկյան աչքերը փակելով։

— Նախ և առաջ,- սկսեց Իվան Ֆյոդորովիչը,— ես գիտեմ, որ ընկնավորության նոպան չի կարելի նախատեսել։ Հարցրել եմ, սատանայություն մի՛ արա։ Օրն ու ժամը չի կարելի նախատեսել։ Իսկ ինչպե՞ս է, որ դու ինձ օրն ու ժամը նախօրոք ասացիր այն ժամանակ, և դեռ նկուղն էլ հետը։ Ինչպե՞ս կարող էիր նախօրոք իմանալ, որ նոպադ կբռնի և կընկնես հենց այդ նկուղը, եթե դիտմամբ չես կեղծել նոպան։

— Առանց այն էլ պետք է որ նկուղ իջնեի, նույնիսկ օրը մի քանի անգամ,— անշտապ ծոր տվեց Սմերդյակովը։— Հենց այդպես մի տարի առաջ ձեղունից ընկա։ Շատ ճիշտ է, որ ընկնավորության նոպան չի կարելի գուշակել օրով ու ժամով, բայց նախազգացումը միշտ էլ կարելի է ունենալ։

— Բայց դու գուշակեցիր օրն ու ժամը։

— Իմ ընկնավորության նոպայի մասին ավելի լավ կլինի, որ այստեղի բժիշկներից իմանաք, տիար իմ, կասեն ձեզ՝ իսկակա՞ն էր, թե իսկական չէր, իսկ ես այս հարցի շուրջ էլ ոչ մի ասելիք չունեմ ձեզ։

— Իսկ նկո՞ւղը։ Նկո՞ւղը ինչպես իմացար նախօրոք։

— Կպե՜լ եք այդ նկուղին։ Երբ այն օրը նկուղ էի իջնում, վախն ու կասկածը մտել էր մեջս։ Վախենալուս պատճառը ամենից ավելի այն էր, որ ձեզ կորցրել էի և էլ աշխարհում ոչ ոքի վրա հույս չէի կարող դնել, որ կպաշտպանի ինձ։ Այն օրը իջնում էի այդ նկուղը և մտածում՝ «Այ հիմա կգա, այ հիմա կխփի նոպան, կընկնե՞մ, թե չէ», և հենց այդ կասկածից էր, որ հանկարծ կոկորդս սեղմեց այդ անխուսափելի ջղաձգությունը... և ըհը՛, գլորվեցի ցած։ Այ հենց այս բոլորը և մեկ էլ մեր ամբողջ խոսակցությունը ձեզ հետ, որ դրա նախորդ իրիկուն եղավ, դարբասի մոտ, երբ ես իմ վախը հայտնեցի ձեզ և նկուղի մասին ասացի, այս բոլորը մանրամասն պատմեցի դոկտոր Հերցենշտուբեին և քննիչ Նիկոլայ Պարֆյոնովիչին, և նրանք ամեն ինչ մտցրին արձանագրության մեջ։ Իսկ այստեղի բժիշկը՝ պարոն Վարվինսկին, այդպես էլ բոլորի առաջ հատուկ պնդեց, որ հենց այդ մտածմունքն է եղել պատճառը, այսինքն հենց այն իմ կասկածը, թե «այ հիմա կընկնե՞մ, թե չեմ ընկնի»։ Եվ հենց այդ րոպեին էլ նոպան բռնել է։ Այդպես էլ արձանագրեցին՝ անպայման այդ ձևով պետք է լիներ, այսինքն միայն իմ վախի պատճառով։

Վերջացնելով իր խոսքը, Սմերդյակովը խոր շունչ քաշեց, կարծես սոսկալի հոգնել ու տանջվել էր։

— Ուրեմն դու այդ բոլորը ասե՞լ ես քո վկայության մեջ,— հարցրեց Իվան Ֆյոդորովիչը, մի քիչ շվարած։ Ինքը հենց ուզում էր Սմերդյակովին վախեցնել, որ կհայտնի իրենց այդ օրվա խոսակցությունը, բայց պարզվեց, որ նա արդեն հայտնել է ամեն ինչ։

— Ի՞նչ ունեմ վախենալու։ Թող ամբողջ ճշմարտությունը գրեն ինչպես որ եղել է,— ասաց Սմերդյակովը հաստատակամորեն։

— Եվ դարբասի մոտ մեր ունեցած խոսակցությունը բառ առ բառ պատմեցի՞ր։

— Չէ, ամեն ինչ բառ առ բառ չէր իհարկե։

— Եվ որ կարող ես ընկնավորության նոպա կեղծել, ինչպես պարծենում էիր այդ օրը իմ առաջ, ասացի՞ր այդ էլ։

— Չէ, այդ էլ չասացի։

— Հիմա ասա՛ տեսնեմ, ինչո՞ւ այդ օրը դու ինձ Չերմաշնյա էիր ուղարկում։

— Վախենում էի, որ Մոսկվա կգնաք, իսկ Չերմաշնյան համենայն դեպս ավելի մոտ է։

— Ստում ես, դու ի՛նքդ ինձ առաջարկում էիր, որ գնամ, փորձանքից հեռու գնացեք ասում էիր։

— Դա պարզապես ձեր հանդեպ բարեկամության զգացումից էր և իմ անկեղծ նվիրվածությունից, նախազգալով, որ փորձանք է պատահելու տանը, ձեզ մեղքանալով։ Միայն թե ինձ ավելի էի մեղքանում։ Դրա համար էլ ասացի՝ հեռու գնացեք փորձանքից, որպեսզի դուք հասկանաք, որ տանը վատ բան պետք է լինի և մնաք ձեր ծնողին պաշտպանելու։

— Դե ուրեմն ուղղակի ասեիր, հիմարի՝ գլուխ,— բռնկվեց հանկարծ Իվան Ֆյոդորովիչը։

— Իսկ ինչպե՞ս կարող էի այն ժամանակ ուղղակի ասել։ Մենակ վախն էր խոսում իմ մեջ, և հետո դուք էլ կարող էիք բարկանալ։ Ես իհարկե կարող էի վախենալ, որ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը մի ոբևէ խայտառակ բան կանի և հենց այդ փողը կվերցնի ու կտանի, քանի որ այնպես էլ իր փողն էր համարում դա, բայց դե ո՞վ էր իմանում, որ այսպիսի սպանողությամբ կվերջանա գործը։ Մտածում էի, որ նա պարզապես կհափշտակի այդ երեք հազար ռուբլին, որ Ֆյոդոր Պավլովիչի անկողնի տակ էր դրված, ծրարի մեջ, բայց դե սպանեց ահա։ Եվ դո՛ւք էլ որտեղի՞ց կարող էիք գուշակել, տիար իմ։

— Դե ուրեմն եթե ինքդ ես ասում, որ չէր կարելի գուշակել, ինչպե՞ս կարող էի ես հասկանալ և տանը մնալ։ Այդ ի՞նչ հակասություն է,— ասաց Իվան Ֆյոդորովիչը, մտմտալով։

— Կարող էիք հասկանալ այն բանից, որ ես ձեզ այդ Մոսկվայի տեղ Չերմաշնյա էի ուղարկում։

— Բայց ինչպե՞ս կարող էի հասկանալ դրանից, ինչպե՞ս։

Սմերդյակովը շատ հոգնած էր երևում և նորից մի րոպե լուռ մնաց։

— Հենց դրանից էլ կարող էիք հասկանալ. եթե ես ձեզ Մոսկվայի տեղ Չերմաշնյա էի ուղարկում, ուրեմն ուզում էի, որ դուք մոտիկ մի տեղ լինեք, որովհետև Մոսկվան հեռու է, իսկ Դմիտրի Ֆյոդորովիչն էլ, իմանալով, որ դուք շատ հեռու չեք, այնքան չէր քաջալերվի։ Եվ մեկ էլ, եթե մի բան պատահեր, կարող էիք շուտով գալ և ինձ էլ պաշտպանել, որովհետև այդ բոլորից բացի ես ձեզ իմացրի, որ Գրիգորի Վասիլևիչը հիվանդ է, և այն էլ ասացի, որ ընկնավորության նոպայից եմ վախենում։ Իսկ բացատրելով ձեզ այն թխկոցները, որոնց միջոցով կարելի էր մտնել հանգուցյալի մոտ, և իմացնելով ձեզ, որ դրանք բոլորն էլ ես հայտնել եմ Դմիտրի Ֆյոդորովիչին, մտածում էի, թե դուք ինքներդ կհասկանաք, որ նա անպայման մի բան կանի, և նույնիսկ Չերմաշնյա էլ չեք գնա, այլ ուղղակի կմնաք այստեղ։

«Շատ կապակցված է խոսում,— մտածեց Իվան Ֆյոդորովիչը,— թեև ծամծմում է. էլ ի՞նչ ընդունակությունների խանգարման մասին էր ասում Հեբցենշտուբեն»։

— Խորամանկություն ես անում իմ գլխին, գրո՛ղը տանի քեզ,— բացականչեց նա բարկացած։

— Իսկ ես, ճիշտն ասած, այն օրը մտածեցի, որ դուք լրիվ հասկացաք,— ասաց Սմերդյակովը ամենամիամիտ արտահայտությամբ, ետ մղելով հարվածը։

— Եթե հասկացած լինեի, կմնայի ուրեմն,— գոռաց Իվան Ֆյոդորովիչը, նորից բորբոքվելով։

— Է՜, իսկ ես էլ մտածեցի, որ ամեն ինչ հասկացել եք, դրա համար էլ հենց միայն փորձանքից եք հեռանում ինչքան կարելի է շուտ, վախեցել եք և փախչում եք մի որևէ տեղ, որ ձեր գլուխն ազատեք։

— Կարծում էիր, բոլորն էլ քեզ նման վախկոտնե՞ր են։

— Ներեցեք, մտածում էի, որ դուք էլ ինձ նման եք։

— Իհարկե, պետք է հասկանայի,— հուզվում էր Իվանը,— և հասկանում էլ էի, որ հենց քեզնից մի որևէ զզվելի բան կարելի է սպասել... Միայն թե ստում ես, նորի՛ց ստում ես,— գոռաց նա, հանկարծ հիշելով։— Հիշո՞ւմ ես, այդ օրը դու մոտեցար կառքին և ասացիր ինձ, «Խելոք մարդու հետ քար կրի, խենթի հետ հաց մի՛ ուտի»։ Ուրեմն ուրախ էիր, որ գնում եմ, չէ՞, քանի որ գովեցիր։

Սմերդյակովը նորից ու նորից հառաչեց։ Կարծես թե մի թեթև գույն երևաց դեմքին։

— Եթե ուրախ էի,— ասաց նա մի քիչ հևալով,— պատճառը միայն այն էր, որ համաձայնվեցիք ոչ թե Մոսկվա, այլ Չերմաշնյա գնալ։ Որովհետև ավելի մոտ էր համենայն դեպս։ Միայն թե այդ խոսքը ես ասացի ոչ թե գովելու համար, այլ հանդիմանելու։ Չեք հասկացել այդ բանը։

— Ինչպե՞ս թե հանդիմանելու։

— Որ դուք նախազգալով այդպիսի դժբախտությունը, լքում էիք ձեր ծնողին և չէիք ուզում մեզ պաշտպանել, որովհետև այդ երեք հազարի համար միշտ էլ կարող էին ինձ վրա մեղք գցել, թե գողացել եմ։

— Գրո՛ղը տանի քեզ,— նորից հայհոյեց Իվանը։— Սպասիր տեսնեմ, դու այդ նշանների, այդ թխկոցների մասին հայտնեցի՞ր քննիչին ու դատախազին։

— Ամեն ինչ հայտնեցի ինչպես որ եղել է։

Իվան Ֆյոդորովիչը նորից զարմացավ ներքուստ։

— Եթե ես մի բան մտածեցի այն ժամանակ,— սկսեց նա նորից,— միայն այն էր, որ դո՛ւ կարող ես մի որևէ կեղտոտություն անել։ Դմիտրին կարող էր սպանել, բայց թե նա գողությո՜ւն կանի՝ չէի հավատում այդ ժամանակ... Բայց քեզնից ամեն մի կեղտոտություն սպասում էի։ Ինքդ ինձ ասացիր, որ կարող ես ընկնավորություն կեղծել։ Ինչո՞ւ ասացիր այդ բանը։

— Պարզապես իմ միամտությունից։ Ես իմ կյանքում երբեք էլ ընկնավորություն չեմ կեղծել դիտմամբ, և հենց այնպես, ձեր առաջ գլուխս գովելու համար ասացի։ Պարզապես հիմարություն էր։ Ձեզ շատ էի սիրել այն ժամանակ և լրիվ անկեղծ էի ձեզ հետ։

— Եղբայրս ուղղակի քեզ է մեղադրում, որ սպանել ու կողոպտել ես։

— Դե նրան ուրիշ ի՞նչ է մնում անելու,— դառնորեն քմծիծաղեց Սմերդյակովը,— և ո՞վ կհավատա նրան բոլոր այդ հանցանշաններից հետո։ Դուռը հո բաց է տեսել Գրիգորի Վասիլնիչը, էլ ի՞նչ կարելի է ասել դրանից հետո։ Է՛հ, աստված նրա հետ։ Իրեն փրկելու համար է դողում...

Նա առանց վրդովվելու լռեց և հանկարծ, ասես խորհրդածելուց հետո, ավելացրեց.

— Ահա խնդրեմ, նորից այդ բանը վերցնենք. նա ուզում է ինձ վրա գցել, որ դա իմ արած գործն է (ես արդեն լսել եմ դրա մասին), բայց ահա թեկուզ այդ բանը, որ ընկնավորություն կեղծելու վարպետ եմ, է՛հ, ես սկզբից կասե՞ի ձեզ, որ կարող եմ կեղծել, եթե իսկապես մի որևէ նպատակ ունենայի ձեր ծնողի հանդեպ։ Եթե այդպիսի սպանողություն մտածած լինեի, մարդ կարո՞ղ է այնքան հիմար լինել, որ սկզբից այդպիսի մի հանցանշան թողնի ինքն իր դեմ, այն էլ սպանվողի հարազատ որդուն ասելով։ Ի սե՜ր աստծո։ Հավանականության նմա՞ն է դա։ Ասես, որ այդպիսի մի բան կարող է լինել, չէ՜, ընդհակառակը, երբեք էլ չի լինի։ Այ հիմա մեր այս խոսակցությունը ոչ ոք չի լսում, բացի հենց բուն իսկ նախախնամությունից, իսկ եթե դուք հայտնեիք դատախազին և Նիկոլայ Պարֆյոնովիչին, հենց դրանով էլ կարող էիք միանգամայն պաշտպանել ինձ, որովհետև այդ ի՞նչ չարագործ է այդ տեսակ, եթե սկզբից էլ այնքան միամիտ է։ Բոլորն էլ շատ լավ կարող են տեսնել այդ բանը։

— Լսի՛ր,— վերկացավ Իվան Ֆյոդորովիչը, շշմելով Սմերդյակովի վերջին փաստարկից և ընդհատելով խոսակցությունը,— ես բոլորովին էլ չեմ կասկածում քո վրա և նույնիսկ ծիծաղելի եմ համարում քեզ մեղադրելը... ընդհակառակը, շնորհակալ եմ քեզ, որ ինձ հանգստացրիր։ Հիմա գնում եմ, բայց նորից կգամ։ Առայժմ մնաս բարով, առողջացիր։ Կարիք չունե՞ս որևէ բանի։

— Շնորհակալ եմ ամեն ինչի համար։ Մարֆա Իգնատևնան չի մոռանում ինձ և առաջվա իր բարեսրտությամբ օժանդակում է ամեն ինչով, եթե մի բանի պետք ունենամ։ Ամեն օր ինձ այցելում են բարի մարդիկ։

— Ցտեսություն։ Բայց այն մասին, որ դու կարող ես ընկնավորություն կեղծել, ոչինչ չեմ ասի... և քեզ էլ խորհուրդ եմ տալիս, որ չասես,— ավելացրեց հանկարծ Իվանը, չգիտես ինչու։

— Շատ էլ լավ հասկանում եմ։ Եվ եթե դուք այդ բանը չասեք, ես էլ չեմ հայտնի մեր այն օրվա ամբողջ խոսակցությունը դարբասի մոտ...

Դրանից հետո այնպես պատահեց, որ Իվան Ֆյոդորովիչը հանկարծ դուրս եկավ, և արդեն տասը քայլ առաջացել էր միջանցքով, երբ նոր միայն զգաց, որ Սմերդյակովի վերջին նախադասության մեջ վիրավորական մի իմաստ կար։ Ուզեց վերադառնալ, բայց դա վաղանցուկ մի ակնթարթ էր միայն. «Հիմարությո՛ւն է»՝ ասաց քթի տակ և շտապեց դուրս գալ հիվանդանոցից։ Գլխավորն այն էր, որ իսկապես հանգստացած էր զգում իրեն, և նրան հանգստացրել էր հենց այն, որ մեղավոր է ոչ թե Սմերդյակովը, այլ իր եղբայր Միտյան, թեև կարծես թհ հակառակը պետք է զգար։ Չէր ուզում այդ րոպեին վերլուծել, թե ինչու այդպես զգաց, նույնիսկ զզվելի էր թվում քրքրել իր զգացողությունները։ Կարծես մի բան կար, որն ուզում էր շուտով մոռանալ։

Հաջորդ մի քանի օրվա ընթացքում, երբ ավելի անմիջականորեն ու ավելի հիմնավոր կերպով ծանոթացավ Միտյայի վրա ծանրացող հանցանշաններին, արդեն լրիվ համոզվեց, որ նա է մեղավորը։ Կային վկայություններ, որ ամենաչնչին մարդիկ էին տվել, ինչպես օրինակ Ֆենյան ու իր մայրը, բայց գրեթե ցնցող բաներ էին դրանք։ Էլ ի՞նչ ասեր այն վկայությունների մասին, որ տվել էին Պերխոտինը, գինետան մարդիկ, Պլոտնիկովների խանութի աշխատողները, Մոկրոեի վկաները։ Հատկապես մանրամասնությունները ճնշիչ տպավորություն էին գործում։ Գաղտնի «թխկոցների» խնդիրը գրեթե նույնքան շշմեցրել էր քննիչին ու դատախազին, որքան Գրիգորիի ցուցմունքը բաց դռան մասին։ Գրիգորիի կինը, Մարֆա Իգնատևնան, ուղղակի պատասխանելով Իվան Ֆյոդորովիչի հարցուփորձին, ասաց, թե Սմերդյակովն ամբողջ գիշերը պառկած էր իրենց տանը, միջնորմի մյուս կողմը, «մեր անկողնից երեք քայլ էլ չէր լինի». ու թեև ինքը, Մարֆա Իգնատևնան, պինդ քնում էր, բայց քանի-քանի անգամ արթնացել էր նրա տնքոցներից. «Ամբողջ ժամանակ տնքում էր, անընդհատ տնքում»։ Խոսելով Հերցենշտուբեի հետ և հայտնելով իր տարակույսը, թե Սմերդյակովը բոլորովին էլ խելագար չի թվում իրեն, այլ պարզապես տկարացած, Իվանը մի նուրբ ժպիտ հարուցեց միայն ծերունի բժշկի դեմքին։ «Իսկ դուք գիտե՞ք, թե նա հիմա ինչով է զբաղվում հատկապես,— հարցրեց բժիշկը։— Ֆրանսերեն բառեր է անգիր սովորում. բարձի տակ մի տետրակ ունի, և մեկը ռուսական տառերով ֆրանսերեն բառեր է գրել մեջը, հե֊հե֊հե՜»։

Իվան Ֆյոդորովիչն ի վերջո մի կողմ թողեց իր բոլոր տարակույսները։ Այլևս չէր էլ կարողանում առանց զզվանքի մտածել Դմիտրիի մասին։ Բայց մի բան տարօրինակ էր համենայն դեպս. Ալյոշան համառորեն շարունակում էր պնդել, որ սպանել է ոչ թե Դմիտրին, այլ «ամենայն հավանականությամբ» Սմերդյակովը։ Իվանը միշտ էլ զգում էր, որ ինքը բարձր է գնահատում Ալյոշայի կարծիքը, ուստի հիմա շատ էր զարմանում նրա վրա։ Տարօրինակ էր և այն, որ Ալյոշան առիթ չէր փնտրում նրա հետ խոսելու Միտյայի մասին և ինքը երբեք չէր սկսում խոսակցությունը, այլ միայն պատասխանում էր Իվանի հարցերին։ Այդ էլ հաակապես նկատեց Իվան Ֆյոդորովիչը։ Բայց այդ ժամանակ նա շատ էր տարված բոլորովին կողմնակի մի բանով, վերադառնալով Մոսկվայից, հենց առաջին իսկ օրերից ամբողջովին և անդարձորեն անձնատուր եղավ Կատերինա Իվանովնայի հանդեպ իր տածած բուռն և խելահեղ տենչանքին։ Հիմա տեղը չէ խոսք բանալու Իվան Ֆյոդորովիչի այդ նոր զգացմունքի մասին, որ հետագայում անդրադարձավ նրա ամբողջ կյանքի վրա, դա կարող էր հենք լինել մի ուրիշ պատմության, մի ուրիշ վեպի համար, որ չգիտեմ՝ կգրե՞մ արդյոք երբևիցե։ Բայց այնուամենայնիվ չեմ կարող հիմա լռության մատնել այն պարագան, որ երբ Իվան Ֆյոդորովիչը, ինչպես նկարագրեցի արդեն, գիշերը Ալյոշայի հետ դուրս էր եկել Կատերինա Իվանովնայի տնից և ճանապարհին ասաց՝ «Ես աչք չունեմ նրա վրա», այդ րոպեին նա ուղղակի սոլտ էր ասում. խելահեղորեն սիրում էր Կատերինա Իվանովնային, թեև ճիշտ է և այն, որ մերթ ընդ մերթ ատում էր, և այն աստիճան, որ կարող էր նույնիսկ սպանել նրան։ Շատ պատճառների հետևանք էր այդ թնճուկը։ Միտյայի դեպքից խորապես ցնցված, Կատյան ընդառաջ վազեց ու կարծես իբրև իր փրկարարն ընդունեց Իվան Ֆյոդորովիչին, որ վերադարձել էր նրա մոտ։ Անարգված, վիրավորված, նվաստացած էր զգում իրեն Կատյան։ Եվ ահա եկավ նորից այն մարդը, որ առաջ էլ այնքան սիրում էր իրեն (օհ, նա շատ լավ գիտեր այդ բանը), և որի խելքն ու սիրտը միշտ էլ ինքը այնքա՜ն բարձր էր դասել իր սեփական անձից։ Բայց խստաբարո աղջիկը լիովին անձնատուր չեղավ, հակառակ իր սիրահարի կարամազովյան անզուսպ ցանկասիրության և հակառակ այն ամբողջ հմայքին, որով նա գերում էր իրեն։ Միաժամանակ անընդհատ տանջվում էր խղճի խայթից, որ ինքը դավաճանել է Միտյային, և գժտության ահավոր պահերին (իսկ այդպիսի պահերը հաճախ էին լինում) ուղղակի ասում էր այդ բանը Իվանի երեսին։ Հենց այդ էր, որ Իվանը «ստի վրա սուտ» կոչեց, երբ խոսում էր Ալյոշայի հետ։ Եվ իսկապես, սուտ բան շատ կար դրա մեջ, և այդ էր, որ ամենից ավելի ջղայնացնում էր Իվան Ֆյոդորովիչին... բայց այդ բոլորի մասին՝ հետո։ Մի խոսքով, առժամապես նա համարյա մոռացավ Սմերդյակովին։ Եվ սակայն, իր առաջին այցելությունից երկու շաբաթ հետո, նույն տարօրինակ մտքերը նորից սկսեցին տանջել նրան, ինչպես առաջ։ Բավական է ասել, որ նա սկսեց անրնդհատ հարցնել ինքն իրեն՝ ինչո՞ւ այն վերջին գիշերը Ֆյոդոր Պավլովիչի տան մեջ, մեկնելուց առաջ, ինքը կամացուկ դուրս էր եկել սանդուղքի վրա, գողի նման, և ականջ էր դրել իմանալու, թե ի՞նչ է անում հայրը ներքևում։ Ինչո՞ւ զզվանքով էր հիշել այդ բանը հետո, ինչո՞ւ հաջորդ առավոտ այդպես հանկարծ տխրել էր ճանապարհին, իսկ Մոսկվա մտնելիս ասել էր ինքն իրեն՝ «Սրիկա՛ եմ ես»։ Եվ ահա հիմա եղավ մի պահ, երբ նա մտածեց, թե բոլոր այդ տանջալի մտքերի հետևանքով գուցե նույնիսկ պատրաստ է մոռանալու Կատերինա Իվանովնային. այնպե՜ս ուժգնորեն տիրել էին նորից այդ մտքերը իր հոգում։ Հենց նոր էր մտածել այդ բանը, երբ փողոցում հանդիպեց Ալյոշային։ Անմիջապես կանգնեցրեց նրան ու հանկարծ հարց տվեց.

