Թզուկ Քիթը

հեղինակ՝ Վիլհելմ Հաուֆ թարգմանիչ՝ Հ․ Հարությունյան (ռուսերենից) աղբյուր՝ «Փոքրիկ Մուքը»

Գերմանական մի մեծ քաղաքում իր կնոջ՝ Հաննայի հետ միասին ապրում էր մի կօշկակար, անունը՝ Ֆրիդրիխ։ Ամբողջ օրը նա նստում էր փողոցում եւ կօշիկներ ու մաշիկներ կարկատում։ Նա նոր կօշիկներ էլ էր կարում, եթէ որեւէ մէկը պատուիրում էր, բայց այդ դէպքում ստիպուած էր լինում նախ կաշի գնել, որովհետեւ այնքան փող չունէր, որ միշտ կաշուի պաշար պահեր։

Իսկ Հաննան իր փոքրիկ պարտէզից ստացած պտուղներն ու բանջարեղէնն էր շուկայում վաճառում։ Նա շատ մաքրասէր կին էր եւ կարողանում էր գեղեցիկ դասաւորել ապրանքը, դրա համար էլ միշտ շատ գնորդներ էր ունենում։

Հաննան ու Ֆրիդրիխը ունէին մի որդի Յակով անունով․ նա բարեկազմ, գեղեցիկ տղայ էր, իր տասներկու տարեկան հասակի համար բաւական բարձր։ Սովորաբար նա նստում էր շուկայում, մօր մօտ։ Երբ որեւէ խոհարար կամ խոհարարուհի Հաննայից շատ բանջարեղէն էր գնում, Յակովը նրան օգնում էր գնածը տուն հասցնելու եւ քիչ էր պատահում, որ ձեռնունայն վերադառնար․ Հաննայի գնորդները սիրում էին այդ սիրունիկ տղային եւ համարեայ միշտ նուիրում էին նրան որեւէ բան՝ ծաղիկ, քաղցր կարկանդակ կամ մի փոքր դրամ։

Մի անգամ Հաննան սովորականի պէս առեւտուր էր անում շուկայում։ Նրա առաջ շարուած էին մի քանի զամբիւղ կաղամբ, կարտոֆիլ, արմատիք եւ ամէն տեսակ կանաչեղէն։ Իսկ մի փոքրիկ զամբիւղում շողշողում էին վաղահաս տանձերը, խնձորներն ու ծիրանները։

Յակովը նստած էր մօր կողքին եւ բարձր ձայնով կանչում էր․

— Այստե՜ղ եկէք, այստե՜ղ, խոհարարնե՜ր, խոհարարուհինե՜ր։ Այ լաւ կաղա՜մբ, կանաչեղէ՜ն, տա՜նձ, խնձո՜ր։ Ո՞վ է ուզում։ Մայրիկստ էժան կը վաճառի։

Եւ յանկարծ նրանց մօտեցաւ աղքատիկ հագնուած մի պառաւ՝ մանրիկ, կարմիր աչքերով, ծերութիւնից կնճռոտուած, երկարաւուն երեսով եւ խիստ շատ երկար քթով, որը իջնում էր մինչեւ կզակը։ Նա հենւում էր ձեռնափայտին եւ զարմանալի էր, որ առհասարակ կարողանում էր քայլել, որովհետեւ նա կաղ էր, սայթաքում էր ու լընգլնգում, կարծես ոտքերի տակ անիւներ լինէին դրած։ Թւում էր, թէ ահա, որտեղ որ է կընկնի եւ իր սուր քիթը կխփի գետնին։

Հաննան հետաքրքրութեամբ նայում էր պառաւին։ Ահա արդեն տասնվեց տարի էր, ինչ նա առեւտուր էր անում շուկայում, բայց այդպիսի տարօրինակ պառաւ դեռ չէր տեսել։ Նա նոյնիսկ մի քիչ սրտնեղեց, երբ պառաւը կանգ առաւ իր զամբիւղների մօտ։

— Դո՞ւք էք բանջարեղէն վաճառող Հաննան,— հարցրեց պառաւը ճռճռան ձայնով, գլուխը շարունակ ցնցելով։

— Այո,— պատասխանեց կօշկակարի կինը։— Կը կամենայի՞ք մի բան գնել։

— Տեսնե՛նք, տեսնե՛նք,— քթի տակ մրթմրթաց պառաւը։— Նայենք կանաչեղէնը, տնտղենք արմտիքը։ Տեսնենք, ունե՞ս այնպիսի բան, որ ինձ պէտք լինի…

Նա կռացաւ եւ սկսեց իր երկար, դարչնագոյն մատներով խառնել զամբիւղի կանաչեղէնը, որ այնքան գեղեցիկ ու կանոնաւոր դասաւորել էր Հաննան։ Վերցնում էր մի կապ, մօտեցնում քթին, հոտոտում բոլոր կողմերից, ապա՝ երկրորդը, երրորդը։

Հաննայի սիրտն ուղղակի պայթում էր, այնքան ծանր էր նրա համար տեսնել, թէ պառաւն ինչպէս է վարւում իր կանաչեղէնի հետ։ Բայց նա ոչինչ չէր կարող ասել․ չէ՞ որ գնորդը ապրանքը զննելու իրաւունք ունի։ Բացի դրանից նա աւելի ու աւելի էր վախենում այդ պառաւից։

Ամբողջ կանաչեղէնը խառնշտելով՝ պառաւը բարձրացաւ ու մրթմրթաց․

— Վա՛տ ապրանք է… Վա՛տ կանաչեղէն է… Այնպիսի բան չկայ, որ ինձ պէտք լինի։ Յիսուն տարի առաջ որքա՜ն աւելի լաւ ապրանք կար… Վա՛տ ապրանք է, վա՛տ։

Այս խօսքերը բարկացրին փոքրիկ Յակովին։

— Է՛յ, դո՛ւ, անխիղճ պառաւ,— գոչեց նա,— հոտոտեցիր ամբողջ կանաչեղէնը քո երկար քթով, խառնեցիր ամբողջ արմտիքը քո դարչնագոյն մատներով, այնպէս որ հիմա այլեւս ոչ ոք չի գնի, եւ դեռ փնթփնթում էլ ես, թէ՝ վատ ապրանք է։ Մեզանից նոյնիսկ հերցոգի խոհարարն է ապրանք գնում։

Պառաւը խեթ֊խեթ նայեց տղային եւ խռպոտ ձայնով ասաց․

— Քեզ դուր չի՞ գալիս իմ քիթը, իմ սքանչելի երկար քիթը։ Քո քիթն էլ կը լինի այսպէս, մինչեւ կզակդ կիջնի։

Նա թեքուեց դէպի միւս զամբիւղը, որ լի էր կաղամբով, վերցրեց մի քանի գլուխ հիանալի կաղամբ եւ այնպէս սեղմեց, որ կաղամբի գլուխները ողբագին ճռռացին։ Յետոյ նա կաղամբները նետեց զամբիւղը եւ նորից ասաց․

— Վա՜տ ապրանք է… Վա՛տ կաղամբ…

— Դէ բաւական է գլուխդ այդպէս այլանդակ տըմտըմբացնես,— գոցառ Յակովը։— Քո վիզը կաղամբի վզից էլ հաստ չէ․ մէկ էլ տեսար՝ գլուխդ կպոկուի ու կընկնի մեր զամբիւղի մէջ։ Այն ժամանակ ո՞վ մեզանից բան կառնի։

— Ուրեմն քո ասելով իմ վիզը շա՞տ է բարակ,— ասաց պառաւը շարունակ նոյն ձեւով քմծիծաղ տալով։— Լաւ, իսկ դու կը լինես բոլորովին առանց վզի։ Քո գլուխն ուղղակի կպած կը լինի ուսերիդ։ Այդպէս մարմնիցդ չի պոկուի։

— Այդպիսի յիմարութիւններ մի՛ ասէք երեխային,— վերջապէս ասաց Հաննան՝ իսկապէս զայրանալով։— Եթէ ուզում էք բան գնել, գնեցէք շուտ։ Դուք իմ բոլոր գնորդներին կը փախցնէք։

Պառաւը բարկացած նայեց Հաննային։

— Լաւ, լաւ,— մրթմրթաց նա։— Թող քո ասածը լինի։ Ես քեզանից կը վերցնեմ այս վեց գլուխ կաղամբը։ Միայն թէ իմ ձեռքին հենացուպ կայ, եւ ես ինքս տանել չեմ կարող։ Թող քո տղան կաղամբներն ինձ հետ բերի մինչեւ տուն։ Ես դրա համար լաւ կը վարձատրեմ նրան։

Յակովը բոլորովին չէր ուզում գնալ եւ նոյնիսկ լաց եղաւ․ նա վախենում էր այդ սարսափելի պառաւից։ Բայց մայրը խիստ հրամայեց տանել․ նրան մեղք էր թւում ստիպել, որ այդ պառաւ, թոյլ կինը այդպիսի ծանրութիւն տանի։ Յակովն արցունքները սրբելով կաղամբը դրեց զամբիւղի մէջ եւ գնաց պառաւի հետեւից։

Պառաւն արագ չէր քայլում, եւ համարեայ մի ժամ անցաւ, մինչեւ որ նրանք հասան քաղաքի ծայրում մի ինչ֊որ հեռաւոր փողոց եւ կանգ առան մի կիսաւեր տնակի առաջ։ Պառաւը գրպանից հանեց մի ժանգոտ կեռ, ճարպկութեամբ խրեց դռան անցքի մէջ, եւ յանկարծ դուռն աղմուկով բացուեց։ Յակովը ներս մտաւ եւ զարմանքից քար կտրեց․ տան առաստաղն ու պատերը մարմարից էին, բազկաթոռները՝ սեւ փայտից, զարդարուած ոսկով ու թանկագին քարերով․ իսկ յատակը ապակուց էր եւ այնքան ողորկ, որ Յակովը մի քանի անգամ սայթաքեց ու ընկաւ։

Պառաւը շրթունքներին դրեց մի փոքրիկ արծաթէ սուլիչ եւ սուլեց մի տեսակ թրթռուն ձայնով, այնպէս որ ձայնը տարածուեց ամբողջ տնով մէկ։ Եւ իսկոյն սանդուղքով ցած վազեցին ծովախոզուկներ, բոլորովին տարօրինակ ծովախոզուկներ, որոնք քայլում էին երկու թաթերի վրայ, կօշիկների փոխարէն ունէին ընկոյզի կճեպներ, եւ հագնուած էին բոլորովին մարդու նման, նոյնիսկ գլխարկները չէին մոռացել վերցնել։

— Ո՞ւր էք գցել իմ մաշիկները, անպիտաննե՛ր,— գոռաց պառաւը եւ խոզուկներին այնպէս խփեց փայտով, որ նրանք վժժալով վեր ցատկեցին։— Շա՞տ եմ կանգնելու ես այստեղ…

Խոզուկները սանդուղքով վերեւ վազեցին, բերեցին կոկոսի երկու կճեպ՝ կաշուէ աստառով, եւ ճարպկութեամբ հագցրին պառաւի ոտքերին։ Պառաւը միանգամից դադարեց կաղալուց։ Նա իր հենացուպը մի կողմ նետեց եւ ապակէ յատակի վրայով արագօրէն սահեց, իր հետեւից քարշ տալով փոքրիկ Յակովին։ Պառաւն իր կոկոսի կճեպներով այնքան արագ էր շարժւում, որ Յակովը նոյնիսկ դժուարանում էր նրա հետեւից հասնել։

Վերջապէս նա կանգ առաւ մի սենեակում, որտեղ զանազան տեսակի շատ ամանեղէն կար։ Դա, ինչպէս երեւում է, խոհանոցն էր, թէեւ յատակին գորգեր էին փռած, իսկ բազմոցների վրայ դրուած էին ծաղկանկար բարձեր, ինչպէս պալատներում է լինում։

