Նմուշներ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդական բանահյուսությունից
հեղինակ՝ |
Հեքիաթներ
Էրկու ախպեր
Մին վըերսկան քյ ̈ասիբ մարթ ա ին ̇ո ̇ւմ։ Ուրերեն մին օրը տատ ̇ո ̇ւս ա կյամ վըերսի։ Շատ ա վըերսու շոռ կյամ թա խրեգյ, բ ̇ո ̇ւրդ ̈ան մին ծառու յր ̈ա հավք ա տեսնում, ընդըհենց մի հավք, վար ̇ո ̇ւր ̈ան գյանքումը հ ̈ալ ̈ա տեսած չի ին ̇ո ̇ւմ։ Ղիմիշ չի անում, թա թվ ̈անգյ ̈ավ յր ̈ա անե, վեր քցի։ Մին խիլլ ̈ա վախտ ըտեղ կընալանը ետը յր ̈ա յա անում վեր քց ̇ո ̇ւմ, ծեռքն օնում, քյն ̈ամ բիդ ̈ա շենը։ Հղեցը նրան մի վաճառական ա պըտահում։ Էտ վաճառականը զարմանըմ ա։ Վըրսկանեն ծեռքին հավքեն կլխեն էրկու պ ̈ան ա ին ̇ո ̇ւմ կյիրված, վար թոքն օտողը վըեսկե պիտի թքե, իսկ կըլոխն օտողը՝ թաքավըեր պիտի տ ̈առնա։
— Վըերսկան ախպեր, թա էտ հավքը ծախըմ ըս, պեր ինքյ օնեմ, — հըրցնում ա վաճառականը։
Վըերսկան ախպպերը վըեչ մին պ ̈ան գյուղ ̇ո ̇ւմ չի ուրան ըսպանած հավքեն անա, միյամիդ ասըմ ա․
— Հինչ կըտա՞ս…
— Տասսը վըեսկե յըմ տամ, համաձայն ը՞ս։
— Ա՛յ մարթ, պա ես խաղ եմ՞ անըմ, վար տու ընձ ̈ան ̈ավ տնազ ըս անըմ, վըերսիս հախը տո, հախը։
Վաճառականն էլ գյ ̇ո ̇ւդ ̇ո ̇ւմ ա թա խրեգյ ա հախն ասալ, պիրըմ ա իծծուն վըեսկե տամ։ Էտ վըսկենետ յոր ա օնըմ, քյն ̈ամ տոն։ Վըերսկանը ուրխանըմ ա ըշխարքես մըչընք, էլ գյ ̇ո ̇ւդ ̇ո ̇ւմ չի թա հունց հըսավ տոն։ Կնեգյն էլ ա ուրխանըմ, ըսկսում ըն ̇ո ̇ւր ̇ո ̇ւր նհետ սերավ ապրելը, հըրուստանըմ ըն, ̇ո ̇ւր ̈անց հետե լ ̈աւ տներ ըն շին ̇ո ̇ւմ։ Վաճառականն էլ ա շատ ուրխանըմ, ըխշարքավըս մին տ ̈առնում։ Ասըմ ա․
— Դե հինչ կա՞, թռչունին կլ ̈ոխը ես կօտեմ, թաքավըեր կըտ ̈առնամ, թոքն էլ կնեգյըս կօտե, վըեր վատ օզիմ, ինձ համար վըեսկե կըթքե։ Սրանա ետն էլ հի՜նչ բախտավորություն…
Վաճառականը տոն ա հըսնում թա չէ, կնգանը կարքադըրում ա, վար իփի էտ թռչունը։ Բայց մննան ընգնում ա, վար ասե թոքեն ան կլխեն մասին։ Հունցը վար մարթը պատվիրալ ար, նհենց էլ իփում ա, տն ̇ո ̇ւմ մին ըմանում, վար հուվանա։ Հա՛, ասեմ, վար էտ կնեգյը յըտվակին ա ին ̇ո ̇ւմ, հետան էրկու տղա խոխա յա ին ̇ո ̇ւմ պիրա ̈ծ։ Վար տանան տ ̇ո ̇ւս ըն կյամ մըրթըկնեգյ, ըզբաղվում օրիշ գուրծերավ, կնգանը էրկու տղան կյամ ըն, մինը կլ ̈ոխն ա օտըմ, մինն էլ՝ թոքը։
Վաճառականը միամիդ կյամ ա տոն, կնգանն ասըմ․
— Ա՛ կնեգյ, պա թոքն ան կլ ̈ոխը հինչ ըրե՞ր, պեր օտենքյ։