— Հիշո՞ւմ ես, երբ Դմիտրին ճաշից հետո ներս խուժեց և ծեծեց մեր հորը, հետո էլ ես քեզ ասացի բակում, որ «ցանկանալու իրավունքը» վերապահում եմ ինձ... ասա՛, մտածեցի՞ր այդ ժամանակ, թե ես մեր հոր մահն եմ ցանկանում կամ ոչ։

— Մտածեցի,— մեղմ պատասխանեց Ալյոշան։

— Բայց դա այդպես էր արդեն, կռահելու բան էլ չկար։ Իսկ այն ժամանակ մտքովդ չանցա՞վ նաև այն, թե ես հենց ուզում եմ, որ «մի սողունը կուլ տա մյուս սողունին», այսինքն հենց Դմիտրին սպանի ծերուկին, այն էլ որքան կարելի է շուտ... և որ ինքս էլ նույնիսկ դեմ չեմ նպաստելու դրան։

Ալյոշան թեթև գունատվեց ու լուռ նայեց եղբոր աչքերին։

— Դե խոսի՜ր,— բացականչեց Իվանը։— Ես սոսկալի ուզում եմ իմանալ, թե ինչ մտածեցիր այն ժամանակ։ Պետք է ինձ ճշմարտությունը, ճշմարտությունը։

Նա ծանր շունչ քաշեց, արդեն նախօրոք մի տեսակ զայրույթով նայելով Ալյոշային։

— Ներիր ինձ, այդ էլ մտածեցի այն ժամանակ,— շշնշաց Ալյոշան ու լռեց, ոչ մի «մեղմացուցիչ դեպք հանցանաց» չավելացնելով։

— Շնորհակալաթյո՛ւն,— կարճ կտրեց Իվանը և, թողնելով Ալյոշային, արագորեն հեռացավ իր ճամփով։ Այդ օրից Ալյոշան սկսեց նկատել, որ Իվանը մի տեսակ կտրականորեն խուսափում է իրենից և նույնիսկ հակակրանքով է վերաբերվում իրեն, այնպես որ հետո Ալյոշան ինքն էլ դադարեց գնալ նրա մոտ։ Բայց այդ րոպեին, այդ հանդիպումից անմիջապես հետո, Իվան Ֆյոդորովիչը տուն չգնաց, այլ ուղղակի Սմերդյակովի մոտ գնաց նորից։

VII։ Երկրորդ այցելությունը Սմերդյակովին

Սմերդյակովն այն ժամանակ արդեն դուրս էր եկել հիվանդանոցից։ Իվան Ֆյոդորովիչը գիտեր նրա նոր բնակարանը, այսինքն հենց այն գերանակապ ծուռ տնակը, որ երկու սենյակ ուներ՝ միջանցքով բաժանված։ Մի սենյակում տեղավորվել էր Մարյա Կոնդրատևնան իր մոր հետ, իսկ մյուսում ապրում էր Սմերդյակովը՝ առանձին։ Աստված գիտե, թե ինչ պայմանով էր բնակություն հաստատել նրանց մոտ՝ ձրի՞ էր ապրում, թե վարձ էր տալիս։ Հետագայում ենթադրեցին, թե այնտեղ հաստատվել էր որպես Մարյա Կոնդրատևնայի փեսացուն և առժամապես ձրի էր ապրում։ Մայր ու աղջիկ շատ էին հարգում և իրենցից բարձր մարդ էին համարում նրան։

Բախելուց հետո, երբ դուռը բացվեց, Իվան Ֆյոդորովիչը միջանցք մտավ, և Մարյա Կոնդրատևնան ուղղակի ցույց տվեց դեպի ձախ՝ «կոկիկ սենյակը», ուր ապրում էր Սմերդյակովը։ Այդ սենյակում հախճաղյուսե վառարան կար և սաստիկ տաք էր։ Պատերին տեսք էր տալիս երկնագույն որմնաթուղթը, որ սակայն պատռված էր շատ տեղերից, իսկ որմնաթղթի տակ, ճեղքերի մեջ, սոսկալի քանակությամբ ուտիճներ էին վխտում, այնպես որ անդադրում մի խշրաոց կար անընդհատ։ Կահավորումը չնչին էր. երկու նստարան պատերի տակ և երկու աթոռ սեղանի մոտ։ Իսկ սեղանը թեև պարզ փայտե էր, բայց ծածկված էր սփռոցով, որի վրա վարդագույն նախշեր կային։ Երկու փոքրիկ լուսամուտագոգերին մեկական ծաղկաման էր դրված, և դրանց մեջ խորդենի էր աճում։ Անկյունում սրբապատկերների տապանակ կար։ Սեղանի վրա դրված էր պղնձե մի փոքրիկ, խիստ ճմրթված ինքնաեռ և մի մատուցարան՝ երկու բաժակով։ Բայց Սմերդյակովն արդեն խմել էր թեյը, և ինքնաեռը հանգել էր... նա նստել էր սեղանի առաջ, նստարանի վրա, և տետրակի մեջ նայելով մի բան էր գծմծում գրչով։ Մոտը թանաքաման կար, ինչպես նաև երկաթե ցածլիկ մի մոմակալ, որի մեջ սակայն բնաճարպե մոմ էր վառվում։ Իվան Ֆյոդորովիչն անմիջապես հասկացավ Սմերդյակովի դեմքից, որ նա լրիվ ապաքինվել է հիվանդությունից հետո։ Դեմքը ավելի թարմ էր, ավելի գիրուկ, մազափունջը խնամքով վեր սանրված, քունքի մազերը օծանելիքով հարդարված։ Նստել էր գույնզգույն ու ներսից բամբակած տնային զգեստով, որ սակայն շատ էր մաշված ու կեղտոտ։ Քթին ակնոց կար, մի բան, որ Իվան Ֆյոդորովիչն առաջ երբեք չէր տեսել։ Այդ չնչին պարագան հանկարծ մի տեսակ կրկնակի զայրացրեց Իվան Ֆյոդորովխչին. «Այսպիսի՜ մի արարած, և դեռ ակնո՜ց էլ է դնում»։ Սմերդյակովը դանդաղորեն բարձրացրեց գլուխը և ակնոցի միջով ուշադիր նայեց ներս մտնողին. հետո դանդաղորեն հանեց ակնոցը և վեր կացավ նստարանից, բայց բոլորովին էլ ոչ այնքան հարգալից կերպով, նույնիսկ մի տեսակ ծուլորեն, պարզապես միայն պահպանելու համար այն նվազագույն անհրաժեշտ քաղաքավարությունը, որն արդեն համարյա չի կարելի զանց առնել։ Այս ամբողջը վայրկենապես Իվանի ուշադրությունը գրավեց և նա միանգամից ըմբռնեց այդ բոլորը, մանավանդ Սմերդյակովի հայացքը՝ ուղղակի չարակամ, անհյուրընկալ ու նույնիսկ գոռոզ մի հայացք, որ կարծես ասում էր՝ «Ինչ ես քաշ գալիս, չէ՞ որ ամեն ինչի մասին խոսքը մեկ արեցինք այն ժամանակ, էլ ինչո՞ւ եկար նորից»։ Իվան Ֆյոդորովիչը հազիվ զսպեց իրեն։

— Շոգ է այստեղ,— ասաց նա, դեռ ոտքի, և բացեց վերարկուն։

— Հանեցեք,— թույլատրեց Սմերդյակովը։

Իվան Ֆյոդորովիչը հանեց վերարկուն և նետեց նստարանին, դողացող ձեռքերով վերցրեց աթոռը, արագորեն մոտեցրեց սեղանին և նստեց։ Սմերդյակովն շտապեց նրանից առաջ նստել իր նստարանին։

— Նախ և առաջ, մենա՞կ ենք մենք,— հարցրեց Իվան Ֆյոդորովիչը խստորեն ու թափով։— Չե՞ն լսի մեզ այնտեղից։

— Ոչ ոչ ոչինչ չի լսի։ Ինքներդ տեսաք. միջանցք է։

— Լսիր, սիրելիս, ի՞նչ էր քո փչածը այն օրը, երբ հիվանդանոցում ցտեսություն էի ասում քեզ, այսինքն որ եթե ես ոչինչ չասեմ այն մասին, թե դու ընկնավորություն կեղծելու վարպետ ես, դու էլ իբր թե քննիչին չես հայտնի մեր այն ամբողջ խոսակցությունը դարբասի մոտ։ Այդ ի՞նչ ամբողջի մասին է խոսքը։ Ի՞նչ միտք կարող էր լինել դրա տակ։ Չլինի՞ սպառնում էիր ինձ, հա՞։ Որ ինչ է, քեզ հետ մի որևէ դաշի՞նք եմ կնքել, հա՞, վախենո՞ւմ եմ քեզնից, հա՞։

Իվան Ֆյոդորովիչն ուղղակի կատաղությամբ ասաց այդ բանը, հայտնապես ու դիտմամբ հասկացնելով, որ արհամարհում է ամեն մի երկդիմություն, ամեն մի շրջանցում, և ուղղակի բաց է անում իր թղթերը։ Սմերդյակովի աչքերը չարանենգորեն փայլեցին, ձախ աչքն սկսեց թարթվել, և նա անմիջապձս տվեց իր պատասխանը, թեև, ըստ իր սովորության, զուսպ ու չափած-ձևած, կարծես ուզում էր ասել՝ «Բացեիբաց ես ուզում, դե ուրեմն ա՛ռ քեզ այդ բացեիբացը»։

— Իմ ասել ուզածն այն էր և այդ բանը այն մտքով ասացի, որ դուք, ձեր հարազատ ծնողի այս սպանողության հարցը նախօրոք գիտենալով հանդերձ, թողեցիք, որ նա զոհ գնա, և հիմա այնպես չլինի, որ մարդիկ մի որևէ վատ բան եզրակացնեն ձեր զգացմունքների մասին, գուցե և մի ուրիշ բանի մասին. ահա այս էր, որ այն ժամանակ խոստացա չհայտնել իշխանություններին։

Սմերդյակովը թեև խոսում էր առանց շտապելու և հայտնապես իշխելով իրեն, բայց նրա ձայնի մեջ հաստատակամ ու համառ, չարախինդ ու լկտիորեն զայրացուցիչ մի բան կար։ Հայացքը հանդգնորեն սևեռել էր Իվան Ֆյոդորովիչին, և առաջին րոպեին Իվանի աչքերը մթնեցին նույնիսկ։

— Ինչպե՞ս։ Ի՞նչ։ Խելքդ հո չե՞ս կորցրել։

— Կատարելապես խելքս գլխիս է։

— Բայց ինչ է, ես գիտեի՞ այն ժամանակ, որ սպանություն է լինելու,— գոռաց ի վերջո Իվան Ֆյոդորովիչը և բռունցքով ամուր խփեց սեղանին։— Ի՞նչ է նշանակում «գուցե և մի ուրիշ բանի մասին», հը՞։ Խոսի՛ր, սրիկա՜։

Սմերդյակովը լուռ էր մնում և շարունակում էր նույն լկտի հայացքով դիտել նրան։

— Խոսի՛ր, գարշահո՜տ ստահակ, ի՞նչ է այդ «ուրիշ բանը» ,— բղավեց Իվան Ֆյոդորովիչը։

— Իմ ասել ուզած «մի ուրիշ բանը» այս րոպեիս այն էր, որ դուք ինքներդ էլ այն ժամանակ գուցե շատ էիք ցանկանում ձեր ծնողի մահը։

Իվան Ֆյոդորովիչը վեր թռավ և ամբողջ ուժով բռունցքը խփեց նրա ուսին, այնպես որ Սմերդյակովը ետ ընկավ դեպի պատը։ Նրա դեմքը վայրկենապես ողողվեց արցունքով։ «Ամո՜թ է հիվանդ մարդուն խփելը, պարոն»,— ասաց նա և հանկարծ իր շատ կեղտոտ, կապույտ քառակուսիներով թաշկինակն աչքերին տարավ, սկսեց մեղմ թսթսալով արցունք թափել։ Անցավ մի րոպե։

— Բավակա՛ն է։ Վերջ տուր,— ասաց ի վերջո Իվան Ֆյոդորովիչը հրամայական շեշտով, նորից նստելով աթոռին։— Այնպես մի՛ արա, որ բոլորովին կորցնեմ համբերությունս։

Սմերդյակովն իր լաթի կտորը հեռացրեց աչքերից։ Նրա կնճռոտված դեմքի ամեն մի գիծն արտահայտում էր հենց նոր կրած իր վիրավորանքը։

— Ուրեմն դու, սրիկա՛, այն ժամանակ մտածեցիր, որ ես էլ Դմիտրիի հետ ուզում եմ հորս սպանել, հա՞։

— Ես չգիտեի ինչ մտքեր ունեիք այն ժամանակ,— ասաց Սմերդյակովը վիրավորված,— և դրա համար էլ այն օրը ձեզ կանգնեցրի դարբասի առաջ, որպեսզի հենց այդ կետում ստուգեմ ձեզ։

— Ի՞նչ ստուգես, ի՞նչ։

— Այ հենց այն հանգամանքը, այսինքն դուք ուզո՞ւմ էիք, որ ձեր ծնողը շուտով սպանվի, թե չէիք ուզում։

Իվան Ֆյոդորովիչին ամենից ավելի վրդովում էր այդ կամակոր, լկտի շեշտը, որից համառորեն չէր ուզում հրաժարվել Սմերդյակովը։

— Դո՛ւ ես սպանել,— բացականչեց նա հանկարծ։

Սմերդյակովը արհամարհական ժպտաց։

— Ինքներդ էլ շատ լավ գիտեք, որ ես չեմ սպանիչը։ Եվ ես կարծում էի, որ խելոք մարդը այլևս չի էլ խոսի դրա մասին։

— Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ այն ժամանակ այդպիսի կասկած ունեցար ինձ վրա։

— Ինչպես գիտեք արդեն, պարզապես վախից էր։ Որովհետև այնպիսի դրության մեջ էի այն ժամանակ, որ վախից դողալով՝ բոլորի վրա կասկածում էի։ Որոշեցի ձեզ էլ ստուգել, որովհետև եթե դուք էլ, մտածեցի, նույն բանն եք ցանկանում, ինչ որ ձեր եղբայրը, ուրեմն կարելի է վերջացած համարել այդ ամբողջ գործը, և ես էլ ուրեմն կկորչեմ ճանճի պես։

— Լսիր, դու երկու շաբաթ առաջ ուրիշ բան էիր ասում։

— Նույն բանն էի ուզում ասել, երբ հիվանդանոցում էլ խոսում էի ձեզ հետ, միայն թե կարծում էի, որ դուք առանց ավելորդ խոսքերի էլ կհասկանաք, և շատ խելոք մարդ լինելով՝ ինքներդ չեք ուզենա, որ բացեիբաց խոսակցություն լինի դրա մասին։

— Սրա՜ն նայեցեք։ Բայց պատասխանիր, պատասխանի՛ր, պնդում եմ. ի՞նչ էր բուն պատճառը, ի՞նչ կարող էի արած լինել, որ ինձ համար այնքա՜ն նվաստացուցիչ կասկած եմ հարուցել քո ստոր հոգու մեջ։

— Եթե սպանելը ասենք, դուք ինքներդ ոչ մի կերպ չէիք կարող անել այդ բանը, և չէիք էլ ուզում անել, իսկ եթե ասենք, թե ուզում էիք, որ ուրիշ մեկը սպանի, հենց ա՛յդ էր ձեր ուզածը իհարկե։

— Եվ ի՛նչ հանգիստ է խոսում, ի՜նչ հանգիստ։ Բայց ինչո՞ւ պետք է ուզեի, ի՞նչ մտքով պետք է ուզեի։

— Ինչպե՞ս թե ինչ մտքով։ Հապա ժառանգությո՞ւնը,— վրա բերեց Սմերդյակովը թունոտ ու նաւյնիսկ մի տեսակ վրիժառու շեշտով։— Չէ՞ որ ձեր ծնողի մահից հետո երեք եղբայրներից ամեն մեկիդ մոտավորապս քառասուն հազար կարող էր հասնել, գուցե և ավելի, իսկ եթե Ֆյոդոր Պավլովիչն այն ժամանակ ամուսնանար այդ տիկնոջ, այսինքն Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնայի հետ, ապա ուրեմն պսակից անմիջապես հետո տիկինը ամբողջ դրամագլուխն իր անվանը կփոխանցեր, որովհետև բավական խելք կա նրա գլխում, այնպես որ ձեր ծնողից երկու ռուբլի էլ չէր հասնի ձեզ՝ երեքիդ միասին։ Իսկ այն ժամանակ ի՜նչ էր մնում որ պսակվելու համար։ Մազ էր մնում. բավական էր,որ այդ տիկինը իր ճկույթով ա՛յ այսպես աներ նրա առաջ, և Ֆյոդոր Պավլովիչը իսկույն նրա ետևից եկեղեցի կվազեր, լեզուն կախ ընկած։

Իվան Ֆյոդորովիչը տանջալիորեն զսպեց իրեն։

— Լավ,— ասաց նա ի վերջո,— տեսնում ես, վեր չթռա, չծեծեցի քեզ, չսպանեցի քեզ։ Շարունակիր, ուրեմն, ըստ քեզ, ես որոշել էի, որ Դմիտրի՞ն կանի այդ բանը, նրա՞ վրա էի դրել իմ հույսը։

— Ինչպե՞ս նրա վրա չդնեիք ձեր հույսը. չէ՞ որ եթե նա սպաներ, ուրեմն կզրկվեր ազնվականության բոլոր իրավունքներից, իր տիտղոսից ու սեփականությունից, և աքսոր կգնար։ Եվ այդ դեպքում չէ՞ որ ժառանգության նրա բաժինը կմնար ձեզ ու ձեր եղբորը՝ Ալեքսեյ Ֆյոդորովիչին, կես-կես, ուրեմն ոչ թե այլևս քառասուն, այլ վաթսուն հազար կհասներ ամեն մեկիդ։ Դուք անպայմա՛ն Դմիտրի Ֆյոդորովիչի վրա էիք հույս դրել։

— Է՜հ, ինչեր եմ քաշում քեզնի՜ց։ Լսիր, անզգամ. եթե այն ժամանակ հույս էլ դնեի մեկի վրա, դո՛ւ կլինեիր իհարկե այդ մարդը, ոչ թե Դմիտրին, և երդվում եմ՝ նույնիսկ նախազգացի, որ մի որևէ ստորություն ես անելու... հիշո՛ւմ եմ իմ տպավորությունը... այդ օրը...

— Ես էլ այն օրը մտածեցի մի րոպե, որ ինձ վրա էլ հույս եք դնում,— հեգնական ժպտաց Սմերդյակովը։— Այնպես որ հենց դրանով ավելի ևս դուք ձեզ մատնեցիք իմ առաջ, որովհետև եթե իմ մասին նախազգացում ունեցաք և այնուամենայնիվ գնացիք այստեղից, ուրեմն հենց դրանով էլ կարծես թե ինձ ասացիք՝ կարող ես սպանել իմ ծնողին, արգելք չեմ լինի։

— Սրիկա՜։ Այդպես հասկացար ուրեմն, հա՞։

— Հենց այդ Չերմաշնյան էր ամբողջ հարցը։ Ներեցեք խնդրեմ։ Պատրաստվում էիք Մոսկվա գնալ, և ձեր ծնողը ինչքան էլ խնդրում էր, որ Չերմաշնյա գնաք, մերժում էիք։ Եվ միայն իմ մի հիմա՜ր խոսքի վրա հանկարծ համաձայնվեցիք։ Ձեր ինչի՞ն էր պետք, որ համաձայնվեցիք այդ Չերմաշնյային։ Քանի որ առանց պատճառի, միայն իմ խոսքի վրա Չերմաշնյա գնացիք, ոչ թե Մոսկվա, ուրեմն ինձնից մի բան էիք սպասում։

— Ո՛չ, երդվում եմ, ո՜չ,— գոռաց Իվանը, ատամները կրճտացնելով։

— Ինչպե՞ս թե ոչ։ Ուրեմն դուք, ընդհակառակը, որպես ձեր ծնողի որդին, պետք է անմիջապես ինձ ոստիկանատուն տանեիք իմ այդպիսի խոսքերի համար և պահանջեիք, որ մի լավ ծեծեն ինձ... կամ էլ գոնե ինքներդ տեղն ու տեղը մռութս ջարդեիք, բայց դուք, ներեցեք խնդրեմ, բոլորովին էլ չբարկացաք, ընդհակառակը, հենց անմիջապես բարեկամորեն կատարեցիք իմ շատ հիմար խոսքը և գնացիք, մի բան, որ ուղղակի անմտություն էր, որովհետև դուք պետք է մնայիք՝ ձեր ծնողի կյանքը պաշտպանելու համար... Ուրեմն ինչպե՞ս կարող էի եզրակացություններ չանել։

Իվանը նստել էր հոնքերը կիտած, բռունցքները ջղաձգորեն հենել էր ծնկներին։

— Այո, ափսո՜ս, որ չջարդեցի մռութդ,— դառն ժպտաց նա։— Չէր կարելի քեզ նույն րոպեին ոստիկանատուն քարշ տալ. ո՞վ կհավատար ինձ և ի՞նչ մեղադրանք կարող էի ներկայացնել։ Բայց մռութիդ հասցնելը... ա՜խ, ափսոս, որ մտքովս չանցավ։ Թեև արգելված է քիթ-բերան ջարդելը, բայց քո ռեխը մի լավ ջարդուփշուր կանեի։

Սմերդյակովը գրեթե հրճվանքով էր նայում նրան։

— Կյանքի սովորական դեպքերում,— ասաց նա այն ինքնագոհ-վարժապետական շեշտով, որով մի ժամանակ, Ֆյոդոր Պավչովիչի ճաշասենյակում կանգնած, հավատքի մասին վիճել էր Գրիգորի Վասիլևիչի հետ ու ջղայնացրել նրան,— կյանքի սովորական դեպքերում քիթ-բերան ջարդելը այսօր իսկապես արգելված է օրենքով, և բոլորը վերջ են տվել այդ բանին, բայց դե կյանքի բացառիկ դեպքերում, ոչ միայն մեզ մոտ, այլև ամբողջ աշխարհով մեկ՝ թեկուզ և ամենալիակատար ֆրանսիական հանրապետությունը լինի,- էլի շարունակում են մարդու քթին-բերնին խփել, ինչպես Ադամ-Եվայի ժամանակ, և երբեք էլ վերջ չեն տա դրան, բայց դուք բացառիկ դեպքում էլ չհամարձակվեցիք։

— Ինչո՞ւ ես ֆրանսերեն բառեր սովորում,— Իվանը գլխի շարժումով ցույց տվեց տետրը սեղանի վրա։

— Իսկ ինչո՞ւ չսովորեմ, որպեսզի դրանով բարելավեմ իմ կրթությունը, ենթադրելով, որ մի օր գուցե ինքս էլ առիթ ունենամ գնալու Եվրոպայի այդ երջանիկ տեղերը։

— Լսի՛ր, ճիվաղ,— փայլատակեցին Իվանի աչքերը և նա ցնցվեց ամբողջ մարմնով,— ես չեմ վախենում քո մեղադրանքներից, ի՜նչ ուզում ես վկայիր իմ դեմ, և եթե հիմա քեզ շան սատակ չարեցի, միա՜յն այն պատճառով, որ կասկածում եմ՝ դո՛ւ ես կատարել այդ ոճիրը, և քեզ դատարան եմ քարշ տալու։ Ես դեռ կպատռե՜մ քո դիմակը։

— Իսկ ըստ իս, ավելի լավ է լուռ մնաք։ Որովհեաև՝ ի՞նչ մեղադրանք կարող եք ներկայացնել իմ դեմ, քանի որ ես կատարելապես անմեղ եմ, և ո՞վ կհավատա ձեզ։ Բայց եթե սկսեք, ես էլ ամեն ինչ կպատմեմ, որովհետև ինչպե՞ս կարող եմ չպաշտպանել ինձ։

— Կարծում ես՝ վախենո՞ւմ եմ հիմա քեզնից։

— Ասենք, թող դատարանում չհավատան իմ այս բոլոր խոսքերին, որ հիմա ասացի ձեզ, բայց հասարակությունը կհավատա, և դուք ամոթով կմնաք։

— Դրանով ուզում ես դարձյալ ասել՝ «խելոք մարդու հետ քար կրի», հա՞,— կրճտացրեց Իվանը։

— Ճիշտ կետին բարեհաճեցիք խփել։ Հենց այդ է՝ խելոք եղեք։

Իվան Ֆյոդորովիչը վեր կացավ՝ ոտից գլուխ դողալով զայրույթից, հագավ վերարկուն և, առանց այլևս պատասխանելու Սմերդյակովին, առանց նույնիսկ նայելու նրան, արագորեն դուրս եկավ խրճիթից։ Երեկոյան զով օդը թարմացրեց նրան։ Երկնքում փայլում էր լիալուսինը։ Մտքերի և զգացողությունների ահավոր մի մղձավանջ էր ալեկոծում նրա հոգին։ «Գնամ ու հայտնե՞մ հիմա Սմերդյակովի մասին։ Բայց ի՞նչ հայտնեմ. այնուամենայնիվ, մեղք չունի նա։ Ընդհակառակը, նա՛ ինձ կմեղադրի։ Իսկապես, ինչո՞ւ ես այն օրը ելա Չերմաշնյա գնալու։ Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ,— հարցնում էր Իվան Ֆյոդորովիչը։— Այո, իհարկե, մի բան էի ակնկալում, և նա իրավունք ունի...»։ Եվ նա նորից հիշեց, հարյուրերորդ անգամ, թե ինչպես վերջին գիշերն իր հոր տանը ականջ էր դրել սանդուղքից, բայց հիմա արդեն հիշեց այնպիսի տառապանքով, որ նույնիսկ տեղն ու տեղը կանգ առավ, կարծես դաշույնով հարվածել էին նրան։ «Այո՜, ես ա՛յդ էի ակնկալում այն ժամանակ, ճիշտ է։ Ես ուզում էի, հենց ուզում էի, որ սպանություն լինի։ Ուզո՞ւմ էի սպանությունը, ուզո՞ւմ էի... Պետք է սպանե՛մ Սմերդյակովին... Եթե չհանդգնեմ հիմա սպանել Սմերդյակովին, ուրեմն չարժի՛ էլ ապրել...»։ Իվան Ֆյոդորովիչը տուն չմտավ, այլ ուղղակի գնաց Կատերինա Իվանովնայի մոտ և վախեցրեց նրան իր տեսքով, խելագարի նման էր։ Պատմեց նրան իր ամբողջ խոսակցությունը Սմերդյակովի հետ, ամենայն մանրամասնությամբ։ Որքան էլ հորդորում էր Կատյան, Իվան Ֆյոդորովիչը չէր կարողանում հանգստանալ, շարունակ քայլում էր սենյակում և խոսում էր անկապ-անկապ, տարօրինակորեն։ Վերջապես նստեց, արմունկները դրեց սեղանին, գլուխն առավ ձեռքերի մեջ և տարօրինակ մի խոսք ասաց.

— Եթե սպանողը Դմիտրին չէ, այլ Սմերդյակովը, ուրեմն այդ դեպքում ես նրա մեղսակիցն եմ անշուշտ, որովհետև դրդել եմ նրան։ Դրդե՞լ եմ արդյոք՝ դեռ չգիտեմ։ Բայց եթե նա՛ է սպանել, և ոչ թե Դմիտրին, ուրեմն ես էլ մարդասպան եմ իհարկե։

Լսելով այդ, Կատերինա Իվանովնան լուռ վեր կացավ, մոտեցավ իր գրասեղանին, մի տուփ բացեց, թղթի մի կտոր հանեց այնտեղից ու դրեց Իվանի առաջ։ Այդ թղթի կտորը հենց այն փաստաթուղթն էր, որի մասին Իվան Ֆյոդորովիչը հետագայում հայտնեց Ալյոշային իբրև «մաթեմատիկական մի ապացույց», թե իրենց հորն սպանել է Դմիտրին։ Մի նամակ էր դա, որ Միտյան հարբած վիճակում գրել էր Կատերինա Իվանովնային, գրել էր հենց այն իրիկունը, երբ դաշտում հանդիպեց Ալյոշային, որ վանք էր վերադառնում Կատերինա Իվանովնայի տանը պատահած այն տեսարանից հետո, ուր Գրուշենկան վիրավորանք էր հասցրել օրիորդին։ Ալյոշայից բաժանվելով, Միտյան այդ իրիկուն վազեց Գրուշենկայի մոտ, չգիտեմ, տեսա՞վ արդյոք նրան, բայց գիշեր էր արդեն, երբ հայտնվեց «Մայր քաղաք» գինետանը և կուշտ ու կուռ խմեց։ Հարբելով, թուղթ ու գրիչ պահանջեց և գրեց մի բան, որ իր դեմ ծանրակշիռ փաստաթուղթ եղավ։ Մոլեգին, շաղակրատ ու անկապ նամակ էր դա, հենց ուղղակի «հարբած» մի նամակ։ Գրվել էր այնպես, ինչպես հարբած մարդը, տուն վերադառնալով, սկսում է արտակարգ եռանդով պատմել կնոջը կամ տնեցիներից որևէ մեկին, թե ինչպես դեռ քիչ առաջ անպատվել են իրեն, թե ի՜նչ սրիկա է իրեն անպատվողը, իսկ ինքը, ընդհակառակը, ի՜նչ սքանչելի մարդ է, և թե ինչպե՜ս ինքը ցույց կտա այդ սրիկային. և այդ ամբողջը՝ երկար-բարակ, անկապ խոսքերով, փրփրելով, բռունցքները սեղանին խփելով, հարբածի արցունքներ թափելով։ Այն թուղթը, որ գինետանը տվեցին Միտյային, հասարակ գրենական թղթի մի կտոր էր, վատ տեսակի, կեղտոտ, և հակառակ կողմի վրա ինչ-որ հաշիվ էր գրված։ Պարզ երևում էր, որ տեղը քիչ էր եկել հարբածի շաղակրատության համար, և Միտյան ոչ միայն լցրել էր բոլոր լուսանցքները, այլ նույնիսկ վերջին տողերը շեղակի գրել էր արդեն գրված էջի վրա։ Նամակի բովանդակությունը հետևյալն էր.