— Նստիր, որդիս,— քնքշութեամբ ասաց պառաւը եւ Յակովին նստեցրեց բազմոցին ու սեղանը մօտեցրեց, որպէսզի Յակովը չկարողանայ իր տեղից հեռանալ։— Մի լաւ հանգստացիր։ Երեւի յոգնած կը լինես։ Չէ՞ որ մարդու գլուխները թեթեւ բեռ չեն։

— Այդ ի՜նչ զարմանալի բաներ էք ասում,— գոչեց Յակովը։— Յոգնելը, իսկապէս որ յոգնել եմ, բայց ես մարդու գլուխներ չեմ բերել, այլ՝ կաղամբի գլուխներ։ Դուք իմ մայրիկից գնեցիք այն։

— Այդ ճիշտ չես ասում,— պատասխանեց պառաւն ու ծիծաղեց։ Ապա զամբիւղը բանալով՝ նա մազերից բռնած դուրս քաշեց մի մարդկային գլուխ։

Յակովը սարսափից քիչ մնաց վայր ընկներ։ Նա իսկոյն մտածեց իր մօր մասին։ Չէ՞ որ, եթէ որեւէ մէկն այդ գլուխների մասին իմանայ, իսկոյն կը մատնի եւ մայրիկի բանը վատ կը լինի։

— Հարկաւոր է դեռ քեզ պարգեւ տալ, որ դու այդքան հնազանդ ես,— շարունակեց պառաւը։— Քիչ համբերիր, հիմա ես քեզ համար այնպիսի ապուր եփեմ, որ մինչեւ մահ չմոռանաս։

Նա նորից փչեց իր սուլիչը, եւ խոհանոց վազեցին մարդու պէս հագնուած գոգնոցներով ծովախոզուկները՝ շերեփներն ու խոհանոցի դանակները գօտիները խրած։ Նրանց հետեւից վազելով եկան սկիւռները, շատ սկիւռներ՝ նոյնպէս երկու ոտքերի վրայ։ Նրանց հագին լայն շալուարներ կային, գլխներին կանաչ թաւշեայ գլխարկներ էին դրուած։ Երեւում էր, որ դրանք խոհարարի օգնականներն էին։ Նրանք արագ֊արագ մագլցում էին պատերն ի վեր եւ սալօջախի մօտ էին բերում ամաններ, թաւաներ, ձու, իւղ, արմտիք եւ ալիւր։ Իսկ սալօջախի մօտ իր կոկոսի կճեպները հագին ես ու առաջ շորորալով ձեռ ու ոտ էր ընկել ինքը՝ պառաւը․ երեւում էր, որ նա շատ էր ուզում Յակովի համար մի լաւ բան եփել։ Սալօջախում կրակն աւելի ու աւելի էր բորբոքւում, թաւաների մէջ ինչ֊որ բան էր թշթշում ու գոլորշի արձակում, սենեակում հաճելի, անուշ բուրմունք էր տարածուել։ Պառաւը դէս ու դէն էր ընկնում եւ շուտ֊շուտ իր երկար քիթը կոխում ապուրամանի մէջ, որ տեսնի, թէ ուտելիքը պատրաստ չէ՞։

Վերջապէս ապուրամանի մէջ ինչ֊որ բան քլթքլթաց ու խլթխլթաց, նրանից գոլորշի բարձրացաւ եւ թանձր փրփուրը թափուեց կրակի վրայ։ Այն ժամանակ պառաւը սալօջախից վերցրեց ապուրամանը, մի արծաթէ թասի մէջ ապուր լցրեց եւ դրեց Յակովի առաջ։

— Կե՛ր, որդեակ,— ասաց նա։— Այս ապուրը կուտես եւ ինձ նման կը գեղեցկանաս։ Եւ լաւ խոհարար կը դառնաս․ չէ՞ որ հարկաւոր է, որ դու մի որեւէ արհեստ սովորես։

Յակովը լաւ էլ չէր հասկանում, թէ ինչ է մրթմրթում պառաւը եւ չէր էլ լսում նրան, աւելի շատ ապուրով էր զբաղուած։ Մայրը յաճախ էր նրա համար համեղ բաներ եփում, բայց երբեք նա այդ ապուրից լաւ ուտելիք չէր տեսել։ Նրանից կանաչեղէնի ու արմտիքի այնպիսի բուրմունք էր գալիս, եւ այնքան համեղ էր այդ ապուրը՝ ե՛ւ անուշ, ե՛ւ թթուաշ, ե՛ւ, բացի այդ, թունդ։

Երբ Յակովը համարեայ ամբողջ ապուրը կերաւ, խոզուկները մի փոքրիկ թաւայի վրայ ինչ֊որ հաճելի բուրմունքով մի բան վառեցին եւ ամբողջ սենեակով մէկ կապտաւուն ծխի ամպ տարածուեց։ Ծուխն աւելի ու աւելի էր թանձրանում, աւելի ու աւելի խիտ էր պարուրում տղային, այնպէս որ վերջապէս Յակովի գլուխը պտտուեց։ Իզուր էր նա ինքն իրեն ասում, որ ժամանակն է մայրիկի մօտ վերադառնալու, իզուր էր փորձում ոտքի կանգնել։ Բաւական էր մի փոքր բարձրանալ եւ նորից ընկնում էր բազմոցի վրայ, մինչեւ որ յանկարծ նա քնել ուզեց։ Հինգ րոպէ էլ չանցաւ, եւ նա իսկապէս քնեց բազմոցի վրայ, այլանդակ պառաւի խոհանոցում։

Եւ Յակովը մի զարմանալի երազ տեսաւ։ Նա երազում տեսաւ, իբր թէ պառաւը հանեց իր շորերը, իրեն փաթաթեց սկիւռի մորթու մէջ։ Իբր թէ ինքը սովորեց ցատկել ու ոստոստալ սկիւռի պէս, մտերմացաւ միւս սկիւռների ու խոզուկների հետ, որոնք բոլորն էլ շատ լաւն էին։

Եւ Յակովն էլ նրանց պէս սկսեց ծառայել պառաւին։ Սկզբում եղաւ կօշիկ մաքրող։ Նա պէտք է իւղ քսեր այն կոկոսի կճեպներին, որ հագնում էր պառաւը, եւ փալասով այնքան պիտի շփեր, որ նրանք փայլէին։ Տանը Յակովը յաճախ էր կօշիկներ ու մաշիկներ մաքրել, այնպէս որ նա այդ գործում յաջողութիւն ունեցաւ։ Մօտաւորապէս մի տարուց յետոյ նրան փոխադրեցին մի այլ, աւելի դժուար աշխատանքի։ Մի քանի ուրիշ սկիւռների հետ նա արեւի ճառագայթների միջից փոշու մանրիկ հատիկներ էր որսում եւ մաղում մազից շինուած ամենախիտ մաղով, իսկ յետոյ նրանից հաց էին թխում պառաւի համար։ Պառաւի բերանում ոչ մի ատամ չէր մնացել, դրա համար էլ նա ուտում էր արեւի փոշուց թխուած բուլկի, որից փափուկ բան, ինչպէս յայտնի է, աշխարհում չկայ։

Էլի մի տարի անց՝ Յակովին յանձնարարուեց պառաւի համար խմելու ջուր կրել։ Դուք կարծում էք, նա բակում փորած ջրհո՞ր ունէր, կամ դուրսը դրած դո՞յլ ունէր, որ ջուր հաւաքի։ Ո՛չ։ Հասարակ ջուրը պառաւը բերանն էլ չէր առնի։ Յակովը եւ միւս սկիւռները ծաղիկների վրայից ցող էին հաւաքում ընկոյզի կճեպների մէջ, եւ պառաւը, միայն այդ էր խմում։ Եւ նա շատ ու շատ էր խմում, այնպէս որ ջրկիրները մինչեւ կոկորդը թաղուած էին գործի մէջ։

Անցաւ էլի մի տարի, եւ Յակովը փոխադրուեց ծառայելու սենեակներում— յատակները մաքրելու։ Այդ եւս այնքան էլ թեթեւ գործ չէր․ չէ՞ որ յատակներն ապակուց էին․ մարդու շունշն էլ որ դիպչեր յատակին, այդ շունչն էլ կերեւար։ Յակովը մաքրում էր նախ խոզանակով, ապա մահուդ էր քսում, որ փաթաթում էր ոտքերին։

Հինգերորդ տարին Յակովն սկսեց խոհանոցում աշխատել։ Դա պատուաւոր աշխատանք էր, որը յանձնարարւում էր միայն ընտրութեամբ, երկար փորձաշրջանից յետոյ։ Յակովն անցաւ բոլոր պաշտօնները՝ խոհարարի աշակերտից մինչեւ աւագ կարկանգադագործ վարպետը, եւ դարձաւ այնպիսի փորձուած ու հմուտ խոհարար, որ նոյնիսկ ինքն էլ էր զարմանում։ Ի՜նչ ասես, որ նա չսովորեց պատրաստել։ Երկու հարիւր տեսակ կարկանդակ, աշխարհիս երեսին եղած բոլոր խոտերից ու արմտիքից ապուրներ եւ այս ամէնը նա կարող էր պատրաստել արագ ու համեղ։

Այսպէս Յակովը պառաւի մօտ ապրեց եօթ տարի։ Եւ ահա, մի անգամ պառաւը հագաւ իր ընկոյզի կճեպները, վերցրեց հենացուպն ու զամբիւղը, որ գնա քաղաք, իսկ Յակովին հրամայեց մինչեւ իր վերադարձը մի հաւ փետրել, համեղել կանաչեղէնով եւ լաւ տապակել։ Յակովն իսկոյն գործի անցաւ։ Նա ոլորեց հաւի գլուխը, եռման ջրի մէջ գցեց, ճարպկօրէն փետրեց, մաշկը քերեց, այնպէս որ նա աւելի նուրբ ու փայլուն դարձաւ, ապա հանեց հաւի փորոտիքը։ Յետոյ հաւը համեմելու համար նրան հարկաւոր եղան զանազան խոտեր։ Նա գնաց մառան, որտեղ պահւում էր պառաւի ամէն տեսակ կանաչեղէնը, եւ սկսեց իրեն հարկաւոր համեմունքն ընտրել։ Յանկարծ մառանի պատի մէջ տեսաւ մի փոքրիկ պահարան, որ առաջ երբեք չէր նկատել։ Պահարանի դռնակը կիսաբաց էր։ Յակովը հետաքրքրութեամբ նայեց ներսը եւ տեսաւ, որ այնտեղ դրուած են ինչ֊որ մանրիկ զամբիւղներ։ Յակովը բաց արեց նրանցից մէկը եւ այնտեղ տեսաւ այնպիսի զարմանալի խոտեր, որպիսիք երբեք չէր տեսել։ Նրանց ցողունները կանաչաւուն էին եւ իւրաքանչիւր ցողունի վրայ կար վառ կարմիր մի ծաղիկ՝ դեղին շրջանակով։ Յակովը մի ծաղիկ մօտեցրեց քթին եւ յանկարծ զգաց ծանօթ մի հոտ, հենց այն ապուրի հոտը, որով պառաւն իրեն կերակրել էր, երբ նա առաջին անգամ եկել էր այդտեղ։ Հոտն այնքան ուժեղ էր, որ Յակովը մի քանի անգամ փռշտաց եւ արթնացաւ։

Նա զարմացած շուրջը նայեց եւ տեսաւ, որ պառկած է պառաւի խոհանոցում, միեւնոյն բազմոցի վրայ։

«Ա՛յ, թէ երազ էր հա՜,— մտածեց Յակովը։— Կարծես ամէն ինչ իրական լինէր։ Ա՛յ թէ մայրիկս կը ծիծաղի, երբ ես նրան պատմեմ այս երազը։ Եւ կը բարականայ ինձ վրայ, որ ես փոխանակ շուտ վերադառնալու շուկայ, քնել եմ ուրիշի տանը»։