Կնեգյը գյ ̇ո ̇ւդում չի, թա հինչ ա կըդարվում ̇ո ̇ւր ̈անց տանը։ Քյն ̈ամ ա տեսնում վըեչ կլ ̈ոխ կա, վըեչ էլ թոք։ Մարթին ասըմ ա, վար խոխեքյը կերալ ըն։ Փրփըրում ա վաճառականը, էլ գյ ̇ո ̇ւդում, չի թա հինչ անե։ Կատաղությունան աշխերը ըռնավ լըցնում ա, կլ ̈ոխը էս պատավն ա տամ, էն պատավն ա տամ, պ ̈ան չի տ ̈առնըմ։ Ըսկսում ա ճղճղալ կնգանը յր ̈ա։
— Քյն ̈ա խոխեքյը պեր, մուրթոտում ըմ, նահանց փորան տ ̇ո ̇ւս օնեմ թոքն էլ, կլ ̈ոխն էլ։ Կնեգյը լ ̈աց ու շիվան ա անըմ, ամմա վըեչ մին պ ̈անավ կարըմ չի մարթին ջղայնությունը քըշըցնե։ Էլ մին ճար չի գյ ̇ո ̇ւդ ̇ո ̇ւմ, էրկու տղեն փըխճըցնում ա, հըռըցնում, վար էլ ̇ո ̇ւր ̈ան մարթը տեսնա հուչ։
Դե մհենգյ վաճառականն ան ̇ո ̇ւր ̈ան կնեգյը թողենքյ ըստեղ, տեսնանք էն երկու տղան հինչ ճանապարհով ըն քյն ̈ամ, նահանց վերչը հինչ ա տ ̈առնըմ։ Ըխպըրք֊ախպերք քշեր֊ցիրեկ քյըն ̈ամ ըն, հըսնըմ մին շեն։ Մըեծ ախպերը չոբան ա տ ̈առնըմ, կուճուրը՝ թուռնու մոխեր կտրող։ Վար կլխավը մին քանի տարե անց ա կենըմ, ախպերքն ̇ո ̇ւր ̇ո ̇ւր անա պժ ̈անվում ըն։
Ժուկ ա ընցնում, ժամանակ ա ընցնում, կուճուր ախպերը ճղորտած շուրերավ կյամ ա տ ̇ո ̇ւս կյամ մին քաղաք։ Քըղաքեն ղրաղըմը մին պառավ ա ին ̇ո ̇ւմ կընալիս, տրա տանը կենըմ ա, քշըրհանան քյն ̈ամ մոտի ծմական մին շ ̈ալակ վադ պիր ̇ո ̇ւմ, բզարըմը ծախըմ, ̇ո ̇ւր ̇ո ̇ւգյ ̇ո ̇ւնը նորից կյամ պըռավեն կոխկը։
Ուրերեն մին օրը էտ տղան հ ̈ազըմ ա, թքըմ։ Ա՛յ քեզ արմանք֊զարմանք, բ ̇ո ̇ւրդ ̈ան եշըմ ա, տեսնըմ թքենքյը վըեսկե։ Էլ վեչ մինին ասըմ չի։ Հ ̈ազըմ ա, թքըմ, վըեսկեն յոր օնըմ։ Տա ըսկսում ա պըռավեն հողե տանը տեղը մին պալատ շինիլը։ Մին քանի վախտ անց կընալանը ետը եշըմ ա, տեսնըմ մին պալատ ա վըետ կացալ, վար թաքավըերեն պըլատեն յր ̈աշոք ա անըմ։ Էտ պենը հետաքրքիր ա տ ̈առնըմ թաքավըերեն մըեծ ըխճկանը հետի։ Էտ ախճիգյը շատ ա քյն ̈ամ֊կյամ, մին օր էտ տղեն վար տեսնըմ ա, խրեգյ ա մընամ խելքը կուրցնե։ Տյեր֊տուվեր մըտըծելան ետը թաքավըերեն ախճիգյն օզում ա ծանոթանա տրա նհետ։ Նա մին օր ղոնաղ ա պիրում էտ տղեն, մին լ ̈ավ խմըցնում։ Տղան վար խմում ա, ̇ո ̇ւր ̈ան կուրցնում, բ ̇ո ̇ւրդ ̈ան ս ̈աբր ա կյամ։ Ս ̈աբրին նհետ թոքը տ ̇ո ̇ւս ա պրծնում։ Թաքավըերեն ախճիգյը թոքը կոլ ա տամ, ինքյը տ ̈առնըմ վըեսկե թքող։ Իսկ էտ տղան էլ մ ̈ալ ̇ո ̇ւր֊մ ̈աշկյ ̇ո ̇ւն տ ̇ո ̇ւս ա կյամ, նհենց հ ̈արփ ̈ած կլ ̈ոխ յոր օնըմ, քյն ̈ամ։ Ո ̇ւր ̈ան կուրցրած, մին տեղ վըեր ա ըյն ̇ո ̇ւմ։ Վար օշը կլ ̈ոխն ա հըվաքում, եշըմ ա, տեսնըմ ̇ո ̇ւր ̈ան չորս ̈անգյ ̇ո ̇ւնը խնձ ̈որնի յա, մինն օտըմ ա, խոզ տ ̈առնըմ, միննել օտըմ ա, ծի տ ̈առնըմ, մին խնձ ̈որ էլ օտըմ ա, մարթ տ ̈առնըմ։