«Ճակատագրակա՛ն Կատյա։ Վազը փող կճարեմ և ետ կտամ քեզ քո երեք հազարը, և մնաս բարո՜վ, մեծ ցասման տեր կին, բայց և մնաս բարո՜վ, իմ սեր։ Վերջացնե՛նք։ Վաղը կճարեմ բոլոր մարդկանցից, իսկ եթե չճարեմ մարդկանցից, ազնիվ խոսք եմ տալիս քեզ կգնամ հորս մոտ ու կջախջախեմ նրա գլուխը և կվերցնեմ բարձի տակից, միայն թե Իվանը գնացած լինի։ Թեկուզ աքսոր գնամ, բայց կտամ քո երեք հազարը։ Իսկ դու մնաս բարով։ Խոնարհվում եմ մինչև գետին, որովհետև սրիկա եմ քո առաջ։ Ներիր ինձ։ Չէ, ավելի լավ է մի՛ ներիր. ավելի հեշտ կլինի և՛ ինձ համար, և՛ քեզ համար։ Ավելի լավ է աքսորը, քան քո սերը, որովհետև ուրիշին եմ սիրում, իսկ նրան դու շատ լավ ճանաչեցիր այսօր, էլ ինչպե՞ս կարող ես ներել։ Պիտի սպանե՛մ ինձ կողոպտողին։ Պիտի հեռանամ ձեզնից, բոլորիցդ էլ, պիտի գնամ Արևելք, որպեսզի էլ ոչ ոքի չտեսնեմ։ Նրան էլ, որովհետև միայն դու չես ինձ տանջողը, նա էլ է։ Մնա՜ս բարով։

Հ. Գ. Անեծք եմ գրում, բայց պաշտու՜մ եմ քեզ։ Լսում եմ դա կրծքիս մեջ։ Մի լար է մնացել ու զնգում է։ Ավելի լավ է երկո՛ւ կես լինի սիրտս։ Կսպանեմ ինձ, բայց նախ այդ շանը համենայն դեպս։ Կխլեմ նրանից երեք հազարը և կգցեմ քեզ։ Թեև սրիկա եմ քո առաջ, բայց գող չեմ։ Սպասիր երեք հազարը։ Շան անկողնի տակն է, վարդագույն ժապավենով։ Ես չեմ գողը, բայց սպանելու եմ ինձ կողոպտող գողին։ Կատյա, արհամարհանքով մի՛ նայիր, Դմիտրին գող չէ՛, այլ մարդասպան։ Սպանել է իր հորը և կործանել իրեն, որպեսզի կանգուն մնա և և քո հպարտությունը չհանդուրժի։ Եվ քեզ չսիրի։

Հ. Հ. Գ. Ոտքե՜րդ եմ համբուրում, մնաս բարով։

Հ. Հ. Հ. Գ. Կատյա, աղոթիր աստծուն, որ մարդիկ տան ինձ փողը։ Այդ դեպքում ձեռքերս արյունոտ չեն լինի, իսկ եթե չտան՝ արյո՛ւն կլինի։ Սպանիր ինձ։

Ստրուկդ ու թշնամիդ Դ. Կարամազով»։

Երբ Իվանը կարդաց «փաստաթուղթը», համոզվեց արդեն։ Ուրեմն սպանել է եղբայրը, ոչ թե Սմերդյակովը։ Եվ եթե ոչ Սմերդյակովը, ուրեմն նաև ոչ ինքը՝ Իվանը։ Այդ նամակը հանկարծ նրա աչքին մաթեմատիկական ճշգրտության նշանակություն ստացավ։ Նրա համար այլևս ոչ մի տարակույս չէր կարող լինել, որ Միտյան է մեղավորը։ Ի դեպ, նա երբեք չէր ունեցել այն կասկածը, թե Միտյան կարող է Սմերդյակովի հետ միասին սպանած լինել, և դա փաստորեն էլ չէր բռնում։ Իվանը լրիվ հանգստացավ։ Հաջորդ առավոտ պարզապես արհամարհանքով հիշեց Սմերդյակովին ու նրա հեգնական խայթոցները։ Մի քանի օր հետո սկսեց նույնիսկ զարմանալ, թե ինչպես ինքը կարող էր այդքան տանջալիորեն վիրավորվել նրա կասկածներից։ Որոշեց արհամարհել նրան ու մոռանալ։ Այդպես մի ամիս անցավ։ Այլևս ոչ մի հարցուփորձ չէր անում Սմերդյակովի մասին, բաց երկու անգամ լսեց հարեվանցիորեն, որ նա շատ հիվանդ է և խելքը գլխին չէ։ «Ի վերջո կխելագարվի»,— ասաց մի անգամ երիտասարդ բժիշկ Վարվինսկին, և Իվանի մտքում մնաց այդ բանը։ Այդ ամսվա վերջին շաբաթվա ընթացքում Իվանն ինքը սկսեց շատ վատ զգալ իրեն։ Արդեն գնացել էր խորհրդակցելու այն բժշկի հետ, որին Կատերինա Իվանովնան հենց դատից առաջ հրավիրել էր Մոսկվայից։ Եվ հենց այդ ժամանակ էլ Կատերինա Իվանովնայի հետ նրա հարաբերությունները ծայր աստիճան սրվեցին։ Իրար սիրահարված երկու թշնամիներ էին կարծես։ Կատերինա Իվանովնայի «վերադարձները» դեպի Միտյան, զգացմունքի վայրկենական, բայց բուռն այդ պոռթկումները կատարյալ մոլեգնության էին հասցնում արդեն Իվանին։ Տարօրինակ էր, որ մինչև մեր նկարագրած այն վերջին տեսարանը, երբ Ալյոշան Միտյայից բաժանվելուց հետո եկավ Կատերինա Իվանովնայի մոտ, Իվանը ամբողջ ամսվա ընթացքում ոչ մի անգամ չէր լսել, որ Կատյան տարակուսանք հայտնի Միտյայի մեղավոր լինելու վերաբերյալ, չնայած նրա այն բոլոր «վերադարձներին», որոնք այնքան ատելի էին Իվանի համար։ Ուշագրավ է նաև այն, որ Իվանը, զգալով, թե օրից օր ավելի ու ավելի է ատում Միտյային, միաժամանակ հասկանում էր՝ ոչ թե Կատյայի «վերադարձների» համար է ատում նրան, այլ հենց այն պատճառով, որ նա սպանել է իրենց հորը։ Զգում էր այդ բանը և լրիվ գիտակցում։ Այնուամենայնիվ, դատից տասը օր առաջ գնաց Միտյայի մոտ և փախուստի ծրագիր առաջարկեց նրան, մի ծրագիր, որ ըստ երևույթին վաղուց էր կանխամտածված։ Բացի գլխավոր պատճառից, կար մի ուրիշ բան էլ, որ նրան մղեց այդ քայլին. դա իր սրտում դեռ կոտտացող այն վերքն էր, որ մնացել էր Սմերդյակովի ասածից, թե իրեն՝ Իվանի համար իբր թե շահավոր է եղբոր դատապարտվելը, որովհետև այդ դեպքում իրենց հորից ժառանգվելիք գումարը քառասունից վաթսուն հազարի կբարձրանա իր և Ալյոշայի օգտին։ Նա որոշեց երեսուն հազար ռուբլի զոհել հենց միայն իր կողմից՝ Միտյայի փախուստը կազմակերպելու համար։ Այն օրը, երբ Միտյայի մոտից էր վերադառնում, սոսկալի տխուր ու շփոթված էր Իվանը. հանկարծ սկսել էր զգալ, որ ինքը Միտյայի փախուստն է ցանկանում ոչ միայն երեսուն հազար ռուբլի զոհելու և իր սրտի այդ վերքը բուժելու համար, այլև մի ուրիշ պատճառով։ «Գուցե որովհետև ե՞ս էլ նույնպիսի մարդասպան եմ իմ հոգու խորքում»,— հարցրեց նա ինքն իրեն։ Հոգու խորքում մի հեռավոր, բայց այրող բան կար, որ խոցում էր իր խիղճը։ Եվ մանավանդ, իր հպարտությո՛ւնը սոսկալի տանջանքներ էր կրում այդ ամբողջ ամսվա ընթացքում, բայց դրա մասին՝ հետո... Ալյոշայի հետ խոսակցոլթյունից հետո ձեռքը դնելով իր դռան զանգին և հանկարծ որոշելով Սմերդյակովի մոտ գնալ, Իվան Ֆյոդորովիչը ենթարկվեց իր սրտում անակնկալորեն բորբոքված մի յուրահատուկ զայրույթի մղումին։ Հանկարծ հիշեց, թե ինչպես Կատերինա Իվանովնան հենց քիչ առաչ գոռացել էր իրեն՝ Ալյոշայի ներկայությամբ. «Դո՛ւ, միայն դո՛ւ հավատացրիր ինձ, որ նա է սպանողը (այսինքն Միտյան)»։ Հիշելով այդ, Իվանը նույնիսկ քարացավ մի րոպե, երբեք, ոչ մի անգամ չէր հավատացրել նրան, որ սպանողը Միտյան է, և դեռ ավելին՝ ինքը ի՛ր մասին կասկած էր հայտնել, երբ այդ օրը վերադարձել էր Սմերդյակովի մոտից։ Ընդհակառակը, նա էր, Կատյան, որ իր առաջ այդ «փաստաթուղթը» դրեց և ապացուցեց իր եղբոր հանցանքը։ Եվ հանկարծ նա, հենց Կատյան, բացականչում է. «Ես ինքս գնացի Սմերդյակովի մոտ»։ Ե՞րբ է գնացել։ Իվանը ոչինչ չգիտեր դրա մասին։ Ուրեմն Կատյան բոլորովին էլ վստահ չէ այնքան, որ Միտյան է մեղավորը։ Եվ ի՞նչ կարող է ասած լինել Սմերդյակովը նրան։ Ի՞նչ է ասել հատկապես, ի՞նչ։ Ահավոր մի զայրույթ բռնկվեց Իվանի սրտում։ Չէր հասկանում, թե ինչպե՞ս կարող էր ինքը կես ժամ առաջ այդպես անպատասխան թողնել Կատյայի ասածը, առանց տեղն ու տեղը գոռալու։ Թողեց զանգը և վազեց Սմերդյակովի մոտ։ «Այս անգամ գուցե կսպանեմ նրան»,— մտածում էր ճանապարհին։

VIII։ Երրորդ ու վերջին տեսակցությունը Սմերդյակովի հետ

Դեռ կես ճանապարհին չոր ու կծու քամի բարձրացավ, ճիշտ այնպիսի քամի, որ փչում էր այդ օրը վաղ առավոտյան, և մանր, առատ ու չոր ձյուն սկսեց տեղալ։ Ձյունը չէր նստում, քամին ոլոր֊ոլոր քշում էր, և շուտով իսկական ձյունամրրիկ բարձրացավ։ Մեր քաղաքի այն մասում, ուր ապրում էր Սմերդյակովը, համարյա ոչ մի լապտերասյուն չկա։ Իվան Ֆյոդորովիչը քայլում էր խավարի մեջ, առանց նկատելու ձյունամրրիկը, բնազդորեն գտնելով ճամփան։ Գլուխն էր ցավում և տանջալի մի թխթխկոց կար քունքերի մեջ։ Զգում էր, որ ձեռքերը ջզաձգվում էին։ Քիչ էր մնացել մինչև Մարյա Կոնդրատևնայի խրճիթը, երբ հանկարծ Իվան Ֆյոդորովիչը հանդիպեց միայնակ մի հարբածի, որ կարճահասակ գեղջուկ էր, կարկտված ու քոսոտ կապա հագած, քայլում էր զիգզագներով, փնթփնթում էր ու հայհոյում։ Հանկարծ նա թողեց հայհոյելը և սկսեց երգել հարբածի խռպոտ ձայնով.

Ա՜խ մեր Վանկան գնաց Պիտեր,
Չե՜մ սպասի ես նրան։

Բայց նա ամեն անգամ ընդհատում էր այդ երկրորդ տողի վրա և նորից սկսում հայհոյել մեկի հասցեին, հետո հանկարծ նորից ձայնը գցում ու երգում էր նույն երգը։ Իվան Ֆյոդորովիչն արդեն սոսկալի ատելություն էր զգում նրա դեմ, դեռ բոլորովին էլ չմտածելով նրա մասին, և հանկարծ գիտակցեց նրա ներկայությունը։ Նույն վայրկյանին անդիմադրելի մի ցանկություն ունեցավ բռունցքն իջեցնել նրա գլխին ու գետնին փռել նրան։ Հենց նույն վայրկյանին էլ նրանք կողք-կողքի եկան, և գյուղացին, սաստիկ օրորվելով, իր ամբողջ ծանրությամբ բախվեց Իվանին։ Իվանը կատաղորեն ետ հրեց նրան։ Գեղջուկը թռավ-գնաց ու կոճղի նման շրմփաց սառած գետնին, միայն մի անգամ ցավագին տնքաց՝ «Օ-օ՜», և լռեց։ Իվանը մոտեցավ նրան։ Մարդը պառկել էր մեջքի վրա, բոլորովին անշարժ, անզգա։ «Կսառչի»,— մտածեց Իվանը և շարունակեց իր ճամփան դեպի Սմերդյակովի տունը։

Մարյա Կոնդրատևնան, որ մոմը ձեռքին վազել էր դուռը բացելու, դեռ միջանցքում շշնջաց Իվանին, թե Պավել Ֆյոդորովիչը (այսինքն Սմերդյակովը) շատ հիվանդ է, շա՜տ, ոչ թե պառկել է, այլ համարյա թե խելքը կորցրել է մի տեսակ և նույնիսկ հրամայեց ետ տանել թեյը, չուզեց խմել։

— Գժություննե՞ր է անում, ինչ է,— կոպտորեն հարցրեց Իվան Ֆյոդորովիչը։

— Չէ՜, ինչ գժություն, ընդհակառակը, բոլորովին սսկվել-նստել է, միայն թե դուք շատ երկար մի խոսեք նրա հետ...— խնդրեց Մարյա Կոնդրատևնան։

Իվան Ֆյոդորովիչը դուռը բացեց ու ներս մտավ։

Անցյալ անգամվա նման շատ տաք էր սենյակը, բայց մի քանի նկատելի փոփոխություններ կային. պատի տակ դրված նստարաններից մեկը դուրս էին տարել և դրա տեղը գրավել էր կարմիր փայտե մի բազմոց՝ մեծ, հին, կաշեպատ։ Բազմոցի վրա անկողին էր փռված՝ սպիտակ ու բավական մաքուր բարձերով։ Անկողնի վրա, նույն տնային զգեստը հագած, նստել էր Սմերդյակովը։ Սեղանը բերել էին բազմոցի առաջ, այնպես որ սենյակում շարժվելու տեղ չէր մնացել։ Սեղանի վրա դեղին շապկով մի հաստ գիրք կար, բայց Սմերդյակովը չէր կարդում, նստել էր ու ոչինչ չէր անում կարծես։ Երկար, լուռումունջ հայացքով դիմավորեց Իվան Ֆյոդորովիչին, և երևում էր, որ բոլորովին չզարմացավ նրան տեսնելով։ Շատ էր փոխվել Սմերդյակովի դեմքը, շատ էր նիհարել ու դեղնել։ Աչքերը փոս էին ընկել, ներքևի կոպերը կապտել էին։

— Ինչ է, իսկապե՞ս հիվանդ ես,— կանգ առավ Իվան Ֆյոդորովիչը։— Ես քեզ երկար չեմ զբաղեցնի, նույնիսկ վերարկուս էլ չեմ հանի։ Բայց ո՞ւր կարելի է նստել այստեղ։

Նա անցավ մյուս ծայրը, մի աթոռ մոտեցրեց ու նստեց։

— Ի՞նչ ես լուռ-լուռ նայում ինձ։ Ես միայն մի հարցով եմ եկել, և երդվում եմ, չեմ գնա, մինչև պատասխան չտաս ինձ. քեզ մոտ եկե՞լ է այն օրիորդը՝ Կատերինա Իվանովնան։

Սմերդյակովը երկար լուռ մնաց, շարունակելով հանգիստ նայել Իվանին, բայց հանկարծ ձեռքը թափ տվեց ու երեսը դարձրեց մյուս կողմ։

— Ի՞նչ է,— բացականչեց Իվանը։

— Ոչինչ,

— Ինչպե՞ս թե ոչինչ։

— Դե հա, եկավ. Ձե՞ր ինչ գործն է։ Հանգիստ թողեք ինձ։

— Չէ՜, չեմ թողնի։ Ասա՛, ե՞րբ եկավ։

— Է՜, նրան մոռացել եմ նույնիսկ,— ասաց Սմերդյակովը արհամարհական մի ժպիտով և հանկարծ նորից, դեմքը դարձնելով Իվանին, աչքերը հառեց մի տեսակ մոլեգին ատելությամբ լի հայացքով, հենց այն հայացքով, որով նայել էր նախորդ տեսակցության ժամանակ, մեկ ամիս առաջ։

— Ինքներդ ասես հիվանդ լինեք, տես է՜, լղարել եք, գույն չկա ձեր երեսին,— ասաց նա։

Մի կողմ թող իմ առողջությունը, ասա՛ այն, ինչ հարցնում են քեզ։

— Բայց ինչո՞ւ դեղնել են ձեր աչքերը։ Սպիտակուցները լրիվ դեղին են։ Շա՞տ եք տանջվում, ի՞նչ է։

Նա արհամարհանքով ժպտաց և մեկ էլ հանկարծ ուղղակի ծիծաղեց։

— Լսի՛ր. ասացի, որ չեմ գնա, մինչև պատասխան չտաս,— գոռաց Իվանը սոսկալի ջղայնացած։

— Ինչո՞ւ եք կպել ինձ։ Ինչո՞ւ եք ինձ տանջում,— ասաց Սմերդյակովը տառապալից ձայնով։

— Է՜, գրո՛ղը տանի։ Ես գործ չունեմ քեզ հետ, Պատասխանի՛ր հարցիս, և անմիջապես կգնամ։

— Ո՛չ մի պատասխան էլ չունեմ,— հայացքն իջեցրեց նորից Սմերդյակովը,

— Հավատա ինձ՝ կստիպե՛մ քեզ, որ պատասխանես։

— Ի՞նչ եք այդպես անընդհատ անհանգստանում,— հանկարծ ուղղակի նայեց նրան Սմերդյակովը, բայց ոչ թե պարզապես արհամարհանքով, այլ արդեն մի տեսակ զզվանքի արտահայտությամբ։— Որովհետև դա՞տն է սկսվում վաղը։ Ձեզ ոչինչ չի լինի, հասկանո՞ւմ եք, հավատացե՛ք վերջապես։ Գնացեք տուն, պառկեք ու հանգիստ քնեք, ոչ մի բանից մի՛ վախեցեք։

— Չեմ հասկանում քեզ... վաղը ինչի՞ց պետք է վախենամ,— ասաց Իվանը զարմացած, և հանկարծ իսկապես նրա հոգին սարսռաց վախի սառեցնող մի զգացումով։ Սմերդյակովը հայացքով լափեց նրան։

— Չեք հասկանո՞ւմ,— երկարեց նա հանդիմանորեն։—Զարմանում եմ, որ խելոք մարդը այսպես ծիծաղելի դերասանություն է անում։

Իվանը լուռ նայում էր նրան։ Միայն այդ խոսելու ձևն արդեն, այդ բոլորովին անսպասելի, մի տեսակ անհավատալիորեն մեծամիտ շեշտը, որով հիմա իրեն դիմում էր իր նախկին ծառան, արտասովոր մի բան էր ինքնին։ Նույնիսկ անցյալ անգամ այսպիսի շեշտով չէր խոսել նա համենայն դեպս։

— Ասում եմ ձեզ, վախենալու բան չունեք։ Ոչ մի վկայություն չեմ տա ձեր դեմ, ոչ մի հանցանշան չկա։ Տես է՜, դողում են ձեռքերը։ Ինչո՞ւ ձեր մատները այդպես պար են գալիս։ Գնացեք տուն, դուք չեք սպանիչը։

Իվանը ցնցվեց։ Հիշեց Ալյոշային։

— Գիտեմ, որ ես չեմ...— թոթովեց նա։

— Գի-տե?ք,— նորից վրա բերեց Սմերդյակովը։

Իվանը վեր թռավ ու բռնեց նրա ուսից։

— Ասա՛ ամեն ինչ, գարշելի՛ արարած։ Ամե՜ն ինչ ասա։

Սմերդյակովը բոլորովին չվախեցավ։ Պարզապես խելահեղ մի ատելությամբ աչքերը բևեռեց նրան։

— Դե ուրեմն հենց դո՛ւք սպանեցիք, եթե այդպես է,— կատաղորեն փսփսաց նա։

Իվանը դանդաղ ետ ընկավ իր աթոռին, կարծես մի բան կշռադատելով։ Եվ ծիծաղեց չարախնդորեն։

— Նորից այդ օրվա մասի՞ն է խոսքդ։ Այն, որ անցյալ անգամ էլ ասացիր։

— Անցյալ անգամ էլ կանգնել էիք իմ առաջ և ամեն ինչ հասկանում էիք, հիմա էլ հասկանում եք։

— Հասկանում եմ միայն, որ դու խելագար ես։

— Դեռ չի՜ էլ ձանձրանում մարդը։ Երես֊երեսի նստել ենք, էլ ի՞նչ կարիք կա միմյանց աչքին փոշի փչելու, ի՞նչ կարիք կա դերասանություն անելու։ Կամ էլ թե չէ՝ դեռ ուզում եք ի՞նձ վրա գցել մենակ, այն էլ իմ աչքի առա՞ջ։ Դո՛ւք սպանեցիք, բուն սպանիչը հենք դուք եք, իսկ ես պարզապես ձեր կամակատարն էի, ձեր հավատարիմ ծառան, և ձեր ասածով էլ այդ գործը կատարեցի։

— Կատարեցի՞ր։ Ինչ է, դո՞ւ սպանեցիր,— սառեց-մնաց Իվանը։

Կարծես մի բան ցնցվեց նրա ուղեղում, և ամբողջ մարմինն սկսեց դողալ մանր, մրսեցնող սարսուռով։ Հիմա էլ Սմերդյակովն էր, որ զարմացած նայեց նրան, վերջապես երևի նա էլ շշմեց, երբ տեսավ, որ անկեղծ է Իվանի զգացած վախը։

— Բայց մի՞թե իսկապես ոչինչ չգիտեիք,— թոթովեց նա թերահավատորեն, ծուռ-ծուռ ժպտալով նրա երեսին։

Իվանը անընդհատ նայում էր նրան, կարծես լեզուն կավել էր։

Ա՜խ մեր Վանկան գնաց Պիտեր,
Չե՜մ սպասի ես նրան,—

հնչեց հանկարծ նրա գլխում։

— Գիտե՞ս ինչ, վախենում եմ, որ դու երազես, դու ուրվական ես իմ առաջ նստած,— թոթովեց նա։

— Ոչ մի ուրվական չկա այստեղ, միայն մենք երկուսս ենք, և մեկ էլ մի երրորդը։ Կասկած չկա, նա այստեղ է հիմա, այդ երրորդը՝ մեր երկուսի միջև։

— Ո՞վ է, Ո՞վ կա այստեղ։ Ո՞վ է երրորդը,— բացականչեց Իվան Ֆյոդորովիչը վախեցած, և շուրջը նայեց՝ աչքերն շտապ-շտապ մի անկյունից մյուսը տանելով։

— Այդ երրորդը աստվածն է, նույնինքն նախախնամությունը, նա հիմա այստեղ է, մեզ մոտ, միայն թե մի՛ փնտրեք նրան, չեք գտնի։

— Սո՛ւտ ես ասում, որ դու ես սպանել,— կատաղորեն բղավեց Իվանը։— Դու կա՛մ խելագար ես, կամ էլ իմ հոգու հետ ես խաղում, ինչպես անցյալ անգամ։

Սմերդյակովը դեռ շարունակում էր հետաքրքրությամբ հետևել նրան, բոլորովին չվախենալով։ Դեռ ոչ մի կերպ չէր կարողանում հաղթահարել իր թերահավատությունը, դեռ նրան թվում էր, թե Իվանը «ամեն ինչ գիտե», բայց պարզապես այդպես է ձևացնում, որպեսզի «հենց իր աչքի առաջ ամեն ինչ իր վրա գցի»։

— Սպասեք մի րոպե,— ասաք նա ի վերջո թույլ ձայնով և հանկարծ, սեղանի տակից դուրս հանելով իր ձախ ոտքը, սկսեք տաբատը վեր ծալել։ Երկար ու սպիտակ գուլպա էր հագել և հողաթափ։ Առանց շտապելու արձակեց կապիչը և մատները խցկեց գուլպայի մեջ, մինչև խորքը։ Իվան Ֆյոդորովիչը նայում էր նրան և հանկարծ ցնցվեց՝ սարսափից ջղաձգվելով։

— Գի՜ժ, խելագա՜ր,— բղավեց նա և, արագորեն ցատկելով տեղից, ետ նետվեց, այնպես որ մեջքով զարնվեց պատին ու կարծես կպավ-մնաց, ոտից գլուխ ձգվելով ու քարանալով։ Խելահեղ սարսափով նայում էր Սմերդյակովին։ Իսկ Սմերդյակովը, առանց մազաչափ անգամ ազդվելու նրա սարսափից, շարունակում էր քրքրել գուլպայի խորքերը, կարծես ջանալով մի բան բռնել այնտեղ մատներով ու դուրս քաշել։ Իվան Ֆյոդորովիչը տեսավ, որ ինչ-որ թղթեր էին դրանք կամ թղթերի մի ծրար։ Սմերդյակովը դուրս քաշեց ծրարը և դրեց սեղանի վրա։

— Ահա՛,— ասաց նա մեղմորեն։

— Ի՞նչ է,- պատասխանեց Իվանը դողալով։

— Հաճեցեք նայել,— նույն մեղմ ձայնով ասաց Սմերդյակովը։

Իվանը մոտեցավ սեղանին, վերցրեց ծրարը և սկսեց բանալ, բայց հանկարծ մատները ետ քաշեց, կարծես նողկալի, սարսափելի մի սողունի էր դիպել։

— Ձեր մատները անընդհատ ցնցվում են է՜, դող է բռնել,— նկատեց Սմերդյակովը և ինքն անձամբ, առանց շտապելու, բացեց ծրարը։ Հարյուր ռուբլիանոց վարդագույն բանկնոտների երեք կապոց կար ծրարի մեջ։

— Ամբողջն էլ այստեղ է, ամբողջ երեք հազարը, կարող եք չհաշվել։ Վերցրեք,— առաջարկեց նա Իվանին, գլխի շարժումով ցույց տալով փողը։ Իվանը փուլ եկավ աթոռին։ Պատի պես գունատ էր։

— Վախեցրիր ինձ... այդ գուլպայովդ...— ասաց նա, մի տեսակ տարօրինակ ժպտալով։

— Բայց իրո՞ք, իրո՞ք մինչև հիմա չգիտեիք,— կրկին հարցրեց Սմերդյակովը։

— Չէ, չգիտեի։ Միշտ էլ մտածում էի, որ Դմիտրին է։ Եղբա՜յր իմ։ Եղբա՜յր։ Ա՜խ։— Նա հանկարծ երկու ձեռքով բռնեց գլուխը։— Լսի՛ր. մենա՞կ ես սպանել։ Առա՞նց եղբորս, թե եղբորս հետ։

— Միայն ձեզ հետ, ձեզ հետ միասին եմ սպանել, իսկ Դմիտրի Ֆյոդորովիչն այնպես էլ ոչ մի մեղք չունի։

— Լավ, լավ... Իմ մասին հետո։ Ինչո՞ւ եմ այսպես անընդհատ դողում... Բառերը չեմ կարողանում արտասանել։

— Միշտ էլ քաջ էիք այն ժամանակ, այսինքն թե «ամեն ինչ թույլատրելի է» ասում էիք, իսկ հիմա ա՜յ թե վախեցաք այսպես, հա՞,— քրթմնջում էր Սմերդյակովը, զարմանալով։ — Լիմոնադ չե՞ք ուզում, անմիջապես կասեմ, որ բերեն։ Շատ լավ կթարմացնի։ Միայն թե նախ այս բանը պետք է ծածկել։

Եվ նա նորից գլխով ցույց տվեց փողը։ Նա հենց վեր էը կենում, որպեսզի դռնից կանչի Մարյա Կոնդրատևնային և ասի, որ պատրաստի ու բերի լիմոնադը, բայց նախ մի բան փնտրեց փողը ծածկելու և աղջկա աչքից թաքցնելու համար. սկզբում թաշկինակը հանեց, բայց որովհետև դա շատ կեղտոտ էր նորից, վերցրեց այն հաստ ու դեղին գիրքը, որ Իվանը ներս մտնելու ժամանակ նկատել էր սեղանին, և դրեց փողի կապոցների վրա։ Գիրքը կոչվում էր «Սրբո հորն մեր ո Իսահակ Ասորու ճառերը»։ Իվան Ֆյոդորովիչը մեքենաբար կարդաց վերնագիրը։

— Լիմոնադ չեմ ուզում,- ասաց նա։— Իմ մասին՝ հետո։ Նստիր ու պատմիր՝ ինչպե՞ս արեցիր այդ բանը։ Ամեն ինչ պատմիր...