Նա արագ վեր թռաւ բազմոցից եւ ուզում էր վազել մօր մօտ, բայց զգաց, որ ամբողջ մարմինը կարծես փայտից լինէր, վիզն այնպէս էր փայտացել, որ հազիւ էր կարողանում գլուխը շարժել։ Նրա քիթը շուտ֊շուտ դիպչում էր պատերին կամ պահարանին, իսկ մի անգամ էլ, երբ արագ շուռ եկաւ, քիթն այնպէս ամուր դիպաւ դռանը, որ ցաւեց։

Սկիւռներն ու խոզուկները վազվզում էին Յակովի շուրջը եւ ճվճւում, երեւում էր, որ չէին ուզում բաց թողնել նրան։ Պառաւի տանից դուրս գալիս Յակովը ձեռքով էր անում նրանց․ նա էլ ափսոսանքով էր բաժանւում նրանցից։ Բայց սկիւռները իրենց կճեպները սահեցնելով արագ ետ վազեցին սենեակները, եւ տղան դեռ երկար ժամանակ հեռուից լսում էր նրանց աղիողորմ ճղճղոցը։

Պառաւի տունը, ինչպէս արդեն գիտենք, հեռու էր շուկայից, եւ Յակովը երկար ժամանակ քայլում էր նեղլիկ, ծուռումուռ նրբափողոցներով, մինչեւ որ հասաւ շուկայ։ Փողոցներում մեծ բազմութիւն էր խռնուած․ երեւի մօտերքում մի տեղ թզուկ էին ցոյց տալիս, որովհետեւ Յակովի շուրջը բոլորը գոռում էին․

— Նայեցէ՜ք, նայեցէ՜ք, ա՛յ քեզ այլանդակ թզուկ։ Որտեղի՞ց լոյս ընկաւ այս թզուկը։ Ա՜յ թէ երկար քիթ ունի հա՛։ Իսկ գլուխն ուղղակի ուսերին է կպած, առանց վզի։ Իսկ ձեռքերը, ձեռքերը տեսէք, մինչեւ կրունկներն են իջնում։

Ուրիշ ժամանակ Յակովը հաճոյքով կը վազէր թզուկին դիտելու․ նա շատ էր սիրում տեսնել զանազան այլանդակ կերպարանքներ, որ ցոյց էին տալիս շուկայում։ Բայց այսօր դրա ժամանակը չէր․ հարկաւոր էր շտապել մայրիկի մօտ։

Վերջապէս Յակովը հասաւ շուկայ։ Նա լուրջ վախենում էր, որ մայրիկից պատիժ կը ստանայ։ Հաննան էլի նստած էր իր տեղը, նրա զամբիւղում դեռ բաւականաչափ կանաչեղէն կար․ նշանակում է, Յակովն այնքան էլ երկար չի քնել։ Դեռ հեռուից նա նկատեց, որ իր մայրը շատ թախծոտ է։ Նա նստած էր լուռ, այտը հենած ձեռքին, գունատ ու տխուր։

Յակովը երկար ժամանակ կանգնել էր ու սիրտ չէր անում մօրը մօտենալ։ Վերջապէս նա սիրտ արաւ եւ հետեւից գաղտնաբար մօտեցաւ մօրը՝ ձեռքը դրեց նրա ուսին ու ասաց․

— Մայրիկ, ի՞նչ է պատահել քեզ։ Ինձ վրա՞յ ես բարկացել։

Հաննան ետ նայեց եւ Յակովին տեսնելով սոսկումից ճչաց։

— Ի՞նչ ես ուզում ինձանից, զարհուրելի թզուկ,— գոռաց նա։— Հեռացիր, հեռացիր։ Ես այդպիսի կատակներ տանել չեմ կարող։

— Ի՞նչ ես ասում, մայրիկ,— վախեցած ասաց Յակովը։— Երեւի հիւանդ ես։ Ինչո՞ւ ես վռնդում ինձ։

— Քեզ ասում եմ՝ գնա քո ճանապարհով,— զայրացած գոչեց Հաննան։— Քո այդ կատակների համար ինձանից ոչինչ չես ստանայ, գարշելի արարած։

«Նա խելագարուել է,— մտածեց խեղճ Յակովը։— Հիմա ես սրան ինչպէ՞ս տուն տանեմ»։

— Մայրիկ, ախր մի լաւ նայիր ինձ,— ասաց լացակումած։— Ախր ես քո տղան եմ, Յակովը։

— Դէ, այս արդեն չափազանց է,— գոռաց Հաննան դիմելով իր հարեւանուհիներին։— Նայեցէք այս զարհուրելի թզուկին։ Վախեցնում ու փախցնում է բոլոր գնորդներին եւ դեռ ծիծաղում էլ է իմ վշտի վրայ։ Ես քո տղան եմ, ասում է, քո Յակովը։ Անպիտա՛ն։

Հաննայի հարեւանուհիներն իսկոյն ոտքի ելան եւ սկսեցին Յակովին հայհոյել․

— Ինչպէ՞ս ես համարձակւում ծաղրել խեղճ կնոջ վիշտը։ Նրա տղային գողացել են եօթ տարի առաջ։ Եւ ի՜նչ տղայ էր… ուղղակի պատկեր։ Կորի՛ր իսկոյն այստեղից, թէ չէ աչքերդ կհանենք։

Խեղճ Յակովը չէր իմանում, թէ ինչ մտածի։ Չէ՞ որ ինքն այս առաւօտ մօր հետ շուկայ եկաւ եւ նրան օգնեց բանջարեղէնը դասաւորել, յետոյ պառաւին օգնեց կաղամբը տանելու, մտաւ նրա տուն, ապուր կերաւ նրա մօտ ու միքիչ քնեց եւ ահա, հիմա վերադարձել է։ Իսկ վաճառուհիները խօսում են ինչ֊որ եօթ տարուայ մասին։ Եւ իրեն՝ Յակովին այլանդակ թզում են անուանում։ Այս ի՞նչ է պատահել սրանց։

Արցունքն աչքերին Յակովը դուրս եկաւ շուկայից։ Քանի որ մայրը չի ուզում իրեն ճանաչել, կը գնա հօր մօտ։

«Տեսնենք ինչ կը լինի,— մտածեց Յակովը։— Մի՞թէ հայրիկն էլ կը վռնդի ինձ։ Կը կանգնեմ դռան առաջ եւ կը խօսեմ նրա հետ»։

Նա մօտեցաւ կօշկակարի խանութին։ Հայրը, ինչպէս միշտ, այնտեղ նստած աշխատում էր։ Յակովը կանգնեց դռան մօտ եւ ներս նայեց։ Ֆրիդրիխն այնպէս զբաղուած էր գործով, որ սկզբում Յակովին չնկատեց։ Բայց յանկարծ նա պատահաբար վեր նայեց, ձեռքից գցեց կօշիկը, բիզն ու մոմաթելը եւ գոչեց․

— Ա՛յս ինչ է, ա՛յս ինչ է։

— Բարի երեկոյ, վարպես,— ասաց Յակովը եւ մտաւ խանութ։— Ինչպէ՞ս ես։

— Վատ եմ, պարոնս, վատ,— պատասխանեց կոշկակարը, որը նոյնպէս, երեւում է, չճանաչեց Յակովին։— Գործս բոլորովին առաջ չի գնում։ Արդեն պառաւել եմ բայց մենակ եմ․ իսկ օգնական վարձելու փող չունեմ։

— Մի՞թէ որդի չունես, որ քեզ օգնի,— հարցրեց Յակովը։

— Ունէի մի տղայ, Յակով էր անունը,— պատասխանեց կօշկակարը։— Հիմ նա քսալ տարեկան կը լինէր։ Այ, նա լաւ կօգնէր ինձ․ դեռ տասներկու տարեկան ժամանակ այնքա՜ն խելոք տղայ էր։ Արհեստից էլ արդեն բան էր հասկանում, եւ ի՜նչ գեղեցիկն էր։ Նա հիմա կը կարողանար պատուիրատուներ ընդունել, եւ ես ստիպուած չէի լինի կարկատաններ անել, միայն նոր կօշիկներ կը կարէի։ Բայց, երեւում է, բախտս այս էր։

— Իսկ ո՞ւր է հիմա ձեր որդին,— վախվխելով հարցրեց Յակովը։

— Միայն աստուած գիտէ այդ,— ծանր հառաչելով պատասխանեց կօշկակարը։— Ահա եօթ տարի է, որ շուկայից գողացել են նրան։

— Եօթ տարի՜,— սարսափելով կրկնեց Յակովը։

— Այո, պարոնիկս, եօթ տարի։ Յիշում եմ այսօրուայ պէս․ կինս շուկայից վազելով եկաւ, լալիս է, գոռում։ Արդեն երեկոյ է, իսկ երեխան չի եկել։ Նա ամբողջ օրը որոնել էր նրան, հարց ու փորձ արել բոլորին, թէ՝ չե՞ն տեսել․ եւ չէր գտել։ Ես միշտ ասում էի, որ այդպիսի մի բան կը պատահի։ Ինչ֊որ ճիշտ է, ճիշտ է․ մեր Յակովը շատ սիրուն երեխայ էր։ Կինս պարծենում էր նրանով եւ յաճախ ուղարկում էր գնորդների գնած բանջարեղէնը տանելու։ Մեղք չանենք․ միշտ նրան լաւ վարձատրում էին, բայց ես յաճախ կնոջս ասում էի․ «Տես, Հաննա, մեծ քաղաք է, վատ մարդիկ շատ կան։ Յանկարծ մի փորձանք չպատահի մեր Յակովին»։ Այդպէս էլ եղաւ։ Այն օրը մի այլանդակ պառաւ կին էր եկել շուկայ, սկսել էր ապրանք ջոկել եւ այնքան շատ բան էր գնել, որ ինքը տանել չէր կարողացել։ Հաննան բարի սիրտ ունի եւ տղային ուղարկել էր նրա հետ։ Եւ այդպէս էլ դրանից յետոյ մենք նրան չտեսանք։

— Եւ ուրեմն այդ ժամանակից եօթ տարի՞ է անցել։

— Գարնանը եօթ տարի կը լինի։ Մենք շատ որոնեցինք նրան, հարց ու փորձ արինք․ ախր նրան շատերն էին ճանաչում, բոլորը սիրում էին, այնքան լաւ, սիրունիկ երեխայ էր, բայց ինչքան էլ փնտրեցինք, այդպէս էլ չգտանք։ Եւ այն կնոջն էլ, որ Հաննայից բանջարեղէն էր գնել, ոչ ոք չի տեսել։ Մի պառաւ կին, որ արդեն իննսուն տարեկան է, Հաննային ասել է, թէ դա երեւի չար կախարդ Քրեյթերուեյսն է եղել, որ յիսուն տարին մէկ անգամ քաղաք է գալիս մթերքներ գնելու։

Այսպէս էր պատմում Յակովի հայրը՝ մուրճը խփելով կօշիկին եւ բռի մէջ ձիգ տալով երկար մոմաթելը։ Այժմ արդեն Յակովը հասկացաւ, թէ ինչ է պատահել իրեն։ Նշանակում է ինքը ոչ թէ երազում է տեսել, այլ իսկապէս եօթ տարի սկիւռ է եղել եւ ծառայել է չար կախարդին։ Նրա սիրտը զայրոյթից ուղղակի պայթում էր։ Պառաւն իր կեանքից եօթ տարի էր գողացել, իսկ ինքն ի՞նչ էր ստացել դրա դիմաց։ Սովորել էր կոկոսի կճեպ մաքրել, ապակէ յատակներ մաքրել եւ ամէն տեսակ համեղ ուտելիքներ պատրաստել։

Երկար ժամանակ նա անխօս կանգնած էր խանութի շեմքին։ Վերջապէս կօշկակարը հարցրեց․

— Գուցէ որեւէ բան ձեզ դո՞ւր է եկել, պարոն։ Չե՞ք վերցնի մի զոյգ մաշիկ, կամ թէկուզ…— այստեղ նա յանկարծ ծիծաղեց փռթկաց— գուցէ պատեան կը վերցնէք ձեր քթի համար։