Էտ կ ̈արմ ̇ո ̇ւր խնձ ̈որներան մինը ճոկում ա, տանըմ տամ թաքավըերեն ըխճըկանը։ Թաքավըերեն ախճիգյը խնձ ̈որը վար օտըմ ա, մին լ ̈ավ ծի յա տառնըմ։ Էտ տղան եր ա ին ̇ո ̇ւմ, քշ ̇ո ̇ւմ։ Վար շատ քշ ̇ո ̇ւմ ա, ծին փռնչցնում ա, փռնչցընելնը բ ̈աստ թոքը վըեր ա ըյն ̇ո ̇ւմ։ Էտ տղան էլ տրա յա մ ̈աթ ̈ալ ըն ̇ո ̇ւմ, յոր ա օնըմ, կոլ տամ։
Մին խիլլ ̈ա վախն անց կընալանը ետը թաքավըերը շոռ ա կյամ ̇ո ̇ւր ̈ան ըխճըկանը։ Ամմա դե էս էլ ասեմ, էտ ախճիգյն էն ա ըն ̇ո ̇ւմ մին կյումում կապած։ Թաքավերեն ըխճկանը ծի շինող տղան քյն ̈ամ ա մին օրիշ խնձ ̈որ տամ էտ ծիյին, օտելնը բ ̈աստ տ ̈առնըմ ա հ ̈ամ ̈ան ախճիգյը։ Պ ̈աց ա թողում, տա քյն ̈ամ ա տոն թա չէ, լ ̈աղ ա անըմ ̇ո ̇ւր ̈ան հորն ասըմ, վար ̇ ̇ո ̇ւր ̈ան ծի յա շին ̈ալ էսհինչ պռավեն տղան։ Թաքավըերը հրաման ա տամ, վար կախաղանը պըդրաստեն։
Կախաղանը պըդրաստըմ ըն։ Էտ վըեսկե թքող տղեն պիր ̇ո ̇ւմ ըն, վար կախ տան։ Ընթունված օրենքյ ա, թաքավըերնեն էտ վախտը մին տեսակ խըղճըմտանքավ տ ̈առնըմ։ Թաքավըերն էս դ ̈ոնըմն էլ ա խըճղըմտանքավ տառնըմ, թողըմ ա, վար կախ ընողն ̇ո ̇ւր ̈ան վերչին խոսկն ասե։ Կախըն ̈ողն ըսկսում ա, պատմըմ ա էն, հինչ ես ծեզ պըտմեցե։ Թաքավըերը վար տա ըսկանըմ ա, կլխուվա ինգյն ̇ո ̇ւմ, վար նա ̇ո ̇ւր ̈ան ախպերն ա, կյամ ա տրան խտետը քց ̇ո ̇ւմ, ըսկսում ըն ̇ո ̇ւր ̇ո ̇ւր լ ̇ո ̇ւզ տալը։
Օվչի Փիրումը
Ըն ̇ո ̇ւմ ա չըն ̇ո ̇ւմ, մին վըերսկան մարթ ա ըն ̇ո ̇ւմ։ Տա միշտ քյն ̈ամ ա ծմըկնեն, վըերս անըմ, պիր ̇ո ̇ւմ ̇ո ̇ւր ̈անց տոնը պահըմ։
Ուրերեն մին օրը Փիրումը քյն ̈ամ ա վըերսու։ Շատ ա շոռ կյամ թա խրեգյ, տա ինքյն ա գյ ̇ո ̇ւդ ̇ո ̇ւմ, մին շ ̈ամբու միչավ ընցնելիս աշկը նի յա ընգյն ̇ո ̇ւմ էրկու չըթլակած օցու։ Էտ անդար օցերան մինը շատ ղ ̈աշ ̈անգյ ա ըն ̇ո ̇ւմ, մինն էլ՝ կյեշ։ Օվչի Փիրումեն նամուսը յոր չօնում, վար էն ղ ̈աշ ̈անգյ օցեն նհետ կյեշը չըթլակվալ ա։ Թվ ̈անգյը լհ ̈ա նհետ ա պիր ̇ո ̇ւմ, վար էն կյեշ օցեն ըսպանե, գյ ̇ո ̇ւլլ ̈ան նա յա կյամ նախշուն օցեն, հ ̈աքյին կտրվում ա։ Օցերն ̇ո ̇ւր ̇ո ̇ւրան ̈ա ընն ̇ո ̇ւմ ըն, փախճում։
Օվչի Փիրումը վար տասնըմ ա նախշուն օցեն հ ̈աքյին կըտըրված, էնքան ափսոսում ա, վար էլ կարող չըմ ասեմ։