— Գոնե վերարկուն հանեիք, թե չէ կքրտնեք։

Իվան Ֆյոդորովիչը, կարծես հիմա միայն գլխի ընկնելով, քաշեց-հանեց վերարկուն և, առանց աթոռից վեր կենալու, նետեց նստարանի վրա։

— Դե պատմիր, պատմի՛ր խնդրեմ։

Խաղաղվել էր կարծես։ Վստահ սպասում էրք որ Սմերդյակովը ամեն ինչ կասի հիմա։

— Պատմեմ, թե ինչպե՞ս կատարվեց դա,— հառաչեց Սմերդյակովը։— Ամենաբնական ձևով կատարվեց, հենց այն ձեր խոսքերից ելնելով...

— Իմ խոսքերի մասին՝ հետո,— ընդհատեց նորից Իվանը, բայց արդեն ոչ թե առաջվա նման գոռալով, այլ հաստատորեն արտասանելով բառերը և կարծես լիովին իշխելով իրեն։— Միայն թե մանրամասն պատմի՛ր ինչպե՞ս արեցիր այդ բանը։ Կարգով պատմիր ամեն ինչ։ Ոչինչ մի՛ մոռանա։ Մանրամասնությունները, հատկապես մանրամասնությունները։ Խնդրում եմ։

— Դուք գնացիք, հետո ես նկուղ ընկա...

— Իսկապես նոպա՞ էր, թե կեղծեցիր։

— Պարզ է, որ կեղծեցի։ Ամեն ինչ կեղծեցի։ Սանդուղքից հանգիստ իջա, հենց մինչև հատակը, հանգիստ պառկեցի այնտեղ, և հենց որ պառկեցի, սկսեցի գոռալ։ Եվ երբ դուրս էին տանում, ցնցվում էի։

— Սպասի՛ր։ Եվ շարունակ կեղծո՞ւմ էիր, հետո՞ էլ, հիվանդանոցո՞ւմ էլ։

— Չէ, բնավ երբեք։ Հենց հաջորդ օրը, առավոտ շուտ, դեռ հիվանդանոց տանելուց առաջ, իսկականը խփեց, և այնքան ուժեղ նոպա էր, որ արդեն քանի տարի է այդպիսի բան չէր եղել։ Երկու օր բոլորովին կորցրել էի ուշքս։

— Լավ, լավ։ Շարունակիր։

— Դրեցին ինձ այն անկողնի վրա, հենց գիտեի, որ այնտեղ էլ կդնեն, այն բարակ պատի ետևը, որովհետև ամեն անգամ, երբ հիվանդ էի լինում, Մարֆա Իգնատևնան գիշերը ինձ պառկեցնում էր հենց այդ բարակ պատի ետևը, իրենց մոտ։ Նա միշտ էլ ինձ քնքուշ է վերաբերվել, հենց իմ ծնված օրից։ Գիշերը տնքում էի, միայն թե մեղմ։ Անընդհատ սպասում էի Դմիտրի Ֆյոդորովիչին։

— Ինչպե՞ս թե սպասում էիր։ Քեզ մո՞տ էր գալու։

— Ինչո՞ւ ինձ մոտ։ Սպասում էի, որ կգա, տուն կմտնի, որովհետև այլևս ինձ համար ոչ մի տարակույս չկար, որ նա հենց այդ գիշեր կգա, քանի որ այլևս ինձ չտեսնելով և ոչ մի լուր չստանալով՝ անպայման ստիպված էր ինքը անձամբ տուն մտնել ցանկապատից, ինչպես որ կարող էր արդեն, և մտնելուց հետո մի բան պիտի անե՛ր։

— Իսկ եթե չգա՞ր։

— Այդ դեպքում ոչինչ չէր պատահի։ Առանց նրան ես սիրտ չէի անի։

— Լավ, լավ... ավելի հասկանալի պատմիր, մի՛ շտապիր. և մանավանդ՝ ոչինչ բաց մի՛ թողնի։

— Սպասում էի, որ նա կսպանի Ֆյոդոր Պավչովիչին... հաստատ կսպանի։ Որովհետև այդպես նախապատրաստել էի նրան... վերջին օրերը... և մանավանդ որ այդ նշանները իմացել էր արդեն։ Նրա կասկածամտությունը և այն կատաղությունը, որ այդ օրերին կուտակվել էր նրա մեջ, պետք է անպայման ստիպեին նրան, որ այդ նշանների միջոցով հենց տան ներսը մտնի։ Անպայման, հենց այդպես էլ սպասում էի։

— Կա՛ց,— ընդհատեց Իվանը,— եթե նա սպաներ, ուրեմն կվերցներ ու կտաներ փողը. հենց այդպես պետք է մտածեիր, չէ՞։ Դրանից հետո քե՞զ ինչ էր հասնելու։ Չեմ տեսնում այդ բանը։

— Բայց նա երբեք էլ չէր կարող փողը գտնել։ Ես հենց միայն ասել էի նրան, որ փողը անկողնի տակ է։ Բայց դա ճիշտ չէր։ Առաջ տուփի մեջ էր փողը, հասկանո՞ւմ եք։ Իսկ հետո, քանի որ Ֆյոդոր Պավլովիչը ամբողջ աշխարհում միայն ինձ էր վստահում, ես նրան միտք տվի, որ այն փողի ծրարը պահի անկյունում, սրբապատկերների ետևը, որովհետև ոչ ոքի մտքով էլ չէր անցնի այդտեղ նայել, մանավանդ եթե աճապարանքով ներս մտնի։ Այնպես որ, այդ ծրարը հենց այդտեղ էր, սրբապատկերների ետևը։ Իսկ անկողնի տակ պահելը բոլորովին ծիծաղելի կլիներ, տուփը գոնե կարելի էր բանալիով կողպել։ Բայց այստեղ հիմա բոլորն էլ հավատացել են, որ անկողնի տակ էր փողը։ Հիմար դատողություն։ Այ ուրեմն եթե Դմիտրի Ֆյոդորովիչը կատարեր հենց այդ սպանողությունը, ոչինչ չէր գտնի և շտապ կփախչեր, ամեն մի խշշոցից վախենալով, ինչպես միշտ էլ լինում է սպանիչներին, կամ էլ թե չէ՝ կձերբակալվեր։ Այնպես որ այդ դեպքում ես միշտ էլ կարող էի, ասենք հաջորդ օրը, կամ էլ հենց նույն գիշերը ելնել սրբապատկերների ետևը, այդ փողը վերցնել ու տանել, և ամեն ինչ Դմիտրի Ֆյոդորովիչի վրա կգցեին։ Միշտ էլ կարող էի դրա վրա հույս դնել,

— Լավ, բայց եթե չսպաներ, այլ պարզապես ծեծե՞ր։

— Եթե չսպաներ, ես անշուշտ չէի համարձակվի փողը վերցնել և ամեն ինչ զուր կլիներ։ Բայց այսպիսի հաշիվ էլ կար. նա այնպես կծեծի, որ Ֆյոդոր Պավլովիչը ուշքը կկորցնի, ես էլ այն ժամանակ կհասնեմ ու կվերցնեմ փողը, իսկ հետո Ֆյոդոր Պավլովիչին այնպես կասեմ, որ հենց միայն Դմիտրի Ֆյոդորովիչն է փողը հափշտակել, նրան ծեծելուց հետո, ուրիշ ոչ ոք։

— Սպասիր... խառնում եմ արդեն։ Ուրեմն, համենայն դեպս Դմիտրին սպանեց, իսկ դու միայն փո՞ղը վերցրիր։

— Չէ, նա չի սպանել։ Ինչ կա որ, ես հիմա էլ կարող էի ձեզ ասել որ սպանիչը նա է... Բայց չեմ ուզում հիմա ձեր առաջ սուտ ասել, որովհետև... որովհետև եթե դուք իսկապես, ինչպես ինքս էլ տեսնում եմ, մինչև այս րոպես ոչինչ չէիք հասկանում և ձևեր չէիք թափում, որ ձեր բացահայտ մեղքը հենց իմ երեսին գցեք, համենայն դեպս նորից էլ դուք եք մեղավորը ամեն ինչում, որովհետև գիտեիք սպանողության մասին և ինձ էլ հանձնարարեցիք սպանողության գործը, իսկ ինքներդ, ամեն ինչ իմանալով հանդերձ, ելաք գնացիք։ Դրա համար էլ ուզում եմ այս երեկո ձեր երեսին ապացուցել, որ այս բոլորի մեջ գլխավոր սպանիչը միայն դուք եք, իսկ ես բոլորովին երկրորդական եմ, թեև ես եմ սպանել։ Իսկ ամենաօրինավոր սպանիչը հենց դո՛ւք եք։

— Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ եմ մարդասպան։ Օ՜ աստված իմ,— չդիմացավ վերջապես Իվանը, մոռանալով, որ իրեն վերաբերող բոլոր հարցերը թողել էր պարզելու խոսակցության վերջում։ Այդ նույն Չերմաշնյայի հա՞րցն է նորից։ Սպասիր, ասա՛ ինձ, ինչո՞ւ քեզ պետք էր իմ համաձայնությունը, եթե իրոք Չերմաշնյան որպես համաձայնություն ընդունեցիր։ Հիմա՞ ինչպես կբացատրես այդ բանը։

— Վստահ լինելով ձեր համաձայնության, ես արդեն կիմանայի, որ դուք, վերադառնալուց հետո, այդ կորած երեք հազարի համար աղմուկ֊աղաղակ չեք բարձրացնի, եթե մի որևէ պատճառով իշխանությունը ինձ վրա կասկածեր Դմիտրի Ֆյոդորովիչի տեղ կամ էլ որպես Դմիտրի Ֆյոդորովիչի մեղսակից. ընդհակառակը ինձ կպաշտպանեիք ուրիշներից... Իսկ ժառանգությունը ստանալով, հետագա ձեր ամբողջ կյանքում, երբ որ կարողանայիք, այնպես էլ կվարձատրեիք ինձ, որովհետև համենայն դեպս այդ ժառանգությունը իմ միջոցով ստացած կլինեիք, այնինչ եթե Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնայի հետ ամուսնանար՝ ճիվերս միայն կստանայիք։

— Հա՜։ Ուրեմն դու միտք ունեիր հետո՜ էլ տանջել ինձ, ամբո՜ղջ իմ կյանքում,— կրճտացրեց Իվանը։— Հապա՞ եթե չգնայի այն ժամանակ, այլ ուղղակի հայտնեի քո մասին։

— Իսկ ի՞նչ կարող էիք հայտնել այն ժամանակ։ Թե ես ձեզ համոզում եմ Չերմաշնյա՞ գնալ։ Բայց դա հիմարություն է, չէ՞։ Բացի այդ, մեր խոսակցությունից հետո կա՛մ պիտի գնայիք, կամ էլ մնայիք։ Եթե մնայիք, ուրեմն ոչինչ էլ չէր պատահի, այնպես էլ կիմանայի, որ դուք չեք ուզում այդ բանը, և ոչ մի քայլ չէի անի։ Բայց քանի որ գնացիք արդեն, ուրեմն, նշանակում է, ինձ վստահացրիք, որ չեք համարձակվի իմ դեմ հայտնել դատարանին և այդ երեք հազարն էլ ներում եք ինձ։ Եվ բոլորովին չէիք էլ կարող հալածել հետո, որովհետև այդ դեպքում ես ամեն ինչ կպատմեի դատարանում, այսինքն ոչ թե այն, որ ես գողացել եմ կամ սպանել (այդ բանը չէի ասի), այլ այն, որ դուք ինքներդ ինձ դրդում էիք գողանալ ու սպանել, բայց ես պարզապես չհամաձայնվեցի։ Հենց դրա համար էլ այն ժամանակ ինձ պետք էր ձեր համաձայնությունը, որ դուք ոչ մի բանով չկարողանայիք նեղը դնել ինձ, որովհետև ի՞նչ ապացույց կարող էիք բերել որ, իսկ ես միշտ էլ կարող էի ձեզ նեղը դնել, մեջտեղ հանելով, թե ինչպիսի մարմաջ ունեիք ձեր ծնողի մահվան, և այ ասում եմ՝ հասարակության մեջ բոլորն էլ դրան կհավատային և դուք ամոթով կմնայիք ամբողջ կյանքում։

— Ուրեմն ունեի՞, ունեի՞ այդ մարմաջը, ունեի՞,— կրճտացրեց նորից Իվանը։

— Անպայման ունեիք և ձեր համաձայնությամբ դուք լուռումունջ թույլ տվիք ինձ, որ անեմ այդ գործը,— Սմերդյակովն անհողդողդ նայեց Իվանին։ Շատ տկար էր նա և խոսում էր մեղմ ու հոգնած, բայց ներքին թաքուն մի բան հրահրում էր նրան, երևի մի որևէ մտադրություն ուներ։ Իվանը նախազգաց այդ բանը։

— Շարունակիր,— ասաց նա,— շարունակիր այդ գիշերվա մասին։

— Էլ ի՜նչ շարունակեմ։ Պառկել էի ուրեմն, և մեկ էլ լսեցի՝ Ֆյոդոր Պավլովիչը կարծես թե գոռաց։ Իսկ դրանից առաջ Գրիգորի Վասիլևիչը հանկարծ վեր էր կացել ու գնացել էր դուրս, և հանկարծ բոռացել էր, հետո ամեն ինչ լուռ էր, խավար։ Պառկել եմ, սպասում եմ, սիրտս խփում է, չեմ կարողանում համբերել։ Վեր կացա վերջապես ու գնացի, տեսնում եմ՝ ձախ կողմից պատուհանը բաց է այգու վրա, մի քանի քայլ էլ գնացի ձախ, որ ականջ դնեմ՝ ողջ֊առողջ նստե՞լ է այնտեղ, թե չէ, և լսեցի՝ Ֆյոդոր Պավլովյւչը ետ ու առաջ է անում, ախ է քաշում, ուրեմն ողջ է։ Է՜խ, մտածեցի։ Մոտեցա պատուհանին, «Ես եմ» գոռացի նրան։ Իսկ նա թե՝ «Այստեղ էր, այստեղ էր, փախա՜վ»։ Այսինքն ուզում էր ասել Դմիտրի Ֆյոդորովիչը։ «Գրիգորիին սպանե՜ց»։— «Որտե՞ղ»,— փսփսացի ես։ «Այնտեղ, անկյունում»,— ցույց տվեց նա, ինքն էլ փսփսաց։ «Սպասեք»,— ասացի։ Գնացի անկյունը, փնտրելու, և պատի մոտ էլ հենց դեմ առա Գրիգորի Վասիլևիչին՝ պառկել էր արյունլվա, ուշքը կորցրած։ «Ուրեմն ճիշտ է, որ Դմիտրի Ֆյոդորովիչն է եկել»,— անցավ անմիջապես մտքովս, և իսկույն տեղն ու տեղը որոշեցի հենց միանգամից վերջացնել գործը, քանի որ Գրիգորի Վասիլևիչը եթե դեռ ողջ էլ էր, առայժմ ոչինչ չէր տեսնի՝ այդպես անզգա պառկած։ Միակ վտանգը այն էր, որ հանկարծ Մարֆա Իգնատևնան կարող էր զարթնել։ Զգացի դա այդ րոպեին, բայց այդ մարմաջը ինձ բռնել էր արդեն, այնքան, որ շունչս կտրվեց։ Նորից եկա պատուհանի տակ և ասացի Ֆյոդոր Պավլովիչին. «Այստեղ է, եկել է, Ագրաֆենա Ալեքսանդրովնան է եկել, ուզում է ներս գալ»։ Ուղղակի ոտից գլուխ ցնցվեց երեխայի նման։ «Ո՞ւր այստեղ։ Ո՞ւր»,— հառաչեց ուղղակի, բայց դեռ չէր հավատում։ «Այնտեղ կանգնել է,— ասացի,— բաց արեք»։ Հենց պատուհանից էլ նայում էր ինձ, հավատում էր ու չէր հավատում, բայց վախենում էր դուռը բանալ. է՜, ինձնից էլ արդեն վախենում է, մտածեցի։ Եվ ծիծաղելի բան. հանկարծ խելքիս փչեց, որ այդ նշանը թխկացնեմ պատուհանի շրջանակին, հենց իր աչքի առաջ, այսինքն թե Գրուշենկան է եկել. խոսքերիս կարծես թե չէր հավատում, բայց հենց որ նշանը թխկացրի, անմիջապես վազեց դուռը բանալու։ Բացեց։ Ներս էի մտնում, բայց նա կանգնել էր, մարմնով փակել ճանապարհը, չէր թողնում։ «Ո՞ւր է նա, ո՞ւր»,— նայում է ինձ ու դողում է։ Է՜, մտածեցի, եթե այսպես վախենում է ինձնից, վա՜տ է բանը։ Եվ մեկ էլ ոտքերս թուլացան վախից, որ նա ինձ ներս չի թողնի, կամ էլ կգոռա, կամ հանկարծ Մարֆա Իգնատևնան կվազի-կգա, և կամ էլ մի որևէ բան կպատահի. էլ չեմ հիշում, երևի գույնս գցել կանգնել էի նրա առաջ։ «Այնտեղ է ախր, այնտեղ,— փսփսացի,— պատուհանի տակ, ինչպե՞ս չտեսաք նրան»։— «Իսկ դու բե՛ր նրան այստեղ, բե՛ր նրան այստեղ»։— «Վախենում է,— ասացի,— գոռոցից վախեցել, թփի տակ է թաքնվել, գնացեք ինքներդ կանչեցեք ձեր սենյակից»։ Վազեց ներս, մոտեցավ պատուհանին, մոմը դրեց պատուհանի մեջ։ «Գրո՜ւշենկա,— կանչեց,— Գրուշենկա, այստե՞ղ ես»։ Այդպես կանչում էր, բայց չէր ուզում պատուհանից դուրս թեքվել, չէր ուզում ինձնից մի քայլ հեռանալ, հենց այդ ահուդողից էր, որովհետև շատ էր վախեցել ինձնից, դրա համար էլ չէր համարձակվում իմ կողքից հեռանալ։ «Ա՜յ այնտեղ է,— ասացի ես (մոտեցա պատուհանին, ինքս լրիվ դուրս թեքվեցի),— ա՜յ այնտեղ, թփի մեջ, ծիծաղում է ձեզ, տեսնո՞ւմ եք»։ Մեկեն հավատաց, ուղղակի սկսեց դողալ, սոսկալի սիրահարված էր ախր. և ամբողջ մարմնով պատուհանից դուրս թեքվեց։ Ես իսկույն վերցրի այն երկաթե մամլակը, նրա սեղանի վրա էր, հիշո՞ւմ եք, մի երեք ֆունտ կլինի ծանրությունը. թափ առա և ետևից... ուղղակի գագաթին՝ մամլակի անկյունով։ Չգոռաց նույնիսկ։ Միայն փուլ եկավ հանկարծ, իսկ ես մի անգամ էլ խփեցի, երրորդ անգամ էլ։ Երրորդին զգացի, որ ջարդեցի գանգը։ Հանկարծ մեջքի վրա ընկավ, երեսը վեր, ամբողջ արյուն։ Նայեցի շուրջս, արյուն չկար վրաս, չէր ցայտել. մամլակը սրբեցի, տեղը դրի, ելա սրբապատկերների մոտ, ծրարից հանեցի փողը, իսկ ծրարը գցեցի հատակին, վարդագույն ժապավենն էլ կողքը։ Իջա այգի, ոտից գլուխ դողում էի։ Մոտեցա ուղղակի այն խնձորենուն, որի վրա խոռոչ կա, գիտեք այդ խոռոչը, իսկ ես արդեն վաղուց էի նկատի առել, այնտեղ արդեն մի լաթի կտոր ու թուղթ կար, վաղուց էի պատրաստել։ Ամբողջ գումարը փաթաթեցի թղթի մեջ, հետո էլ լաթի մեջ և խցկեցի դրա խորքը։ Այդպես էլ երկու շաբաթից ավելի մնաց այնտեղ, այ հենց այս գումարը, հետո երբ հիվանդանոցից դուրս եկա՝ հանեցի։ Ուրեմն այգուց ետ եկա, պառկեցի անկողնիս և ահուդողով մտածեցի։ «Եթե Գրիգորի Վասիլևիչը ուղղակի սպանված է, այդ դեպքում շատ վատ կարող է լինել, իսկ եթե չի սպանված և ուշքի գա, շա՜տ լավ կլինի, որովհետև այդ դեպքում նա վկա է, որ Դմիտրի Ֆյոդորովիչը եկել էր, ուրեմն հենց նա է սպանել ու փողը տարել»։ Եվ սկսեցի երկմտանքից ու անհամբերությունից տնքալ, որպեսզի շուտով արթնացնեմ Մարֆա Իգնաաևնային։ Վերջապես նա վեր կացավ, ուղղակի վազեց ինձ մոտ, բայց երբ հանկարծ տեսավ, որ Գրիգորի Վասիլևիչը չկա, վազելով դուրս գնաց, հետո լսեցի՝ սկսեց ճչալ։ Է՜հ, դրանից հետո այդ ամբողջը շարունակվեց մինչև առավոտ, իսկ իմ սիրտն էլ լրիվ հանգստացավ այլևս։

Սմերդյակովը կանգ առավ։ Իվանը մեռելային լռության մեջ լսել էր նրան շարունակ, առանց շարժվելու, աչքերը չհեռացնելով նրանից։ Իսկ Սմերդյակովը պատմելու ընթացքում մեկ-մեկ միայն նայում էր նրան, ավելի շատ մի կողմ էր թեքում հայացքը։ Երբ վերջացրեց իր պատմությունը, հայտնապես հուզվել էր ու ծանր էր շնչում։ Դեմքին քրտինք երևաց։ Բայց կարելի չէր կռահել՝ զղջահարությո՞ւն էր զգում, թե ինչ։

— Սպասիր,— վրա բերեց Իվանը, մի բան մտածելով։— Իսկ դո՞ւռը։ Եթե նա քո՛ առաջ միայն բացեց, հապա ինչպե՞ս կարող էր Գրիգորին դուռը բաց տեսնել մինչ այդ։ Որովհետև Գրիգորին մինչև քո գալն է տեսել, չէ՞։

Ուշագրավ է այն, որ Իվանը հարցնում էր խաղաղ ձայնով, կարծես բոլորովին ուրիշ, բոլորովին անհիշաչար շեշտով նույնիսկ, այնպես որ եթե որևէ մեկը դուռը բանար այդ րոպեին ու շեմքից նայեր նրանց, անպայման կգար այն եզրակացության, որ նստել ու հաշտ ու խաղաղ խոսում են մի որևէ սովորական, թեև հետաքրքրաշարժ նյութի մասին։

— Ինչ վերաբերում է այդ դռանը, և որ Գրիգորի Վասիլևիչը իբր թե տեսել է, որ բաց էր, դա պարզապես նրան թվացել է,— ասաց Սմերդյակովը, ծուռ ժպտալով։— Նա հո մարդ չէ, ասեմ ձեզ, համառ ջորու նման մի բան է. չի էլ տեսել, բայց իրեն թվացել է, որ տեսել է և էլ չեք կարող տեղից շարժել նրան։ Է՛հ, մեր բախտը բերեց, որ նա հնարեց այդ բանը, որովհետև Դմիտրի Ֆյոդորովիչին լրիվ կմերկացնեն դրանից հետո, անպայման։

— Լսի՛ր,— ասաց Իվան Ֆյոդորովիչը, կարծես նորից սկսելով գլուխը կորցնել ու մի բան մտաբերելու ճիգ անելով,—, լսիր... Ես դեռ շատ բան ուզում էի հարցնել քեզ, բայց մոռացա... Անընդհատ մոռանում եմ ու խառնում իրար... Հա՜, այո։ Գոնե այս մի բանը ասա ինձ. ինչո՞ւ բացեցիր ծրարը և հենց այնտեղ էլ թողեցիր, հատակին։ Ինչո՜ւ պարզապես վերցնելով չտարար ծրարը... Երբ պատմում էիր, ինձ թվաց, թե այնպես խոսեցիր այդ ծրարի մասին, որ կարծես հենց այդպես էլ պետք է վարվեիր... իսկ ինչո՞ւ այդպես պետք է վարվեիր՝ չեմ կարողանում հասկանալ...

— Այդպես արեցի որոշ պատճառով։ Որովհետ՝ եթե մարդս գիտի բանը և սովոր է դրան, ինչպես որ ես, օրինակ, որ այդ փողը առաջուց տեսել էի և գուցե ինքս էլ դրել այդ ծրարի մեջ, հետո էլ իմ սեփական աչքերով նայել էի, թե ինչպես կնքվեց դա և վրան էլ գրվեց, ուրեմն այդպիսի մարդը, եթե, օրինակ, նա է սպանել, ինչո՞ւ համար սպանողությունից հետո պետք է սկսեր բաց անել ծրարը, այն էլ այդպիսի հապճեպության մեջ, առանց այն էլ արդեն բոլորովին հաստատ իմանալով, որ փողը անպայման այդ ծրարի մեջ է։ Ընդհակառակը, եթե նա գող է, ինչպես որ ես, օրինակ, ուրեմն պարզապես այդ ծրարը պետք է գրպանը խոթեր, բոլորովին էլ չբանալով և շուտով պետք է ծլկեր։ Բոլորովին ուրիշ բան է, եթե Դմիտրի Ֆյոդորովիչը լիներ. նա ծրարի մասին լսել էր միայն, իր աչքերով չէր տեսել, և եթե, օրինակ, վերցնում է ծրարը, իբր թե անկողնի տակից, ուրեմն շուտով տեղն ու տեղը պետք է բաց անի, որպեսզի իմանա՝ իսկապես կա՞ մեջը այդ փողը։ Իսկ ծրարը այնտեղ էլ գցում է, այլևս չկարողանալով կշռադատել, որ կմնա որպես հանցահշան, որովհետև նա անվարժ գող է և դրանից առաջ երբեք էլ ոչ մի բան չի գողացել ուղղակի, ծնունդով ազնվական լինելով, իսկ եթե հիմա որոշել է գողանալ, կարծես թե եկել է ոչ թե հենց գողանալու համար, այլ պարզապես իր սեփական փողը ետ վերցնելու, քանի որ նախօրոք ամբողջ քաղաքին հայտարարել է դրա մասին և նույնիսկ առաջուց բացեիբաց գլուխ է գովել բոլորի ներկայությամբ, որ կգնա և իր սեփականությունը կխլի Ֆյոդոր Պավլովիչի ձեռքից։ Հենց այս միտքը ես դատախազին հասկացրի իմ հարցաքննության ժամանակ, ոչ թե բացեիբաց, այլ ընդհակառակը, մի ակնարկությամբ գլխի գցեցի նրան, իբրև թե ես չեմ հասկանում և իբրև թե ի՛նքը խելքի ընկավ, ոչ թե ես հուշեցի. և նույնիսկ պարոն դատախազի բերնի ջրերը վազեցին իմ այդ ակնարկությունից...

— Բայց մի՞թե, մի՞թե այդ բոլորը դու տեղն ու տեղը մտածեցիր այդ րոպեին,— բացականչեց Իվան Ֆյոդորովիչը, զարմանքից այլայլված։ Նա նորից վախով էր նայում Սմերդյակովին։

— Ի սե՜ր աստծո, կարելի՞ է այդ բոլորը մտածել այդպիսի հապճեպության մեջ։ Առաջուց ամեն ինչ մտածվել էր։

— Դե՜... դե ուրեմն... հենց սատանա՛ն է օգնել քեզ,— բացականչեց նորից Իվան Ֆյոդորովիչը։— Չէ, դու հիմար չես, դու շատ ավելի խելացի ես, քան կարծում էի...

Նա վեր կացավ, սենյակում քայլելու ակնհայտ մտադրությամբ։ Ահավոր մի տխրություն էր պատել նրան։ Բայց քանի որ սեղանը փակել էր ճանապարհը և սեղանի ու պատի արանքից համարյա թե խցկվելով պետք էր անցնել, նա պարզապես դարձավ իր կանգնած տեղում և նորից նստեց։ Գուցե հենց այն, որ չկարողացավ քայլել, ջղայնացրեց նրան հանկարծ, այնպես որ համարյա առաջվա պես մոլեգնորեն գոռաց միանգամից.