— Իսկ իմ քթին ի՞նչ կայ որ,— հարցրե Յակովը,— ինչո՞ւ պէտք է պատեան առնեմ քթիս համար։

— Կամքը ձերն է,— պատասխանեց կօշկակարը,— բայց եթէ ես այդպիսի զարհուրելի քիթ ունենայի, ես, համարձակւում եմ ասել, կը թաքցնէի պատեանի մէջ, վարդագոյն լաքից պատրաստած լաւ պատեանի մէջ։ Տեսէք, ես հենց այդպիսի հարմար կտոր ունեմ։ Ճիշտ է, ձեր քթի համար շատ կաշի կը գնայ, բայց որքա՜ն հարմար կը լինի ձեզ համար, պարոնիկս։ Չէ՞ որ, երեւի յաճախ ձեր քիթը դռներին է դիպչում։

Յակովը զարմանքից ոչ մի խօսք ասել չկարողացաւ։ Նա շօշափեց իր քիթը․ քիթը հաստ էր ու երկար, կէս թզից ոչ պակաս։ Երեւում է, չար պառաւն իսկապէս որ նրան այլանդակ էր դարձրել։ Ահա թէ ինչու մայրը չճանաչեց իրեն։

— Վարպետ,— լացակումած ասաց նա,— հայելի չունե՞ք։ Ինձ հարկաւոր է նայել հայելուն։ Անպայման հարկաւոր է։

— Ճիշտ որ ասենք, պարոնս,— պատասխանեց կօշկակարը,— այնպիսի մի կերպարանք չունէք դուք, որ կարողանայիք պարծենալ։ Կարիք էլ չկայ, որ ամէն րոպէ հայելուն նայեք։ Թողէք այդ սովորութիւնը, ձեզ ամենեւին չի սազի այդ։

— Տուէք, վարպետ, շուտ, մի հայելի տուէք,— աղաչեց Յակովը։— Հաւատացնում եմ, ինձ խիստ հարկաւոր է։ Ճիշտն ասած՝ հպարտանալու մտքով չեմ ասում…

— Դէ լա՛ւ, լա՛ւ,— բարկացաւ կօշկակարը։— Ես հայելի չունեմ։ Կինս ունէր մի փոքրիկ հայելի, այն էլ չգիտեմ որտեղ է գցել։ Եթէ այդքան շատ էք ուզում ձեզ տեսնել, ահա, դիմացը սափրիչ Ուրբանի խանութն է։ Նա մի հայելի ունի, որ ձեզանից երկու անգամ մեծ է։ Գնացէք այնտեղ, որքան կուզէք՝ նայեցէք ձեզ։ Բարի ճանապարհ։

Եւ կօշկակարը թեթեւակի Յակովին դուրս հրեց խանութից, դուռը փակեց նրա հետեւից։ Յակովն արագ փողոցն անցաւ եւ մտաւ սափրիչի խանութը, որին լաւ էր ճանաչում։

— Բարի լոյս, Ուրբան,— ասաց նա։— Ես մի բան եմ խնդրելու ձեզանից։ Բարի եղէք, թոյլ տուէք ինձ նայեմ ձեր հայելու մէջ։

— Խնդրեմ, խնդրեմ, ահա, ձախ պատին կախուած է,— գոչեց Ուրբանը եւ բարձր հռհռաց։— Հիացէ՜ք, հիացէ՜ք ձեզանով։ Դուք չէ՞ որ իսկական գեղեցիկ էք՝ նուրբ ու բարեկազմ, կարապավիզ, կարծես իսկը թագուհու ձեռքեր են ձեռքերդ, իսկ քիթդ կճատ, այնպէս, որ աշխարհիս երեսին քեզանից լաւը չկայ… Դուք, իհարկէ, երեւի մի քիչ պարծենում էք ձեզանով։ Դէհ, միեւնոյն է, նայեցէք ձեզ։ Թող չասեն, թէ նախանձից դրդուած ձեզ արգելեցի նայել իմ հայելու մէջ։

Ուրբանի յաճախորդները, որոնք եկել էին սափրուելու կամ մազերը խուզել տալու, լսելով նրա կատակը՝ խլացուցիչ քրքիջ բարձրացրին։ Յակովը մօտեցաւ հայելուն եւ զարմացած ետ֊ետ քաշուեց։ Նրա աչքերը լցուեցին արցունքով։ Մի՞թէ ինքն էր այդ այլանդակ թզուկը։ Աչքերը փոքրացել էին խոզի աչքերի պէս, ահագին քիթը կախուել էր կզակից էլ ցած, իսկ վիզ՝ կարծես բոլորովին չունէր։ Գլուխը խոր խրուել էր ուսերի մէջ եւ համարեայ բոլորովին շուռ տալ չէր կարողանում։ Իսկ հասակի բարձրութիւնն այնքան էր, ինչքան եօթ տարի առաջ— բոլորովին կարճլիկ։ Ուրիշ երեխաներն այդ տարիների ընթացքում աճել, բոյ էին քաշել, իսկ Յակովը միայն լայնացել ու հաստացել էր։ Նրա մէջքը եւ կուրծքն այնքան էին լայնացել, որ նա նման էր պինդ խցկուած մի մեծ պարկի։ Կարճլիկ ու բարակ ոտքերը հազիւ էին դիմանում մարմնի ծանրութեանը։ Իսկ կեռ մատներով ձեռքերն, ընդհակառակը, երկար էին ինչպէս մեծահասակ մարդու ձեռքեր, եւ կախուել էին համարեայ մինչեւ գետին։

Այդպէս էր այժմ խեղճ Յակովը։

«Այո,— մտածեց նա խոր հառաչելով,— զարմանալի չէ, մայրիկ, որ դու չճանաչեցիր քո տղային։ Այսպիսին չէր նա առաջ, երբ դու սիրում էիր հարեւանուհիներիդ մօտ պարծենալ քո տղայով»։

Նա յիշեց, թէ ինչպէս այն առաւօտ պառաւը մօտեցաւ մայրիկին։ Յիշեց, թէ ինչպէս այն ժամանակ ինքը ծիծաղեց նրա երկար քթի վրայ, այլանդակ մատների վրայ, եւ այդ ամէնը հիմա ինքն ստացել է իր ծաղրի համար։ Նա զրկել է իրեն վզից, ինչպէս որ խոստացել էր…

— Հը՞, կուշտ նայեցի՞ր ինքդ քեզ, գեղեցիկ պարոն,— ծաղրանքով հարցրեց Ուրբանը, մօտենալով հայելուն եւ ոտքից֊գլուխ նայելով տղային։— Ազնիւ խօսք, այդպիսի ծիծաղաշարժ թզուկ երազում էլ չի կարելի տեսնել։ Գիտէ՞ք ինչ, պստլիկ, ես ուզում եմ ձեզ մի գործ առաջարկել։ Իմ վարսավիրանոցում բաւական մարդ է լինում, բայց ոչ այնքան, որքան առաջ էր։ Իսկ դրա պատճառն այն է, որ իմ հարեւան վարսավիր Շաումը ճարել է մի հսկայ, որը յաճախորդներ է հրապուրում նրա մօտ։ Ասենք, հսկայ դառնալն այնքան էլ մեծ բան չէ, բայց այ, այդպիսի թզուկ դառնալը, ինչպէս դուք էք, այդ բոլորովին ուրիշ բան է։ Ծառայութեան մտէք ինձ մօտ, պստլիկ։ Ե՛ւ բնակարան, ե՛ւ ուտելիք ե՛ւ հագուստ— ամէն ինչ կը ստանաք ինձանից, իսկ աշխատանքդ կը լինի՝ կանգնել վարսավիրանոցի դռանը եւ մարդկանց կանչել։ Եւ մէկ էլ՝ օճառ փրփրացնել ու սրբիչ հրամցնել։ Եւ, հաստատ ասում եմ, երկուսս էլ կը շահենք․ ես Շաումից աւելի շատ յաճախորդ կունենամ, իսկ ձեզ դեռ մարդիկ մի֊մի բաժակ թէյի փող էլ կը տան։

Յակովը հոգու խորքում խիստ վիրաւորուեց․ ինչպէ՞ս են իրեն առաջարկում սափրիչի մօտ ծառայել որպէս յաճախորդ հրապուրող առարկայ․ բայց ինչ կարող էր անել․ ստիպուած եղաւ կուլ տալ այդ վիրաւորանքը։ Նա հանգիստ պատասխանեց, թէ խիստ զբաղուած է, այդպիսի աշխատանք կատարելու ժամանակ չունի եւ հեռացաւ։

Թեպէտ Յակովի մարմինն այլանդակուած էր, բայց գլուխը լաւ էր աշխատում, ինչպէս առաջ։ Նա զգաց, որ այդ եօթ տարուայ ընթացքում բոլորովին հասուն մարդ է դարձել։

«Ցաւն այն չէ, որ ես այլակերպ եմ դարձել,— մտածում էր նա փողոցով գնալիս։— Ցաւն այն է, որ ե՛ւ հայրս, ե՛ւ մայրս վռնդեցին ինձ որպէս շուն։ Փորձեմ մի անգամ էլ խօսել մօրս հետ։ Գուցէ թէ նա ինձ, այնուամենայնիւ, ճանաչի»։

Նա նորից գնաց շուկայ եւ մօտենալով Հաննային՝ խնդրեց նրան հանգիստ լսել, թէ ինչ է ուզում ասել ինքը։ Նա մօրը յիշեցրեց, թէ ինչպէս պառաւն իրեն տարաւ, պատմեց այն ամէնը, ինչ֊որ մանկութեան ժամանակ պատահել էր իրեն եւ ապա ասաց, որ ինքը եօթ տարի ապրել է կախարդ պառաւի մօտ, որն իրեն սկզբում դարձրել էր սիւռ, իսկ յետոյ՝ թզուկ, որովհետեւ ինքը ծաղրել էր նրան։

Հաննան չգիտեր, թէ ինչ մտածի։ Այն ամէնը, որ թզուկն ասաց իր մանկութեան մասին, ճիշտ էր, բայց որ նա եօթ տարի սկիւռ եղած լինի— դրան նա հաւատալ չէր կարողանում։

— Այդ հնարաւոր չէ՛,— գոչեց նա։

Վերջապէս Հաննան որոշեց խորհրդակցել ամուսնու հետ։ Նա հաւաքեց իր զամբիւղները եւ Յակովին առաջարկեց իր հետ գնալ կօշկակարի խանութը։ Երբ տեղ հասակն, Հաննան ամուսնուն ասաց․

— Այս թզուկն ասում է, որ ինքը մեր որդի Յակովն է։ Նա ինձ պատմեց, որ իրեն եօթ տարի առաջ գողացել են մեզանից եւ որ իրեն կախարդել է կախարդ պառաւը։

— Օհո՜, ա՛յ թէ ի՜նչ,— բարկացած ընդհատեց կօշկակարը։— Ուրեմն նա քեզ այդ բոլորը պատմե՞ց։ Սպասիր, յիմար կին։ Բայց ես ինքս հենց նոր նրան պատմեցի մեր Յակովի մասին, իսկ նա, սրա՜ն տեսէք, ուղիղ վազել է քեզ մօտ, որ քեզ յիմարացնի։ Ուրեմն, ասում ես, քեզ կախարդե՞լ էին։ Դէ հիմա ես քեզ կախարդութիւնից կազատեմ…

Եւ կօշկակարը մի փոկ վերցնելով նետուեց դէպի Յակովը եւ այնպէս մտրակեց նրան, որ խեղճ տղան դառնագին լալով դուրս փախաւ խանութից։

Ամբողջ օրը խեղճ թզուկը սոված֊ծարավ թափառում էր քաղաքում։ Ոչ ոք նրան չխղճաց, միայն ծիծաղում, ծաղրում էին։ Նա ստիպուած եղաւ գիշերել եկեղեցու սանդուղքի վրայ, ուղղակի պաղ ու կոշտ քարերին պառկած։