— Լսի՛, թշվառական, ստոր, անպե՛տք արարած։ Չե՞ս հասկանում, ինչ է. եթե քեզ չսպանեցի մինչև հիմա, պատճառը պարզապես այն է, որ պահում եմ քեզ վաղը պատասխան կտաս դատարանում։ Տեսնում է աստված,— ձեռքը բարձրացրեց Իվանը,— գուցե ես էլ մեղավոր էի, գուցե իրոք մի թաքուն ցանկություն ունեի, որ... մեռնի հայրս, բայց երդվում եմ՝ ես այնքան մեղավոր չէի, որքան կարծում ես դու, և գուցե բոլորովին էլ չեմ դրդել քեզ։ Ո՜չ, ո՜չ, չեմ դրդել։ Բայց միևնույն է, ես ի՛նքս պիտի վկայություն տամ իմ դեմ, հենց վաղը, դատարանում, վճռե՜լ եմ։ Ամե՜ն ինչ կասեմ, ամեն ինչ։ Բայց մենք միասին կներկայանանք, քե՛զ հետ։ Եվ դատարանում ի՜նչ էլ ասես իմ դեմ, ի՜նչ վկայություն էլ տաս՝ ընդունում եմ և չեմ վախենում քեզնից. ի՛նքս կհաստատեմ ամեն ինչ։ Բայց դո՛ւ էլ պետք է խոստովանես դատարանի առաջ։ Պե՛տք է, պե՛տք է խոստովանես, միասին կգնանք։ Հենց այդպես էլ պետք է լինի։

Իվանը հանդիսավոր ու վճռականորեն ասաց այդ բանը, և միայն նրա փայլատակող հայացքից երևում էր արդեն, որ այդպես էլ պիտի լինի։

— Դուք հիվանդ եք, տեսնում եմ, կատարյալ հիվանդ եք։ Ձեր աչքերը բոլորովին դեղնել են,— ասաց Սմերդյակովը, բայց առանց դույզն հեգնանքի, կարծես նույնիսկ կարեկցելով։

— Միասի՛ն կգնանք,— կրկնեց Իվանը,— իսկ եթե չգաս՝ միևնույն է, ես մենակս կխոստովանեմ։

Սմերդյակովը մի րոպե լուռ մնաց, կարծես խորհրդածելով։

— Ոչ մի այդպիսի բան չի լինելու, դո՛ւք էլ չեք գնալու,— որոշեց նա վերջապես կտրականորեն։

— Չե՜ս հասկանում դու ինձ,— բացականչեց Իվանը կշտամբանքով։

— Չափից դուրս ամոթով կմնաք, եթե ամեն ինչ խոստովանեք։ Եվ ավելին ասեմ՝ անօգուտ բան կլինի, բոլորովին անօգուտ, որովհետև ես ուղղակի կհայտարարեմ, որ ոչ մի այդպիսի բան չեմ ասել ձեզ երբե՛ք, և որ դուք կա՛մ հիվանդ եք (և հենց այդպես է կարծես թե), կամ էլ այնքան եք ցավել ձեր եղբոր համար, որ զոհում եք ձեզ, իսկ այդ բոլորը հնարել եք իմ դեմ, քանի որ ինձ մժղուկի տեղ եք դրել ձեր ամբողջ կյանքում, ոչ թե մարդու տեղ։ Եվ ո՞վ կհավատա ձեզ, և ի՞նչ ապացույց ունեք, գոնե մի հատիկ ապացույց։

— Լսիր, այս փողը հիմա ցույց տվիր, որ անշուշտ համոզես ինձ։

Սմերդյակովը փողի վրայից վերցրեց Իսահակ Ասորու գիրքը և մի կողմ դրեց։

— Վերցրեք այս փողը և տարեք ձեզ հետ,— հառաչեց Սմերդյակովը։

— Իհա՛րկե կտանեմ։ Բայց ինչո՞ւ ես ինձ տալիս, եթե սրա համար սպանեցիր,— մեծ զարմանքով նայեց նրան Իվանը։

— Բոլորովին պետք չէ ինձ այս փողը,— ասաց Սմերդյակովը դողացող ձայնով ու ձեռքը թափ տվեց։— Առաջ միտք ունեի, որ այսպիսի գումարով նոր կյանք սկսեմ Մոսկվայում, կամ էլ ավելի լավ է՝ արտասահմանում, այդպիսի մի երազ ունեի, և ամենից ավելի այն պատճառով, որ «ամեն ինչ թույլատրելի է»։ Դա ճիշտ բան էր, որ սովորեցրիք ինձ, որովհետև այն ժամանակ դուք ինձ շատ էիք ասում դրա մասին. որովհետև՝ եթե անսկիզբ ու անվախճան աստված չկա, ուրեմն ոչ մի առաքինություն էլ չկա, և այդ դեպքում պետք էլ չէ առաքինություն կոչվածը։ Ճիշտ էիք ասում։ Հենց այդպես էլ դատեցի։

— Քո խելքո՞վ հասար դրան,— ծուռ ժպտաց Իվանը։

— Ձեր ղեկավարությամբ։

— Իսկ հիմա ուրեմն հավատո՞ւմ ես աստծուն, քանի որ փողը ետ ես տալիս։

— Չէ, չեմ հավատում,— շշնչաց Սմերդյակովը։

— Ուրեմն ինչո՞ւ ես տալիս։

— Դե բավակա՛ն է... կարիք չկա,— նորից ձեռքը թափ տվեց Սմերդյակովը։— Այ դուք ինքներդ անընդհատ ասում էիք այն ժամանակ, որ ամեն ինչ թույլատրելի է, իսկ հիմա ինչո՞ւ եք այսպես տակնուվրա եղել, ինքներդ, հա՞։ Նույնիսկ ուզում եք գնալ ու ինքներդ ձեր դեմ վկայություն տալ... Միայն թե ոչ մի այդպիսի բան չի լինելու։ Չե՛ք գնա վկայություն տալու,— վճռեց նորից Սմերդյակովը հաստատ ու համոզված։

— Կտեսնե՛ս,— ասաց Իվանը։

— Այդ բանը չի կարող լինել։ Դուք շատ խելոք եք։ Փող եք սիրում, գիտեմ դա, հարգանք ու պատիվ էլ եք սիրում, որովհետև շատ հպարտ եք, կանացի հրապույրները չափից ավելի եք սիրում, իսկ ամենից ավելի՝ հանգիստ ու ճոխ կյանքով ապրել և ոչ մեկի առաջ գլուխ չծռել. այս մեկը՝ ամենից ավելի։ Չեք ուզենա ձեր կյանքը վերջնականապես փչացնել, դատարանում այդպիսի խայտառակություն ընդունելով։ Դուք Ֆյոդոր Պավլովիչի նման եք, ամենից ավելի, բոլոր զավակների մեջ ամենից ավելի դո՛ւք եք նրան քաշել, նույն հոգին ունեք։

— Դու անխելք չես,— ասաց Իվանը, մի տեսակ շշմած. արյունը խուժեց նրա դեմքին։— Առաջ կարծում էի, որ հիմար ես։ Հիմա լո՜ւրջ ես դու,— նկատեց նա, հանկարծ մի նոր հայացքով նայելով Սմերդյակովին։

— Ձեր հպարտությունից էիք մտածում, որ ես հիմար եմ։ Վերցրեք փողը։

Իվանը վերցրեց բանկնոտների երեք կապոցը և գրպանը դրեց, առանց որևէ բանի մեջ փաթաթելու։

— Վաղը դատարանում ցույց կտամ,— ասաց նա։

— Ոչ ոք ձեզ չի հավատա այնտեղ, քանի որ դուք հիմա ինքներդ էլ բավական փող ունեք. վերցրել եք ձեր դրամատուփից ու բերել դատարան։

Իվանը վեր կացավ։

— Կրկնում եմ, եթե չսպանեցի քեզ, պատճառը միայն այն է, որ դու ինձ պետք ես վաղը, հիշի՛ր դա, մի՛ մոռանա։

— Ինչ կա որ, սպանեցեք։ Հիմա սպանեցեք,— հանկարծ տարօրինակորեն ասաց Սմերդյակովը, տարօրինակորեն նայելով Իվանին։— Այդ էլ չեք համարձակվի անել,— ավելացրեց նա, դառն ժպտալով,— ոչ մի բան չեք համարձակվի, դո՜ւք, որ առաջ հանդո՜ւգն մարդ էիք։

— Վա՛ղը կտեսնվենք,— գոռաց Իվանը և շարժվեց դեպի դուրս։

— Սպասեք... նորից ցույց տվեք ինձ այդ փողը։

Իվանը հանեց բանկնոտները և ցույց տվեց նրան։ Սմերդյակովը մոտ տասը վայրկյան նայեց։

— Դե գնացեք,— ասաց նա, ձեռքը թափ տալով։— Իվա՛ն Ֆյոդորովիչ,— նորից գոռաց հանկարծ նրա ետևից։

— Ի՞նչ է,— դարձավ Իվանը առանց կանգնելու։

— Մնա՛ք բարով։

— Մինչև վա՜ղը,— գոռաց նորից Իվանը և դուրս եկավ խրճիթից։

Ձյունամրրիկը դեռ շարունակվում էր։ Առաջին քայլերը կայտառ էին, բայց հանկարծ սկսեց մի տեսակ երերալ։ «Ֆիզիկական մի բան է սա»,— մտածեց, ինքն իրեն ժպտալով։ Ուրախության նման մի բան էր ծագել հիմա նրա հոգում։ Անսահման մի ամրություն զգաց իր մեջ. վե՛րջ իր տատանումներին, որոնք այնքան սոսկալիորեն տանջել էին իրեն այս մեկ-երկու ամսվա ընթացքում։ Որոշումը տրված էր արդեն «և այլևս չի փոխվի»,— մտածեց նա երջանկությամբ։ Այդ վայրկյանին հանկարծ ոտքը զարնվեց մի բանի և քիչ մնաց ընկներ։ Կանգ առավ ու իր ոտքերի առաջ տեսավ այն գեղջուկին, որին ինքը գետին էր գցել, նույն տեղում պառկած մնացել էր նա, անզգա ու անշարժ։ Ձյունամրրիկն արդեն ծածկել էր համարյա ամբողջ դեմքը։ Իվանը հանկարծ բռնեց նրան ու շալակը վերցրեց։ Աջ կողմը լույս տեսնելով մի տնակի մեջ, մոտեցավ, թակեց փեղկը, և երբ տանտերը պատասխանեց իր կանչին, նրա օգնությունը խնդրեց, որ գեղջուկին տանեն ոստիկանատուն, խոստանալով անմիջապես երեք ռուբլի տալ դրա համար։ Տանտերը պատրաստվեց ու դուրս եկավ։ Մանրամասնորեն չեմ նկարագրի, թե ինչպես Իվան Ֆյոդորովիչը կարողացավ հասնել իր նպատակին և գյուղացուն պատսպարել ոստիկանատանը, կարգադրելով, որ անմիջապես բժիշկ կանչվի ու քննություն կատարվի, ըստ որում նա նորից առատաձեռն եղավ, վճարելով «ծախսերի համար»։ Ասեմ միայն, որ գրեթե մի ամբողջ ժամ խլեց այդ գործը։ Բայց Իվան Ֆյոդորովիչը գոհ մնաց։ Նրա միտքը աջ ու ձախ աշխատում էր անընդհատ։ «Եթե այսքան հաստատորեն որոշում չընդունեի վաղվա համար,— մտածեց նա հանկարծ հաճույքով,— մի ամբողջ ժամ կանգ չէի առնի գեղջուկին տեղավորելու, կանցնեի֊կգնայի և կարևորություն անգամ չէի տա, որ նա սառչելու է... Բայց ինչպե՜ս կարողանում եմ դիտել ինքս ինձ,— մտածեց նա նույն րոպեին ավելի մեծ հաճույքով,— իսկ նրանք որոշել են, որ ես խելագարվո՜ւմ եմ»։ Հասնելով իր տունը, հանկարծ կանգ առավ՝ անակնկալ մի հարց տալով իրեն. «Իսկ պետք չէ՞ արդյոք հենց հիմա, այս րոպեիս գնալ դատախազին ու հայտնել ամեն ինչ»։ Հարցը լուծեց, նորից դեպի տուն դառնալով. «Վաղը ամեն ինչ միասի՛ն»,— շշնջաց նա ինքն իրեն և, տարօրինակ բան, մի վայկյանում չքացավ գրեթե ամբողջ ուրախությունը, ամբողջ իր ինքնագոհ վիճակը։ Իսկ երբ իր սենյակը մտավ, հանկարծ սառցասառն մի բան դիպավ նրա սրտին, կարծես մի հիշատակ լիներ, ավելի ճիշտ՝ հիշեցում այն մասին, թե տանջալի, նողկալի մի բան կա հիմա հենց այս սենյակում, հենց այս րոպեիս, մի բան, որ առաջ էլ եղել է այստեղ։ Հոգնած փուլ եկավ իր բազմոցին։ Պառավը ինքնաեռ բերեց։ Իվանը թեյ պատրաստեց, բայց այնպես էլ թողեց առանց խմելու։ Պառավին արձակեք մինչև հաջորդ օրը։ Նստել էր բազմոցին և գլխապտույտ էր զգում։ Զգում էր, որ հիվանդ է և ուժասպառ։ Սկսել էր քունը տանել, բայց անհանգիստ վեր կացավ ու քայլեց սենյակում, որպեսզի քունը վանի։ Լինում էին րոպեներ, երբ թվում էր իրեն, թե զառանցում է կարծես։ Բայց հիվանդությունը չէր նրա մտահոգության գլխավոր առարկան, նորից նստելով, սկսեց մերթ ընդ մերթ շուրջը նայել, կարծես մի բան էր փնտրում։ Մի քանի անգամ այդպես եղավ։ Վերջապես նրա հայացքը մի կետի վրա սևեռվեց ու մնաց։ Իվանը ժպտաց, բայց դեմքը կարմրեց զայրույթից։ Երկար նստեց նա իր տեղում, գլուխը երկու ձեռքի վրա ամուր հենած, և այնուամենայնիվ թեք-թեք նայելով այդ նույն կետին՝ դիմացի պատի տակ դրված բազմոցին։ Երևի մի բան կար այնաեղ, մի առարկա, որ ջղայնացնում էր նրան, խռովում, տանջում։

IX։ Սատանան։ Իվան Ֆյոդորովիչի մղձավանջը

Ես բժիշկ չեմ, բայց այնուամենայնիվ զգում եմ, որ հասավ այն րոպեն, երբ ուղղակի անհրաժեշտորեն պետք է ընթերցողին գոնե մի որևէ չափով բացատրեմ Իվան Ֆյոդորովիչի հիվանդության բնույթը։ Կանխելով դեպքերի ընթացքը, միայն մի բան ասեմ. այդ պահին, հենց այդ երեկո, նրա մեջ սկիզբ էր առնում տենդախտը, որ վերջապես լիովին տիրել էր նրա վաղուց խախտված, բայց համառորեն հիվանդության դիմադրող կազմվածքին։ Թեև ոչինչ չգիտեմ բժշկությունից, բայց հանդգնեմ անել այն ենթադրությունը, թե գուցե իրոք, կամքի սոսկալի լարումով, նա կարողացել էր առժամապես ետ մղել հիվանդությունը, հույս ունենալով անշուշտ, որ բոլորովին կհաղթահարի։ Գիտեր, որ անառողջ է, բայց, խորշանք զգալու չափ, չէր ուզում հիվանդ լինել այդ ժամանակ՝ իր կյանքի ճակատագրական րոպեներին, որոնք մոտենում էին ահա, և երբ պետք է դեմ հանդիման պատրաստ լիներ, համարձակորեն ու վճռականորեն ասեր իր խոսքը և անձամբ «արդարացներ ինքն իրեն իր առաջ»։ Բայց և այնպես, մի անգամ գնացել էր այն նոր բժշկի մոտ, որին Կատերինա Իվանովնան Մոսկվայից հրավիրել էր ցնորական մի նկատառումով, ինչպես նշել եմ արդեն։ Բժիշկը, լսելով ու քննելով Իվանին, եկել էր այն եզրակացության, որ նույնիսկ ուղեղի խանգարման պես մի բան ունի նա, և բոլորովին չէր զարմացել, երբ Իվանը, խորշելով հանդերձ, մի որոշ խոստովանություն էր արել։ «Ձեր վիճակում շատ հնարավոր են զգայախաբությունները,— որոշել էր բժիշկը,— թեև ավելի լավ կլիներ ստուգել դրանք... Իսկ ընդհանրապես անհրաժեշտ է լրջորեն սկսել բուժումը, առանց մի րոպե կորցնելու, թե չէ վատ կլինի»։ Բայց Իվան Ֆյոդորովիչը, բանի տեղ չդնելով այդ ողջամիտ խորհուրդը, չէր պառկել բուժվելու. «Դեռ կարողանում եմ քայլել, ուժերս տեղն են, եթե անկողին ընկնեմ՝ ուրիշ հարց, ով ուզում է թող բուժի այն ժամանակ»,— որոշեց նա, ձեռքը թափ տալով։

Այսպես ուրեմն, նա նստել էր հիմա, ինքն էլ համարյա գիտակցելով, որ զառանցանքի մեջ է, և ինչպես ասացի արդեն՝ համառորեն նայում էր դիմացի պատի տակ գտնվող բազմոցին։ Հանկարծ այնտեղ երևաց մեկը, որ նստել էր, բայց աստված գիտե, թե ինչպես էր ներս մտնել, որովհետև երբ Իվան Ֆյոդորովիչը, վերադառնալով Սմերդյակովի մոտից, իր սենյակը մտավ, այդպիսի մեկը չկար ներսում։ Նստողը մի պարոն էր, ավելի ճիշտ՝ որոշ տեսակի մի ռուս ջենտլմեն, որ արդեն տարիքն առել էր, «qui faisait la cinquantaine», ինչպես ասում են ֆրանսիացիները, դեռ ոչ այնքան ալեհեր, սև, բավական երկար ու խիտ մազերով և փոքր, սրածայր մորուքով։ Հագել էր սրճագույն մի բաճկոն, որ երևի լավագույն դերձակի ձեռքից էր ելել, բայց մաշված էր արդեն, մոտավորապես երեք տարի առաջվա նորաձևությամբ էր կարված այդ բաճկոնը, և այդ ձևն արդեն դուրս էր եկել գործածությունից, այնպես որ բարձրաշխարհիկ ու բարեկեցիկ մարդկանցից ոչ մեկը այդպիսի բան չէր հագնում երկու տարուց ի վեր։ Նրա վերնաշապիկը, երկար, վզնոցի նման փողկապը և առհասարակ ամեն ինչ այնպես էր, ինչպես սովորաբար հագնում են բոլոր ջենտլմենները, բայց եթե ավելի մոտիկից նայեիք, վերնաշապիկը կեղտոտ էր մի քիչ, իսկ լայն վզնոցը շատ էր քրքրված։ Հյուրի քառակուսավոր տաբատը հոյակապ էր նստում, բայց դարձյալ չափազանց բաց գույնի էր և չափազանց նեղ, իսկ հիմա արդեն այդքան նեղ չեն հագնում։ Սպիտակ, փափուկ, բմբուլե գլխարկն էլ բնավ հարմար չէր տարվա եղանակին։ Մի խոսքով, արժանավայել արտաքին՝ նյութական շատ նեղ միջոցների ներած չափով։ Կարծես թե այդ ջենտլմենը պատկանում էր նախկին դատարկապորտ կալվածատերերի այն դասին, որ բարգավաճում էր ճորտատիրական իրավունքի ժամանակ, երևում էր, որ աշխարհ տեսած և վայելուչ հասարակության մեջ ապրած մարդ էր նա, ժամանակին կապեր էր ունեցել և գուցե մինչև հիմա էլ պահպանել էր դրանք, բայց հետզհետե, երիտասարդ տարիների ուրախ կյանքից և ճորտատիրական իրավունքի վերացումից հետո աղքատանալով, դարձել էր մի տեսակ հաճելի նիստուկաց ունեցող ձրիակեր, որ քարշ է գալիս իր հին ու լավ ծանոթների տները, իսկ նրանք ընդունում են նրան՝ հարմարվող ու հոժարակամ բնավորության համար և նաև նկատի առնելով, որ համենայն դեպս կանոնավոր մարդ է նա և կարելի է նույնիսկ որևէ մեկի ներկայությամբ հրավիրել սեղանին մասնակցելու, թեև, անշուշտ, համեստ մի տեղ նստեցնելով։ Այդպիսի ձրիակերները, հոժարակամ բնավորության տեր այդ ջենտլմենները, որ կարող են համով-հոտով պատմել, թղթախաղի ընկեր լինել, և որ ուղղակի չեն սիրում իրենց պարտադրվող որևէ հանձնարարություն ստանձնել, սովորաբար միայնակ մարդիկ են՝ ամուրի կամ այրի. գուցե և երեխաներ ունեն, բայց նրանց երեխաները միշտ էլ աչքից հեռու մի տեղ են դաստիարակություն ստանում, մի որևէ հորաքրոջ կամ մորաքրոջ մոտ, որի մասին ջենտլմենը համարյա չի էլ հիշատակում վայելուչ հասարակության մեջ, կարծես մի քիչ ամաչելով այդպիսի ազգականությունից։ Իսկ երեխաներից բոլորովին խորթանում է կամաց-կամաց, միայն մերթ ընդ մերթ նրանցից շնորհավորական նամակներ է ստանում ծննդյան տոնի կամ իր անվանակոչության առթիվ և երբեմն էլ նույնիսկ պատասխանում է նրանց։

Անսպասելի հյուրի դեմքին ոչ այնքան բարեհոգություն կար, որքան հենց հոժարակամություն, և նա պատրաստ էր, ըստ հանգամանքի, որևէ մի սիրալիր արտահայտություն ընդունելու։ Ժամացույց չուներ, բայց ուներ կրեոսկրե լորնետ՝ սև ժապավենով։ Աջ ձեռքի միջնամատին փայլում էր ոսկյա զանգվածեղ մի մատանի, որ էժանագին մի արևաքարով էր զարդարված։ Իվան Ֆյոդորովիչը զայրալից լռում էր և չէր ուզում խոսակցություն սկսել։ Հյուրն սպասում էր և նստել էր հենց ձրիակերի նման, որ դեռ նոր է իջել իրեն հատկացված սենյակից, որպեսզի տանտիրոջը զրուցակից լինի թեյի ժամանակ, բայց խոնարհաբար լռում է, տեսնելով, որ տանտերն զբաղված է և խոժոռ դեմքով մտածում է մի բանի մասին։ Սակայն նա պատրաստ էր որևէ սիրալիր խոսակցության, միայն թե սկսեր տանտերը։ Հանկարծ նրա դեմքին մի տեսակ անակնկալ մտահոգություն երևաց։

— Լսիր,— սկսեց նա, դիմելով Իվան Ֆյոդորովիչին,— ներիր ինձ իհարկե, բայց պարզապես ուզում եմ հիշեցնել, դու Սմերդյակովի մոտ գնացել էիր Կատերինա Իվանովնայի մասին իմանալու համար, բայց դուրս եկար առանց որևէ բան իմանալու, երևի մոռացար...

— Ախ այո՜,— բացականչեց հանկարծ Իվանը, և նրա դեմքը մռայլվեց մտահոգությունից,— այո, մոռացա... Բայց հիմա միևնույն է արդեն, վա՜ղը ամեն ինչ,— մրթմրթաց նա ինքն իրեն։— Իսկ դու,— ջղայնորեն դիմեց նա հյուրին,— ես ինքս հիմա պետք է հիշեի, որովհետև հենց դա՛ էր տանջում ինձ։ Ի՞նչ է այդպես մեջ ընկար, կարծում ես կհավատա՞մ, որ դու հուշեցիր ինձ, և ոչ թե ինքս հիշեցի։

— Է՛հ, մի՛ հավատա,— սիրալիր ժպտաց ջենտլմենը։— Էլ ի՞նչ հավատք, եթե բռնությամբ է լինելու։ Մանավանդ որ, ապացույցները երբեք չեն օգնում հավատքին, հատկապես նյութական ապացույցները։ Թովմասը հավատաց ոչ թե այն պատճառով, որ տեսավ հարուցյալ Քրիստոսին, այլ որովհետև նախօրոք ցանկանում էր հավատալ։ Ահա, օրինակ ոգեհարցները... ես շատ եմ սիրում նրանց... երևակայիր, նրանք համարում են, որ օգտակար գործ են անում հավատքի համար, որովհետև սատանաները մյուս աշխարհից իրենց եղջյուրներն են ցույց տալիս նրանց։ «Դա արդեն, այսպես ասած, նյութական ապացույց է, որ կա՛ մյուս աշխարհը»,— ասում են նրանք։ Մյուս աշխարհը և նյութական ապացույցնե՞ր, հայ֊հա՜յ։ Եվ վերջապես, եթե ապացուցված է սատանայի գոյությունը, դեռ հայտնի չէ, թե աստծո գոյությունը ապացուցվա՞ծ է։ Ուզում եմ իդեալիստական մի ընկերության արձանագրվել, ընդդիմադիր կուսակցություն կազմել այնտեղ, կասեմ՝ ռեալիստ եմ, ոչ թե մատերիալիստ, հե֊հե՜։

— Լսիր,— վեր կացավ հանկարծ Իվան Ֆյոդորովիչը սեղանից։— Ես հիմա կարծես զառանցում եմ... և... զառանցում եմ, իհարկե... փչի՜ր ինչ որ ուզում ես, ինձ համար միևնույնն է։ Դու ինձ կատաղության չես հասցնի, ինչպես անցյալ անգամ եղավ։ Միայն թե ամաչում եմ մի տեսակ... Ուզում եմ քայլել սենյակում... Երբեք չեմ տեսնում քեզ և նույնիսկ քո ձայնն էլ չեմ լսում, ինչպես անցյալ անգամ, բայց միշտ կռահում եմ քո դուրս տված հիմարությունները, որովհետև ե՛ս եմ ասում դրանք, ե՛ս եմ խոսում, ոչ թե դու։ Միայն թե չգիտեմ, քնե՞լ էի անցյալ անգամ, թե բաց աչքերով էի տեսնում քեզ։ Այ հիմա սրբիչը կթրջեմ պաղ ջրով ու կդնեմ գլխիս, գուցե թե ցնդես, չքանաս։

Իվան Ֆյոդորովիչը գնաց անկյունը, սրբիչը վերցրեց, արեց իր ասածը և թաց սրբիչը գլխին դրած՝ սկսեց ետ ու առաջ անել սենյակում։

— Ինձ դուր է գալիս, որ մենք ուղղակի դու ենք ասում իրար,— սկսեց հյուրը։

— Տխմա՛ր,— ծիծաղեց Իվանը,— դուք-ո՞վ եմ խոսելու քեզ հետ, ինչ է։ Զվարթ տրամադրություն ունեմ հիմա, բայց քունքս է ցավում...և գլխիս կատարը... միայն թե խնդրում եմ, մի՛ փիլիսոփայիր, ինչպես անցյալ անգամ։ Եթե չես կարող չքվել, գոնե ուրախ մի բան փչիր։ Բամբասանք արա. ձրիակեր ես, չէ՞, դե ուրեմն բամբասիր։ Ա՜յս ինչ մղձավանջ է կպել։ Բայց չեմ վախենում քեզնից։ Կհաղթահարեմ քեզ։ Գժանոց չե՛ն տանի։ ինձ։

— C’est charmant, ձրիակե՜ր։ Այո, ես հենց հիմա իմ դերի մեջ եմ։ Ի՞նչ եմ երկրի վրա, եթե ոչ ձրիակեր։ Ի դեպ, լսում եմ քեզ և զարմանում մի քիչ. աստված վկա, կարծես թե արդեն կամաց-կամաց սկսում ես մի իրական բան համարել ինձ, և ոչ թե միայն քո երևակայության ծնունդը, ինչպես պնդում էիր անցյալ անգամ...