Հենց որ արեւը ծագեց, Յակովը վեր կացաւ եւ նորից գնաց քաղաքում թափառելու։

«Ինչպէ՞ս եմ այսուհետեւ ապրելու,— մտածում էր նա։— Սափրիչի մօտ ցուցանակ լինել կամ փողով ինձ ցուցադրել չեմ ուզում, իսկ հայրս ու մայրս ինձ վռնդեցին։ Ուրեմն ի՞նչ անեմ, որ սովամահ չլինեմ»։

Եւ այդ ժամանակ Յակովը յիշեց, որ երբ ինքը սկիւռ էր եւ ապրում էր պառաւի մօտ, իրեն յաջողուել էր սովորել՝ լաւ ուտելիքներ պատրաստել։

Եւ նա որոշեց որպէս խոհարար ծառայութիւն մտնել հերցոգի մօտ։

Իսկ հերցոգը, որ այդ երկրի կառավարիչն էր, յայտնի էր որպէս լաւ ուտելիքներ ու քաղցրեղէններ սիրող մարդ։ Նա ամէնից աւելի սիրում էր լաւ ուտել եւ իր համար խոհարարներ էր բերել տալիս աշխարհի բոլոր ծայրերից։

Յակովը մի քիչ սպասեց, մինչեւ որ բոլորովին լուսացաւ եւ ապա ուղեւորուեց դէպի հերցոգի պալատը։

Երբ նա պալատի դարբասին մօտեցաւ, սիրտն սկսեց արագ բաբախել։ Դռնապանները հարցրին, թէ ինչ է ուզում, եւ սկսեցին ծիծաղել նրա վրայ, բայց Յակովը չշփոթուեց, այլ ասաց, որ ուզում է տեսնել խոհանոցի գլխաւոր պետին։ Նրան տարան ինչ֊որ բակերով, եւ հերցոգի ծառաներից ով էլ նրան տեսնում էր, վազում էր հետեւից եւ բարձր քրքջում։

Շուտով Յակովի շուրջն ահագին շքախումբ ստեղծուեց։ Ձիապանները նետեցին իրենց քերիչները, արագավազներն իրար առաջ էին ընկնում, որ ետ չմնան նրանից, յատակ մաքրողները դադարեցրին գորգեր թափ տալը։ Բոլորը խմբուել էին Յակովի շուրջը, եւ բակում այնպիսի աղմուկ֊աղաղակ էր բարձրացել, որ կարծես թշնամիները քաղաքի վրայ էին հարձակուել։ Ամէն կողմից աղաղակ էր լսւում։

— Թզո՜ւկ, թզո՜ւկ։ Տեսե՞լ էք թզուկին։

Վերջապէս բակը դուրս եկաւ պալատական վերակացուն՝ հաստափոր մի մարդ, երկար մտրակը ձեռքին։

— Է՜յ, դո՛ւք, շնե՛ր։ Այս ի՞նչ աղմուկ է,— բարձր գոռաց նա՝ իր մտրակով անահաողոքաբար հարուածելով ձիապանների ու սպասաւորների թիկունքներին։— Մի՞թէ չգիտէք, որ նորին պայծառափայլութիւնը դեռ քնած է։

— Տէր,— պատասխանեցին բարապանները,— տեսէք, թէ ինչ մարդ ենք բերել ձեզ մօտ․ իսկական թզուկ։ Այսպիսի թզուկ երեւի դուք երբեք տեսած չէք լինի։

Յակովին տեսնելով՝ վերակացուն դէմք զարհուրելի ծռմռեց եւ որքան կարող էր ամուր սեղմեց շուրթերը, որպէսզի չծիծաղի․ նրա դիրքը թոյլ չէր տալիս, որ ձիապանների առաջ ինքը հռհռա։ Նա հաւաքուածներին ցրեց իր մտրակով։ Յակովի ձեռքը բռնեց, տարաւ նրան պալատ եւ հարցրեց, թէ ինչ է ուզում։ Իմանալով, որ Յակովն ուզում է խոհանոցի պետին տեսնել, վերակացուն գոչեց․

— Սխալւում ես, տղաս։ Քեզ հարկաւոր եմ ես՝ պալատի վերակացուն։ Չէ՞ որ դու ուզում ես հերցոգի մօտ ծառայութեան մտնել որպէս թզուկ․ այդպէս չէ՞։

— Ոչ, տէր իմ,— պատասխանեց Յակովը։— Ես լաւ խոհարար եմ, կարողանում եմ ամէն տեսակ հազուագիւտ ուտելիքներ պատրաստել։ Խնդրում եմ տարէք ինձ խոհանոցի պետի մօտ։ Գուցէ նա կհամաձայնի փորձել իմ արուեստը։

— Կամքը քոնն է, պստլիկ,— պատասխանեց վերակացուն— Երեւում է, դու դեռ անմիտ ջահել ես։ Եթէ պալատական թզուկ դառնայիր, կարող էիր առանց մի գործ անելու ուտել, խմել, զուարճանալ եւ գեղեցիկ հագուստով պտտել, այնինչ դու ուզում ես խոհանոց գնալ։ Բայց դեռ կը տեսնենք։ Հազիւ թէ դու այնքան հմուտ խոհարար լինես, որ կարողանաս ուտելիք պատրաստել հերցոգի համար, իսկ խոհարարի աշակերտ լինելու համար ափսոս ես։

Այս ասելով՝ վերակացուն Յակովին տարաւ խոհանոցի պետի մօտ։ Թզուկը խոր գլուխ տուեց նրան եւ ասաց․

— Ողորմած տէր, արդեօք ձեզ հմուտ խոհարար հարկաւոր չէ՞։

Խոհանոցի պետը ոտքից գլուխ դիտեց Յակովին եւ բարձր քրքջաց։

— Դու ուզում ես խոհարար լինել,— բացականչեց նա։— Ի՞նչ է, դու կարծում ես մեր խոհանոցում սալօջախներն այդքան ցա՞ծր են։ Ախր դու նրանց վրայ ոչինչ չես տեսնի, եթէ նոյնիսկ թաթերիդ ծայրերի վրայ բարձրանաս։ Ոչ, սիրելի բարեկամս։ Ով որ քեզ խորհուրդ է տուել ինձ մօտ խոհարար մտնել, վատ կատակ է արել քեզ հետ։

Եւ խոհանոցի պետը նորից քրքջաց, նրա հետ էլ պալատի վերակացուն եւ սենեակում բոլոր եղածները։ Բայց Յակովը չշփոթուեց։

— Տէր իմ, խոհանոցի պետ,— ասաց նա,— ձեզ համար երեւի մեծ ցաւ չի լինի զոհել երկու֊երեք ձու, մի քիչ ալիւր, գինի եւ համեմունք։ Յանձնարարեցէք ինձ պատրաստել որեւէ համեղ ուտելիք եւ հրամայեցէք ինձ տալ այն ամէնը, ինչ հարկաւոր է դրա համար։ Ես այդ ուտելիքը կը պատրաստեմ արագ, բոլորի աչքի առաջ, եւ դուք կասէք․ «Այ, սա իսկական խոհարար է»։

Երկար ժամանակ թզուկը համոզում էր խոհանոցի պետին՝ փայլեցնելով իր մանրիկ աչքերը, համոզիչ ձեւով շարժելով իր գլուխը, եւ վերջապէս խոհանոցի պետը համաձայնուեց։

— Լաւ,— ասաց նա։— Եկ կատակի համար փորձենք։ Բոլորս գնանք խոհանոց, դուք եւս, պարոն վերակացու։

Նա պալատի վերակացուին թեւանցուկ արաւ եւ Յակովին հրամայեց հետեւել իրեն։ Երկար քայլում ին ինչ֊որ շքեղ սենեակներով ու երկար միջանցքներով, եւ վերջապէս հասան խոհանոց։ Դա մի բարձր, ընդարձակ շէնք էր, քսան օդանցք ունեցող մի հսկայական սալօջախով, որի տակ գիշեր֊ցերեկ վառվում էր կրակը։ Խոհանոցի մէջտէղը կար ջրով լի մի աւազան, որի մէջ կենդանի ձուկ էին պահում, իսկ պատերի տակ շարուած էին մարմարէ ու փայտէ պահարաններ՝ լի թանկագին ամանեղէնով։ Խոհանոցի կողքին, տասը վիթխարի պահեստներում պահւում էին ամէն տեսակ նպարեղէն ու քաղցրեղէն։ Խոհարարները, նրանց աշակերտները, աման լուացողները խոհանոցում դես ու դէն էին վազվզում շրխկշրխկացնելով կաթսաները, թաւաները, գդալներն ու դանակները։ Հենց որ խոհանոցի պետը երեւաց, բոլորը տեղերում քարացան եւ խոհանոցում լռութիւն տիրեց։ Միայն կրակն էր շարունակում ճրթճրթալ սալօջախի տակ եւ աւազանի ջուրն էր առաջուայ պէս կարկաչում։

— Պարոն հերցոգն այսօր ի՞նչ է պատուիրել առաջին նախաճաշի համար,— հարցրեց խոհանոցի պետը նախաճաշերի գլխաւոր կառավարչին, որ սպիտակ թասակը գլխին մի հաստափոր ծերունի խոհարար էր։

— Նորին պայծառափայլութիւնը բարեհաճել է պատուիրել դանիական արգանակ՝ համբուրգեան կարմիր խմորագնդիկներով,— հարգալից պատասխանեց խոհարարը։

— Լաւ,— ասաց խոհանոցի պետը։— Դու լսեցի՞ր, թզուկ, թէ պարոն հերցոգն ինչ է ուզում ուտել։ Կարելի՞ է քեզ վստահել այդպիսի դժուար ուտելիքներ պատրաստելը։ Համբուրգեան խմորագնդիկներ պատրաստել քեզ ոչ մի կերպ չի յաջողուի։ Դա մեր խոհարարների գաղտնիքն է։

— Դրանից էլ հեշտ բան չկայ,— պատասխանեցի թզուկը (երբ նա սկիւռ էր եղել, պառաւի համար յաճախ էր պատրաստել այդ ուտելիքը)։ Արգանակի համար ինձ տուէք այսինչ ու այսինչ տեսակ խոտեր եւ համեմունքներ, վայրի վարազի ճարպ, ձու եւ արմտիք։ Իկս խմորագնդիկների համար,— նա սկսեց խօսել ցածր, որպէսզի բացի խոհանոցի պետից եւ նախաճաշերի կառավարչից, ուրիշ ոչ ոք իրեն չլսի,— իսկ խմորագնդիկների համար ինձ հարկաւոր է չորս տեսակի միս, մի քիչ գինի, սագի ճարպ, կոճապղպեղ եւ մի տեսակ խոտ, որ կոչւում է «ստամոքսի մխիթարութիւն»։

— Երդւում եմ պատուովս, որ ճիշտ է,— գոչեց զարմացած խոհարարը։— Այդ ո՞ր կախարդն է սովորեցրել քեզ։ Դու ամէն ինչ մանրամասն թուեցիր։ Իսկ «ստամոքսի մխիթարութիւն» խոտի մասին ես ինքս առաջին անգամ քեզանից եմ լսում։ Դու ուղղակի հրաշք ես եւ ոչ թէ խոհարար։

— Ա՜յ քեզ բան… Մտքովս էլ չէր անցնի,— ասաց խոհանոցի պետը։— Բայց եկէք փորձ անենք։ Տուէք սրան մթերքները, ամաններ եւ ինչ֊որ հարկաւոր է, թող հերցոգի նախաճաշը պատրաստի։

Խոհարարի աշակերտները կատարեցին նրա հրամանը, բայց երբ ամէն բան, ինչ֊որ հարկաւոր էր, դրին սալօջախի վրայ եւ թզուկն ուզեց նախաճաշ պատրաստելն սկսել, պարզուեց, որ նրա երկար քթի ծայրը հազիւ է հասնում սալօջախի պռունկին։ Ստիպուած մի աթոռ քաշեցին սալօջախի մօտ, թզուկը բարձրացաւ նրա վրայ եւ սկսեց պատրաստել։ Խոհարարները, նրանց աշակերտները, աման լուացողները խիտ օղակով շրջապատել էին թզուկին եւ զարմանքից աչքները չռած նայում էին, թէ ինչ արագութեամբ ու ճարպկութեամբ է նա ամէն ինչ պատրաստում։