— Ոչ մի րոպե չեմ ընդունում, որ դու իրական մի բան ես,— մի տեսակ կատաղորեն գոռաց Իվանը։— Դու սուտ ես, իմ հիվանդությունն ես, ուրվական ես դու։ Միայն թե չգիտեմ, ինչպե՛ս ոչնչացնեմ քեզ, և տեսնում եմ, որ մի որոշ ժամանակ պետք է տառապեմ։ Դու իմ բանդագուշանքն ես։ Դու մարմնացնում ես իմ սեփական անձը, բայց միայն մեկ կողմը իմ անձի... իմ մտքերն ու զգացումները, բայց ամենազզվելի ու հիմար մտքերն ու զգացումները։ Այդ իմաստով դու կարող էիր նույնիսկ հետաքրքրական լինել ինձ համար, եթե միայն ժամանակ ունենայի քեզնով զբաղվելու։

— Թույլ տուր, թույլ տուր մի րոպե, ես քեզ բռնեմ հիմա. քիչ առաջ, լապտերասյան տակ, վրա տվեցիր Ալյոշային ու գոռացիր. «Նրանի՜ց ես իմացել։ Ինչպե՞ս իմացար, որ նա ինձ մոտ է գալիս»։ Այդ պահին ինձ էիր հիշում, չէ՞։ Ուրեմն մի ակնթարթ հավատացիր, հավատացի՜ր, որ ես իսկապես գոյություն ունեմ,— մեղմ ծիծաղեց ջենտլմենը։

— Այո, դա իմ բնության թերությունն էր... բայց ես չէի կարող հավատալ քեզ։ Չգիտեմ, քնե՞լ էի անցյալ անգամ, թե քայլում էի։ Գուցե այդ ժամանակ քեզ իմ երազում եմ տեսել միայն, իրականում բոլորովին էլ չեմ տեսել...

— Իսկ ինչո՛ւ քիչ առաջ այդքան խիստ վարվեցիր Ալյոշայի հետ։ Անուշ տղա է նա, ես նրա առաջ մեղավոր եմ հայր Զոսիմայի համար։

— Չխոսե՛ս Ալյոշայի մասին։ Ինչպե՞ս ես համարձակվում, պնակալե՛զ,— ծիծաղեց նորից Իվանը։

— Հայհոյում ես, բայց ինքդ էլ ծիծաղում ես, լավ նշան է։ Սակայն այսօր դու շատ ավելի սիրալիր ես վարվում ինձ հետ, քան անցյալ անգամ, և հասկանում եմ, թե ինչու. քո այդ մե՜ծ որոշումը...

— Չխոսե՛ս իմ որոշման մասին,— կատաղորեն գոռաց Իվանը։

—Հասկանում եմ, հասկանում եմ, c’est noble, c’est charmant, դու վաղը գնում ես եղբորդ պաշտպանելու և զոհաբերում ես քեզ... c’est chevaleresque։

— Լռի՛ր, թե չէ քացի կտամ ետևիցդ։

— Մասամբ ուրախ կլինեմ, որովհետև այդ դեպքում կհասնեմ իմ նպատակին. եթե քացի ես տալիս, ուրեմն հավատում ես իմ իրականության, որովհետև ուրվականին քացի չեն տալիս։ Կատակը մի կողմ, ինձ համար միևնույնն է՝ հայհոյիր, եթե ուզում ես, բայց համենայն դեպս ավելի լավ է գոնե մազաչափ ավելի քաղաքավարի լինել, թեկուզ նույնիսկ իմ նկատմամբ։ Թե չէ՝ տխմա՜ր, պնկալե՜զ, ի՞նչ բառեր են սրանք։

— Հայհոյելով քեզ, ի՛նձ եմ հայհոյում,— նորից ծիծաղեց Իվանը,— դու իմ եսն ես, իմ սեփական եսը, միայն թե ուրիշ մռութով։ Դու հենց ասում ես այն, որ ես արդեն մտածում եմ... և ուրիշ ո՜չ մի նոր բան չես կարող ասել ինձ։

— Եթե ես քեզ նման եմ մտածում, դա ինձ պատիվ է բերում միայն,— ասաց ջենտլմենը նրբանկատորեն և արժանապատվությամբ։

— Միայն թե անընդհատ իմ զզվելի մտքերն ես վերցնում, և մանավանդ իմ հիմար մտքերը։ Դու հիմար ես ու գռեհիկ։ Սոսկալի հիմար։ Չէ՜, չեմ կարող հանդուրժել քեզ։ Ինչպե՜ս անեմ, ի՜նչ անեմ,— կրճտացրեց Իվանը։

— Սիրելի բարեկամս, ես համանայն դեպս ուզում եմ ջենտլմեն լինել և ուզում եմ, որ այդպես էլ ընդունեն ինձ,— սկսեց հյուրը, զուտ ձրիակերներին հատուկ և արդեն նախօրոք զիջող ու բարեհոգի պատվախնդրությամբ տարված։— Ես աղքատ եմ, բայց... չեմ ասի, որ շատ ազնիվ եմ, բայց... սովորաբար հասարակության մեջ որպես աքսիոմ է ընդունված, որ ես անկյալ հրեշտակ եմ։ Աստված վկա, չեմ կարող պատկերացնել, թե ինչպես կարող էի հրեշտակ լինել մի ժամանակ։ Եթե նույնիսկ եղել եմ երբևիցե, երևի դա այնքան վաղուց էր, որ մոռանալն էլ մի մեծ հանցանք չէ։ Ես հիմա թանկ եմ գնահատում միայն կանոնավոր մարդու վարկ ունենալը և ապրում եմ այնպես, ինչպես բախտը բերում է, ջանալով հաճելի լինել։ Ես անկեղծորեն սիրում եմ մարդկանց. օ՜, շատ բաներում զրպարտել են ինձ։ Այստեղ, երբ ժամանակ առ ժամանակ տեղափոխվում եմ ձեզ մոտ, կյանքս կարծես թե իսկական է դառնում, և դա է ամենից ավելի դուր գալիս ինձ։ Չէ՞ որ ես ինքս էլ, քեզ նման, տառապում եմ ցնորականությամբ, և դրա համար էլ սիրում եմ ձեր երկրային ռեալիզմը։ Այստեղ ամեն ինչ շրջագծված է ձեզ մոտ, ամեն ինչ բանաձև է, երկրաչափություն, իսկ մեզ մոտ ինչ֊որ անորո՜շ հավասարումներ են միայն։ Ես թափառում եմ այստեղ ու երազում։ Սիրում եմ երազել։ Մանավանդ որ սնոտիապաշտ եմ դառնում երկրի վրա. մի՛ ծիծաղիր խնդրեմ, ինձ դուր է գալիս հենց այն, որ սնոտիապաշտ եմ դառնում։ Ես այստեղ յուրացնում եմ ձեր բոլոր սովորությունները. սիրեցի ձեր հասարակական բաղնիքը, կարո՞ղ ես պատկերացնել. և սիրում եմ շոգու լոգանք ընդունել վաճառականների ու տերտերների հետ։ Իմ երազն այն է, որ այլևս վերջնականապես, անվերադարձորեն մարմնավորվեմ մի որևէ վաճառականի կնոջ կերպարանքով՝ հաստ, յոթ փթանոց մի կնոջ, և հավատամ ամեն ինչի, որ նա է հավատում։ Իմ իդեալն է եկեղեցի մտնել և անկեղծ սրտով մոմ վառել, այդպես է, աստված վկա։ Այն ժամանակ վերջ կգտնեն իմ տառապանքները։ Ա՜յ մեկ էլ բուժվելը սիրեցի ձեզ մոտ. գարնանը ծաղկախտի համաճարակ էր, գնացի ու ծաղկախտի դեմ պատվաստվեցի մանկատանը։ Եթե իմանայիր, թե ի՜նչ գոհունակություն վայելեցի այդ օրը. տասը ռուբլի նվիրեցի ի նպաստ սլավոն եղբայրների... Բայց դու չես լսում։ Գիտե՞ս, մի տեսակ շատ մտահոգ ես այսօր,— լռեց մի քիչ ջենտլմենը։— Գիտեմ, երեկ այդ բժշկի մոտ գնացիր... էհ, ինչպե՞ս է առողջությունդ։ Ի՞նչ ասաց քեզ բժիշկը։

— Տխմա՛ր,— շշպռեց Իվանը։

— Էհ, գոնե դո՛ւ ես խելոք։ Նորի՞ց ես հայհոյում։ Ես ոչ թե կարեկցելուց էր, որ հարցրի, այլ հենց այնպես։ Ուզում ես՝ մի՛ պատասխանիր։ Այ հիմա նորից հոդացավն սկսվեց...

— Տխմա՛ր,— կրկնեց Իվանը։

— Անընդհատ քոնն ես ասում, իսկ ես այնպիսի՜ մի հոդացավ ունեցա անցյալ տարի, որ մինչև հիմա հիշում եմ։

— Սատանան՝ հոդացա՞վ։

— Իսկ ինչո՞ւ չէ, եթե ես երբեմն մարմնավոր կերպարանք եմ ստանում։ Մարմին ստանալով, ընդունում եմ նաև հետևանքները։ Սատանա sum et nihil humanum a me allenum puto։

— Ինչպե՞ս, ինչպե՞ս։ Սատանա Sum et nihil hlimanum... դա բավակա՜ն խելոք բան է սատանայի համար։

— Ուրախ եմ, որ վերջապես գոհացրի։

— Բայց դա ինձնից չես վերցրել,— կանգ առավ մեկեն Իվանը, կարծես շշմելով,— երբեք այդպիսի բան չի եկել իմ միտքը, տարօրինակ է դա...

— C’est du nouveau, n’est-ce pas? Այս անգամ ես ազնիվ կվարվեմ ու կբացատրեմ քեզ։ Լսիր. երազների և մանավանդ մղձավանջների մեջ, դե ասենք մարսողության խանգարումից կամ մի ուրիշ պատճառով, մարդ երբեմն այնպիսի գեղարվեստական բաներ է տեսնում, այնպիսի բարդ ու շոշափելի մի իրականություն, այնպիսի դեպքեր ու նույնիսկ դեպքերի մի ամբողջ աշխարհ, այնպիսի մի ինտրիգով, այնպիսի անսպասելի մանրամասնություններով՝ ձեր ամենավսեմ դրսևորումներից մինչև հետին կոճակը կրծկալի վրա, որ երդվում եմ քեզ Լև Տոլստոյն անգամ չի հորինի այդպիսի բան, այնինչ երբեմն այդպիսի երազներ են տեսնում ոչ թե գրողները, այլ ամենասովորական մարդիկ, պաշտոնյաները, ժուռնալիստները, տերտերները... Դա նույնիսկ մի ամբողջ խնդիր է դառնում. մի մինիստր ուղղակի խոստովանեց ինձ, որ իր բոլոր լավագույն մտքերը գալիս են քնած ժամանակ։ Դե այ հիմա էլ այդպես է։ Ես թեև քո բանդագուշանքն եմ, բայց ճիշտ այնպես, ինչպես լինում է մղձավանջում, ինքնատիպ բաներ եմ ասում հիմա, բաներ, որ մինչև հիմա միտքդ էլ չէին գալիս, այնպես որ բոլորովին էլ չեմ կրկնում քո գաղափարները, և սակայն ես քո մղձավանջն եմ միայն, ուրիշ ոչինչ։

— Ստում ես։ Քո նպատակն է հենց համոզել ինձ, որ դու անձամբ կաս, և ոչ թե իմ մղձավանջն ես, և ահա ինքդ ես հաստատում հիմա, որ երազ ես։

— Սիրելի բարեկամս, այսօր հատուկ մի մեթոդ եմ ընտրել, հետո կբացատրեմ քեզ։ Սպասիր, ի՞նչ էի ասում։ Հա՜, այո, մրսեցի ուրեմն այն ժամանակ, բայց ոչ թե ձեզ մոտ, այլ դեռ այնտեղ...

— Որտե՞ղ այնտեղ։ Ասա, երկա՞ր ես մնալու ինձ մոտ, չե՞ս կարող գնալ այստեղից,— համարյա հուսահատորեն բացականչեց Իվանը։ Նա դադարեց ետ ու առաջ անել, նստեց բազմոցին, նորից արմունկները սեղանին դրեց ու երկու ձեռքով սեղմեց գլուխը։ Թաց սրբիչը քաշեց ու մի կողմ գցեց վրդովմունքով. երևի չէր օգնում։

— Ջղերդ քայքայվել են,— նկատեց ջենտլմենը անփութորեն համարձակ, բայց կատարելապես սիրալիր արտահայտությամբ։— Բարկանում ես ինձ վրա նույնիսկ այն բանի համար, որ ես կարող էի մրսել, այնինչ դա ամենարնական ձևով պատահեց։ Շտապում էի մի դիվանագիտական երեկույթի՝ պետերբուրգցի բարձրաստիճան մի տիկնոջ մոտ, որ աչքը տնկել էր մինիստրի իշխանության։ Է՛հ, ֆրակ էի հագել, սպիտակ փողկապ, ձեռնոց, բայց դեռ աստված գիտե որտեղ էի և պետք է թռչեի-անցնեի անջրպետը, ձեր այս երկրագունդը հասնելու համար... Իհարկե, մի ակնթարթի բան էր միայն, բայց դե լույսի ճառագայթն էլ ամբողջ ութ րոպե ճամփորդում է արևից եբկիր, իսկ ես, պատկերացրու, ֆրակով էի և բաց բաճկոնակով։ Ոգիները չեն սառչում, բայց դե երբ մարմնավոր կերպարանք ես ստացել... մի խոսքով, թեթևամտություն արեցի, ճանապարհ ընկա, իսկ այդ տարածություններում, եթերի մեջ, տյդ ջրի մեջ, որ ի վերո հաստատությանն, այնպիսի՜ մի սառնամանիք է որ... այսինքն սառնամանի՞քն ինչ է, չի էլ կարելի սառնամանիք կոչել դա, կարո՞ղ ես պատկերացնել՝ հարյուր հիսո՜ւն աստիճան զրոյից ներքև։ Գիտես գյուղացի աղջիկների այն հայտնի զվարճությունը, երեսուն աստիճան սառնամանիքին առաջարկում են մի որևէ համբակի, որ կացինը լիզի. լեզուն վայրկենապես սառչում-կպչում է, և դմբոն ետ է քաշում ու պոկում է մաշկը, արյունոտվում։ Բայց դա երեսուն աստիճան է դեռ, հապա եթե հարյուր հիսուն աստիճա՞ն լինի. հենց բավական է միայն, որ մատդ դնես կացնին, և կարծում եմ՝ բան չի մնա այդ մատիցդ, եթե անշուշտ... եթե կարող է կացին լինել այնտեղ...

— Իսկ կարո՞ղ է կացին լինել այնտեղ,— ընդհատեց հանկարծ Իվան Ֆյոդորովիչը մտացիր, նողկանքի զգացումով։ Ամբողջ ուժով դիմադրում էր նա, որպեսզի չհավատա իր զառանցանքին ու չխելագարվի վերջնականապես։

— Կացի՞ն,— հարցրեց հյուրը զարմացած։

— Դե հա, ի՞նչ կպատահի այնտեղ կացնին,— գոռաց հանկարծ Իվանը, մի տեսակ մոլեգին ու անկոտրում համառությամբ։

— Տարածությա՞ն մեջ ինչ կպատահի կացնին։ Quelld Ideel^11]։ Եթե հեռու մի տեղ ընկնի, կարծում եմ, որ կսկսի պտտվել երկրի շուրջ, առանց ինքն էլ իմանալու, թե ինչու, արբանյակի նման։ Աստղագետները կհաշվեն կացնի ծագման ու մայրամուտի պահերը, Գատցուկը կմտցնի իր օրացույցի մեջ, և ուրիշ ոչինչ։

— Դու հիմա՛ր ես, սոսկալի հիմար,— ասաց Իվանն անսաստորեն։— Ավելի խելոք փչիր, այլապես չեմ լսի։ Դու ուզում ես հաղթել ինձ ռեալիզմով, հավատացնել ինձ, որ կաս, բայց ես չե՛մ ուզում հավատալ, որ կաս։ Չե՜մ հավատում։

— Բայց ես չեմ փչում, այդ ամբողջը ճշմարիտ է. դժբախտաբար ճշմարտությունը գրեթե միշտ էլ տափակ է լինում։ Տեսնում եմ, դու անպայման մի մեծ բան ես սպասում ինձնից, գուցե գեղեցիկ բան։ Դա շատ ցավալի է, որովհետև ես տալիս եմ միայն այն, ինչ կարող եմ...

— Մի՛ փիլիսոփայիր, ավանա՛կ։

— Էլ ինչ փիլիսոփայեմ, երբ լրիվ աջ կողմս փայտացել է, տնքում եմ ու մռլտում։ Փորձեցի ամբողջ բժշկությունը. սքանչելի կարողանում են ախտորոշել, տեղը֊տեղին կբացատրեն քեզ ամբողջ հիվանդությունդ, բայց դե բուժել չեն կարողանում։ Այստեղ մի խանդավառ ուսանողի հանդիպեցի. եթե նույնիսկ մեռնեք, ասաց, համենայն դեպս կիմանա՜ք, թե ինչ հիվանդությունից եք մեռնում։ Եվ հետո՝ մասնագետների մոտ ուղարկելու այդ ձև՜ը. մենք միայն ախտորոշում ենք, ասում են, բայց գնացեք ահա այսինչ մասնագետի մոտ, նա էլ կբուժի։ Ասեմ քեզ՝ բոլորովին, բոլորովի՜ն չքացել է այն նախկին բժիշկը, որ բոլոր տեսակի հիվանդությունները բուժում էր, հիմա մասնագետներ կան միայն և անընհատ հայտարարություններ են տալիս թերթերում։ Եթե քիթդ ցավի, Փարիզ են ուղարկում քեզ. ասում են՝ այնտեղ համա եվրոպական մի մասնագետ կա, որ քիթ է բուժում։ Գնում ես Փարիզ, քննում է քիթդ, ասում է՝ ես կարող եմ միայն ձեր աջ ռունգը բուժել, որովհետև ձախ ռունգը չեմ բուժում, դա իմ մասնագիտությունը չէ, բայց այստեղից էլ գնացեք Վիեննա, այնտեղ մի հատուկ մասնագետ կա, որ ձեր ձախ ռունգը կբուժի։ Ի՞նչ անես։ Ժողովրդական բուժամիջոցների դիմեցի, մի գերմանացի բժիշկ խորհուրդ տվեց, որ բաղնիքում մեղր ու աղով շփեմ մարմինս։ Պարզապես մի ավելորդ անգամ էլ բաղնիք ընդունելու համար գնացի. ոտից գլուխ կեղտոտվեցի, և ոչ մի օգուտ։ Հուսահատված՝ գրեցի կոմս Մատտեիին, Միլան. գիրք ու կաթիլներ ուղարկեց, է՛հ, աստված նրա հետ։ Ու երևակայիր՝ Հոֆֆի մալց-էքստրա՜կտը օգնեց։ Պատահաբար գնեցի ու խմեցի մեկուկես շիշ և արդեն ուղղակի պատրաստ էի պարելու. ցավ֊մավ, ամեն ինչ սրբեց տարավ։ Որոշեցի հրապարակով նրան «շնորհակալ եմ» ասել անպայման, տպել թերթերում, երախտագիտության զգացումը խոսեց իմ մեջ։ Եվ ահա երևակայիր, այստեղ արդեն մի ուրիշ պատմություն սկսվեց. ոչ մի խմբագրություն չէր ընդունում։ «Շատ հետադիմական բան կլինի,- ասացին,— ոչ ոք չի հավատա, le diable n’existe point։ Առանց ստորագրության տպեցեք»,— խորհուրդ տվեցին։ Դե էլ ի՞նչ «շնորհակալ եմ», եթե ստորագրություն չկա։ Ծիծաղեցի խմբագրության աշխատողների հետ. «Մեր դարում,— ասացի,— աստծուն հավատալն է հետադիմական բանը, իսկ ես սատանա եմ, չէ՞, ինձ կարելի է հավատալ»։— «Հասկանում ենք,— ասացին նրանք,— ո՞վ չի հավատում սատանային։ Բայց այնուամենայնիվ չի կարելի, դա կարող է վնասել մեր գաղափարականին։ Գուցե կատակի՞ ձևով անենք»։ Բայց դե մտածեցի, որ կատակի ձևով տպելն էլ տափակ բան կլինի։ Այնպես էլ չտպեցին։ Եվ կհավատա՞ս, մինչև հիմա էլ ցավ է եղել սրտիս։ Իմ լավագույն զգացումները, ինչպես երախտագիտությունը, օրինակ, պաշտոնապես արգելված են ինձ՝ միայն իմ սոցիալական դրության պատճառով։

— Նորի՜ց քշեցիր-մտար փիլիսոփայության մեջ,— կրճտացրեց Իվանը ատելությամբ։

— Աստված ինձ հեռու պահի դրանից, բայց հո չի կարելի երբեմն չգանգատվել։ Զրպարտված մարդ եմ ես։ Այ դու ամեն րոպե ասում ես երեսիս, որ հիմար եմ։ Ուղղակի երևում է՝ երիտասարդ ես։ Սիրելիս, խնդիրը միայն խե՜լքը չէ։ Ես ի բնե բարի ու զվարթ սիրտ ունեմ, «ես էլ ամեն տեսակի մանր֊մունր վոդեվիլներ եմ գրում»։ Կարծեմ դու ինձ ուղղակի դնում ես տարիքն առած Խլեստակովի տեղ, բայց իմ ճակատագիրը շատ ավելի լուրջ է։ Անդրժամանակյան մի հրամանագրով, որը երբեք չեմ կարողացել հասկանալ, ինձ համար նախասահմանվել է «ժխտելու» դերը, այնինչ ես անկեղծորեն բարի եմ և բոլորովին ընդունակ չեմ ժխտելու։ Չէ՜, գնա ժխտի՛ր, ասում են, առանց ժխտելու քննադատություն չի լինի, իսկ ի՞նչ ժուռնալ, եթե չկա «քննադատության բաժին»։ Առանց քննադատության՝ «օվսաննա» կլինի միայն։ Բայց միայն «օվսաննան» քիչ է կյանքի համար, պետք է որ այդ «օվսաննան» տարակույսների բովով անցնի և այլն, և այլն, այդ տեսակ բաներ։ Սակայն ես չեմ խառնվում այդ բոլորին, արարիչը ես չեմ, պատասխանատուն էլ ես չեմ։ Բայց դե քավության նոխազ են ընտրել ինձ, ստիպել են, որ գրեմ քննադատության բաժնում, և արդյունքը եղել է կյանքը։ Մենք հասկանո՜ւմ ենք այդ զավեշտը. ես, օրինակ, ուղղակի և պարզորեն իմ ոչնչացումն եմ պահանջում։ Չէ, ասում են ինձ, ապրի՛ր, որովհետև առանց քեզ ոչինչ չի չինի։ Եթե երկրի վրա ամեն ինչ բարեկարգ լիներ, ոչինչ տեղի չէր ունենա։ Առանց քեզ ոչ մի իրադարձություն չի լինի, իսկ պետք է, որ իրադարձություններ լինեն։ Ահա ուրեմն ծառայում եմ ցավ ի սիրտ, որպեսզի իրադարձություններ լինեն, և անբարեկարգ բաներ եմ ստեղծում, ըստ հրամանի։ Մարդիկ այս ամբողջ զավեշտը որպես լուրջ բան են ընդունում, հակառակ նույնիսկ իրենց անուրանալի խելքին։ Եվ այդ է նրանց ողբերգությունը։ Է՛հ, տառապում են անշուշտ, բայց... ապրո՜ւմ են այնուամենայնիվ, ապրում են իրական կյանքով, ոչ թե ցնորական, որովհետև հենց տառապանքն է կյանքը։ Առանց տառապանքի ի՞նչ հաճույք կունենար ապրելը. ամեն ինչ կվերածվեր մի անվերջանալի գոհաբանական մաղթանքի՝ սրբանվեր, բայց մի քիչ ձանձրալի։ Է՜, իսկ ե՞ս։ Ես տառապում եմ, բայց այնուամենայնիվ չեմ ապրում։ Ես իքս եմ՝ անորոշ մի հավասարման մեջ։ Ես կյանքի ուրվականն եմ մի տեսակ, որ կորցրել է ամեն ինչի սկիզբն ու վերջը, և նույնիսկ ինքն էլ մոռացել է վերջ ի վերջո, թե ինչ է իր անունը։ Ծիծաղում ես... չէ, չես ծիծաղում, բարկանում ես նորից։ Միշտ ու միշտ բարկանում ես, քեզ հետաքրքրում է բանականությունը միայն, բայց կրկնում եմ դարձյալ՝ ես ամե՜ն ինչ կտայի, ամբողջ այս անդրաստղային կյանքը, բոլոր նվիրապետական աստիճաններն ու պատիվները, միայն թե մարմնավորվեի վաճառականի կնոջ կերպարանքով, ստանայի այդ յոթ փթանոց կնոջ հոգին և մոմ վառեի աստծուն։

— Նույնիսկ դո՞ւ էլ աստծուն չես հավատում,— ժպտաց Իվանը ատելությամբ։

— Այսինքն ինչպես ասեմ քեզ. եթե լուրջ ես հարցնում...

— Կա՞ աստված, թե չէ,— նորից մոլեգին մի համառությամբ գոռաց Իվանը։

— Հա՜, ուրեմն լո՞ւրջ ես հարցնում։ Սիրելիս, աստվա՛ծ վկա՝ չգիտեմ. ա՜յ, գերագույն խոսքն ասացի հիմա։

— Չգիտես, բայց տեսնում ես աստծուն, հա՞։ Չէ՜, դու առանձին գոյություն չունես, դու իմ եսն ես, դու իմ անձն ես, ուրիշ ոչինչ։ Անպե՛տք մի բան ես դու, իմ ցնո՜րքն ես։

— Այսինքն, եթե ուզում ես, դու և ես նույն փիլիսոփայությունն ունենք, այ սա ճիշտ կլինի։ Je pense, done je Sllis, այս բանը հաստատ գիտեմ, իսկ ամբողջ մնացյալը, որ շրջապատում է ինձ, բոլոր այս աշխարհները, աստված և նույնինքն սադայելը— այդ ամբողջությունն ինձ համար ապացուցված չէ՝ կա՞ արդյոք ինքնին, թե պարզապես իմ արտաբխումն է միայն, հետևողական զարգացումն իմ եսի, որ գոյություն ունի ժամանակից էլ առաջ ու միանձնական... մի խոսքով, շտապ ընդհատում եմ, որովհետև ինձ թվում է՝ հիմա տեղիցդ կցատկես ու կծեծես ինձ։

— Ավելի լավ կլիներ՝ մի որևէ անեկդո՛տ պատմեիր,— ասաց Իվանը ցավագին շեշտով։

— Կա մի անեկդոտ և հենց մեր նյութի մասին է, այսինքն անեկդոտ չէ, այլ պարզապես առասպել։ Այ դու ինձ կշտամբում ես անհավատության համար. ասացիր՝ «տեսնում ես, բայց չես հավատում»։ Բայց, սիրելի բարեկամս, հո միայն ես չեմ այդպես. մեզ մոտ, այնտեղ, հիմա բոլորն են շվարել, և ամբողջ այս ձեր գիտությունների երեսից։ Քանի դեռ ատոմներ կային, հինգ զգայարաններ, չորս տարերք, է՛հ, այն ժամանակ ամեն ինչ մի կերպ բռնում էր իրար։ Ատոմները հենց հին աշխարհում էլ կային։ Բայց ահա, երբ մենք իմացանք, որ դուք այստեղ «քիմիական մոլեկուլ» եք հայտնաբերել, «պրոտոպլազմա» եք հայտնաբերել և էլ սատանա՜ն գիտե, թե ինչ-ինչ բաներ, է՜, մեր պոչերր կծկեցինք։ Պարզապես շիլաշփոթ սկսվեց, և մանավանդ՝ սնահավատություն, բամբասանքներ. մեզ մոտ էլ նույնքան բամբասանք կա, որքան ձեզ մոտ, նույնիսկ մի քիչ ավելի շատ, և վերջապես մատնություն էլ կա, մենք էլ ունենք մի այնպիսի հատուկ բաժանմունք, ուր որոշ «տեղեկություններ» են ընդունում։ Ահա ուրեմն այդ անհեթեթ առասպելը մեր միջնադարից է մնացել (ոչ թե ձեր, այլ մեր միջնադարից), նույնիսկ մեզ մոտ էլ ոչ ոք չի հավատում դրան, բացի յոթ փթանոց կանանցից, այսինքն դարձյալ ոչ թե ձեր, այլ մեր կանանցից։ Ձեր բոլոր ունեցածները մենք էլ ունենք. ահա, բարեկամությունից մղված, մեր մի գաղտնիքը հայտնում եմ քեզ, թեև արգելված է։ Այդ առասպելը, ուրեմն, դրախտի մասին է։ Ասում են՝ այստեղ, ձեր երկրի վրա եղել է մի մտածող ու փիլիսոփա, որ «ժխտում էր ամեն ինչ օրենքներ, խիղճ, հավատք», և մանավանդ՝ հանդերձյալ կյանքն էր ժխտում։ Մեռնում է մարդը, մտածում է, որ ուղղակի պիտի կորչի խավարի ու մահվան մեջ, բայց մեկ էլ տեսնում է՝ հանդերձյալ կյանքն է իր առաջ։ Զարմանում է ու վրդովվում. «Սա հակասում է իմ համոզմունքներին»,— ասում է նա։ Ահա հենց դրա համար էլ նրան դատապարտում են... այսինքն, գիտե՞ս ինչ, դու ներիր ինձ, ես պատմում եմ այն, ինչ լսել եմ, սա առասպել է միայն... Հասկանու՞մ ես, պատիժ են տալիս նրան՝ մի կվադրիլիոն կիլոմետր քայլել խավարի մեջ (դե մեզ մոտ էլ հիմա կիլոմետրերով են հաշվում), և երբ վերջացնի այդ կվադրիլիոնը, դրախտի դռները կբանան նրա առաջ և ամեն ինչ կներեն...

— Իսկ ի՞նչ տանջանքներ կան ձեր անդենական աշխարհում, բացի կվադրիլիոնից,— տարօրինակ մի աշխուժությամբ ընդհատեց Իվանը։

— Ինչ տանջանքնե՞ր։ Ա՜խ, մի՛ էլ հարցնի։ Առաջ ամեն տեսակն էլ կար, իսկ հիմա ավելի շատ բարոյական տանջանքներ են կիրառում, «խղճի խայթ» և այլն, ամբողջ այդ հիմարությունների շարքը։ Սա էլ նույնպես ձեզնից եկավ, ձեր «բարքերի մեղմացումից»։ Է՛հ, ո՞վ շահեց. շահեցին միայն անխիղճները, որովհետև նրանց համար ի՞նչ է որ խղճի խայթը, երբ հենց խիղճ ասվածը չունեն բոլորովին։ Բայց տուժեցին կանոնավոր մարդիկ, որոնց մեջ դեռ մնում է խիղճն ու պատիվը... Ա՜յ հենց երբ բարենորոգումները կատարվում են չնախապատրաստված հողի վրա, և այն էլ դեռ օտար հաստատություններից ընդօրինակվելով, միայն ու միայն վնա՜ս է գալիս։ Հնադարյան կրակը մնար՝ ավելի լավ էր։ Ուրեմն այդ կվադրիլիոնի դատապարտվածը կանգնում է, նայում, և պառկում է ճանապարհի լայնքով։ «Չեմ ուզում գնալ, սկզբունքով դեմ եմ, չե՛մ գնա»։ Վերցրու ռուս լուսավորյալ աթեիստի հոգին և խառնիր հոգու հետ Հովնան մարգարեի, որ երեք օր ու գիշեր քիթը կախել էր կետի որովայնում, և ահա քեզ ճանապարհի լայնքին պառկած այդ մտածողի նկարագիրը։

— Իսկ ինչի՞ վրա է պառկել այնտեղ։

— Դե մի որևէ բան կար երևի։ Հո չե՞ս ծիծաղում։

— Կեցցե՛ս,— գոռաց Իվանը նույն տարօրինակ եռանդով։ Հիմա նա մի տեսակ անսպասելի հետաքրքրությամբ էր լսում։- Եվ ի՞նչ, հիմա՞ էլ դեռ պառկած է։

— Խնդիրն էլ հենց այն է, որ պառկած չէ հիմա։ Գրեթե հազար տարի պառկել է ու սկսել է քայլել։

— Այ քեզ ավանա՜կ,— բացականչեց Իվանը ջղայնորեն քրքչալով և կարծես մի բան ըմբռնելու ճիգ անելով տակավին։ — Հավիտենապես պառկել կամ մի կվադրիլիոն կիլոմետր քայլեք ի՞նչ տարբերություն։ Մեկ բիլիոն տարվա ճանապարհ է, չէ՞։

— Նույնիսկ շատ ավելի. թուղթ ու մատիտ չկա, թե չէ կարելի էր հաշվել։ Բայց նա վաղուց հասել է արդեն, և հենց այստեղից էլ սկսվում է անեկդոտը։

— Ինչպե՞ս թե հասել է։ Իսկ որտեղի՞ց է գտել մեկ բիլիոն տարին։

— Է՜հ, դու մեր այս ներկա երկրի մասին ես մտածում միայն։ Բայց չէ՞ որ այս ներկա երկիրը գուցե բիլիոն անգամ կրկնվել է. դե ասենք՝ ապրել է իր դարը, սառցակալել է, ճեղքվել է, քայքայվել, վերածվել է բաղկացուցիչ տարրերի, և նորից ջուր, որ ի վերո հաստատությանն, հետո նորից գիսաստղ, նորից արև, նորից երկիրն առաջացել է արևից... և այս զարգացումը գուցե անհունորեն կրկնվել է արդեն, միշտ նույն ձևով, մինչև ամենահետին մանրամասնությունը։ Անտանելի՜, խայտառակորեն ձանձրալի բան...

— Դե լավ, լավ, ի՞նչ պատահեց նրա հասնելուց հետո։

— Ուրեմն, հենց որ բացում են դրախտի դռները և նա ներս է մտնում, դեռ երկու վայրկյան էլ չանցած, այն էլ ժամացույցի, ժամացույցի վայրկյաններ (թեև նրա ժամացույցը, ըստ իս, ճանապարհին վաղուց արդեն պետք է քայքայված լիներ ու վերածվեր բաղկացուցիչ տարրերի), ուրեմն երկու վայրկյան էլ չանցած նա բացականչում է, որ այդ երկու վայրկյանի համար ոչ միայն մի կվադրիլիոն, այլ կվադրիլիոն անգամ կվադրիլիոն կարելի է քայլել, այն էլ դեռ կվադրիլիոնապատի՜կ աստիճանին բարձրացնելով։ Մի խոսքով, «օվսաննա» է երգում, բայց համը հանում է արդեն, այնպես որ դրախտաբնակներից ոմանք, ավելի ազնիվ մտածելակերպ ունենալով, սկզբում չեն էլ ուզում նրա ձեռքը սեղմել, այսինքն թե՝ մարդը չափից ավելի շուտ թռավ պահպանողականների կողմը։ Ռուսական բնավորություն։ Կրկնում եմ՝ առասպել է։ Ինչպես առել, այնպես էլ ծախում եմ։ Ուրեմն ահա թե ինչ հասկացություններ կան տակավին մեզ մոտ, այնտեղ, այս բոլոր հարցերի մասին։

— Բռնեցի՜ քեզ,— գոռաց Իվանը գրեթե մի տեսակ մանկական հրճվանքով, կարծես արդեն մի բան էր հիշել վերջնականապես,— կվադրիլիոն տարիների մասին այդ անեկդոտը ես ի՛նքս եմ հնարել։ Այն ժամանակ տասնյոթ տարեկան էի, սովորում էի գիմնազիայում... հնարեցի այդ անեկդոտը և պատմեցի մի ընկերոջ, Կորովկին էր ազգանունը, Մոսկվայում... Այդ անեկդոտը այնքան բնորոշ է, որ չէի կարող որևէ տեղից վերցրած լինել։ Կարծես թե մոռացել էի... բայց հիմա անգիտակցորեն միտքս եկավ, ի՛նքս հիշեցի, ոչ թե դու պատմեցիր։ Ինչպես որ երբեմն հազար ու մի բան է գալիս մարդու միտքը, անգիտակցորեն, նույնիսկ երբ մահապատժի են տանում... երազի մեջ միտքս եկավ։ Այ հենց դո՛ւ ես այդ երազը։ Դու երազ ես, գոյություն չունես։

— Դատելով այն մոլեգին եռանդից, որով դու ինձ ժխտում ես,— ծիծաղեց ջենտլմենը,— համոզվում եմ, որ համենայն դեպս հավատում ես ինձ։

— Բնա՜վ երբեք։ Հավատի մի հարյուրերորդ մասնիկն էլ չունեմ քո նկատմամբ։

— Բայց մի հազարերորդ մասնիկը ունես։ Հոմեոպատիկ չափերը գուցե ամենաուժեղն են, չէ՞։ Խոստովանիր, որ հավատում ես, դե ասենք մի տասհազարերորդական չափով...

— Ո՜չ մի րոպե,— կատաղորեն գոռաց Իվանը։— Եվ սակայն պիտի ուզեի՜ հավատալ քո գոյությանը,— հանկարծ ավելացրեց նա տարօրինակորեն։

— Էհե՜։ Այ քեզ խոստովանությո՜ւն համենայն դեպս։ Բայց ես բարի եմ, այս կետում էլ կօգնեմ քեզ։ Լսիր. ե՛ս քեզ բռնեցի, ոչ թե դու ինձ։ Դիտմամբ քեզ պատմեցի քո իսկ հնարած անեկդոտը, որ մոռացել էիր արդեն, պատմեցի, որպեսզի վերջնականապես հավատքդ կորցնես իմ նկատմամբ։

— Ստո՛ւմ ես։ Քո հայտնվելու նպատակն է՝ ինձ համոզել, որ դու կաս։

— Հենց այդ է։ Բայց տատանումները, անհանգստությունը, պայքարը հավատքի և անհավատության միջև՝ այս բոլորը այնպիսի՜ մի տանջանք են խղճամիտ մարդու համար, այ քեզ նման մի մարդու, այնպիսի՜ տանջանք, որ ավելի լավ է՝ մարդ կախի իրեն։ Ես հենց գիտեի, որ դու մի քիչ հավատում ես ինձ, և այս անեկդոտը պատմելով արդեն վերջնականապես անհավատություն ներարկեցի քո մեջ։ Ես փոխնիփոխ տարուբերում եմ քեզ հավատքի և անհավատության միջև, և սրա մեջ իմ նպատակն ունեմ։ Նոր մեթոդ է. երբ բոլորովին կորցնես հավատքդ իմ նկատմամբ, իսկույնևեթ կսկսեմ իմ աչքի առաջ համոզել ինձ, որ ես երազ չեմ, այլ իսկապես գոյություն ունեմ։ Գիտեմ քեզ, չէ՞։ Այ հենց այն ժամանակ էլ կհասնեմ իմ նպատակին։ Իսկ նպատակս ազնիվ է։ Հավատքի մի մանրիկ սերմ կնետեմ քո մեջ, և այդ սերմը կդառնա կաղնի, այն էլ այնպիսի մի կաղնի, որ դու հենց այդ կաղնու վրա էլ նստած՝ կցանկանաս «ճգնավոր հայրերի ու անարատ կանանց» շարքը մտնել, որովհետև գազանորեն ուզում ես այդ բանը, շատ ես ուզում, շա՜տ. մորեխ կուտես, անապատում քարշ կգաս՝ հոգիդ փրկելու, համար։

— Ուրեմն դու իմ հոգու փրկությա՞ն համար ես աշխատում, անպիտա՛ն։

— Է՛հ, պետք է գոնե երբևիցե մի բարի գործ անել։ Տեսնում եմ՝ բարկանում ես, բարկանո՜մ։

— Խայտառա՛կ։ Իսկ դու երբևիցե փորձության ենթարկե՞լ ես այդպիսիներին, այ հենց նրանց, որ մորեխ են ուտում և տասնյոթ տարի աղոթում են լերկ անապատում, մամռակալում են ոտից գլուխ։

— Սիրելի՜ս, հենց այդ եմ արել միայն։ Կարելի է մոռանալ ամբողջ աշխարհն ու բոլոր աշխարհները և այդպիսի մեկին կպչել եռանդով, որովհետև շատ թանկագին ադամանդ է դա։ Մեկ հատիկ այդպիսի սուրբի հոգին երբեմն մի ամբողջ համաստեղություն արժե. մենք մե՜ր թվաբանությունն ունենք, հասկանո՞ւմ ես։ Հաղթանա՜կն է թանկարժեք։ Իսկ չէ՞ որ նրանցից ոմանք, աստված վկա, քեզնից պակաս չեն իրենց զարգացմամբ, թեև դու չես հավատա դրան. նրանք կարող են հավատքի և անհավատության այնպիսի անդունդներ խորազննել միևնույն պահին, որ, ճիշտն ասած, երբեմն թվում է՝ մազ է մնում, որ մարդը «գլուխկոնծի տա», ինչպես ասում է դերասան Գորբունովը։

— Եվ ի՞նչ, քթիդ տվեցին ու հեռացա՞ր։

— Սիրելի բարեկամս,— նկատեց հյուրը խրատական շեշտով,— համենայն դեպս ավելի լավ է, որ քթիդ տան, քան թե երբեմն բոլորովին առանց քթի մնաս, ինչպես դեռ վերջերս մի հիվանդ մարկիզ (երևի մասնագետն է բուժել նրան) խոստովանության ժամանակ ասաց իր ճիզվիտ խոստովանահորը։ Ես ներկա էի, սքանչելի՜ էր պարզապես։ «Վերադարձրե՜ք ինձ իմ քիթը»,— ասում էր նա և կուրծքն էր ծեծում։ «Որդյակ իմ,— խուսափուկ պատասխանեց քահանան,— ամեն ինչ իր լրումն է գտնում նախախնամության անքնին կամոք, և տեսանելի դժբախտությունը երբեմն իր հետ բերում է արտակարգ, թեև անտեսանելի մի օգուտ։ Եթե անագորույն ճակատագիրը զրկել է ձեզ քթից, ապա ձեր օգուտն այն է, որ այլևս ձեր ամբողջ կյանքում ոչ ոք չի համարձակվի ասել ձեզ, որ ձեր քթին են տվել»։— Հայր սուրբ, դա մխիթարություն չէ՜,— բացականչեց հուսահատ մարկիզը։— Ընդհակառակը, ես հրճվանքո՜վ կնդունեի, որ իմ ամբողջ կյանքում ամեն օր քթիս տային, միայն թե քիթս իր պատշաճ տեղում լիներ»։— «Որդյակ իմ,— հառաչեց քահանան,— կարելի չէ բոլոր բարիքները միանգամից պահանջել, և դա արդեն տրտունջք է նախախնամության դեմ, որ նույնիսկ այս պարագային էլ չի մոռացել ձեզ. վասնզի եթե դուք աղաղակում եք, ինչպես աղաղակեցիք հիմա, ասելով, թե ուրախությամբ հոժար եք, որ ամբողջ կյանքում ձեր քթին տան, ապա այս պարագային էլ արդեն կատարվել է ձեր ցանկությունն անուղղակիորեն. քանզի երբ կորցրել եք ձեր քիթը, դրանով էլ համենայն դեպս ձեր քթին են տվել կարծես թե...»։

— Թո՛ւհ, ինչ հիմար բան,— գոռաց Իվանը։

— Սիրելի բարեկամս, ես ուզում էի պարզապես զվարճացնել քեզ, բայց երդվում եմ՝ սա իսկական ճիզվիտական կազուիստիկա է, երդվում եմ նորից՝ այս ամբողջը տառ առ տառ պատահեց այնպես, ինչպես պատմեցի քեզ։ Վերջերս եղավ այս դեպքը և շատ գլխացավանք պատճառեց ինձ։ Դժբախտ երիտասարդը տուն վերադարձավ և նույն գիշերն էլ ատրճանակով խփեց իրեն, ես նրա մոտից չհեռացա մինչև վերջին վայրկյանը... Իսկ գալով այդ ճիզվիտական խոստովանախուցերին, իսկապես որ դա իմ ամենասիրելի զվարճությունն է կյանքիս ամենատխուր րոպեների ընթացքում։ Ահա քեզ մի դեպք ևս, որ հենց այս վերջին օրերս պատահեց։ Ծեր քահանայի մոտ մի շեկ աղջիկ եկավ, նորմանուհի, քսան տարեկան։ Գեղեցկություն, մարմին, անմիջականություն... լորձունքներդ կվազեին։ Թեքվեց ու լսախորշից փսփսաց քահանային իր մեղքը։ «Ինչ է, դուստր իմ, մի՞թե նորից մեղքի մեջ ընկաք արդեն...— բացականչեց քահանան։— O՜, Sancta Maria, ի՜նչ եմ լսում. ուրի՜շ մեկի հետ այս անգամ։ Բայց մինչև ե՞րբ պիտի շարունակվի այս, ինչպե՜ս չեք ամաչում»։— «Ah mon pere»,— պատասխանեց մեղսագործ աղջիկը, զղջման արցունքով ողողված։— Qa lU1 fait tant de plaisir, et a moi si peu de peine!»։ Է՜, պատկերացնո՞ւմ ես այսպիսի պատասխանը։ Այստեղ արդեն ես էլ ետ քաշվեցի, դա հենց բնությա՛ն ճիչն է, և եթե ուզում ես՝ հենց անմեղությունից էլ լավ է դա։ Տեղն ու տեղը թողություն շնորհեցի նրա մեղքին և դարձել էի, որ գնամ, բայց անմիջապես ստիպված եղա ետ դառնալու, լսեցի՝ քահանան լսախորշից ժամադրություն է նշանակում նրան նույն իրիկվա համար։ Կայծքարի պես ամուր էր ծերունին, և ահա մի վայրկյանում ընկա՜վ։ Բնությունը, բնության ճշմարտությո՜ւնը հաղթանակեց։ Ինչ է, նորի՞ց քիթդ տնկում ես, նորի՞ց ես բարկանում։ Էլ չգիտեմ ինչով հաճոյանամ քեզ...

— Հանգիստ թող ինձ, մղձավանջի նման կպել ու թրխթրխկում ես ուղեղիս մեջ,— ցավագին տնքաց Իվանը, անզոր զգալով իր տեսիլքի առաջ։— Ձանձրանում եմ քեզնից, անտանելի՜ է, տանջալի՜։ Ինչ ասես կտայի, միայն թե կարողանայի վռնդե՜լ քեզ։

— Կրկնում եմ, չափավորիր քո պահանջները, մի՛ պահանջիր ինձնից «ամեն ինչ, որ վեհ է ու գեղեցիկ», և կտեսնես, թե ինչպես հաշտ ու համերաշխ կլինենք իրար հետ,— ասաց ջենտլմենը ազդեցիկ շեշտով։— Իրականում դու ինձ վրա բարկանում ես այն բանի համար, որ ես քո առաջ չհայտնվեցի մի տեսակ կարմիր փայլածությամբ, «որոտալով և հուրհրալով», բոցակիզված թևերով, այլ այսպիսի համեստ տեսքով ներկայացա։ Վիրավորվել են, նախ և առաջ, քո գեղասիրական զգացումները, և երկրորդ՝ քո հպարտությունը. այսինքն թե՝ ինչպե՞ս այսպիսի մի գռեհիկ սատանա կարող էր ներկայանալ քեզ նման մեծ մարդուն։ Չէ՜, համենայն դեպս քո մեջ կա՛ այն ռոմանտիկ կրակը, որ այնպե՜ս ծաղրել է Բելինսկին։ Ինչ անենք, երիտասարդ ես։ Այ քիչ առաջ, երբ պատրաստվում էի քեզ մոտ գալ, մտածեցի, որ կատակի համար ներկայանամ իսկական պետական խորհրդականի տեսքով՝ Կովկասում ծառայած պաշտոնաթող գեներալի, ֆրակին Առյուծի և Արևի աստղը կպցրած. բայց ուղղակի վախեցա, որովհետև դու ինձ կծեծեիր հենց միայն այն բանի համար, որ համարձակվել եմ Առյուծն ու Արևը կպցնել ֆրակիս, և գոնե Բևեռային աստղը կամ Սիրիուսը չեմ կպցրել։ Եվ անընդհատ ասում ես, որ ես հիմար եմ։ Բայց աստված իմ, ես հավակնություն էլ չունեմ իմ խելքով հավասարվելու քեզ։ Մեֆիստոֆելը, հայտնվելով Ֆաոլստին, հավաստեց, որ ինքը չարիք է ցանկանում, բայց միայն բարիք է անում։ Է՛հ, նա ինչ ուզում է թող ասի, իսկ ես ճիշտ հակառակն եմ։ Ամբողջ բնության մեջ գուցե միակ մարդն եմ ես, որ սիրում է ճշմարտությունը և անկեղծորեն բարիք է ցանկանում։ Ես ներկա էի, երբ խաչի վրա մահացած Բանը երկինք էր բարձրանում, իր կրծքին կրելով ընդ աջմե խաչյալ ավազակի հոգին. լսեցի բերկրալից ճիչերը քերովբեների, որոնք երգում էին և աղաղակում՝ «Օվսաննա՜», լսեցի նաև սերովբեների ցնծության որոտաձայն աղաղակը, որ ամբողջ երկինքն ու ամբողջ տիեզերքը ցնցեց։ Եվ ահա, երդվում եմ ամենայն սրբությամբ, ես էլ ուզում էի միանալ երգչախմբին ու գոչել բոլորի հետ՝ «Օվսաննա՜»։ Արդեն թռչում էր բառը բերանիցս, արդեն պոկվել էր կրծքիս խորքերից գիտես, չէ՞, ես շատ զգայուն եմ և գեղարվեստական դյուրընկալություն ունեմ։ Բայց ողջամտությունը, օ՜, ամենադժբախտ հատկությունը իմ բնության, այստեղ էլ ինձ պահեց պատշաճ սահմաններում, և ես բաց թողեցի ակնթա՜րթը։ Որովհետև ի՞նչ կպատահի,— մտածեցի նույն րոպեին,— ի՞նչ կպատահի իմ «օվսաննայից» հետո։ Ամեն ինչ իսկույն կհանգի աշխարհում և այլևս ոչ մի իրադարձություն չի կատարվի։ Եվ ահա, միայն պարտականության գիտակցությունից և իմ սոցիալական դրության բերմամբ, ստիպված եղա խեղդել իմ մեջ այդ լավ պահը և մնալ իմ պիղծ պաշտոնում։ Մարդու մեկը բարիք գործելու ամբողջ պատիվն իրեն է վերապահում, իսկ ինձ բաժին են մնացել միայն պիղծ բաները։ Բայց ես չեմ նախանձում պորտաբույծ խաբեբայի կյանք ապրելու պատվին, ես փառասեր չեմ։ Ինչո՞ւ աշխարհի բոլոր էակներից ե՛ս եմ միայն դատապարտվել բոլոր կանոնավոր մարդկանց անեծքներին և նույնիսկ ինձ տրվող քացիներին. քացիների՜ն, այո, որովհետև երբ մարմնավոր կերպարանք եմ ստանում, երբեմն ստիպված եմ նաև այդպիսի հետևանքներ ընդունել։ Ես հո գիտե՜մ, որ այստեղ մի գաղտնիք կա, բայց ոչ մի կերպ չեն ուզում հայտնել ինձ այդ գաղտնիքը, որովհետև գուցե այդ դեպքում, հասկանալով, թե ինչը ինչոց է, «օվսաննա» կբոռամ հանկարծ, և իսկույն կչքանա անհրաժեշտ բացասականը, ամբողջ աշխարհում ողջամտությունը կտիրի, և դրանով էլ անշուշտ վերջ կգտնի ամեն ինչ, նույնիսկ թերթերն ու ամսագրերը, որովհետև ո՞վ կբաժանորդագրվի այլևս դրանց։ Գիտեմ անշուշտ, որ վերջ ի վերջո կհաշտվեմ, ես էլ կանցնեմ իմ կվադրիլիոնը և գաղտնիքը կիմանամ։ Բայց մինչ այդ, քիթս կախում եմ ու ցավ ի սիրտ կատարում իմ դերը, այսինքն հազարներ եմ կործանում, որպեսզի փրկվի մեկ հոգի։ Օրինակ, քանի՜-քանի հոգի պետք եղավ կործանել և քանի՜-քանի պատվավոր անուններ խայտառակել՝ միայն Հոբին ձեռք բերելու համար, այդ արդարակյաց մարդուն, որի կապակցությամբ այնպե՜ս չարախնդորեն ինձ ծուղակը գցեցին այդ հին օրերին։ Չէ՜, քանի դեռ չի հայտնված գաղտնիքը, ինձ համար երկու տեսակ ճշմարտություն կա. մեկը անդենականն է, նրա՜նց ճշմարտությունը, որ դեռ բոլորովին անծանոթ է ինձ, իսկ մյուսը՝ ի՛մ ճշմարտությունը։ Եվ դեռ հայտնի չէ, թե ո՛րն է ի վերջո ավելի լավը... Քնեցի՞ր։

— Անշո՜ւշտ,— տնքաց Իվանը զայրալից,— դու ինձ որպես մի նորությո՜ւն ես մատուցում այն ամբողջ հիմարությունը, որ կա իմ մեջ, բոլո՜ր այն բաները, որ արդեն վաղուց են անցել իմ գլխով, մանր֊մանր աղացվել են իմ ուղեղում ու դուրս շպրտվել լեշի նման։

— Նորի՜ց չկարողացա գոհացնել։ Իսկ ես մտածում էի նույնիսկ, որ իմ գրական ոճով կհրապուրեմ քեզ. ճիշտն ասած, վատ չէր այդ «օվսաննան» երկնքում, չէ՞։ Հետո էլ այդ հեգնական շեշտը a la Հայնե, հը՞, ճիշտ չե՞մ ասում։

— Չէ՜։ Ես երբե՛ք այսպիսի պնակալեզ չեմ եղել։ Ուրեմն ինչպե՞ս իմ հոգին կարող էր ծնունդ տալ քեզ նման մի պնակալեզի։

— Սիրելի բարեկամս, ես ճանաչում եմ մի սքանչելագույն և շատ համակրելի երիտասարդ ազնվորդու, երիտասարդ մտածող է նա, մեծ սիրահար է գրականության ու նրբագեղ բաների, հեղինակել է մի խոստմնալից պոեմ, որ կոչվում է «Մեծ հավատաքննիչը»... Միայն նրա՛ն նկատի ունեի ես։

— Արգելո՛ւմ եմ քեզ խոսել «Մեծ հավատաքննիչի» մասին,— բացականչեց Իվանը, ամոթից կաս-կարմիր կտրելով։

— Դե լավ, իսկ «Երկրաբանական հեղաշրջո՞ւմ»-ը։ Հիշո՞ւմ ես։ Այ դա արդեն պոե՜մ էր։

— Լռի՛ր, թե չէ կսպանեմ քեզ։

— Ի՞նձ կսպանես։ Չէ՜, կներես, պիտի խոսեմ։ Հենց եկել եմ, որ այդ հաճույքը մատուցեմ ինքս ինձ։ Օ՜, ես սիրում եմ իմ կրակոտ, երիտասարդ, կյանքի ծարավով թրթռուն բարեկամների երազանքները։ «Նոր մարդիկ կան այնտեղ,— որոշեցիր դու անցյալ գարնանը, երբ պատրաստվում էիր այստեղ գալ,— նրանք մտադիր են կործանել ամեն ինչ և սկսել մարդակերությունից։ Հիմարնե՜ր, իմ կարծիքը չեն հարցրել։ Ըստ իս, կարիք էլ չկա որևէ բան կործանելու, պետք է միմիայն աստծո գաղափարը կործանել մարդկության մեջ, ահա՛ թե որտեղից պետք է սկսել գործը։ Սրանից, սրանի՜ց պետք է սկսեի օ՜ կույրեր, ոչինչ չհասկացող կույրե՜ր։ Հենց որ մարդկությունը համայնորեն հրաժարվի աստծուց (իսկ ես հավատում եմ, որ այդ դարաշրջանը, երկրաբանական դարաշրջաններին համանման, իրականություն կդառնա), ամբողջ նախկին աշխարհայացքը և մանավանդ ամբողջ նախկին բարոյականությունը ինքնաբերաբար կտապալվի, առանց մարդակերության, և ամեն ինչ նորից նոր կսկսվի։ Մարդիկ կհամախմբվեն, որպեսզի կյանքից վերցնեն ամեն ինչ, որ նա կարող է տալ, բայց միայն ու միայն ա՛յս աշխարհում երջանկություն և ուրախություն վայելելու համար։ Մարդը կբարձրանա աստվածային, տիտանական հպարտության ոգով, և կհայտնվի մարդ-աստվածը։ Ժամ առ ժամ հաղթահարելով բնությունը առանց այլևս չափ ու սահմանի, իր կամքով ու գիտությամբ, մարդը այնպիսի բարձր մի հաճույք պիտի զգա ամեն ժամ, որ դա պիտի փոխարինի երկնային հաճույքներ վայելելու բոլոր նախկին հույսերը։ Ամեն ոք պիտի իմանա, որ ինքը լիովին մահկանացու է, առանց հոգու հարության, և մահը պիտի ընդունի հպարտորեն ու խաղաղորեն, աստծո նման։ Իր հպարտության շնորհիվ պիտի հասկանա, որ կարիք չկա տրտնջալու, թե կյանքը մի ակնթարթ է, և այլևս առանց որևէ հատուցման պիտի սիրի իր եղբորը։ Սերը կյանքի ակնթարթի՛ն միայն պիտի գոհացում տա, բայց հենց ակնթարթայնության գիտակցությունն էլ այնքա՛ն պիտի սաստկացնի սիրո հուրը, որքան որ առաջ ճապաղում էր դա՝ անդրշիրիմյան անհուն սիրո հույսերով»... դե և այլն, և այլն, այս տեսակ բաներ։ Հիանալի է։

Իվանը, ձեռքերն ականջներին սեղմած, նստել ու նայում էր հատակին, բայց սկսեց դողալ ամբողջ մարմնով։ Ձայնը շարունակեց.