Ուտելիքը եփելու համար նախապատրաստելուց յետոյ թզուկը հրամայեց երկու կաթսան էլ դնել կրակի վրայ եւ չվերցնել, մինչեւ ինքը չհրամայի։ Յետոյ նա սկսեց հաշուել՝ մէկ, երկու, երեք, չորս— եւ հասնելով ուղիղ հինգ հարիւրի՝ գոչեց․ «Բաւակա՛ն է»։

Խոհարարի աշակերտները կաթսաները ետ քաշեցին կրակի վրայից, եւ թզուկը խոհանոցի պետին առաջարկեց իր պատրաստած ուտելիքի համը տեսնել։ Գլխաւոր խոհարարը հրամայեց մի ոսկէ գդալ տալ, աւազանի ջրում ողողեց այն եւ յանձնեց խոհանոցի պետին։ Սա հանդիսաւոր կերպով մօտեցաւ սալօջախին, վերցրեց գոլորշի արձակող կաթսայի խուփը եւ արգանակի ու խմորագնդիկների համը տեսաւ։ Մի գդալ արգանակ կուլ տալով՝ նա հիացմունքով աչքերը կկոցեց, լեզուն մի քանի անգամ ծլթացրեց ու ասաց․

— Սքանչելի՜ է, սքանչելի, պատուովս եմ երդւում։ Չէի՞ք ուզի համոզուել, պալատի պարոն վերակացու։

Պալատի վերակացուն գլուխ տալով գդալը վերցրեց, համը տեսաւ եւ բաւականութիւնից քիչ մնաց վեր ցատկի։

— Ես ձեզ վիրաւորել չեմ ուզում, թանկագին նախաճաշի կառավարիչ,— ասաց նա,— դուք հիանալի, փորձուած խոհարար էք, բայց այսպիսի արգանակ եւ այսպիսի խմորագնդիկներ պատրաստել դեռ երբեք չի յաջողուել ձեզ։

Խոհարարը նոյնպէս փորձեց երկու ուտելիքը, հարգանքով սեղմեց թզուկի ձեռքը եւ ասաց․

— Պստլիկ, դու մեծ վարպետ ես։ Քո ստամոքսի մխիթարութիւն խոտը արգանակին եւ խմորագնդիկներին առանձնայատուկ համ է տալիս։

Այդ ժամանակ խոհանոց եկաւ հերցոգի սպասաւորը եւ իր տիրոջ համար նախաճաշ պահանջեց։ Իսկոյն ուտելիքը դրին արծաթէ պնակների մէջ եւ վերեւ ուղարկեցին։ Խոհանոցի պետը շատ գոհ սրտով թզուկին տարաւ իր սենեակը եւ ուզում էր նրան հարց ու փորձ անել, թէ ով է նա եւ որտեղից է լոյս ընկել։ Բայց հենց որ նրանք նստեցին եւ սկսեցին զրուցել, հերցոգի մօտից մարդ եկաւ խոհանոցի պետի մօտ եւ ասաց, որ հերցոգը նրան կանչում է։ Խոհանոցի պետը շտապ հագաւ իր ամենալաւ շորերը եւ գնաց սեղանատուն։

Հերցոգն այնտեղ մեկնուել էր իր խոր գահաւորակի մէջ։ Նա մաքրազարդել էր պնակներում եղած ամբողջ նախաճաշը եւ մետաքսէ թաշկինակով մօրուքն էր սրբում։ Նրա դէմքը փայլում էր, նա գոհունակութիւնից կկոցել էր աչքերը։

— Լսիր,— ասաց նա տեսնելով խոհանոցի պետին,— ես միշտ շատ գոհ եմ եղել քո ուղարկած ուտելիքներից, բայց այսօր նախաճաշն առանձնապէս համեղ էր։ Ասա ինձ, ի՞նչ է այն խոհարարի անունը, որ պատրաստել է այն։ Ես ուզում եմ նրան մի քանի դուկատ նուէր ուղարկել։

— Տէր իմ, այսօր մի զարմանալի պատմութիւն պատահեց,— ասաց խոհանոցի պետը։

Եւ նա հերցոգին պատմեց, թէ ինչպէս առաւօտեան իր մօտ բերին մի թզուկ, որն անպայման ուզում է դառնալ պալատական խոհարար։ Հերցոգը նրա պատմութիւնը լսելով շատ զարմացաւ։ Հրամայեց թզուկին կանչել եւ սկսեց հարց ու փորձ անել, թէ ով է նա։ Խեղճ Յակովը չէր ուզում ասել, որ ինքը եօթ տարի սկիւռ է եղել ու ծառայել է պառաւին, բայց նա սուտ խօսել էլ չէր սիրում։ Ուստի հերցոգին միայն ասաց, որ ինքն այժմ ոչ հայր ունի, ոչ մայր, եւ որ իրեն ուտելիքներ եփել սովորեցրել է մի պառաւ։ Հերցոգը երկար ժամանակ զայրացած նայում էր թզուկի տարօրինակ կերպարանքին, եւ վերջապէս, ասաց․

— Լաւ, թող այդպէս էլ լինի։ Մնա ինձ մօտ։ Ես քեզ կը տամ տարեկան յիսուն դուկատ, մէկ ձեռք տօնական շոր եւ բացի դրանից՝ երկու զոյգ ոտաշոր։ Դրա դիմաց դու պէտք է ամէն օր ինքդ պատրաստես իմ նախաճաշը, հետեւես, թէ ինչպէս են ճաշը պատրաստում, եւ ընդհանրապէս վերահասու լինես իմ սեղանին։ Եւ, բացի դրանից, ինձ մօտ բոլոր ծառայողներին ես մականուններ եմ տալիս։ Դու կոչուելու ես Թզուկ Քիթ եւ կը ստանաս խոհանոցի պետի օգնականի կոչում։

Թզուկ Քիթը խոր գլուխ տուեց հերցոգին, շնորհակալութիւն յայտնեց նրա ողորմութեան համար, եւ երբ հերցոգը նրան արձակեց, ուրախ֊ուրախ վերադարձաւ խոհանոց։ Այժմ արդեն նա կարող էր չանհանգստանալ իր վիճակի մասին եւ չմտածել, թէ վաղն ինչ է պատահելու իրեն։

Նա որոշեց երախտահատոյց լինել իր տիրոջը, եւ ոչ միայն ինքը՝ քաղաքի կառավարիչը, այլեւ նրա բոլոր պալատականները շարունակ գովաբանում էին փոքրիկ խոհարարին։ Այն օրուանից, ինչ Թզուկ Քիթը տեղաւորուել էր պալատում, հերցոգը, կարելի է ասել, բոլորովին ուրիշ մարդ էր դարձել։ Առաջ յաճախ էր պատահում, որ նա պնակներ ու բաժակներ էր նետում խոհարարների վրայ, երբ դուր չէր գալիս նրանց պատրաստած ուտելիքը, իսկ մի անգամ էլ այնպէս էր բարկացել, որ նոյնիսկ խոհանոցի պետի վրայ էր նետել վատ տապակած հորթի ոտքը։ Ոտքը դիպել էր խեղճ պետի ճակատին, եւ դրանից յետոյ նա երեք օր անկողնում պառկած էր մնացել։ Բոլոր խոհարարները դողում էին սարսափից, երբ հերցոգի համար ուտելիք էին պատրաստում։

Բայց Թզուկ Քթի երեւալուն պէս ամէն ինչ փոխուեց։ Հերցոգն այժմ օրական ոչ թէ առաջուայ պէս երեք, այլ հինգ անգամ էր ուտում, եւ շարունակ գովաբանում էր թզուկի վարպետութիւնը։ Պատրաստած բոլոր ուտելիքները նրան թւում էին սքանչելի, եւ նա օրեցօր գիրանում էր։ Նա յաճախ թզուկին խոհանոցի պետի հետ միասին հրաւիրում էր իր սեղանին եւ ստիպում իրենց պատրաստած ուտելիքի համը տեսնել։

Քաղաքի բնակիչներն անչափ զարմանում էին այդ չտեսնուած թզուկի վրայ։ Ամէն օր պալատի խոհանոցի դռան առաջ մեծ բազմութիւն էր հաւաքւում․ բոլորն էլ գլխաւոր խոհարարին խնդրում, աղաչում էին, որ սա թոյլ տա գէթ մի աչքով տեսնել, թէ թզուկն ինչպէս է ուտելիք պատրաստում։ Իսկ քաղաքի հարուստները մէկը միւսի առաջն ընկնելով հերցոգից թոյլտւութիւն էին խնդրում, որ իրենց խոհարարներին ուղարկեն նրա խոհանոցը, որպէսզի թզուկից ուտելիքներ պատրաստել սովորեն։ Այդ բանը թզուկին քիչ եկամուտ չէր տալիս․ իւրաքանչիւր աշակերտի համար նրան օրական կէս դուկատ էին վճարում, բայց նա բոլոր փողերը տալիս էր միւս խոհարարներին, որպէսզի նրանք իրեն չնախանձեն։

Այդպէս Յակովը պալատում ապրեց մօտ երկու տարի։ Նա թերեւս գոհ լինէր իր վիճակից, եթէ այնքան յաճախ չմտաբերեր իր հօրն ու մօրը, որոնք իրեն չէին ճանաչել եւ տանից արտաքսել էին։ Միայն այդ էր, որ վշտացնում էր նրան։ Եւ ահա, մի անգամ նրա հետ այսպիսի մի դէպք տեղի ունեցաւ։

Թզուկ Քիթը կարողանում էր շատ լաւ մթերքներ գնել։ Նա միշտ ինքն էր շուկայ գնում եւ հերցոգի ճաշի համար ընտրում էր սագեր, բադեր, կանաչեղէն եւ բանջարեղէն։ Մի անգամ առաւօտեան նա գնաց շուկայ սագեր գնելու եւ երկար ժամանակ չէր կարողանում բաւականին գէր սագեր գտնել։ Նա մի քանի անգամ շրջեց շուկայում՝ ընտրելով ամենալաւ սագերը։ Այժմ արդեն ոչ ոք թզուկի վրայ չէր ծիծաղում։ Բոլորը նրա առաջ խոր գլուխ էին իջեցնում ու ճանապարհ տալիս։ Իւրաքանչիւր վաճառուհի երջանիկ կը լինէր, եթէ թզուկն իրենից սագ գներ։

Շուկայի հրապարակում ետ ու առաջ քայլելիս յանկարծ Յակովը նկատեց, որ շուկայի ծայրում, միւս վաճառուհիներից առանձնացած կանգնած է մի կին, որին առաջ չէր տեսել։ Նա նոյնպէս սագեր էր վաճառում, բայց միւսների պէս իր ապրանքը չէր գովաբանում, այլ նստել էր լուռ, առանց մի խօսք ասելու։ Յակովը մօտեցաւ այդ կնոջը եւ զննեց նրա սագերը։ Դրանք հենց այնպիսի սագեր էին, ինչպէս ինքն էր ուզում։ Յակովը գնեց երեք թռչուն՝ իրենց վանդակով— երկու արու եւ մէկ մարի սագՁ վանդակն ուսին դրեց եւ վերադարձաւ պալատ։ Յանկարծ նա նկատեց, որ սագերից երկուսը կռնչում են ու թեւերը թափահարում են, ինչպէս վայել է լաւ սագերին, իսկ երրորդը՝ մարի սագը նստել է հանդարտ, նոյնիսկ կարծես թէ սատկում է։

«Այս մարի սագը հիւանդ է,— մտածեց Յակովը։— Հենց որ պալատ հասնել, իսկոյն կհրամայեմ մորթել, քանի դեռ չի սատկել»։