— Հարցը հիմա այն է,— խորհրդածում էր իմ երիտասարդ մտածողը,— հարցը այն է, թե հնարավո՞ր է արդյոք, որ այդպիսի մի դարաշրջան գա երբևիցե։ Եթե գա այդ դարաշրջանը, ուրեմն ամեն ինչ կլուծվի և մարդկությունը կարգի կընկնի վերջնականապես։ Բայց քանի որ դա, մարդու մեջ միս ու արյուն դարձած հիմարության պատճառով, գուցե հազար տարուց էլ չի իրականանա, ուրեմն ամեն ոք, որ այժմ էլ արդեն ունի գիտակցությունը ճշմարտության, կարող է բացարձակապես իր ուզածի նման կարգավորել իր կյանքը՝ նոր սկզբունքներով։ Այդ իմաստով նրան «ամեն ինչ թույլատրելի է»։ Ավելին՝ եթե նույնիսկ այդ դարաշրջանը երբեք չհասնի, բայց քանի որ համենայն դեպս չկա աստված և անմահություն, ուրեմն նոր մարդը կարող է մարդ-աստված դառնալ, թեկուզ և նա միակը լինի ամբողջ աշխարհում, և անշուշտ, նոր աստիճանի բարձրացրած, կարող է թեթև սրտով կոխել֊անցել նախկին ստրուկ մարդու բարոյականության ամեն մի խոչընդոտ, եթե պետք լինի։ Աստծո համար չկա՛ օրենք։ Ուր որ կանգնում է աստված՝ դա սրբազա՛ն վայր է արդեն։ Ուր որ կանգնեմ ես՝ դա իսկույնևեթ կլինի առաջնագույն վայրը... «ամեն ինչ թույլատրելի է» ու վե՛րջ։ Շա՜տ հիանալի է այդ ամբողջը. միայն թե կարծում եմ, որ եթե սիրտդ ուզում է սրիկայություն անել, այլևս ինչի՞դ է պետք ճշմարտության անունով վավերացնել քո ուզածը։ Բայց այդպես է մեր ժամանակակից ռուս մարդուկը, այնքա՜ն է սիրահարվել ճշմարտության, որ առանց վավերացման չի կարողանում մինչև իսկ սրիկայություն անել...

Հյուրը խոսում էր, հայտնապես տարված իր պերճախոսությամբ, ավելի ու ավելի բարձրացնելով ձայնը և հեգնականորեն նայելով տանտիրոջը։ Բայց նա չկարողացավ վերջացնել. Իվանը հանկարծ վերցրեց բաժակը սեղանից և թափով նետեց հռետորի վրա։

— Ah mais c’est bete enfin!— բացականչեց հյուրը, վեր թռչելով բազմոցից և մատներով թափ տալով թեյի կաթիլներն իր վրայից։— Լյութերի թանաքամա՜նը հիշեցիր։ Ի՛նքն է ինձ երազ համարում, և բաժա՜կ է նետում երազի վրա։ Կնավարի բան է դա։ Այո, ես կասկածում էի արդեն, որ դու ձևացնո՜ւմ էիր պարզապես, թե փակել ես ականջներդ. լսում էիր...

Հանկարծ դրսից ուժգին ու համառորեն բախեցին պատուհանը։ Իվան Ֆյոդորովիչը վեր թռավ բազմոցից։

— Լսո՞ւմ ես։ Լավ կլինի, որ բանաս,— գոչեց հյուրը,— քո եղբայր Ալյոշան է, խիստ անակնկալ ու հետաքրքրական լուր է բերել, հաստա՛տ բան եմ ասում քեզ։

— Լռի՛ր, խաբեբա, ես քեզնից առաջ գիտեի, որ Ալյոշան է, նախազգում էի. և անշո՜ւշտ թե իզուր չի գալիս, անշուշտ «լուր» է բերում...— բացականչեց Իվանը մոլեգնորեն։

— Դե բա՛ց դուռը,բա՛ց։ Ձյունամրրիկ է դրսոսէ, իսկ նա եղբայրն է քո։ Monsieur sait-il ie temps quil fait? C’est a ne pas mettre un chien dehors...

Թակոցը շարունակվում էր։ Իվանն ուզում էր դեպի պատուհանը նետվել, բայց կարծես մի բան կաշկանդեց հանկարծ նրա ոտքերն ու ձեռքերը։ Բոլոր ուժերը լարեց, որ քանդի կապանքները, բայց իզուր։ Թակոցն ավելի ու ավելի էր սաստկանում։ Վերջապես հանկարծ քանդվեցին կապանքները, և Իվան Ֆյոդորովիչը վեր ցատկեց բազմոցից։ Շուրջը նայեց վայրագ մի հայացքով։ Երկու մոմերը համարյա լրիվ վառվել էին, սեղանին մնում էր այն բաժակը, որ նա հենց քիչ առաջ նետել էր հյուրի վրա, իսկ դիմացի բազմոցին ոչ ոք չկար։ Դեռ համառորեն շարունակվում էր թակոցը պատուհանի շրջանակին, բայց բնավ էլ այնքան ուժգին չէր, որքան հենց հիմա թվացեք էր նրան երազում, ընդհակառակը, շատ զուսպ էր։

— Երազ չէ՜։ Ոչ, երդվում եմ, երազ չէր, այդ ամբողջը կատարվե՛ց հիմա,— գոչեց Իվան Ֆյոդորովիչը, նետվեց դեպի պատուհանը և օդանցքը բաց արեց։

— Ալյոշա՛, ասացի՛ քեզ, չէ՞, որ չգաս,— կատաղորեն գոռաց նա եզբորը։— Երկու խոսքով՝ ի՞նչ ես ուզում։ Երկո՛ւ խոսքով, լսո՞ւմ ես։

— Մի ժամ առաջ Սմերդյակովը կախեց իրեն,— պատասխանեց Ալյոշան դրսից։

— Անցիր դեպի դուռը, իսկույն կբացեմ,— ասաց Իվանը և գնաց դուռը բացելու Ալյոշայի առաջ։

X։ «Նա էր ասում»

Ալյոշան, ներս մտնելով, Իվանին ասաց, թե մոտ մի ժամ առաջ Մարյա Կոնդրատևնան վազել-եկել էր իր բնակարաէնը և հայտնել, որ Սմերդյակովը անձնասպան է եղել։ «Հհենց մտել էի ինքնաեռը վերցնեմ, մեկ էլ տեսա՛ պատի մեխից կախվել է»։ Ալյոշան հարցրել էր՝ «Հայտնեցի՞ր ում որ պե՛տք է», և աղջիկը պատասխանել էր, թե ոչ ոքի չի հայտնել, «առաջինը հենց ուղղակի ձեզ մոտ թռա, ամրողջ ճանապարհը վազեվազ եկա»։ Խելագարի նման էր, ասաց Ալյոշան, տերևի պես դողում էր։ Իսկ երբ Ալյոշան աղջկա հետ վազել էր նրանց խրճիթը, Սմերդյակովին գտել էր նույն կախված վիճակում։ Սեղանի վրա մի երկտող կար. «Ոչնչացնում եմ իմ կյանքը իմ սեփական կամքով ու ցանկությամբ, որպեսզի ոչ ոքի վրա մեղք չգցեմ»։ Ալյոշան այնպես էլ թողել էր այդ երկտողը սեղանի վրա և ուղղակի գնացել ոստիկանապետի մոտ, ամեն ինչ հայտնել նրան, «իսկ այնտեղից ուղղակի քեզ մոտ եկա»,— վերջացրեց Ալյոշան, ուշադիր նայելով Իվանի դեմքին։ Եվ պատմելու ժամանակ աչքերը անընդհատ հառել էր եղբորը, կարծես նրա դեմքի արտահայտության մեջ նկատելով մի բան, որ սաստիկ զարմացրել էր իրեն։

— Եղբա՛յր,— գոչեց նա հանկարծ,— սոսկալի հիվանդ ես երևում։ Նայում ես, և թվում է՝ չես հասկանում իմ ասածը։

— Լավ է, որ եկար,— ասաց Իվանը մի տեսակ մտախոհ և կարծես թե բոլորովին չլսելով Ալյոշայի բացականչությունները։— Բայց ես գիտեի, որ նա կախել է իրեն։

— Իսկ ո՞վ ասաց։

— Չգիտեմ ով։ Բայց գիտեի։ Իսկապես, գիտեի՞։ Այո, նա՛ ասաց ինձ։ Հենց նոր էր ասում...

Իվանը կանգնել էր սենյակի մեջտեղը և խոսում էր նույն մտախոհ արտահայտությամբ, նայելով հատակին։

— Ո՞վ է նա,— հարցրեց Ալյոշան, ակամա նայելով շուրջը։

— Ծլկեց, փախավ։

Իվանը վեր առավ գլուխը և մեղմ ժպտաց։

— Քեզնից վախեցավ, քեզնից, քեզ նման աղավնյակից։ Դու «անարատ քերովբե» ես, հրեշտակ։ Դմիտրին քեզ քերովբե է կոչում։ Քերովբե... Որոտաձա՜յն աղաղակը սերովբեների ցնծության։ Ի՞նչ է սերովբրեն։ Գուցե մի ամբողջ համաստեղություն։ Բայց գուցե այդ ամբողջ համաստեղությունը մի քիմիական մոեկո՜ւլ է միայն... Առյուծի և Արևի համաստեղություն կա՞, չգիտե՞ս։

— Նստի՛ր, եղբայր,— ասաց Ալյոշան վախեցած,— նստիր այստեղ, բազմոցի վրա, ի սեր աստծո։— Զառանցում ես, գլուխդ դիր բարձին, այ այսպես։ Թաց սրբիչ ուզո՞ւմ ես գլխիդ։ Գուցե ավելի լա՞վ զգաս։

— Տուր սրբիչը, այ այստեղ է, աթոռի վրա, քիչ առաջ այստեղ գցեցի։

— Այստեղ սրբիչ չկա։ Մի՛ անհանգստանա, գիտեմ որտեղ է,— ասաց Ալյոշան, մի մաքուր, ծալած ու դեռ չօգտագործած սրբիչ գտնելով սենյակի մյուս անկյունում, Իվանի արդասեղանի մոտ։ Իվանը տարօրինակորեն նայեց սրբիչին. հիշողությունը կարծես մի ակնթարթում տեղը եկավ։

— Սպասիր,— վեր կացավ նա բազմոցից,— ես մի ժամ առաջ այս նույն սրբիչը վերցրի այնտեղից և թրջեցի։ Դրի գլխիս և հետո գցեցի այստեղ... Իսկ ինչո՞ւ չոր է։ Ուրիշ սրբիչ չկար։

— Ա՞յս սրբիչը դրել էիր գլխիդ,— հարցրեց Ալյոշան։

— Այո, և սենյակում քայլեցի, մի ժամ առաջ... Ինչո՞ւ մոմերը այսպես լրիվ վառվել են։ Ժամը քանի՞սն է։

— Տասներկուսի մոտ։

— Չէ, չէ, չէ՜,— գոռաց հանկարծ Իվանը,— երազ չէ՜ր դա։ Նա այստեղ էր, նստել էր այստեղ, ահա այն բազմոցին։ Երբ դու պատուհանն էիր թակում, ես բաժակը նետեցի նրա վրա... ահա այս բաժակը... Սպասիր, անցյալ անգամ էլ քնել էի, բայց այս երազը երազ չէ։ Անցյալ անգամ էլ եղավ։ Ալյոշա, երազներ եմ տեսնում հիմա... բայց երազներ չեն, իրական են. քայլում եմ, խոսում, տեսնում... բայց քնած եմ։ Բայց նա կա՛ր, նստել էր այստեղ, ահա այդ բազմոցին... Սոսկալի հիմար է նա, Ալյոշա, սոսկալի հիմար,— ծիծաղեց հանկարծ Իվանը և սկսեց քայլել սենյակում։

— Ո՞վ է հիմար։ Ո՞ւմ մասին ես խոսում, եղբայր,— նորից անձկությամբ հարցրեց Ալյոշան։

— Սատանա՜ն։ Սկսել է այցելել ինձ։ Երկու անգամ եկավ, համարյա նույնիսկ երեք անգամ։ Ծաղրում էր ինձ, ասում էր՝ իբր թե ես բարկանում եմ, որ ինքը հասարակ սատանա է, և ոչ թե սադայելը՝ բոցակեզ թևերով, որոտով ու փայլով։ Բայց սադայելը չէ նա, ստում է։ Ինքնակոչի մեկն է։ Պարզապես սատանա, անպետք, չնչին մի սատանա։ Բաղնիք է գնում։ Մերկացնես նրան, կտեսնես, որ պոչ ունի, վստահ եմ, երկար, ողորկ մի պոչ, դանիական շան նման, մի կանգուն երկարությամբ, մուգ շագանակագույն... Ալյոշա, մրսել ես, ձյուների մեջ ես եղել, թեյ ուզո՞ւմ ես։ Ի՞նչ։ Սա՞ռն է։ Ուզո՞ւմ ես՝ ասեմ, նոր թեյ բերի։ C’est a ne pas mettre un chien dehors...

Ալյոշան վազեց լվացարանի մոտ, թրջեց սրբիչը, համոզեց Իվանին, որ նստի նորից, և թաց սրբիչը փաթաթեց գլխին։ Ինքն էլ նրա կողքին նստեց։

— ի՞նչ էիր ասում քիչ առաշ Լիզայի մասին,— սկսեց նորից Իվանը։ (Նա սկսում էր արդեն շատախոս դառնալ)։— Ինձ դուր է գալիս Լիզան։ Մի զզվելի բան ասացի քեզ նրա մասին։ Սուտ էր, նա ինձ դուր է գալիս... Կատյայի համար եմ վախենում վաղը, ամենից ավելի նրա համար եմ վախենում։ Ապագայի համար։ Վաղը նա ինձ դեն կգցի ու կտրորի ոտքերի տակ։ Կարծում է, որ խանդո՜ւմ եմ իրեն և դրա համար կործանում եմ Միտյային։ Այո, այդպես է կարծում։ Բայց չէ՛, այդպես չէ՜։ Վաղը խաչ է, բայց ոչ կախաղան։ Չէ, ես ինձ չեմ կախի։ Գիտե՞ս, որ ես երբեք չեմ կարող անձնասպան լինել, Ալյոշա։ Որովհետև ստո՞ր եմ, հա՞։ Ես վախկոտ չեմ։ Կյանքի ծարա՜վն է։ Ինչպե՞ս իմացա, որ Սմերդյակովը կախել է իրեն։ Այո՜, նա ինձ ասաց...

— Եվ դու հաստատ համոզված ես, որ մեկը նստե՞լ էր այստեղ,— հարցրեց Ալյոշան։

— Ահա այն բազմոցի վրա, անկյունը։ Դու կվռնդեիր նրան։ Բայց այո, հենց դու էլ վռնդեցիր նրան. երբ դու երևացիր, նա չքացավ։ Սիրում եմ քո դեմքը, Ալյոշա։ Գիտեի՞ր, որ սիրում եմ քո դեմքը։ Իսկ նա... իմ անձն է, Ալյոշա, ես եմ նա, ես ինքս։ Ամեն ինչ, որ ստո՛ր է իմ մեջ, ամեն ինչ, որ անարգ է ու քստմնելի։ Այո, ես «ռոմանտիկ» եմ, նկատեց այդ բանը... թեև դա զրպարտություն է։ Նա սոսկալի հիմար է, բայց դրանով է գործը գլուխ հանում։ Խորամանկ է, անասնորեն խորամանկ, գիտե, թե ինչով կարող է կատաղեցնել ինձ։ Անընդհատ ծաղրում էր ինձ, որ չեմ հավատում իրեն, և դրանով էլ ստիպեց, որ լսեմ իր ասածը։ Խաբեց ինձ, երեխայի պես խաբվեցի։ Բայց նա իմ մասին ճշմարիտ բաներ էլ շատ ասաց, ի՛նձ ասաց։ Ես երբեք չէի ասի այդ բոլորը ինքս ինձ։ Գիտե՞ս, Ալյոշա, գիտե՞ս,— ավելացրեց Իվանը սոսկալի լուրջ ու մի տեսակ խորհրդապահ շեշտով,— ես շատ կցանկանայի, որ նա իսկապես նա լիներ, ոչ թե ես։

— Նա քեզ տանջել է,— ասաց Ալյոշան, կարեկցանքով նայելով եղբորը։

— Ծաղրո՜ւմ էր ինձ։ Եվ գիտե՞ս, վարպետորեն, վարպետորեն։ «Խի՜ղճ։ Ի՞նչ է խիղճը։ Ես ինքս եմ հնարում դա։ Ուրեմն ինչո՞ւ եմ տանջվում։ Սովորություն է։ Մարդկության համաշխարհային սովորությունը՝ յոթ հազար տարուց ի վեր։ Ուրեմն թողնենք այդ սովորությունը և աստվածներ լինենք»։ Նա՛ էր ասում դա, նա՛ էր ասում։

— Եվ ո՞չ թե դու, ո՞չ թե դու,— անդիմադրելիորեն գոչեց Ալյոշան, պարզ նայելով եղբորը։— Թող նա ի՜նչ ուզում է ասի, ձեռք քաշիր նրանից, մոռացի՜ր նրան։ Թող իր հետ տանի ամեն ինչ, որ անիծում ես հիմա, և թող երրե՛ք չգա։

— Այո, բայց նա չար է։ Ծիծաղում էր ինձ վրա։ Անպատկառ էր նա, Ալյոշա,— ասաց Իվանը, վիրավորանքից դողալով։— Բայց զրպարտում էր ինձ, շատ էր զրպարտում։ Հենց իմ երեսին սուտ էր ասում իմ մասին։ «Օ՜, դու գնում ես առաքինության սխրանք կատարելու, պիտի հայտարարես, որ սպանել ես հորդ, որ ծառան քո դրդումով է սպանել հորդ...»։

— Եղբա՛յր,— ընդհատեց Ալյոշան,— զսպիր քեզ, դու չես սպանողը։ Դա ճիշտ չէ՛։

— Նա է ասում, նա, իսկ նա գիտե։ «Դու գնում ես առաքինության սխրանք կատարելու, բայց հենց առաքինության էլ չես հավատում. ահա թե ինչն է քեզ զայրացնում ու տանջում, ահա թե ինչու այդպես քինախնդիր ես դու»։ Նա էր ինձ ասում այդ բանը իմ մասին, իսկ նա գիտե ինչ է ասում...

— Դո՛ւ ես ասում, ոչ թե նա,— վշտագին բացականչեց Ալյոշան,և ասում ես, որովհետև հիվանդ ես, զառանցում ես, տանջո՜ւմ ես քեզ։

— Չէ, նա գիտե ինչ է ասում։ Դու գնում ես հպարտությունից դրդված, ասում է, դու կկանգնես ու կասես. «Ե՛ս սպանեցի, և ինչո՞ւ եք կծկվում սարսափից, ստո՛ւմ եք դուք։ Արհամարհում եմ ձեր կարծիքը, արհամարհում եմ ձեր սարսափը»։ Նա էր ասում այդ բանը իմ մասին, և հետո ասաց. «Բայց գիտե՞ս, դու ուզում ես, որ գովեն քեզ նրանք. այսինքն թե՝ ոճրագործ է, մարդասպան, բայց ի՜նչ վեհանձն զգացմունքների տեր է, ուզեց փրկել իր եղբորը և խոստովանեց» ։ Այ սա արդեն սո՛ւտ է, Ալյոշա,— գոռաց հանկարծ Իվանը, և աչքերը փայլատակեցին։— Ես չե՛մ ուզում, որ ստոր ռամիկները գովեն ինձ։ Նա սուտ ասաց այդ բանը, Ալյոշա, սուտ ասաց, երդվո՛ւմ եմ քեզ։ Դրա համար էլ բաժակը նետեցի նրա քթին-բերնին, և ջարդվեց բաժակը նրա մռութի վրա։

— Հանգստացիր, եղբայր, վե՜րջ տուր,— խնդրում էր Ալյոշան։

— Չէ, նա կարողանում է տանջել, դաժան է նա,— շարունակում էր Իվանը, առանց լսելու։— Ես միշտ նախազգում էի, թե ինչու է գալիս։ «Ասենք, դու հպարտությունից դրդված պիտի գնաս, բայց նաև հույս ունեիր համենայն դեպս, որ Սմերդյակովին կմերկացնեն ու կուղարկեն տաժանակիր աքսորի, Միտյային կարդարացնեն, իսկ քեզ կդատապարտեն լոկ բարոյապես (լսո՞ւմ ես, նա ծիծաղե՜ց այդ ասելով), իսկ ոմանք էլ ուղղակի կգովեն քեզ։ Բայց ահա մեռավ Սմերդյակովը, կախեց իրեն. Է՛հ, հիմա մենակ մնացիր, և ո՞վ կհավատա քեզ դատարանում։ Բայց չէ՜, դու գնում ես, գնում, կգնաս այնուամենայնիվ, որոշել ես, կգնաս։ Էլ ինչո՞ւ ես գնում սրանից հետո»։ Սարսափելի է, Ալյոշա, ես չեմ կարող հանդուրժել այսպիսի հարցերը։ Ո՞վ կհանդգնի այսպիսի հարցեր տալ ինձ։

— Եղբայր,— ընդհատեց Ալյոշան, թուլանալով վախից, բայց դեռ կարծես հույս ունենալով, որ խելքի կբերի Իվանին,— ինչպե՞ս նա կարող էր մինչև իմ գալը ասել քեզ, թե Սմերդյակովը մեռել է, երբ դեռ ոչ ոք չգիտեր դրա մասին, և ժամանակ էլ չկար, որ ուրիշ որևէ մեկը իմանար։

— Ասաց նա, ասաց,— պնդեց Իվանը, տարակույսի հնարավորությունն անգամ մերժելով։— Հենց միայն դրա մասին էր խոսում, եթե ուզում ես։ «Եվ գոնե հավատայի՜ր առաքինության,— ասաց նա։— Կարող էիր մտածել թող չհավատան ինձ, սկզբունքի համար եմ գնում։ Բայց չէ՞ որ դու խոզի ձագ ես Ֆյոդոր Պավչովիչի նման, և ինչի՞դ է պետք առաքինությունը։ Իսկ ինչո՞ւ ես ուզում քարշ գալ այնտեղ, եթե քո զոհողությունը ոչ մի բանի չի ծառայելու։ Որովհետև ի՛նքդ չգիտես, թե ինչու ես գնում։ Օ՜, դու շատ բան կտայիր, որպեսզի ինքդ էլ իմանայիր, թե ինչու ես գնում։ Եվ իբր թե որոշե՞լ ես։ Դեռ չես որոշել։ Ամբողջ գիշեր պիտի նստես ու տատանվես՝ գնա՞մ, թե չէ։ Բայց համենայն դեպս գնալու ես և գիտես, որ գնալու ես։ Ինքդ էլ գիտես, որ ինչ որոշում էլ տաս, քեզնից չի կախված վերջնական որոշումը։ Պիտի գնաս, որովհետև չես համարձակվի չգնալ։ Իսկ թե ինչո՞ւ չես համարձակվի՝ այդ արդեն ի՛նքդ կռահիր, ահա քեզ հանելուկ»։ Ելավ ու գնաց։ Դու եկար, իսկ նա գնաց։ Նա ինձ վախկո՜տ կոչեց, Ալյոշա։ Le mot de l’enigme-ը այն է, որ ես վախկո՜տ եմ։ «Այսպիսի արծիվների գործը չէ՛ երկրից վեր սլանալ»։ Նա՛ ավելացրեց այս բանը, նա՛ ավելացրեց։ Եվ Սմերդյակովն էլ նույն բանը ասաց։ Պետք է սպանե՛լ նրան։

Կատյան արհամարհում է ինձ, արդեն մի ամիս է՝ տեսնում եմ դա, և Լիզան էլ կսկսի արհամարհել։ «Գնում ես, որ քեզ գովեն». դա ճիվաղայի՜ն սուտ է։ Եվ դու էլ արհամարհում ես ինձ, Ալյոշա։ Հիմա ես նորից կատեմ քեզ։ Եվ հրեշին էլ եմ ատում, հրեշի՜ն էլ եմ ատում։ Չեմ ուզում փրկել հրեշին, թող փտի՛ տաժանավայրում։ Օրհներգությո՜ւն սկսեց երգել։ Օ՜, վաղը ես կգնամ, կկանգնեմ նրանց առաջ և կթքե՛մ բոլորի երեսին։

Նա վեր թռավ մոլեգնահար, քաշեց ու շպրտեց սրբիչը և սկսեց նորից քայլել սենյակում։ Ալյոշան հիշեց նրա քիչ առաջվա ասածը. «Կարծես թե քնում եմ արթուն վիճակում... Քայլում եմ, խոսում և տեսնում, բայց քնած եմ»։ Հենց այդ էր ասես կատարվում հիմա։ Ալյոշան չէր հեռանում նրա մոտից։ Մտքովն անցավ, որ վազի ու բժիշկ բերի, բայց վախեցավ եղբորը մենակ թողնել. չկա՛ր մեկը, որի խնամքին թողներ նրան։ Վերջապես Իվանն սկսեց հետզհետե բոլորովին կորցնել գիտակցությունը։ Շարունակում էր խոսել, խոսում էր անդադար, բայց բոլորովին անկապ։ Նույնիսկ վատ էր արտասանում բառերը և հանկարծ սաստիկ օրորվեց կանգնած տեղում։ Բայց Ալյոշան ճիշտ ժամանակին բռնեց նրան։ Իվանը թույլ տվեց, որ նա իրեն տանի անկողին, Ալյոշան մի կերպ հանեց նրա հագուստները և պառկեցրեց։ Դեռ երկու ժամ նստեց նրա մոտ ու հսկեց։ Հիվանդը պինդ քնում էր, առանց շարժվելու, հանգիստ ու համաչափ շնչելով։ Ալյոշան մի բարձ վերցրեց ու պառկեց բազմոցի վրա, առանց հանվելու։ Քուն մտնելով, նա աղոթեց Միտյայի ու Իվանի համար։ Սկսում էր հասկանալ Իվանի հիվանդությունը. «Հպարտ բախտորոշման տանջանքներ, խորունկ խիղճ»։ Աստված, որին չէր հավատում նա, և աստուծո ճշմարտությունն սկսում էին տիրել նրա սրտին, որ դեռ չէր ուզում ենթարկվել։ «Այո,— անցավ Ալյոշայի մտքով, երբ նրա գլուխն արդեն հանգչում էր բարձի վրա,— այո, քանի որ Սմերդյակովը մեռավ, այլևս ոչ ոք չի հավատա Իվանի ցուցմունքին, բայց նա կգնա ու կտա՛ իր վկայությունը։— Ալյոշան մեղմ ժպտաց։— Աստվա՛ծ կհաղթանակի,— մտածեց նա։— Կա՛մ ոտքի կկանգնի եղբայրս ճշմարտության լույսով, և կամ... կկործանվի ատելության մեջ ընկած, վրեժ լուծելով իրենից և բոլորից՝ նրա համար, որ ծառայել է մի բանի, որին չի հավատում»,— դառնորեն ավելացրեց Ալյոշան ու նորից աղոթեց Իվանի համար։

---