Յանկարծ թռչունը, կարծես թէ գուշակելով նրա միտքը, պարզ ու բարձրաձայն ասաց․

Դու ինձ չմորթես,
Շատ կը փոշմանես․
Վիզս որ կտրես,
Դու շուտ կը մեռնես։

Յակովը քիչ մնաց վանդակը ձեռքից վայր գցեր։

— Ա՛յ քեզ հրա՜շք,— գոչեց նա։— Դուք, աղճիկ պարոն սագ, բանից դուրս է գալիս, որ խօսել գիտէք։ Կարող էք հանգիստ լինել, հետաքրքիր թռչունին ես չեմ մորթի։ Պատրաստ եմ գրազ գալու, որ դու միշտ սագի փետուրների մէջ չես եղել։ Չէ՞ որ ես էլ մի ժամանակ փոքրիկ սկիւռ էի։

— Դու ճշմարիտ ես,— պատասխանեց սագը։— Ես թռչուն չեմ ծնուել։ Ոչ ոք չէր կարող մտածել, որ Միմին, մեծ Վետտերբոկի աղջիկն իր կեանքը կաւարտի խոհարարի դանակի տակ։

— Մի անհանգստացէք, թանկագին Միմի,— գոչեց Յակովը։— Անազնիւ մարդ կը լինեմ ես եւ նորին պայծառափայլութեան խոհարարը չեմ լինի, եթէ որեւէ մէկը դանակը դիպցնի ձեզ։ Դուք կապրէք հիանալի վանդակի մէջ իմ սենեակում, եւ ես կը սկսեմ ձեզ կերակրել ու ձեզ հետ զրուցել։ Իսկ միւս խոհարարներին կասեմ, թէ՝ այս սագը ես յատուկ խոտերով կերակրում եմ հերցոգի համար։ Եւ կը տեսնէք, մի ամիս էլ չի անցնի, ես ձեզ ազատ արձակելու միջոցը կը գտնեմ։

Միմին արցունքն աչքերին շնորհակալութիւն յայտնեց թզուկին, եւ Յակովը կատարեց իր խոստումը։ Նա խոհանոցում ասաց, թէ այս մի սագը կերակրելու է յատուկ եղանակով, որ ոչ ոք չգիտէ, եւ նրան վանդակի մէջ դնելով՝ տարաւ իր սենեակը։ Միմին ստանում էր ոչ թէ սագի ուտելիք, այլ թխուածքներ, կանֆետներ ու ամէն տեսակ քաղցրաւենի, եւ հենց որ Յակովն ազատ րոպէ էր ունենում, վազում էր Միմիի հետ զրուցելու։

Միմին Յակովին պատմեց, որ իրեն սագ է դարձրել եւ այդ քաղաքն է բերել մի պառաւ կախարդ, որի հետ մի ժամանակ կռուել է իր հայրը՝ նշանաւոր կախարդ Վետտերբոկը։ Թզուկը նոյնպէս պատմեց իր պատմութիւնը եւ Միմին ասաց․

— Ես կախարդներից մի քիչ հասկանում եմ․ իմ հայրն իր իմաստութիւնից ինձ որոշ բան սովորեցրել է։ Այժմ ես գլխի եմ ընկնում, որ պառաւը քեզ կախարդել է մի տեսակ կախարդական խոտով, որ նա դրել է ապուրի մէջ, երբ դու կաղամբը տարել ես նրա տուն։ Եթէ դու այդ խոտը գտնես եւ հոտ քաշես, երեւի նորից կը դառնաս բոլոր մարդկանց նման։

Այդ, իհարկէ, առանձնապէս չմխիթարեց թզուկին․ նա ի՞նչպէս կարող էր գտնել այդ խոտը։ Բայց եւ այնպէս նրա մէջ մի փոքրիկ յոյս արթնացաւ։

Դրանից մի քանի օր յետոյ հերցոգի մօտ եկաւ մի իշխան․ նրա հարեւանը եւ բարեկամը։ Հերցոգն իսկոյն թզուկին կանչեց իր մօտ եւ ասաց․

Այժմ հասել է ժամանակը, որ ցոյց տաս, թէ դու հաւատարի՞մ ես ծառայում ինձ եւ լա՞ւ գիտես արդեօք քո արուեստը։ Այս իշխանը, որ հիւր է եկել ինձ մօտ, սիրում է լաւ ուտել ւե հասկանում է ուտելիքների լաւն ու վատը։ Ուրեմն իմացիր․ այնպիսի ուտելիքներ պատրաստիր, որ իշխանն ամէն օր զարմանայ։ Եւ, չլինի թէ, քանի իշխանը հիւր է ինձ մօտ, որեւէ ուտելիք երկրորդ անգամ մատուցէք։ Այդ դէպքում քեզ գթութիւն չի լինի։ Վերցրու իմ գանձապետից ինչ֊որ քեզ պէտք է, թէկուզ տապակած ոսկի մատուցիր մեզ, միայն թէ ինձ իշխանի առաջ չխայտառակես։

— Հանգիստ եղէք, ձերդ պայծառափայլութիւն,— խոնարհ գլուխ տալով պատասխանեց Յակովը։— Ես կը կարողանամ գոհացնել ձեր նրբաճաշակ իշխանին։

Եւ Թզուկ Քիթը տաք֊տաք գործի կպաւ։ Ամբողջ օրը նա վառուող սալօջախի մօտ կանգնած անդադար հրամաններ էր տալիս իր բարակ ձայնով։ Խոհարարների ու աշակերտների բազմութիւնը վազվզում էր խոհանոցում՝ որսալով նրա իւրաքանչիւր խօսքը։ Յակովը չէր խնայում ո՛չ իրեն, ո՛չ միւսներին, որպէսզի գոհացնի իր տիրոջը։

Արդեն երկու շաբաթ իշխանը հիւր էր հերցոգի մօտ։ Նրանք օրական ամենաքիչը հինգ անգամ սեղան էին նստում եւ հերցոգը ցնծութեան մէջ էր։ Նա տեսնում էր, որ իր հիւրին դուր են գալիս թզուկի պատրաստած ուտելիքները։ Տասնհինգերորդ օրը հերցոգը ա կանչեց սեղանատուն, ցոյց տուեց նրան իշխանին եւ հարցրեց, թէ իշխանը գո՞հ է արդեօք իր խոհարարի հմտութիւնից։

— Դու սքանչելի ուտելիքներ ես պատրաստում,— ասաց իշխանը թզուկին,— եւ հասկանում ես, թէ ինչ է նշանակում լաւ ուտել։ Որքան ժամանակ ես այստեղ եմ, դու ոչ մի անգամ միեւնոյն ուտելիքը երկրորդ անգամ չմատուցեցիր եւ ամէն ինչ պատրաստուած էր լինում համեղ։ Բայց ասա ինձ, ինչո՞ւ մինչեւ այժմ մեզ «թագուհու կարկանդակով» չհիւրասիրեցիր։ Դա աշխարհում ամենահամեղ կարկանդակն է։

Թզուկի սիրտը սեղմուեց․ նա երբեք այդ կարկանդակի անունն էր չէր լսել։ Բայց նոյնիսկ ցոյց չտուեց, թէ շփոթուած է եւ պատասխանեց․

— Օ՜, տէր իմ, ես յոյս ունէի, որ դուք դեռ երկար ժամանակ կը լինէք մեզ մօտ, եւ ուզում էի այդ կարկանդակով ձեզ հիւրասիրել հրաժեշտի ժամանակ։ Չէ՞ որ դա, ինչպէս ինքներդ ասացիք, բոլոր կարկանդակների արքան է։

— Ա՜յ թէ ինչ,— ասաց հերցոգը ծիծաղելով։— Ախր դու ինձ էլ երբեք «թագուհու կարկանդակով» չես հիւրասիրել։ Երեւի դու այն կը պատրաստես իմ մահուան օրը, որպէսզի վերջին անգամ քաղցրացնես բերանս։ Բայց աւելի լաւ է այդ դէպքի համար մի ուրիշ ուտելիք մտածիր, իսկ թագուհու կարկանդակը վաղը լինի մեր սեղանին, լսո՞ւմ ես։

— Լսում եմ, տէր հերցոգ,— պատասխանեց Յակովը եւ դուրս եկաւ մռայլ ու մտահոգ։

Ահա թէ երբ վրայ հասաւ իր խայտառակուելու օրը։ Որտեղի՞ց իմանայ, թէ ինչպէս են թխում այդ կարկանդակը։

Նա գնաց իր սենեակը եւ սկսեց դառնագին լալ։ Միմին այդ տեսաւ իր վանդակից եւ խղճաց նրան։

— Ինչո՞ւ ես լալիս, Յակով,— հարցրեց նա, եւ երբ Յակովը նրան պատմեց թագուհու կարկանդակի մասին, Միմին ասաց․

— Աչքերդ սրբիր եւ մի վշտանայ։ Այդ կարկանդակը մեր տանը յաճախ էին մատուցում, եւ ես կարծեմ յիշում եմ, թէ ինչպէս պէտք է թխել այն։ Վերցրու այսքան ալիւր, այսինչ ու այսնինչ համեմունքներ եւ ահա կարկանդակը պատրաստ է։ Իսկ եթէ մի բան էլ պակաս լինի նրա մէջ, մեծ ցաւ չէ։ Միեւնոյն է, հերցոգն ու իշխանը չեն նկատի։ Այնքան էլ նուրբ ճաշակ չունեն նրանք։

Թզուկ Քիթն ուրախութիւնից վեր թռաւ եւ իսկոյն սկսեց կարկանդակը թխել։ Սկզբում նա մի փոքրիկ կարկանդակ պատրաստեց եւ տուեց խոհանոցի պետին՝ համը տեսնելու։ Նա գտաւ, որ շատ համեղ է ստացուել։ Այն ժամանակ Յակովը թխեց մի մեծ կարկանդակ, եւ հենց ուղղակի օջախի վրայից ուղարկեց սեղանատուն։ Իսկ ինքը հագաւ իր տօնական շորը եւ գնաց սեղանատուն, տեսնելու, թէ հերցոգին ու իշխանին ինչպէս դուր կը գայ նոր կարկանդակը։

Նա ներս մտաւ այն ժամանակ, երբ պալատական սպասաւորը կարկանդակից մի մեծ կտոր կտրելով արծաթէ թիակով մատուցեց իշխանին, ապա նոյնպիսի մի ուրիշ կտոր մատուցեց հերցոգին։ Հերցոգն իսկոյն կտորի կէսը կծեց, ծամեց, կուլ տուեց եւ միանգամայն գոհ տեսքով ետ ընկաւ աթոռի մէջքին։

— Օ՜, որքան համեղ է,— բացականչեց նա։— Իզուր չէ, որ այս կարկանդակը կոչւում է բոլոր կարկանդակների արքան։ Բայց իմ թզուկն էլ բոլոր խոհարարների արքան է։ Այդպէս չէ՞, իշխան։

Իշխանը կարկանդակից զգուշութեամբ մի փոքրիկ կտոր կծեց, լաւ ծամեց, լեզուով տրորեց եւ ներողամտաբար ժպտալով ու պնակը ետ հրելով ասաց․

— Վատ ուտելիք չէ։ Միայն թէ «թագուհու կարկանդակ» լինելուց հեռու է։ Ես այդպէս էլ կարծում էի։

Հերցոգը զայրոյթից կարմրեց եւ բարկացած մռայլուեց։

— Գարշելի՛ թզուկ,— գոռաց նա։— Ինչպէ՞ս համարձակուեցիր խայտառակել քո տիրոջը։ Այսպիսի ուտելիք պատրաստելու համար հարկաւոր է քո այդ հաստ գլուխը կտրել։

— Տէ՜ր իմ,— գոչեց թզուկը ծունկ չոքելով։— Ես այդ կարկանդակը թխել եմ ինչպէս հարկաւոր է։ Նրա մէջ գցուած է ամէն բան, ինչ որ հարկաւոր է։

— Ստում ես, գարշելի՛,— գոռաց հերցոգը ոտքով հրելով թզուկին։— Իմ հիւրն իզուր չէր ասի, որ կարկանդակի մէջ մի բան պակասում է։ Ես կհրամայեմ հենց քեզ աղալ ու կարկանդակ դարձնել, գարշելի այլանդակ։

— Ողորմացէք ինձ,— ողբագին գոչեց թզուկը՝ բռնելով իշխանի փէշը։— Մի թողնէք, որ ես մեռնեմ մի բուռ ալիւրի ու մսի պատճառով։ Ասացէք, ի՞նչ է պակասում այս կարկանդակի մէջ, ինչո՞ւ դուր չի գալիս ձեզ։

— Այդ եքզ քիչ կօգնի, սիրելի Քիթ,— ծիծաղելով պատասխանեց իշխանը։— Ես դեռ երեկ գիտէի, որ դու չես կարող այս կարկանդակը թխել այնպէս, ինչպէս իմ խոհարարն է թխում։ Նրա մէջ պակասում է մի խոտ, որ ձեզ մօտ ոչ ոք չգիտէ։ Այդ խոտը կոչւում է «բարի փռշտոց»։ Առանց այդ խոտի «թագուհու կարկանդակն» այն համը չունի, եւ քո տէրը երբեք չի կարող ճաշակել այնպիսի կարկանդակ, ինչպիսին ինձ մօտ են պատրաստում։

— Ո՛չ, ես այդ կը ճաշակեմ, եւ այն էլ շատ շուտ,— գոռաց հերցոգը։— Երդւում եմ իմ հերցոգական պատուով, կամ դուք վաղն այս սեղանին այդպիսի կարկանդակ կը տեսնէք, կամ թէ այս գարշելու գլուխը ցցուած կը լինի իմ պալատի դարբասի վրայ։ Դո՛ւրս կորի, շո՛ւն։ Քո կեանքը փրկելու համար քեզ ժամանակ եմ տալիս քսանչորս ժամ։

Խեղճ թզուկը դառնագին լալով գնաց իր սենեակը եւ իր վիշտը պատմեց սագին։ Այժմ արդեն նա մահից փրկուել չէր կարող։ Չէ՞ որ նա երբեք չէր լսել այն խոտի անունը, որ կոչւում էր «բարի փռշտոց»։

— Եթէ ամբողջ խնդիրն այդ է, ապա ես կարող եմ քեզ օգնել,— ասաց Միմին։— Իմ հայրն ինձ սովորեցրել է ճանաչել բոլոր խոտերը։ Եթէ այս դէպքը երկու շաբաթ սրանից առաջ լինէր, գուցէ թէ իսկապէս քեզ մահ սպառնար, բայց լաւ է, որ հիմա հենց նորալուսին է, իսկ այդ խոտը ծաղկում է հենց նորալուսնի ժամանակ։ Պալատի շրջակայքում շագանակենիներ կա՞ն։

— Կան, կան— ուրախացած գոչեց թզուկը։— Այգում, այստեղից բոլորովին մօտիկ մի քանի շագանակենի կայ։ Բայց այդ ինչի՞դ է հարկաւոր։

— Այդ խոտը,— պատասխանեց Միմին,— բուսնում է միայն հին շագանակենիների տակ։ Իզուր ժամանակ չկորցնենք, հենց հիմա գնանք որոնելու։ Վերցրու ինձ եւ դուրս բեր պալատից։

Թզուկը Միմիին գրկեց, մօտեցաւ պալատի դարբասին եւ ուզում էր դուրս գալ։ Բայց բարապանը նրա առաջը կտրեց եւ ասաց․

— Ո՛չ, սիրելի Քիթ։ Քո զբօսանքները վերջացան։ Ինձ խիստ հրամայուած է քեզ դուրս չթողնել։

— Մի՞թէ այգում նոյնպէս զբօսնել չի կարելի ինձ,— հարցրեց թզուկը։— Բարի եղիր, որեւէ մէկին ուղարկիր պալատի վերակացուի մօտ եւ հարցրու, թէ ինձ թոյլատրւո՞ւմ է գնալ այգի եւ խոտեր հաւաքել։

Բարապանը մարդ ուղարկեց վերակացուի մօտ եւ վերաըացուն թոյլատրեց․ չէ՞ որ այգին շրջապատուած էր բարձր պարսպով եւ նրա միջից փախչել հնարաւոր չէր։

Այգի դուրս գալով՝ թզուկը Միմիին զգուշութեաաբ ցած դրեց, եւ սագը թեեւրը թափահարելով վազեց շագանակենիների մօտ, որ գտնւում էին լճի ափին։ Յակովը վշտաբեկ գնաց նրա ետեւից։

«Եթէ Միմին այդ խոտը չգտնի,— մտածում էր նա,— ես լճի մէջ կը խեղդուեմ։ Այդ աւելի լաւ կը լինի, քան եթէ գլուխս կտրեն»։

Իսկ Միմին արդեն եղաւ բոլոր շագանակենիների տակ։ Նա իր կտուցով շուռ էր տալիս ամէն մի շիւղ, բայց իզուր։ Բարի փռշտոց խոտը ոչ մի տեղ չէր երեւում։ Սագը վշտից նոյնիսկ լաց եղաւ։

Երեկոն մօտենում էր, մութը վրայ էր հասնում եւ աւելի ու աւելի դժուարանում էր տարբերել խոտերի ցողոնները։ Պատահաբար թզուկը նայեց լճի միւս ափին եւ ուրախ գոչեց․

— Նայիր, Միմի, տեսնո՞ւմ ես, այն կողմն էլի մի մեծ շագանակենի կայ։ Գնանք այնտեղ որոնենք։ Գուցէ նրա տակ է բուսնել իմ բախտը։

Սագը թեւերը ծանրօրէն թափահարեց, օդ բարձրացաւ ու թռաւ, իսկ թզուկն իր կարճլիկ ոտքերով ամբողջ ուժով վազեց նրա հետեւից։ Կամուրջն անցնելով նա մօտեցաւ շագանակենուն։ Այդ շագանակենին խիտ ու ճիւղատարած էր։ Նրա տակ կիսախաւարում համարեայ ոչինչ չէր երեւում։ Եւ յանկարծ Միմին թեւերը թափահարեց եւ նոյնիսկ ուրախութիւնից վեր ցատկեց։ Նա արագօրէն կտուցը խրեց խոտերի մէջ, մի ինչ֊որ ծաղիկ պոկեց եւ մեկնելով դէպի Յակովը՝ ասաց․

— Ահա «բարի փռշտոց» խոտը։ Այստեղ շատ է բուսնում սրանից, այնպէս որ երկար ժամանակ քեզ կը բաւականացնի։

Թզուկը ծաղիկը ձեռքն առաւ եւ մտախոհ զննեց այն։ Նրանից ուժեղ, հաճելի հոտ էր գալիս, եւ, չգիտես ինչու, Յակովը յիշեց, թէ ինչպէս ինքը պառաւի մառանում կանգնած խոտեր էր ջոկում, որ հաւը համեմի, եւ գտաւ մի այսպիսի ծաղիկ, որ կանաչաւուն ցօղուն ունէր, վառ կարմիր, դեղին եզերքով պսակ։

Եւ յանկարծ Յակովը յուզմունքից ամբողջ մարմնով դողաց․

— Գիտե՞ս ինչ, Միմի,— գոռաց նա,— կարծեմ սա հենց այն ծաղիկն է, որ ինձ սկիւռից թզուկ դարձրեց։ Փորձեմ հոտ քաշել սրանից։

— Մի քիչ սպասիր,— ասաց Միմին։— Վերցրու ծաղիկների մի փունջ եւ վերադառնանք քո սենեակը։ Հաւաքիր քո փողը եւ այն ամէնը, ինչ վաստակել ես, երբ ծառայում էիր հերցոգի մօտ, իսկ յետոյ կը փորձենք այդ ծաղկի ուժը։

Յակովը լսեց Միմիին, թէեւ նրա սիրտն արագ զարկում էր անհամբերութիւնից։ Նա վազէվազ հասաւ իր սենեակը։ Մի հարիւր դուկատ եւ մի քանի զոյգ շոր կապոց անելուց յետոյ նա իր երկար քիթը խրեց ծաղկեփնջի մէջ ու հոտ քաշեց։ Եւ յանկարծ նրա բոլոր հոդերը ճարճատեցին, վիզը ձգուեց, գլուխը միանգամից ուսերից վեր բարձրացաւ, քիթն աւելի ու աւելի փոքրացաւ, իսկ ոտքերն աւելի ու աւելի երկարեցին, մէջքը եւ կուրծքը ուղղուեցին եւ նա դարձաւ այնպէս, ինչպէս բոլոր մարդիկ։

Միմին մեծ բաւականութեամբ նայում էր Յակովին։

— Ի՜նչ բարեկազմ ու գեղեցիկ տղայ դարձար,— գոչեց նա։— Հիմա դու բոլորովին նման չես այլանդակ թզուկին։

Յակովը շատ ուրախացաւ։ Նա հիմա կը ցանկանար իսկոյն վազել ծնողների մօտ եւ երեւան լրանց, բայց նա չմոռացաւ իր փրկարարին։

— Եթէ չլինէիր դու, թանկագին Միմի, ես ամբողջ կեանքումս թզուկ պիտի մնայի եւ գուցէ մեռնէի դահճի կացնի տակ,— ասաց նա, քնքշութեամբ փաղաքշելով սագի մէջքն ու թեւերը։— Ես պէտք է քո լաւութեան դիմաց լաւութիւն անեմ։ Քեզ կը տանեմ քո հօր մօտ՝ եւ նա քեզ կախարդանքից կազատի։ Չէ՞ որ նա բոլոր կախարդներից ամենազօրեղն է։

Միմին ուրախութեան արցունքներ թափեց, եւ Յակովը նրան վերցրեց ու սեղմեց կրծքին։ Նա աննկատելի դուրս եկաւ պալատից— ոչ ոք չճանաչեց նրան— եւ Միմիի հետ ուղեւորուեց դէպի ծովը, Գորլանդ կղզին, որտեղ ապրում էր նրա հայրը՝ կախարդ Վետտերբոկը։

Նրանք երկար ճանապարհ գնացին եւ վերջապէս հասան այդ կղզին։ Վետտերբոկը իսկոյն Միմիի վրայից կախարդանքը հանեց եւ Յակովին շատ փող ու ընծաներ տուեց, Յակովն առանց ուշանալու վերադարձաւ իր հայրենի քաղաքը։ Այժմ հայրն ու մայրը ուրախութեամբ դիմաւորեցին նրան․ չէ՞ որ նա այնքան գեղեցկացել էր եւ այնքան շատ փող էր բերել։

Իսկ ի՞նչ արեց հերցոգը։ Միւս օրն առաւօտեան հերցոգը որոշեց կատարել իր սպառնալիքը եւ կտրել տալ թզուկի գլուխը, եթէ նա չի գտել իշխանի ասած խոտը։ Բայց Յակովին ոչ մի տեղ գտնել չկարողացան։ Այն ժամանակ իշխանն ասաց, թէ՝ հերցոգը դիտմամբ թզուկին թաքցրել է, որպէսզի չզրկուի իր ամենալաւ խոհարարից, եւ նրան անուանեց խաբեբայ։ Հերցոգը խիստ զայրացաւ եւ իշխանին պատերազմ յայտարարեց։ Բազմաթիւ կռիւներից ու ճակատամարտերից յետոյ վերջապէս նրանք հաշտուեցին, եւ իշխանը հաշտութեան տօնը կատարելու համար իր խոհարարին հրամայեց իսկական «թագուհու կարկանդակ» թխել։ Նրանց այդ հաշտութիւնը հենց այդպէս էլ կոչուեց՝ «Կարկանդակի հաշտութիւն»։

Ահա ձեզ Թզուկ Քթի ամբողջ հեքիաթը։